ค ำน ำ - dlddcontrol.dld.go.th/webnew/images/stories/news/executive/... · 2019-03-08 ·...

1 คมอ หลกการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม

ค ำน ำ

การเลยงโคนมเปนอาชพทไดรบการสงเสรมอยางตอเนอง ตงแตป พ.ศ. 2505 เปนตนมา เนองจากพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดชไดทรงสถาปนาศนยฝกอบรมการเลยงโคนมไทยเดนมารคขนทอาเภอมวกเหลก จงหวดสระบร ดวยเหตผลวานานมเปนแหลงอาหารโปรตนทสาคญของเดกนกเรยนและประชาชนทงประเทศ ปจจบนหนวยงานภาครฐ และเอกชนไดใหความสาคญกบอาชพการเลยงโคนมอยางจรงจง เพอทดแทนการนาเขานมและผลตภณฑนม ทดแทนการปลกพชทมปญหาทางดานการผลตและการตลาด ถอเปนยทธศาสตรในการพฒนาประเทศ และสงเสรมสขภาพใหเยาวชนไทย

เนองจากสถานการณ การเลยงโคนมของประเทศไทยในปจจบนตองเรงเตรยมความพรอมเพอรบมอและสรางโอกาสการเปดการคาเสร (Free Trade Area: FTA) ดงนนเพอพฒนาและเพมศกยภาพการผลตนานมโคของเกษตรกร และเพมรายไดใหเกษตรกรจากผลผลตทมปรมาณและคณภาพสงขนและสรางความมนคงและยงยนใหเกษตรกรผเลยงโคนม ซงเปนอาชพพระราชทานใหอยดกนดตอไป กรมปศสตวซงเปนหนวยงานหลกในการดแลสขภาพสตวจงไดพฒนารปแบบการดแลสขภาพโคนมจากรปแบบเดมซงดแลสขภาพสตวรายตวไปสรปแบบงานทเนนการปองกนโรคทงทเกดจากโรคตดเชอและโรคไมตดเชอ ดแลสขภาพเพอเพมผลผลตในระดบฟารม อยางมแนวทางทชดเจนดวยการวเคราะหขอมลเพอประเมนปญหาสขภาพทแอบแฝงในฟารมและทาใหผลผลตตาและดาเนนการแกไขกอนทจะมความเสยหายมาก

การดแลสขภาพสตวรปแบบนจดเปนงานใหมสาหรบสตวแพทยดานโคนมในประเทศไทย ทงทความจรงในดานสกร หรอสตวปก สตวแพทยภาคภาคเอกชนไดมการดาเนนการมามากกวาสบป อกทงกรมปศสตวยงไมมคมอทอธบายหลกการและแนวทางการปฏบตงานดานการดแลสขภาพและผลผลตโคนมในระดบฟารมใหเจาหนาททปฏบตงานในพนท

คมอ หลกการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม ฉบบนไดพมพขนโดยรวบรวมองคความรจากศาสตรสหสาขา วชาดานตางๆจากหนงสอ บทความในวารสารจากในประเทศและตางประเทศ รวมทงขอมลทไดจากการดาเนนการของหน วยพฒนาสขภาพและผลผลต โคนม เพอใช โดยหวงเปนอยางย งว าเจ าหน าท ของ กรมปศสตว ทดแลสขภาพและผลผลตโคนมไดใชประโยชนในการพฒนาการทางานตอไป

ขอมอบความดท ไดจากการเขยนหนงสอเลมน ให พอ แม คร อาจารย ศาสตราจารยเกยรตคณ นายสตวแพทย ดร. สวชย โรจนเสถยร สตวแพทยหญงมนยา เอกทตร นายสตวแพทยไพโรจน เฮงแสงชย นายสตวแพทยรณชย จวงพานชย ปศสตวเขต และผอานวยการสวนสขภาพสตว สานกงานปศสตวเขตทกทานทรวม ผลกดนใหงานดานสขภาพและผลผลตโคนมของกรมปศสตวพฒนาอยางรวดเรวตอเนองและสามารถชวยเหลอเกษตรกรผเลยง

นพวรรณ บวมธป 14 กมภาพนธ 2562

2 สารบญเรอง

สำรบญเรอง คานา ............................................................................................................................................................... 1

สารบญเรอง ..................................................................................................................................................... 2

สารบญตาราง .................................................................................................................................................. 4

สารบญรป........................................................................................................................................................ 5

บทท 1 ความสาคญและการพฒนาการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม............................................. 6

ความสาคญสาหรบเกษตรกรผเลยงโคนมและอตสาหกรรมนม..................................................................... 6

ความสาคญสาหรบผบรโภค ......................................................................................................................... 8

ความสาคญตอเศรษฐกจของประเทศ .......................................................................................................... 8

การพฒนาการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม .............................................................................. 8

บทท 2 วตถประสงค เปาหมาย และวธการในการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม ........................ 10

วตถประสงค ............................................................................................................................................. 10

เปาหมาย .................................................................................................................................................. 10

วธการในการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม .............................................................................. 11

บทท 3 ปจจยทสงผลกระทบในการพฒนาการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม............................... 15

ปจจยทเกยวของกบผลผลตนานมของฟารมโคนม .................................................................................... 17

บทท 4 การจดการขอมลและสถต สาหรบการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม ............................... 18

ขอมล (Data) ............................................................................................................................................ 18

ประเภทของขอมลแบงตามลกษณะของขอมล .......................................................................................... 18

ประเภทของขอมลแบงตามมาตรของการวด ............................................................................................. 19

สถต (Statistics)....................................................................................................................................... 20

ประเภทของสถต ...................................................................................................................................... 20

การเลอกใชสถตในการวเคราะหขอมล ...................................................................................................... 22

เครองมอวเคราะหทางสถตดวยโปรแกรม Excel ...................................................................................... 25

บทท 5 การประเมน ตดตามสขภาพโคนมและผลผลต.................................................................................. 27

แนวทางการประเมน ตดตามสขภาพและผลผลตโคนม ............................................................................. 27

บทท 6 ระบาดวทยาทางสตวแพทยกบการจดการดานสขภาพและผลผลตโคนม .......................................... 30


ขอแตกตางระหวางระหวาง เวชศาสตรคลนกและระบาดวทยา ................................................................ 30

แบบจาลองดานสขภาพสตว ..................................................................................................................... 31

ดชนเกยวกบสขภาพทสาคญและการวดในระบาดวทยา ........................................................................... 32

การศกษาทางระบาดวทยา ....................................................................................................................... 34

ความสาคญของระบาดวทยากบการพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม ........................................................ 36

บทท 7 การปองกนและควบคมโรคทสาคญในฟารมโคนม ............................................................................ 38

การปองกนโรคสาหรบฟารมโคนม ............................................................................................................ 38

การควบคมโรคในฟารม ............................................................................................................................ 44

บทท 8 การสอบสวนโรคระบาด ................................................................................................................... 46

ขนตอนในการสอบสวนโรค ....................................................................................................................... 46

บทท 9 การจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม ................................................................................... 52

ภาคผนวกท 1 ............................................................................................................................................... 61

ภาคผนวกท 2 ............................................................................................................................................... 64

ภาคผนวกท 3 ............................................................................................................................................... 67

ภาคผนวกท 4 ............................................................................................................................................... 70

ภาคผนวกท 5 ............................................................................................................................................... 74

ภาคผนวกท 6 ............................................................................................................................................... 80

ภาคผนวกท 7 ............................................................................................................................................... 87

บรรณานกรม .............................................................................................................................................. 110

กตตกรรมประกาศ ...................................................................................................................................... 113

4 สารบญตาราง

สำรบญตำรำง ตารางท 1 เปาหมายหรอคาดชนมาตรฐานในการจดการสขภาพและผลผลตโคนม .............................................. 10

ตารางท 2 ประเภทของขอมล .............................................................................................................................. 20

ตารางท 3 แสดงการนาเสนอคาสถตเชงพรรณนาสาหรบขอมลแตละประเภท .................................................... 21

ตารางท 4 หลกการพจารณาการทดสอบแบบใชพารามเตอร (parametric) หรอแบบไมใชพารามเตอร (Non parametric) ............................................................................................................................. 22

ตารางท 5 แนวทางการพจารณาวธทางสถต ....................................................................................................... 23

ตารางท 6 ตารางสรปแนวทางการพจารณาวธทางสถต ...................................................................................... 24

ตารางท 7 แนวทางสรปผลการประเมนฟารมและเชอมโยงสาเหตของปญหา ...................................................... 27

ตารางท 8 ตารางเปรยบเทยบเวชศาสตรคลนกและระบาดวทยา ......................................................................... 30

ตารางท 9 ผลการสงเกตอาการเจบกบ ................................................................................................................ 33

ตารางท 10 ดชนอบตการณทสาคญ .................................................................................................................... 33

ตารางท 11 หลกคานวณหา Odds ratio ............................................................................................................ 35

ตารางท 12 ตวอยางการคานวณ Odds ratio-ของการศกษาวาการเคยเปนเตานมอกเสบของแมโคเปนปจจยเสยงการเกดเตานมอกเสบหรอไม ............................................................................................... 35

ตารางท 13 หลกการคานวณ Relative risk ........................................................................................................ 36

ตารางท 14 การใชระบาดวทยาในขนตอนการทางานการจดการสขภาพและผลผลตโคนม .................................. 37

ตารางท 15 ตวอยางการคานวณประสทธภาพวคซน .......................................................................................... 43

ตารางท 16 การเกบตวอยางจากแหลงตวอยางตางๆ ........................................................................................... 47

ตารางท 17 รปแบบการระบาดจากการพจารณา Epidemic curve .................................................................. 50

ตารางท 18 การปองกน รกษาและควบคมโรคทสาคญในโคนม ........................................................................... 88


สำรบญรป

ภาพท 1 การบรณาการวธการในมตตางๆ ในการพฒนาและแกไขปญหาการจดการสขภาพและผลผลต ............. 13

ภาพท 2 วธการในการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม .......................................................................... 14

ภาพท 3 หนาตาง Excel Options ...................................................................................................... 26

ภาพท 4 คลกเมน Add – ins .............................................................................................................................. 26

ภาพท 5 ตวอยางสถตทวเคราะหดวย excel ....................................................................................................... 26

ภาพท 6 ความสมดลตวสตว ตวกอโรค และสงแวดลอม ...................................................................................... 32

ภาพท 7 การจดการสงแวดลอมและการเสรมสรางภมคมกนโรคใหสตว .............................................................. 38

ภาพท 8 แสดงตาแหนงทตงหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตใน 23 จงหวด ........................................................ 52

ภาพท 9 แสดงแนวทางการทางานของหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม ..................................................... 53

ภาพท 10 แสดงการใชขอมลตางๆ ในการปฏบตงานของเจาหนาทหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม โดยขอมลหลายสวนจะใชผานระบบเครอขายสารสนเทศของกรมปศสตว ............................................ 55

ภาพท 11 แสดงการปฏบตงานประเมนสขภาพและทาการรกษาโรค ของเจาหนาทหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม กรมปศสตว ............................................................................................................. 56

ภาพท 12 แสดงการปฏบตงานบารงรกษาอปกรณทเกยวของกบการรดนม ของเจาหนาทหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม กรมปศสตว ................................................................................................. 56

ภาพท 13 แสดงการปฏบตงานทดสอบโรคของเจาหนาทหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม กรมปศสตว ......................................................................................................................................... 57

ภาพท 14 แสดงการปฏบตงานดวยการใชเทคโนโลยสารสนเทศททนสมยในการประเมนประสทธภาพการจดการฟารม ของเจาหนาทหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม กรมปศสตว .................................... 57

ภาพท 15 แสดงปรมาณนานมเฉลยรายตวทงระดบฟารมและสหกรณ ตงแต ปพ.ศ. 2558 – 2561 .................... 58

ภาพท 16 แสดงผลคาเซลลโซมาตกจากการปฏบตงานทเกยวกบการปรบปรงการจดการสขภาพเตานมทงระดบฟารม และถงรวมนานมของสหกรณ โดยเจาหนาทหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม กรมปศสตว ตงแตป พ.ศ.2558 ถง 2561 ............................................................................................................ 58

ภาพท 17 แสดงผลจากการปฏบตงานทเกยวกบการปรบปรงการจดการดานอาหารเพอเพมปรมาณของแขงรวมในนานมทงระดบฟารมและถงรวมนานมของสหกรณ โดยเจาหนาทหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม กรมปศสตว ตงแตป พ.ศ.2558 ถง 2561 .................................................................. 59

ภาพท 18 แสดงขอมลอายโคสาวคลอดครงแรกทงระดบฟารมและถงรวมนานมของสหกรณ ตงแตป พ.ศ.2558 ถง 2561 ............................................................................................................................................... 59

ภาพท 19 แสดงขอมลระยะหางระหวางคลอดลกทงระดบฟารมและถงรวมนานมของสหกรณ ตงแตป พ.ศ.2558 ถง 2561 .................................................................................................................................................... 60

ภาพท 20 แสดงขอมลระยะหางระหวางคลอดลกทงระดบฟารมและถงรวมนานมของสหกรณ ตงแตป พ.ศ.2558 ถง 2561 .................................................................................................................................................... 60

6 บทท 1 ความสาคญและการพฒนาการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม

บทท 1 ควำมส ำคญและกำรพฒนำกำรจดกำรสขภำพและผลผลตในฟำรมโคนม

ควำมส ำคญส ำหรบเกษตรกรผเลยงโคนมและอตสำหกรรมนม ปจจบนแนวโนมความตองการอาหารของมนษยมากขนอยางรวดเรว ในขณะททรพยากรตางๆ มจากด ทาให

เกษตรกรตองมการเปลยนแปลงระบบการเลยงปศสตวจากการเลยงสตวจานวนนอย ใชแรงงานคน เปนรปแบบเชงอตสาหกรรมมากขน โดยจะเหนไดวามจานวนรายเกษตรกรลดลง แตเพมปรมาณสตวในฟารม นาเทคโนโลยมาใชในการผลต และเนนการลดตนทน เพอเพมกาไร ซงสวนใหญการเลยงสกรและสตวปกจะมการเลยงในรปแบบน ดงนนในชวงประมาณ 30 ปทผานมาวงการสตวแพทยโดยเฉพาะอยางยงสตวแพทยในภาคเอกชนไดปรบบทบาทภารกจในการดแลสขภาพสตว โดยเมอกอนรปแบบการทางานของสตวแพทยจะดแลสขภาพสตวรายตว เนนการปฏบตภารกจเรองโรคระบาด ดวยกจกรรมตางๆ เชน การฉดวคซนปองกนโรค การบาบดรกษาและควบคมโรค ตามหลกอายรศาสตร รวมทงการทาศลยกรรมหากมปญหา แตในปจจบนสตวแพทยเรมมการรปแบบการดแลสขภาพสตว เปนระดบฟารม โดยใชหลกการจดการสขภาพและผลผลต (Herd Health and Production Management หรอ Animal Health and Production Management) ซงเปนสหสาขาการจดการเกยวกบสขภาพสตว ทเนนการปองกนโรคทงทเกดจากโรคตดเชอและโรคไมตดเชอ มการกาหนดแนวทางทชดเจนดวยการ วเคราะหขอมลเพอประเมนปญหาสขภาพตงแตระดบทยงแอบแฝงในฟารมและทาใหผลผลตตาแลวรบดาเนนการแกไขกอนทจะมความเสยหายมาก โดยพจารณาตนทนของเกษตรกร รวมทงตดตามการดาเนนการและพจารณาประเมนผลอยางตอเนอง เพอใหไดมาซงผลผลตในระดบทเหมาะสมทสด

แมวาการดาเนนการดแลสขภาพในรปแบบน ไดรบความนยมและมความสาคญเปนอยางมากในอตสาหกรรมการเลยงโคนมในตางประเทศ จนทาใหสตวแพทยสามารถตงเปนองคกรดาเนนการเพอดแลเกษตรกรได แตการดแลสขภาพสตวรปแบบนจดเปนงานใหมสาหรบสตวแพทยดานโคนมในประเทศไทย (ปรยาพนธ , 2537) ทผานมา กรมปศสตว มบทบาทอยางตอเนองในการสงเสรมการเลยงโคนมตงแตเรมมการเลยงในป พ.ศ. 2503 โดยเรมมการพฒนาสายพนธโคนมใหกบเกษตรกรเพอใหไดสายพนธทมผลผลตสงใกลเคยงสายพนธโฮลสไตนฟรเชยนพนธแท และสามารถปรบตวตออากาศทรอนชนของประเทศไทยรวมทงปญหาโรคพยาธในกระแสโลหต นอกจากนองคการสงเสรมกจการโคนมแหงประเทศไทยกไดการพฒนาสายพนธลกผสมโคนมและใหการบรการเชนเดยวกน ดวยเหตนประเทศไทยจงมโคนมทมสายเลอดพนธโฮลสไตนฟรเชยนกบโคพนเมองซงมผลผลตสงและทนสงแวดลอมมากกวาทจะเลยงโคนมพนธแท และสาธารณรฐสงคมนยมเวยดนามไดซอโคนมดงกลาวไปเลยงจานวนมากแตเรมชะลอตวตงแตป พ.ศ. 2557 อยางไรกตามยงมหลายฟารมทนยมเลยงโคนมพนธแทหรอโคนมลกผสมทมสายเลอดใกลเคยง 100 เปอรเซนต เพราะเชอในศกยภาพการผลตนานมทมากกวาลกผสม แต ผลผลตเฉลยของแมโคในประเทศไทยอยในระดบตากวา 13 กโลกรมตอตวตอวน ซงทาใหตนทนในการผลตนานมสงขน เนองจากสาเหตหลายประการ เชน จากการจดการสขภาพของเกษตรกรรายยอยยงไมถกตองจงสงผลใหแมโคสขภาพไมด และตามมาดวยผลผลตลดลง ทาใหไมสามารถผลตนานมไดตามศกยภาพของสายพนธ

สภาพปญหาของการเลยงโคนมในประเทศไทย โดยเฉพาะอยางยงของเกษตรกรรายยอย คอมตนทนการผลตสง (สวชย, 2558) โดยขอมลของสานกงานเศรษฐกจการเกษตร พ.ศ. 2560 แสดงใหเหนวาตนทนการผลตในภาพรวมของประเทศไทยมากกวา 14.50 บาทตอกโลกรมนานม ประจกษและคณะ (2553) รายงานวาตนทนการผลตนานมเฉลย ตอ


กโลกรมของฟารมขนาดเลกนนสงกวาฟารมขนาดกลาง และฟารมขนาดใหญมตนทนการผลตตาทสด ซงสาเหตททาใหตนทนการผลตนานมของฟารมสงขนนนเกดจากปญหาจากหลายสาเหต ไดแก ตนทนอาหารสงเรมมการใชแรงงาน และสาเหตสาคญทสามารถแกไขไดดวยตวเกษตรกรและสตวแพทย คอ โคนมใหผลผลตตา ซงเกดจากปญหาสขภาพทมาจากปจจยตางๆ หลายประการเชนจากการจดการสขภาพของเกษตรกรรายยอย เชน การจดการอาหารยงไมถกตอง ปจจยจากสงแวดลอมททาใหความสามารถในการกนไดของแมโคทเลยงตากวาแมโคทเลยงในเขตอบอนหรอเขตหนาว (จระชย, 2547) และคณภาพของอาหารหยาบทปลกไดภายในประเทศทนามาหมกเพอสารองใชในฤดทขาดแคลน (วลยกานต และคณะ 2557) ดงนนการพฒนาการจดการในการดแลสขภาพ จงมความจาเปนเพอลดปจจยดงกลาวและทาใหผลผลตสงขน และปญหาสขภาพ ซงสรปปญหาทพบบอย และสงผลกระทบตอผลผลตนานมและทาใหตนทนของเกษตรกรเพมขน ไดแก

1. การเกดโรคเตานมอกเสบในฟารม ซงถอวาเปนสาเหตของปญหาทสาคญ ทงเตานมอกเสบแบบแสดงอาการ และแบบไมแสดงอาการ เนองจากปญหาเตานมอกเสบทแสดงออกมาจะกระทบตอแมโคและผลผลตเฉพาะตว แตปญหา ทแฝงคอเตานมอกเสบแบบไมแสดงอาการซงสงผลกระทบอางองไดจากปรมาณเซลลโซมาตกในถงนมรวมของสหกรณและศนยรวบรวมนานมดบทพบวาเปนปญหาตอเนองมาโดยตลอด จากการศกษาเกยวกบคณภาพนานมดบจากถงรวม ของสหกรณภายในเขตจงหวดเชยงใหมและลาพนในชวง พ.ศ. 2544 -2545 พบวาปรมาณแบคทเรยทงหมดในนานม และแบคทเรยกลมโคลฟอรมยงมคาทสงกวามาตรฐานทยอมรบได จานวนฟารมทมจานวนเซลลโซมาตกในถงนมมคามากกวา 500,000 เซลลตอซซ และบางครงพบสงถง 60 เปอรเซนตของฟารม ซงสรปไดวาปญหาดงกลาวมกเรมตนมาจากปญหาในระดบฟารมของเกษตรกรแลวสงผลกระทบมาถงคณภาพนานมของถงนมรวมทเกดจากตามขนตอนตางๆ ของการรดนมไมสะอาด นอกจากนยงพบวาปญหาสวนใหญเกยวโยงกบอปกรณการรดนมและการรกษาความสะอาด เชน ความดนไมไดมาตรฐาน ตวทาจงหวะเสยหาย ตลอดจนทอยางเสอมคณภาพ และการละเลยไมใชนายาฆาเชอโรค ซงสอดคลองกบรายงานของ นชา และคณะ (2533)

2. แมโครดนมมสภาพรางกายผอมกวาทควรจะเปน โดยสวชย (2552) แสดงใหเหนวาคะแนนรางกายตามระบบ คะแนน 1-5 ของสานกเทคโนโลยชวภาพการผลตปศสตว, (กรมปศสตว) ซงเฉลยในชวงหลงคลอดของแมโคในฟารมของเกษตรกรรายยอยซงตงอยในเขตภาคเหนอตอนบนมคาเทากบ 2.99+0.48 โดยแมโคหลงคลอดนาจะมคะแนนรางกายอยในชวง 3.00 - 3.50 เพราะแมโคจะสญเสยนาหนกเนองจากมผลผลตนานมมาก และหากมการจดการใหอาหารทไมเหมาะสมแกแมโคในชวงแหงนม สามารถทาใหเกดปญหาขนได (Rakkhwamsuk and Wensing, 2002) เมอโคไมสามารถกนอาหารเพอชดเชยพลงงานทใชในการสรางนานม จะทา ใหเกดสภาวะขาดสมดลของพลงงาน (negative energy balance) ดงนนเมอแมโคมการสญเสยนาหนกเพอนาไปสรางนานม สงผลใหคะแนนรางกายแมโค ลดลงและเกดปญหาตางๆตามมา แตพบวาเมอเกษตรกรสามารถทาใหแมโคภายหลงคลอดสญเสยนาหนกนอยกวาทเคยเกดขนแลว สงผลใหผลผลตนานมมคาเฉลยสงขนเฉลย 1.1 กโลกรมตอตวตอวน นอกจากปญหาดานสขภาพทมสาเหตมาจากการจดการดานอาหาร ทไมเหมาะสมและเกดขนอยางตอเนองเรอยมา

3. ปญหาภาวะกบอกเสบ (laminitis) สวนใหญมสาเหตจากการจดการอาหารไมถกตองโดยสดสวนของอาหารขนมากเกนไป ซงอาจพบวาแมโครดนมมปญหานมากถง 39 เปอรเซนต (Pilachai et al., 2013) ซงภาวะ กบเจบ จะสงผลกระทบตอเนองใหกบประสทธภาพของระบบสบพนธของโคไดเชนกน นอกจากนยงกอใหเกดความสญเสย เชน ภาวะการลมของแมโค

8 บทท 1 ความสาคญและการพฒนาการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม

4. โรคระบาดทเกดจากแมลงทเปนพาหะและโรคตดตอรายแรง พบวาในชวงหลายปทผานมานนมรายงานการเกดโรคระบาดทสงผลตอสขภาพและอาจทาใหโคเสยชวตได เชน กลมโรคทางเดนหายใจ (Bovine respiratory disease complex) และโรคปากและเทาเปอย (Foot and mouth disease) ในหลายพนทของประเทศไทยและสงผลกระทบตอเกษตรกรโดยตรง โดยโรคปากและเทาเปอยจะทาใหสญเสยทางเศรษฐกจคอทาใหนานมลด และแมโคไมสามารถสงนมไดในขณะเกดโรค

ควำมส ำคญส ำหรบผบรโภค ปจจบนนผบรโภคใหความสาคญเรองความปลอดภยในอาหาร (Food safety) ไดแกโรคตดตอระหวางสตว

และคน สารพษตกคาง รวมถงเชอดอยา ซงจะเหนไดวาสารพษตกคาง หรอการมยาตานจลชพตกคางในนานมเปนเงอนไขในการรบซอนานม ความสาคญในเรองความปลอดภยในอาหารของผบรโภคจะมความสมพนธเกยวเนองกบการจดการดแลสขภาพโคนมเปนอยางยง โดยหากมการจดการดแลใหโคนมมสขภาพดจะมการเฝาระวงทดสอบโรคทสาคญ ในฟารมโดยเฉพาะโรคตดตอระหวางสตวและคนเชนโรคบรเซลลา วณโรค มการปองกนโรคทด ลดปญหาจากโรคระบาด ซงทาใหลดการใชยาในฟารมโคนม ซงเปนการปองกนการเกดปญหาเชอดอยาตามมา

ควำมส ำคญตอเศรษฐกจของประเทศ เนองจากการแขงขนดานราคาของนานมดบกบนมผงจากตางประเทศ ปญหานมแนวโนมทจะรนแรงมากขน

เพราะกาแพงภาษ ซงเปนเครองมอของภาครฐ ในการปกปองอตสาหกรรมการเลยงโคนมของไทยนน กาลงถกกาหนด ใหลดลงเรอยๆ ตามขอกาหนดทางการคาเสรระหวางประเทศ (Free trade area) ซงหากเกษตรกรยงไมมการปรบตวหรอเตรยมความพรอมรบมอเงอนไขตางๆ รวมถงลดตนทนการผลตจะมโอกาสมการนาเขานมผงจากตางประเทศแทน การซอนานมทผลตภายในประเทศหรอสญเสยโอกาสในการสงนานมหรอผลตภณฑนมไปจาหนายยงตางประเทศ

กำรพฒนำกำรจดกำรสขภำพและผลผลตในฟำรมโคนม การแกไขปญหาสขภาพและผลผลตนานมในภาพรวมมหลายแนวทาง หากดาเนนการแกปญหาเฉพาะดานใดดาน

หนง จะทาใหไมสามารถแกไขปญหาไดสาเรจ บราม วาวเตอร (2556) ไดเสนอทศนะตอ “ยทธศาสตรการพฒนาการเลยงโคนม และอตสาหกรรมนมของไทย” จากกรณศกษาและประสบการณของเนเธอรแลนด ในทประชมสมมนาผเชยวชาญ ดานโคนม เนเธอรแลนด - ไทย ณ อาคารวชรานสรณ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร ไวดงน

- การใชระบบรบซอนานมดบตามคณภาพ เพอสรางแรงจงใจแกเกษตรกร และยกระดบคณภาพนานมดบโดยรวม

- ปรบเปลยนรปแบบการขนสงนานมดบจากถงเลกธรรมดา มาเปนถงรวบรวมนมแบบทานมเยน (Cooling Tank) - สรางความรวมมออยางใกลชดระหวางภาครฐ เอกชน และสถาบนการศกษา เพอสรางตลาดทมนคงแก

อตสาหกรรมนม - การแลกเปลยนขอมลและความรระหวางเกษตรกรผเลยงโคนม “จากเกษตรกรถงเกษตรกร” (Farmer to

Farmer) - การแขงขนระหวางผผลตอาหารนมในภมภาคอาเซยน “เขตเศรษฐกจอาเซยน” เปนเรองทาทายผประกอบการไทย - การยกระดบความรเรองการบรหารจดการฟารมโคนมและพฒนาองคความรเกยวกบการเพม

ประสทธภาพการเลยงโคนม


ทงน การแกไขปญหาดานสขภาพและผลลตโคนมไดดาเนนการตงแตระดบนโยบายและบรณาการทกภาคสวนเพอแกไขปญหาอยางตอเนอง แตในการแกไขปญหาทยงยนและมประสทธภาพดทสดคอการพฒนาปรบปรงการดแลสขภาพ และผลผลตของเกษตรกรซงมความจาเปนตองเรงพฒนาใหมประสทธภาพเพอลดปญหาสขภาพและทาใหมตนทนการผลตตอหนวยนานมดบทผลตไดนนตาลง ยกระดบความปลอดภยอาหารและลดการใชยาตานจลชพ ซงจะสงผลใหผลผลตนานมมคณภาพดตามระเบยบมาตรฐานฟารมโคนมและการผลตนานมดบของประเทศไทย พ.ศ. 2542 และสามารถตอสกบวกฤตการณและสรางโอกาสทกาลงจะเกดขนกบอตสาหกรรมการผลตนานมของประเทศไทยเมอเปดการคาเสรได ทผานมาในเกษตรกรรายใหญไดมการจางทปรกษาฟารมเฉพาะทางดานตางๆ เชนนกโภชนาการ นกพนธศาสตร นายสตวแพทยดานการพฒนาจดการสขภาพและผลผลตระดบฟารม (Herd health) สวนใหญจะเปนหนวยบรการของมหาวทยาลย ซงการทางานรปแบบนเปนการทางานเชงรกแตกตางจากการทางานในอดต ทาใหฟารมรายใหญสามารถลดตนทนการผลตไดตามทกลาวมาแลว สาหรบเกษตรกรผเลยงโคนมรายยอยบางแหงเรมมการรวมตว โดยสหกรณโคนมบางแหงไดมการใชบรการดานการพฒนาการจดการสขภาพและผลผลตระดบฟารมจากการจางสตวแพทย หรอหนวยงานอนๆ ซงทาใหฟารมพฒนาสขภาพและผลผลตดขน นอกจากนการดแลสขภาพในรปแบบการพฒนาจดการสขภาพและผลผลตระดบฟารมในประเทศไทยทผานมาสวนใหญยงอยในรปงานวจยของคณะสตวแพทยศาสตรของมหาวทยาลยตางๆ แตอยางไรกตามเกษตรกรรายยอยสวนใหญ ยงไมมทปรกษาและยงขาดความร ความเขาใจการแกปญหาสขภาพตามหลกการในการพฒนาจดการสขภาพและผลผลตระดบฟารม ซงหากเกษตรกรไดรบการแนะนาทถกตองจะสามารถเพมประสทธภาพการผลตนานมโคได โดยขอมลของ สวชย และคณะ (2546) ททางานวจยเกยวกบการจดการดแลสขภาพและผลผลตระดบฝงของเกษตรกรรายยอยในอาเภอไชยปราการ กงอาเภอแมออน จงหวดเชยงใหม และอาเภอบานโฮง อาเภอบานธ และอาเภอเมอง จงหวดลาพน ใน พ.ศ. 2543-2546 พบวาเกษตรกรในโครงการมผลผลตนานมท 11-12 กโลกรมตอตวตอวน และโครงการสามารถทาใหเกษตรมผลผลตนานมทเพมขนไดเมอปรบปรงการจดการใหเหมาะสมโดยบางแหงสามารถเพมผลผลตตอตวตอวนไดมากกวา 1.00 กโลกรม และคดเปนเงนทไดเพมขนมากกวา 2,000 บาท/ฟารม/เดอน ในขณะเมอเรมโครงการนนเกษตรกรบางแหงมผลผลตตากวา 8 กโลกรมตอตวตอวน ดงนนหลกการทางานเชงสหวทยการมาใชในการแกไขปญหาโคนมในระดบฟารมในพนท เพอเปนการแกไขปญหาเชงรกเกยวกบสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม ดวยการวางมาตรการดาเนนการเพอแกไขปญหาอยางเปนระบบและการหาทางปองกนปญหาในฟารมซงดาเนนการอยางตอเนองเปนประจาทก 2-4 สปดาห โดยอาศยขอมลสารสนเทศจากการจดบนทกและรายงานจากเกษตรกร พบวาเกดผลดตอประสทธภาพการจดการและพฒนาความรความเขาใจของเกษตรกรในอาเภอไชยปราการ จงหวดเชยงใหมจานวน 25 รายและเกษตรกร 21 ราย สมาชกสหกรณผเลยงโคนมในอาเภอแมออน จงหวดเชยงใหม เปนอยางมาก โดยสามารถทาใหเกษตรกรมกาไรเพมขนในปแรกถง 2,000 บาทตอเดอนตอฟารม ทงนผลการศกษาสวนใหญในภาคเหนอตอนบนเกยวกบการปรบปรงประสทธภาพการผลตนานมดบนน ชใหเหนวาผลสมฤทธจะมสามปจจยใหญๆ อย 3 อยางคอ ความตงใจของเกษตรกร ผใหคาแนะนาในการปรบปรง และแรงสนบสนนของสหกรณในการดาเนนการ (สวชย และคณะ 2546) และในชวงป พ.ศ. 2557 กรมปศสตวซงรบผดชอบโดยตรงในการสงเสรมสขภาพและผลผลตโคนมจงไดเรมจดตงหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมในพนททมการเลยงโคนมหนาแนน เพอชวยดแลสขภาพโคนมตามหลกการพฒนาจดการสขภาพและผลผลตระดบฟารม (Herd health) ใหเกษตรกรรายยอยไดมโอกาสในการไดรบการประเมนสภาพปญหาของฟารม แกไขปญหาตรงจด พฒนาปรบปรงการเลยงใหไดตามเปาหมายทวางไว รวมทงตดตามประเมนผลโดยใชระบบสารสนเทศมาชวยในการวเคราะห โดยคาดหวงใหเกษตรกรรายยอยไดพฒนาการเลยงใหมสขภาพด ผลผลตสงและมกาไร เพอความมนคงยงยนในการประกอบอาชพการเลยงโคนม

10 บทท 2 วตถประสงค เปาหมาย และวธการในการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม

บทท 2 วตถประสงค เปำหมำย และวธกำรในกำรจดกำรสขภำพและผลผลตในฟำรมโคนม

วตถประสงค วตถประสงคหลก : การจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนมมวตถประสงคเพอใหโคนมมสขภาพทด สามารถให ผลผลตทดตามลกษณะสายพนธ มหลกสวสดภาพสตวและสงแวดลอมทด โดยคานงถงความเหมาะสมของสภาพแตละฟารม

เปำหมำย เปาหมายในการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม คอการทาใหเกษตรกรผเลยงโคนมมกาไรในการมอาชพทมนคงยงยนโดยคาเปาหมายจะแบงตามดานตางๆ ดงน

- สถานะระบบสบพนธมความเหมาะสม ซงแสดงใหเหนวาโคนมมสขภาพด - ผลผลตของฟารมมความเหมาะสมทงดานปรมาณและคณภาพ รวมถงความปลอดภย - สถานภาพดานสขภาพของฟารม ในการปองกนปญหาสขภาพมความเหมาะสม - การเปนอย สงแวดลอมมความเหมาะสม - ผลกาไรของฟารมมความเหมาะสม

ทงนเปาหมายของฟารมหรอดชนใชในการปฏบตงานซงไมใชการตงตามหนงสอ แตตองเรมจากการศกษาประสทธภาพฟารมในอดตและปจจบน รวมทงประมวลผลการศกษาโอกาสในการพฒนาฟารมแลวตงเปาหมายรวมกนระหวางสตวแพทยและเกษตรกร ในการพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมของฟารม โดยคาเปาหมายหรอดชนตามมาตรฐานสรปไดตามตารางท 1 เปาหมายหรอคาดชนมาตรฐานในการจดการสขภาพและผลผลตโคนม

ตำรำงท 1 เปำหมำยหรอคำดชนมำตรฐำนในกำรจดกำรสขภำพและผลผลตโคนม ดำน เปำหมำยหรอดชน คำเปำหมำยหรอดชนตำมมำตรฐำน

ดชนหลกทวดประสทธภาพการผลต (ใชประเมนรายป ไมไดใชในการเฝาระวงระหวางดาเนนการ) ชวงคลอดถงชวงคลอด (Calving interval) 365

อตราการคดทงแมพนธตอป (Annual culling rate) 25 เปอรเซนตแมโคกลบมาคลอดใหมใน 1 ป (% cow recalves in year) 75

ดชนรองทวดประสทธภาพการผลต (ใชในการเฝาระวงระหวางดาเนนการซงสมพนธใกลชดกบดชนหลก) ประสทธภาพการผลตนานม

อตราการใหนมเฉลยตอแมตอวน (Average milk/cow/day) กโลกรม /ตว/วน

12 - 15

ระยะรดนมเฉลย (Average lactation length) (วน) 305 ระยะแหงนมเฉลย (Average dry days) (วน) 60 เฉลยวนรดนมของแมโคทใหนม (Average day in milk) (วน) 150 เปอรเซนตวนรดนม (Percent day in milk) (เปอรเซนต) 83 การกระจายลาดบทองเฉลย (Herd distribution) 4 การจาแนกแมโคโดยสถานภาพการใหนมและระบบสบพนธ

(Herd status at end period) เปอรเซนต ไมทองใหนม: ทองใหนม: ทองแหงนม : ไมทองแหงนม

41: 42: 17 : 0

คาเซลลโซมาตก (Somatic cell count) (เซลล/มลลลตร) <500,000 จลนทรยในนานมดวยวธ (Standard plate count ) (โคโลน/มลลลตร) <500,000 เนอนมไมรวมมนเนย (เปอรเซนต) ไมนอยกวา 8.35


ดำน เปำหมำยหรอดชน คำเปำหมำยหรอดชนตำมมำตรฐำน โปรตน (เปอรเซนต) ไมนอยกวา 2.8 ไขมน (เปอรเซนต) ไมนอยกวา 3.4 ยาปฏชวนะในนานม ไมพบ ยาฆาแมลงในนานม ตามมาตรฐาน มกอช. สารพษเชอราในนานม ตามมาตรฐาน มกอช. ดชนเฝาระวงการ ชวงคลอดถงเปนสดครงแรก (calving to first heat interval) (วน) 35 สมบรณพนธ ชวงคลอดถงผสมครงแรก (calving to first service interval) (วน) 60 ชวงคลอดถงผสมตด (calving to conception interval) (วน) 85 วนทองวาง (Days open) (วน) 100 - 120 เปอรเซนตแมโคทองวางนานกวา 10 วน (Percent cows open>120 days)

(เปอรเซนต) 10

อตราการผสมตด (conception rate) (เปอรเซนต) 60 การดแลโคทดแทน แมโคใหลกตวแรก (เดอน) 24 การสญเสยโคทดแทนเมอเปรยบเทยบกลมโคทดแทน (เปอรเซนต) 10 ดานสขภาพของฟารม แมโคเปนเตานมอกเสบ (เปอรเซนต) < 15

อตราการเจบกบ <10 อตราการแทง < 5 การฉดวคซนโรคปากและเทาเปอยในโคนมทอายมากกวา 4 เดอน ทกตว

โคนมไดรบการทดสอบโรคบรเซลลาและวณโรคทกป ทกตว

ดดแปลงจาก (สวชย, 2558 และ ปรยพนธ, 2537)

วธกำรในกำรจดกำรสขภำพและผลผลตในฟำรมโคนม การดาเนนงานของสตวแพทยทจะเขาชวยเหลอเกษตรกรในการทาใหฟารมมประสทธภาพการจดการ

สขภาพและผลผลตในฟารมโคนมใหดขน ตองมแนวความคดและการปฏบตทสามารถทาใหเกษตรกรเกดความตระหนกวามปญหาเกดขนและจาเปนตองเปลยนแปลงวธคดของเกษตรกร จนทาใหมการปรบปรงประสทธภาพการจดการฟารมใหดขนได ซงวธการในการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนมมดงน คอ

1. กระบวนการประเมนประสทธภาพการจดการฟารม เพอหาปญหาและวธแกไขปญหา (Situation analysis)

2. ตงเปาหมายรวมกนกบเกษตรกรโดยโนมนาวใหเกษตรกรเขาใจสถานภาพฟารมทเปนอยในปจบน โอกาสทจะพฒนาฟารมหรอแกปญหาสขภาพและผลผลตภายในฟารม (Establish gold)

3. วางแผนการพฒนาหรอแกปญหาดานสขภาพและผลลตในฟารม (Plan) 4. ดาเนนการเพอใหไดตามเปาหมาย (Do) 5. การตดตามและการประเมนผลเพอปรบปรงการประสทธภาพการดแลสขภาพและผลผลต

(Check-Act)

1. กระบวนกำรประเมนประสทธภำพกำรจดกำรฟำรม เพอหำปญหำและวธแกไขปญหำ (Situation analysis)

กระบวนการประเมนวเคราะหประสทธภาพการดแลสขภาพและผลผลตและการแกไขปญหาของฟารมโคนม จะตองถกดาเนนการอยางเปนระบบ ซงอาจมความแตกตางกนไประหวางแตละบคคล ขนกบประสบการณและความร อยางไรกตามการดาเนนการดานตางๆ ควรประกอบดวย 1.1 สรางหรอทาใหเกษตรกรมระบบการจดบนทกขอมลทเกยวของกบโคและการจดการ เพอนามาชวยในการวเคราะหประสทธภาพการจดการฟารมใหแมนยาขน การพจารณาจาก ขอมล ขอเทจจรง การ


ประมวลผลระหวางขอมลและขอเทจจรง ตลอดจนการวเคราะห เพอทาใหมองเหนไดวามความเชอมโยงของดชน (ชวด) ทแสดง ประสทธภาพการจดการฟารมอะไรบาง เชน ในฟารมทมผลผลตนานมตากวาทควรนน มสาเหตมาจากอะไร ซงอาจ เปนเพราะสขภาพโคทมขอบกพรองจากการจดการดานอาหาร หรอเปนเพราะมอตราการผสมตดตา หรอเกดการผสมตดลาชา แลวสงผลทาใหจานวนวนใหนมของฝงยาวกวาทควร หรอปญหาทเกดจากโรคเตานมอกเสบ หรอปญหา ดานสขภาพอนๆ เปนตน ขอมลทมความจาเปนตองใช ไดแก ขอมลทไดจากบตรประจาตวโคและบตรรายงานผสมเทยม ตลอดจนขอมลตางๆ ทเกยวกบโคนม เชน หมายเลขโค ชอ พอ แม สายเลอด วนเกด วนผสม วนตรวจทอง วนแหงนม วนคลอด ผลผลตนานม คณภาพนานม องคประกอบนานม คาคะแนนรางกาย และตนทนการผลต ฯลฯ เมอนาขอมลเหลานนมาคานวณ จะได จานวนโคในฟารม จานวน/สดสวนโคแตละประเภท สดสวนโคในแตละรอบการใหนานม อาย/นาหนกโคสาวเมอผสมตด จานวนวนใหนมของฝง คาเฉลยจานวนวนทองวางและวนผสมตดของฝง จานวนครงทใชในการผสมจนตงทอง การพกรดนม การคลอด ปรมาณนานม ฯลฯ 1.2 มการเขาเยยมฟารม เพอนาขอมลเบองตนเกยวกบประสทธภาพการจดการฟารมโดยเฉพาะอยางยง สขภาพ ผลผลต และระบบสบพนธ (อกทงตนทนการผลต) มาวเคราะห ซงจะไดแก จานวนโคในฟารม คะแนนรางกาย ตวบงชสขภาพ เชน โรคทเกดขน อตราการปวยอตราการตายในชวงทผานมา ลกษณะอจจาระ สขภาพเตานม สขภาพกบ เปนตน อกทงจานวน/สดสวนโคแตละประเภท จานวนโคในแตละรอบการใหนานม จานวนวนใหนมของฝง อายโคสาวเมอผสมตด คาเฉลยจานวนวนทองวางและวนผสมตดของฝง อตราการจบสด จานวนครงทใชในการผสมจนตงทอง การพกรดนม การคลอด ปรมาณนานมเฉลยตอตวตอวน จานวนวนรดนมของแมโคและของฝง และตนทนการผลตนานม ฯลฯ 1.3 มการพจารณาจากขอเทจจรงตางๆ ทนอกเหนอจากขอมลดงกลาวขางตน ซงพบทงทเกยวกบตวโค สภาพแวดลอม ผลผลตนานม และประสทธภาพระบบสบพนธ ตลอดจนผลของการจดการอนๆ ทพบเหนในฟารมในวนทเขาทาการประเมน ขอเทจจรงทจะตองนามาประกอบในการพจารณาไดแก สงตางๆ ทเราควรจะเหนเมอเขาไปในฟารม เชน องคประกอบดานโครงสรางของฟารม ลกษณะของโรงเรอนและพนคอก สภาพความรอนชนและการถายเทของอากาศ สายเลอดโค ชนด/ประเภทของอาหารหยาบและอาหารขนทโคไดรบ การกนไดของโค อตราการหายใจของฝง อตราการเคยวเอองของฝง คะแนนรางกายของโคทกกลม โดยเฉพาะอยางยงทงในแมโคแหงนมและแมโครดนม สภาพไรกบ ลกษณะการยนการเดน ลกษณะของอจจาระ การยอยไดทดจากอจจาระ ขอเทจจรงทเกยวกบการรดนม คณภาพนานม ตลอดจนการจบสดและการผสม 1.4 มการประมวลผลระหวางขอมลและขอเทจจรง ตลอดจนทาการวเคราะหเชงบรณาการอกครง เพอทาใหสามารถเหนไดวามความเชอมโยงของดชน (ชวด) ทแสดงประสทธภาพการจดการฟารมอะไรบาง เชน ในฟารมทมปรมาณผลผลตนานมตากวาทควร คณภาพนานมตา ปญหาดานองคประกอบ หรอระยะหางระหวางคลอดของฝงแมโคทยาวเกนไปนนมสาเหตมาจากอะไร ซงเบองตนอาจเปนเพราะปญหาดานสขภาพโคทมขอบกพรอง มาจากการจดการดานอาหาร หรออาจเปนเพราะมอตราการผสมตดตา หรอเกดการผสมตดลาชาของฝงโค แลวสงผลทาใหจานวนวนใหนมของฝงยาวกวาทควร จงทาใหปรมาณผลผลตเฉลยของฝงตากวาทควร หรอปญหาทเกดจากโรคเตานมอกเสบทสงผลตอคณภาพนานม เปนตน 1.5 เมอเราทาการประมวลผลระหวางขอมลกบขอเทจจรง โดยใชความรตางๆ เกยวกบโคนมมาประกอบในการสรางความเชอมโยง จะทาใหเรามองเหนเหตและผลทประกอบกน เรากจะสามารถเขาใจและอธบายใหเกษตรกร ไดทราบวาสถานะภาพของฟารมเปนอยางไร เขามปญหาอะไรบาง ปญหาเหลานนเกดจากอะไร ปญหาตางๆ นนทาใหเกดสงตางๆ ตามมาอยางไร แลวมหนทางใดบางในการแกไขปญหาได โดยสงทดทสดทนาจะเกดขนคอ เมอดาเนนการแกไขปญหาแลว สงทจะบอกไดวาประสบความสาเรจในการแกไขปญหา


คออะไร และมความคมกบคาใชจายทเพมขนหรอไม สงสาคญของกระบวนการวเคราะห คอ ตองเชอมโยงประเดนตางๆ และพยายามใหแสดงผลออกมาทสขภาพของโค ผลผลตนานมทงเชงปรมาณและคณภาพ รวมทงสมรรถนะระบบสบพนธของฝง 2. ตงเปำหมำยรวมกนกบเกษตรกรโดยโนมน ำใหเกษตรกรเขำใจและมกำรแกไขปญหำดำนสขภำพ (Establish gold) 2.1 สอสารใหเกษตรกรเขาใจในสงตางๆ ทเกดขนในฟารม ซงตองอาศยคณสมบตและศกยภาพของสตวแพทย/เจาหนาทสงเสรมแตละคนในการโนมนาวเกษตรกรใหเกดความตระหนกถงปญหา 2.2 รวมกบเกษตรกรตงเปาหมายการจดการสขภาพและผลผลตทเหมาะสมของแตละฟารม โดยนาขอมลทไดจากขอ 1. มานาเสนอ ทงนในการตงเปาหมายใหกาหนดเปาหมายทเปนดชนชวดเปาหมายในภาพรวมดงทไดกลาวมาแลว แตคาเปาหมายใหคานงตามความเหมาะสมของแตละฟารม ซงในหลายครงทพบวาเรองทตองพฒนาหรอปญหาของฟารมมเกอบทกดาน ในการเขาไปประเมนฟารมหรอดาเนนการในครงแรก ดงนน หากมการพฒนาหรอแกปญหาในทกดาน เกษตรกรอาจไมใหความรวมมอหรอไมสามารถทาได จงตองมการจดลาดบความสาคญของการพฒนาหรอแกปญหา โดยขนตอนนจะตองคานงถงความคมคาทางเศรษกจทางสงคมรวมใหสมดลดวย เนองจากปจจยดงกลาวจะสงผลใหการตงคาเปาหมายทเหมาะสมของแตละฟารมไมเหมอนกน แมวาในขณะทเรมดาเนนการมสภาพตงตนทเหมอนกนกตาม โดยสรปตามภาพท 1

ภำพท 1 กำรบรณำกำรวธกำรในมตตำงๆ ในกำรพฒนำและแกไขปญหำกำรจดกำรสขภำพและผลผลต

3. วำงแผนกำรพฒนำหรอแกปญหำดำนสขภำพและผลลตในฟำรม (Plan) สตวแพทย/เจาหนาทสงเสรมแตละคนจาเปนตองอาศยหลกการทถกตอง และสามารถคาดคะเนได วาผลจากการปรบปรงการจดการแลวจะเกดผลอยางไร ทงนในการวางแผนแผนการพฒนาหรอแกปญหาดานสขภาพและผลผลต ในฟารม สตวแพทยควรใหผท เกยวของมาระดมความคดเหนและหาแนวทางการรวมกน โดยเฉพาะอยางยงฟารมทมการจางแรงงาน เนองจากบางครงในการพฒนาหรอแกปญหาของฟารม จะตองเพมภาระงานดวย 3.1 สรางความเขาใจใหเกดความรวมมอในการแกไขและปองกนปญหา อยางเปนรปธรรมตามแผนทไดวางไว โดยหนาทหลกในการพฒนาหรอแกปญหานนควรกระทาโดยเกษตรกร แตหากมความจาเปนเกยวกบเงอนไขเวลาในการถายทอดเทคโนโลย การใชเทคนคตางๆ ในการถายทอดยอมตองนามาพจารณา เพราะเกษตรกรนนมกระบวนการ เรยนรแบบผใหญ (Adult learning) ซงการบรรยายทใชระยะเวลาทนานเปนชวโมงจงไมเหมาะสม สงหนงททางหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตดาเนนการคอการสาธตการลางอปกรณทเกยวของกบการรดนมพรอมไปกบการเรยนรของเกษตรกร ซงไดผลเปนทนาพอใจ


3.2 ผลกดนใหเกษตรกรมการเกบขอมลอยางเปนระบบตอเนอง เพอนาขอมลมาใชในการประเมนผลตอไป

4. กำรตดตำมและกำรประเมนผลเพอปรบปรงประสทธภำพกำรดแลสขภำพและผลผลต (Check-Act) การนดหมายการเขาตดตามประเมนผลตอไปเปนสงทจะทาใหเกดความแนนอน มนคง และยงยนของการเขาแกไขปญหาและปองกนปญหาของฟารม เพราะเกษตรกรมความคยเคยกบการจดการแบบเดมๆ จงมความจาเปนอยางมาก ทตองทางานสงเสรมอยางตอเนอง เพราะอาจกลาวไดวาทกฟารมโคนมลวนมปญหาโดยอาจมมากกวา 1 ปญหา นอกจากนปญหาเดยวกนอาจมาจากสาเหตเดยวกนหรอแตกตางกน รวมทงในแตละฤดกาลปญหาบางอยางเกดขนใหม หรอปญหาบางอยางกลบลดลงไปเอง และอาจจะกลบมาใหมเมอมการเปลยนฤดกาล ดงนนการเขาเยยมฟารม เพอตดตามและประเมนเปนประจาจงใหผลดตอการดาเนนการปรบปรงประสทธภาพการผลตในฟารมโคนมอยางทนตอเหตการณและตอเนอง การตดตามและการประเมนผลการพฒนาหรอแกไขการจดการสขภาพและผลผลตโคนมนนแบงเปน 2 ระยะ คอ 4.1 ตดตามระยะสนอยางนอยเดอนละ 1 ครง เพอตดตามการปฏบตของเกษตรกรหรอผเกยวของ โดยใหมการตดตามขอมลฟารมดวย เนองจากการเกบขอมลฟารมมกเปนปญหาสาหรบเกษตรกรในประเทศไทย ซงตองสงเสรมผลกดนใหมความคนชนในการลงขอมล รวมทงประเมนผลเบองตน 4.2 การประเมนผลระยะยาวอาจเปนปละ 1ครง โดยตองเอาขอมลทไดกาหนดและมการจดเกบอยางตอเนองมาวเคราะหเพอวดความสาเรจ รวมถงประเมนแนวทางทจะพฒนาและแกไขตอไป

สรปวาการดาเนนการจดการสขภาพและผลผลตโคนมจะเปนการทางานเปนวงจรอยางตอเนอง

ภำพท 2 วธกำรในกำรจดกำรสขภำพและผลผลตในฟำรมโคนม (ดดแปลงจำก Martin etal,2012)


บทท 3 ปจจยทสงผลกระทบในกำรพฒนำกำรจดกำรสขภำพและผลผลตในฟำรมโคนม

ปจจยทสงผลกระทบในการพฒนาการจดการสขภาพและผลตในฟารมโคนม ดวยหลกการพนฐานปจจยดานการบรหารจดการซงประกอบดวย 4 M คอ บคลากร (Man) งบประมาณ (Money) อปกรณสนบสนน (Material) และวธบรหารจดการ (Management)

1. ปจจยดานบคลากร ผมสวนรวม 4 ฝาย คอ เกษตรกร สหกรณหรอผนาเกษตรกร ภาคราชการ และภาคเอกชน

เกษตรกร : เปนปจจยทสาคญทสด โดยเฉพาะอยางยงทศนคตทมตอสตวแพทยทเขาไปปฏบตงาน โดยจะเหนไดจากการปฏบตงานของหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมของกรมปศสตว พบวาในชวงแรกทดาเนนการสตวแพทย บรรจใหมไมอาวโส และเพงรบผดชอบงาน แมวาสตวแพทยไดรบการอบรมมองคความรมาก แตถกมองวาไมมประสบการณไมเคยเลยงโคนมเพงทางาน ดงนนเมอแนะนาเกษตรกรจะไมไดรบการตอบรบเทาทควร และจากการทางานทตอเนอง ใกลชดกบเกษตรกร เมอสตวแพทยทาใหเกษตรกรมทศนคตเปลยนเปนเชงบวก โดยเกษตรกรเหนโอกาสในการปรบปรงฟารม มผแนะนาทางวชากร และชวยแกปญหาเมอเกดโรคระบาด เมอสตวแพทยแนะนา เกษตรกรจะรบดาเนนการในสงทสตวแพทยแนะนา เพอใหสามารถปฏบตบรรลตามทวางแผนไว ซงแตละหนวยใชเวลาแตกตางกน บางหนวยใชระยะเวลาถง 2 ป นอกจากนการกระตอรอลนของเกษตรกรเปนปจจยในการปรบปรง และพฒนาการจดการสขภาพและผลผลต ดงนนการเชอมโยงใหเหนความคมคาในการพฒนาปรบปรงการจดการสขภาพและผลผลตสงผลใหไดกาไรมากขน จงเปนสงสาคญ อยางไรกตามดวยขอจากดตางๆ ของบางฟารม เชนสขภาพ แรงงาน เวลา เงนทน หากเกษตรกรพงพอใจในสภาพทเปนอยในปจจบนจะไมสามารถผลกดนการพฒนาไดสาเรจ ดงนนการประยกตใชคอ ทฤษฎ ความร ทศนคต และการปฏ บ ต KAP (Knowledge Attitude Practice ) ท ว าด วยความเช อมโยงระหวาง ความร และประสบการณของชวตแตละคนนน มอทธพลตอทศนคตและวธคดของผนน และสงผลตอไปถงการตดสนใจกระทาการใดๆ กตาม ดงนนจงมความเชอวา การปรบปรงการจดการดานสขภาพ และผลผลตโคนมใหดขนนน ภาครฐตองยอมลงทนดานการใหความรความเขาใจ เพอปรบพนฐานความรและทศนคตวธคดของเกษตรกรใหได เพอหวงผลวาเกษตรกรจะตระหนกรถงสาเหตและวธแกไขปญหาตางๆ ทเกษตรกร ประสบอย นอกจากนนในกระบวนการเรยนร ซงเกษตรกรถกจดเปนการเรยนรแบบศกษาผใหญ (Adult learner) จงตองเขาใจวาการถายทอดความรทดจะใชการเรยนแบบในหองเรยนนนไมประสบความสาเรจแนนอน การสาธตหรอการลงมอปฏบตจรงเปนแกนนาจงเปนวธทเหมาะสม สตวแพทย : ตองปรบเปลยนวธการทางานจากเชงรบเปนเชงรก เนองจากหลกการจดการสขภาพและผลผลตโคนมเปนงานสหวทยา สตวแพทยตองหาความรเพมเตมในเรองการจดการฟารม การจดการอาหาร การจดการระบบสบพนธ ระบาดวทยา สถตและการจดการขอมล การคานวณตนทนฟารม เพอจะไดสามารถดาเนนการไดตามวตถประสงค แตอยางไรกตามในองคความรตางๆ อาจเปนความรพนฐานทชวยในการประเมนปญหาของฟารม ซงหากปญหาดานใดเปนปญหาใหญ หรอซบซอน ควรมการประสานผชานาญการเฉพาะทางเขาแกปญหาใหเกษตรกร ซงแสดงวาสตวแพทยควรมเครอขายและทางานเปนทม นอกจากนมคณสมบตทสาคญอกประการหนงคอ การเปนนกสงเสรมการโนมนาวเนองจากผดาเนนการจดการฟารมคอเกษตรกร ดงนนหากไมสามารถพดใหเกษตรกรเชอถอไดงานจะไมสาเรจ

16 บทท 3 ปจจยทสงผลกระทบในการพฒนาการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม

ดงนนแนวทางการทางานหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมโดยการทาแผนรวมกบผมสวนรวม (Stakeholder mapping) ซงสามารถทาใหเหนภาพของผมสวนรวมตางๆ ตามความสาคญและความใสใจในการดาเนนการในประเดนตางๆ ทเกยวของกบการพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมโดยทกฝายมบทบาทและความสาคญ แตสงทจะตองทาใหเกดขนคอความตระหนกวาทกคนตองรบผดชอบในบทบาทของตนเอง การทาใหเกดเครอขายความรวมมอเปนเรองจาเปน แมกระทงในภาคสวนเดยวกน เชน ในภาคราชการ จากรปแบบทมการทางานเชงหนาท

2. ปจจยงบประมาณและคาใชจาย นโยบายของรฐบาลทมการสงเสรมการเลยงโคนมทงทางตรงและทางออม หนวยงานหลกภายใน

กระทรวงเกษตรและสหกรณคอ กรมสงเสรมสหกรณ กรมปศสตว สานกงานเศรษฐกจการเกษตร ยงมหนวยงานภายนอกคอธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณทใหความชวยเหลอดานการเงน โดยตรงนน นโยบายเงนกยมไมวาจะเปนจากกองทนสงเสรมเกษตรกร กองทน FTA หรอนโยบายแปลงใหญ ฯลฯ ไดถกผลกดนเพอใหโอกาสแกเกษตรกรและกลมเกษตรกรไดเขาถงแหลงทนดอกเบยตา นอกจากนยงมเงนชวยเหลอ ทงแบบใหเปลาและกยมจากหนวยงานภาครฐทงกรมสงเสรมสหกรณและกรมปศสตว จดออนอยางหนงของเกษตรกร และกลมเกษตรกรทเกยวกบเงนกยมคอวนยดานการใชจายตามวตถประสงคการกยมและการจายเงนคนแกหนวยงาน ทใหเงนกยม ปจจยงบประมาณคาใชจายจะเหนตวอยางไดชดจากการพฒนาระบบการปองกนโรคเขาส GAP

3. วสด อปกรณ ปจจยวสดและอกรณตางๆ ทใชในการปรบปรงประสทธภาพการจดการฟารมและผลผลต เชน

การแนะนาของสตวแพทยในการพฒนาการจดการอาหาร เชนหญาเนเปยรปากชองหมกซงตองใชเครองสบ รวมถงการแนะนาใหฟารม ผสมอาหารแบบ Total Mixed Ratio ซงมความจาเปนตองมเครองผสม จงตองมการจดหาหรอมการประยกตใช เพอใหมอปกรณในการใช ทงน วสด อปกรณตางๆ จงเปนปญหาของเกษตรกรรายยอย ซงอาจตองมการแกไขดวยการบรหารจดการ

4. วธบรหารจดการ วธบรหารจดการมครอบคลมหลายมต หลายระดบ สงหนงทประเทศไทยใชในการชวยเหลอ

เกษตรกรคอ โครงการอาหารเสรม (นม) โรงเรยน ซงดาเนนการมาตงแต พ.ศ. 2535 แตการบรหารจดการนน ทกๆ ฝายและทกๆ ระดบตองตระหนกวาเปนหนาทของตนเองทจะตองดาเนนการอยางมประสทธภาพ ตวอยางทเหนไดชดเจนอยางหนงคอคณภาพของนานมดบทนามาทานมโรงเรยนทสงผลกระทบในเชงบวกตอคณภาพนานมดบ ของประเทศและเชอมโยงกบการดแลสขภาพและผลผลตโคนมอยางไรนน เปนเพราะวาองคประกอบนานมโดยเฉพาะอยางยง คาไขมนในนานมนน สมพนธกบสดสวนอาหารหยาบตออาหารขนทแมโคไดรบ หากแมโคไดรบอาหารทมสดสวนอาหารขนมากเกนไป ทาใหเกดโรคกระเพาะเปนกรด สงผลเสยตอกบและสขภาพแมโค อกทงระบบสบพนธ และตนทนการผลตทสงขน โดยมสาเหตมาจากขอบกพรองของการจดการอาหารหยาบ ดงนนเมอมนโยบายภาครฐออกมา เกษตรกรและสหกรณหลายแหงปรบปรงการจดการดานอาหารหยาบ โดยมหนวยงานของรฐใหการสนบสนน ไมวาจะเปนการสงเสรมการปลกหญาเนเปยรหรอการปลกขาวโพดเพอทาขาวโพดหมก อกทงการจดตงศนยผลตอาหารผสมสาเรจรปในหลายสหกรณ รวมทงสานกพฒนาอาหารสตวกรมปศสตวไดจดตงหนวยสงเสรมการจดการดานอาหารโคนมเพอใหบรการเกษตรกรโคนมในหลายพนท


ปจจยทเกยวของกบผลผลตน ำนมของฟำรมโคนม ปจจยทมผลทาใหแมโคไมสามารถแสดงออกทางพนธกรรมไดเหมาะสม ไดแก

อำหำร การขาดการเฝาระวงในดานความเหมาะสมในการจดการดานอาหาร ทาใหแมโคไมสามารถผลตนานมไดตรงตามสายพนธ และรวมถงทาใหแมโคเกดปญหา การขาดสารอาหาร ทาใหเกดความผดปกตและโรคตางๆ เชน โรคพลงงานขาดสมดล (Negative Energy Balance) โรคไขมนสะสมในตบ (Fatty liver syndrome) โรคคโตชส (Ketosis) โรคไขนานม (Milk Fever) กำรควบคมโรคเตำนมอกเสบ โรคเตานมอกเสบทาใหเกดความสญเสยทางเศรษฐกจสงสด ตออตสาหกรรมโคนมทวโลก ความสญเสยมากกวา 90% เกดจากปรมาณนานมทลดลง ซงเกดขนในกรณทเปนเตานมอกเสบแบบไมแสดงอาการ เซลลโซมาตกเปนดชนชวดทสาคญสาหรบเตานมอกเสบแบบไมแสดงอาการ การศกษาทางระบาดวทยาพบวา ความชกของโรคเตานมอกเสบอาจสงถง 50% ของแมโคในฝง นอกจากนเตานมอกเสบยงมผลกระทบโดยตรงตอคณภาพนานมดบ ดงนนการเฝาระวงโรคเตานมอกเสบทงแบบแสดงอาการและไมแสดงอาการจงมสวนสาคญอยางยง ในการเพมผลผลตนานม

ประสทธภำพระบบสบพนธ แมโคมการใหนานมสงสดในชวงตนของการใหนม โดยแมโคจะใหนานมสงสดในชวง 60- 90 วนแรกหลงจากใหลก หลงจากนนนานมจะลดลงเรอยๆ จากผลการวจยทผานมาพบวา เกษตรกรไดนานมมากทสดและมกาไรมากทสด เมอแมโคสามารถใหลกปละหนงตว หรอ สามารถผสมแมโคไดภายใน 85 วนหลงคลอด ดงนนการเฝาระวงประสทธภาพระบบสบพนธจงเปนสวนสาคญททาใหแมโคสามารถผลตนานมไดปรมาณสงทสด

กำรดแลฝงโคทดแทน การทแมโคใหลกตวแรกไดภายใน 2 ป จะทาใหเกษตรกรลดตนทนในการเลยงฝงโคทดแทน และสามารถใหนานมตลอดอายใชงานไดนานมากขน การเฝาระวงในฝงโคทดแทนจะทาใหเกษตรกรสามารถรปญหา การเลยงไดอยางรวดเรวยงขน

กำรปองกนโรค แมโคทเปนโรคตางๆ มผลโดยตรงตอสขภาพโคนม ลดผลผลตนานม เพมตนทนดานการรกษา ดงนนการเฝาระวงในเรองการปองกนโรคดงกลาว เพอการจดการในเรองการทาวคซน การใหยาถายพยาธ รวมทงการใหยาปองกน จงเปนสงทควรทาอยางยงในการควบคมโรคโคนม

18 บทท 4 การจดการขอมลและสถต สาหรบการจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม

บทท 4 กำรจดกำรขอมลและสถต ส ำหรบกำรจดกำรสขภำพและผลผลตในฟำรมโคนม

ในกระบวนการแกปญหาดานสขภาพ ผลผลต และ ระบบสบพนธในฟารมโคนมจะมงเนนการปองกนปญหา หรอการตรวจจบปญหาไดรวดเรวตงแตยงไมแสดงอาการชดเจน ดงนนการดาเนการดงกลาวจงจาเปนตองทางานบนพนฐานการวเคราะหขอมลท ไดจากการบนทกของเกษตรกร นอกจากนในการทางานสงเสรมสขภาพและผลผลต จะประกอบดวยขนตอนตางๆ ทจะชวยเสรมกน เพอทาใหเกษตรกรมความตระหนกในการปรบปรงแกไขปญหาฟารมของตนเอง โดยเรมตนทการทาใหเกษตรกรและผเกยวของเขาใจในความสาคญเกยวกบการปรบปรงการจดการดานสขภาพ ผลผลต และระบบสบพนธ และกาหนดตวชวดทใชในการประเมนสมรรถนะการจดการฟารมโคนม ดงนนสตวแพทยทปฏบตงานในการจดการสขภาพและผลผลตโคนมจงตองเขาใจในดชนชวดประสทธภาพการจดการฟารมในดานตางๆ และใชขอมลสารสนเทศเพ อการปรบปรงและเพมประสทธภาพการจดการฟารมโคนม ซงมความจาเปนตองมการเกบขอมลทเปนระบบ เพอจะไดนาขอมลนนมาทาการประเมนและวเคราะหหาความเชอมโยงของปญหาตางๆ แลวอธบายใหเกษตรกรเขาใจเกยวกบปญหา ชประเดนของปญหา และวธการแกไข

ในปจจบนมโปรแกรมการจดการดานขอมลสารสนเทศมากมายทงทพฒนาจากตางประเทศ และโดยประเทศไทย แตละโปรแกรมมขอดและขอเสยตางกน สานกเทคโนโลยการผลตปศสตว กรมปศสตว กาลงพฒนาโปรแกรมเพอใชในการพฒนาโคพอพนธและใชในการปรบปรงการจดการฟารมโคนม ในรปแบบของ i-farmer i-service และ i-dairy ซงโปรแกรมดงกลาวมประโยชนมาก เนองจากจะทาใหประเทศไทยมขอมลในทกระดบทงระดบฟารม สหกรณ ภาค และประเทศ หากมการใชและปรบปรงขอมลใหเปนปจจบน และโปรแกรมยงมประโยชน สาหรบผใชโดยตรงคอโปรแกรมสามารถแปลงจากขอมลเปนสารสนเทศทสามารถนามาใชในการวเคราะหไดทนท ซงในปจจบนนหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมไดเปนผใชโปรแกรมดงกลาวนามาวเคราะหประเมนประสทธภาพ การจดการฟารมโคนม และแนะนาเกษตรกร อยางไรกตามในการดาเนนการดานสขภาพและผลผลต ในบางครงอาจมความจาเปนตองวจยโดยเรมตงแตกาหนดตวอยาง สมตวอยาง รวบรวมขอมลและทดสอบสมมตฐานทเปนสาเหตของปญหาดานสขภาพและผลผลต เพอแกปญหาในฟารม หรอใชในการประเมนผล การแนะนาจดการฟารม ภายหลงดาเนนการแกไข หรอเพมเตมองคความร ดงนนสตวแพทยจงตองมความรเพนฐานในการจดการขอมลและสถตเบองตนเพอลดความผดพลาด ดงนในบทน จงสรปเพอแนะนาแนวทางการใชสถตเบองตนทใชบอย โดยสามารถศกษาเชงลกไดจากหนงสอสถตตอไป

ขอมล (Data) ขอเทจจรงเปนวตดบทใชในการสรางสารสนเทศซงขอเทจจรงดงกลาวอาจเปนตวเลขหรอไมกได โดยทวไปตองทาความเขาใจกบประเภทของขอมล เพอนาไปใชในการวเคราะห แปลผลทางสถตไดถกตองสรป ประเภทของขอมลตามตารางท 2 ประเภทของขอมลแบงตำมลกษณะของขอมล

ม 2 ชนด ดงน 1.1 ขอมลเชงคณภำพ (Qualitative data) เปนขอมลทไมสามารถชง ตวง วด ได เชน ศนยรบนม (ชอศนยรบนม) เพศของลกโค (ผ เมย) ประวตการฉดวคซน (ฉด ไมฉด) 1.2 ขอมลเชงปรมำณ (Quantitative data) เปนขอมลทมคามากนอยจากการชง ตวง วด แสดงเปนตวเลขได ดงนนสามารถคานวณคาทางคณตศาสตรได ซงแบงเปนกลมยอย คอ


1.2.1 ขอมลแบบไมตอเนอง (Discrete data) คอขอมลทมคาเปนตวเลขทนบเปนจานวนเตมไดแก ลาดบการทอง จานวนลกโค จานวนแมโครด จานวนแมโคแทงลก จานวนโคทแสดงอาการปวย จานวนโคทผลตนานมทม เซลลโซมาตกมากกวา 500,000 เซลล จานวนโคทไดรบการทดสอบโรค จานวนวนทองวาง

1.2.2 ขอมลแบบตอเนอง (Continuous data) เปนขอมลทอยในรปตวเลขทมคาไดทกชวงคาในชวงทกาหนดและมความหมาย เชน นาหนกโค ปรมาณนานม

ประเภทของขอมลแบงตำมมำตรของกำรวด แบงเปน 4 ประเภท 2.1 มำตรวดนำมบญญต (Nominal scale หรอ Category scale) เปนขอมลเชงคณภาพการแบงกลมขอมลเพอใชวเคราะห เชน กลมโค (ลกโคดดนม โครน โคสาว โครด โคแหงนม) สถานภาพของแมโค (ไมทองใหนม ทองใหนม ทองแหงนม ไมทองแหงนม) การทดสอบโรค (ไดรบการทดสอบ ไมไดรบการทดสอบ) การเปนโรคของโค (เปนโรค ไมเปนโรค) 2.2 มำตรวดอนดบ (Ordinal scale) เปนขอมลเชงคณภาพทมการวดทแสดงวาขอมลในแตละกลมแตกตางกน ทมการเรยงลาดบ แตชวงการวดไมชดเจน ไมสามารถนามาคานวณได เชน ลาดบการตงทองของแมโค ระดบความรนแรงของโรค เกรดการรบซอนม คะแนนรางกายโค คะแนนอจจาระ 2.3 มำตรวดแบบชวงหรอแบบอนตรภำค (Interval scale) เปนการวดเชงปรมาณ ซงเปนขอมลตวเลขทแบง เปนชวงๆทหางเทาๆกน ทาใหบอกความหางของชวงได แตคาเรมตนจะไมไดเรมจากศนยจรง และสามารถคานวณได เชน อณหภม คาเซลลโซมาตก ซงสามารถบวก ลบ ได 2.4 มำตรวดอตรำสวน (Ratio scale) เปนการวดละเอยดและสมบรณ ทสามารถบอกความแตกตางในเชงปรมาณได โดยขอมลจะแบงเปนชวงๆ เหมอนมาตรวดอนตรภาคทมระยะหางเทาๆกน แตศนยของขอมลนคอศนยสมบรณ และสามารถนามาบวก ลบ คณ หาร ได เชนจานวนโคทไดรบการทดสอบโรค


ตำรำงท 2 ประเภทของขอมล

ประเภท ลกษณะขอมล

มาตรวด

คณสมบต ตวอยาง

แบงกลมได บอกลาดบได แบงเปนชวงเทาๆกนได

มศนยสมบรณ

ขอมลเชงคณภาพ มาตรวดนามบญญต กลมโค ( ลกโคดดนม โครน โคสาว โครด โคแหงนม) สถานภาพของแมโค (ไมทองใหนม ทองใหนม ทองแหงนม ไมทอง แหงนม)

มาตรวดอนดบ ลาดบการทอง ขอมลเชงปรมาณ มาตรวดอนตรภาค อณหภม คาเซลลโซมาตก

มาตรวดอตราสวน จานวนลกโค ปรมาณนานม นาหนก

สถต (Statistics) มาจากภาษาเยอรมนวา Statistik มรากศพทมาจาก Stat หมายถง ขอมล หรอ สารสนเทศซงจะอานวยประโยชนในการตดสนใจ สถตจงเปนศาสตรทวาดวยระเบยบของวธทางสถต เกยวกบขอมล ซงประกอบดวย การเกบรวบรวม ขอมล การนาเสนอขอมล การวเคราะหขอมล และการแปลผลหรอสรปผลขอมลจนไดองคความร เพอการตดสนใจ ควำมหมำยของค ำในสถต กลมประชากร หมายถง กลมทเราตองการศกษา กลมตวอยาง หมายถง สวนหนงของกลมประชากร ใชเปนตวแทนประชากร เพอลดคาใชจายในการศกษาทงหมด

ประเภทของสถต แบงเปน 2 ประเภท คอ 1. สถตเชงพรรณนำ (Descriptive Statistics) สถตทใชเพออธบายหรอสรปกลมขอมลทเกบรวบรวมมา ซงไมสามารถอางองลกษณะประชากรได (แตถาเกบขอมลของประชากรทงหมดหมายถงขอมลประชากร) ตวอยางสถตเชงพรรณนา เชน การแจกแจงความถ การวดคากลางของขอมล การวดการกระจายของขอมล ขนอยกบประเภทของขอมล โดยสรปวธนาเสนอขอมลตามตารางท 3 1.1 ขอมลเชงคณภาพ

1.1.1 สดสวน (Proportion) อตรา (Rate): เปรยบเทยบระหวางจานวนขอมลในกลมนนกบกลมทงหมด 1.1.2 รอยละ (Percentage): เปนการนาสดสวนมาคณ 100 1.1.3 อตราสวน (Ratio): เอาขอมล 2 กลมมาเปรยบเทยบกนเอง ทงนในการนาเสนอขอมลใหนาสนใจ อาจสรปเปนตารางหรอแผนภมหรอรปภาพ

1.2 ขอมลเชงปรมาณ 1.2.1 การแจกแจงความถ (Frequency distribution) เปนการนาขอมลทมลกษณะทซาๆกนมาทาการจดกลมของขอมล เรยงลาดบจากนอยไปมาก

หรอจากมากไปนอย และแสดงความถของแตละกลม ดการกระจายตวของแตละกลม


1.2.2 การวดแนวโนมเขาสสวนกลาง (Measure of central tendency) - คาเฉลย (Mean) ใชนาเสนอหากขอมลมการกระจายตวแบบปกต (normal distribution)

โดยเปนคาของขอมลทรวมทงหมด หารดวยจานวนขอมลทงหมด - คามธยฐาน (Median) นยมใชในกรณทขอมลมความเบ (skewed) ไมไดมการกระจายตวแบบ

ปกต ซงจะเปนคาทไดจากการนาขอมลมาเรยงลาดบจากนอยไปหามาก และเปนคาทอยตรงกลาง หากจานวนขอมลเปนจานวนค คามธยฐานจะเปนคาขอมลตรงกลางบวกกนหาร 2

- คาฐานนยม (Mode) เปนคาของขอมลทพบวามความถมากทสด 1.2.3 การวดแนวโนมการกระจายขอมล (Measure of central variability) - คาพสย (range) จะบอกคาสงสด ตาสดของขอมล นยมเสนอในขอมลทไมไดมการกระจาย

ตวแบบปกต - คาความแปรปรวน (variance, S2 ,SD2) คานเปนคาทนยมใชในการวดการกระจายของ

ขอมล คานจะวดความแปรปรวนไดตองเปนขอมลทมหนวยเดยวกนเทานน และมคาเฉลยทใกลเคยงกน โดยทวไปหากขอมล มการกระจายตวแบบปกต จะเปนการหาคาสวนเบยงเบนมาตรฐาน (standard deviation, SD) ซงมคาของ square root ของคาความแปรปรวน และแบงเปน X ± SD มขอมลอย 68.3 เปอรเซนต และ X ± 2SD มขอมล 95.5 เปอรเซนต แตถาขอมลไม ไดอย ในหนวยเดยวกน ตองวดคาสมประสทธ ของความแปรปรวน (Coefficient of variation, CV) ซงเปนคาแสดงรอยละของสวนเบยงเบนมาตรฐานเมอเทยบกบคาเฉลย

นอกจากนยงมคาเบยงเบนควอไทล (quartile deviation) ทแบงขอมลเปน 4 สวน และคาเบยงเบนเฉลย (mean deviation) เปนคาเฉลยของขอมลมารวมกน แลวหารจานวนชดขอมล

1.2.4 รปรางการแจกแจง - ความเบ - ความโดง

ตำรำงท 3 แสดงกำรน ำเสนอคำสถตเชงพรรณนำส ำหรบขอมลแตละประเภท ประเภทขอมล รปรางการแจกแจง การวดแนวโนมเขาส

สวนกลางขอมล การวดแนวโนมการ

กระจายขอมล ขอมลเชงคณภาพ คาทพบมากทสด ขอมลเชงปรมาณ กระจายแบบปกต คาเฉลย คาสวนเบยงเบนมาตรฐาน กระจายแบบเบ คากลาง คาพสย

2. สถตอนมำน (Inference Statistics) คอสถตทใชในการวเคราะหขอมลกลมตวอยางทเปนตวแทนของประชากร ซงสามารถนาผลการวเคราะหไปสรปอางถงประชากรไดโดยใชทฤษฎความนาจะเปน สถตเชงอนมานประกอบดวย การประมาณคา การตงสมมตฐานทางสถต การกาหนดระดบนยสาคญ การเลอกสถตทดสอบ การคานวณคาสถต การตดสนใจสรปผลจากการเปรยบเทยบคาสถตกบคาวกฤต หรอเปรยบเทยบคา p-value กบระดบนยสาคญ ซงสรปไดวาสถตเชงอนมานม 2 แบบคอ 2.1 การประมาณคา คอ parameter estimation เปนการใชกลมตวอยางมาเพอประมาณการของประชากรทงหมดนน และเนองจากเปนการประมาณคา จงมโอกาสทจะผดพลาดได ในทางสถตจงจะตองพดถงระดบความ เชอมน (confidential interval) ไปดวย เชน ถาหาคาเฉลย (mean) จากกลมตวอยางมาได ก


จะตองบอกวา 95% confidence interval หรอระดบความมนใจวาคาเฉลยทถกตองอยางนอย 95% นนจะอยภายในชวงคาใด 2.2 พสจนสมมตฐาน คอ hypothesis testing เปนการใชวธการทางสถต เพอใหไดคาตอบและขอสรประหวางตวแปรอสระ (independent variable) ตวแปรทเราคดวาเปนเหตททาใหมผลตอตวแปรตาม (dependent variable) หรอ ตวแปรทเปนผล เชน ลาดบการตงทองมผลตอคาเซลลโซมาตกและสถตกลมนยงแยกออกเปน สถตแบบใชพารามเตอร (Parametric Statistics) กบสถตแบบไมใชพารามเตอร (Non-Parametric Statistic)

กำรเลอกใชสถตในกำรวเครำะหขอมล ขนตอนตางๆ สามารถศกษาไดในหนงสอสถตทวไป แตในทนจะสรปวธเลอกสถตในการทดสอบในเบองตนตาม ตารางท 4 ตารางท 5 และ ตารางท 6

1. การแจกแจงขอมล 2. ลกษณะของขอมลทใชทดสอบ 3. จานวนกลมขอมล 4. จานวนตวแปรทใช 5. ลกษณะการทดสอบ หรอวตถประสงคททดสอบ

ตำรำงท 4 หลกกำรพจำรณำกำรทดสอบแบบใชพำรำมเตอร (parametric) หรอแบบไมใชพำรำมเตอร (Non parametric)

ประเภทสถต การทดสอบแบบใชพารามเตอร

(Parametric Statistics) การทดสอบแบบไมใชพารามเตอร

(Non parametric Statistics ลกษณะขอมลของตวแปรตาม - กลมตวอยางท ใชศกษานนจะตอง

เลอกมาแบบสม (Random) จากกลมประชากรเดม (A Parent Population) - กลมประชากรทศกษาแตละกลมทเลอกศกษานน ตองมการกระจายตวแบบปกต (Normal Distribution) - ตวอยางทสมมามขนาดใหญ - คาของขอมลเชงปรมาณ มาตรวดอ น ต รภ าค ( Interval Scale) ห ร อมาตรวดอตราสวน (Ratio Scale)

- ไมจาเปนตองทราบลกษณะการแจกแจง ของประชากร - ใชกบขอมลท เปนขอมลเชงคณภาพและปรมาณกได - เหมาะสมกบกรณทมกลมตวอยางขนาดเลก

สาหรบการทดสอบวาขอมลมการแจกแจงขอมลเปนแบบปกตหรอไมนนสามารถใชวธทางสถต คอ

- Kolmogorov – Smirnov Test - Shaoiro – Wilk’s Test (กรณทตวอยางนอยกวา 50 ตวอยาง)


ตำรำงท 5 แนวทำงกำรพจำรณำวธทำงสถต จานวนตวแปร

อสระและวตถประสงค

ตวแปรอสระ ตวแปรตาม การทดสอบแบบใชพารามเตอร

(Parametric Statistics) ตวแปรอสระ ตวแปรตาม

การทดสอบแบบไมใชพารามเตอร (Non parametric statistics

กลม ขอมลเเชงปรมาณ ทดสอบคาเฉลย One Sample Test for the Mean ขอมลเชงปรมาณแปรทดสอบคามธยฐาน Wilcoxon signed – rank Test 2 กลม (หาความแตกตาง)

ขอมลเชงคณภาพ (มความเปนอสระกน)

ขอมลเชงปรมาณ

Two – Independent Sample Test for the Mean

ขอมลเชงคณภาพ (มความเปนอสระกน)


The Wilcoxon - Mann-Whitney U test, Wald – Wolfowitz Runs test

ตวอยาง ทดลองสตรอาหาร ก. และข. มผลตอ ปรมาณนานม ขอมลเชงคณภาพ (ตวอยางชดเดยวแตดาเนนการ 2 ครง)


Two – Dependent Sample Test for the Mean ตวอยาง ศกษาการรดนมเชา และรดนมเยน มผลตอเปอรเซนตไขมนในนานม

ขอมลเชงคณภาพ (ตวอยางชดเดยวแตดาเนนการ 2 ครง)

ขอมลเชงคณภาพ

McNemar test (เปรยบเทยบภาพรวม) Sign test of paired observation (เปรยบเทยบเปนคๆ) ตวอยาง การนาซรมมาทดสอบโรคดวยวธทดสอบโรค 2 วธ เพอประเมนความสอดคลอง

มากกวา 2 กลม (หาความแตกตาง)

ขอมลเชงคณภาพทดสอบความแตกตางคาเฉลยประชากรของแบงกลมยอย


One – way ANOVA

ขอมลเชงคณภาพทดสอบความแตกตางคาเฉลยประชากรทแบงกลมยอย


Kruskal- Wallis One- way ANOVA

ตวอยาง ลาดบทองของแมโคมผลตอปรมาณนานมในชวงการใหนม ขอมลเชงคณภาพมากกวา 2 กลมและกลมยอย มากกวา 2 กลม


Two - way ANOVA ขอมลเชงคณภาพมากกวา 2 กลม และกลมยอย มากกวา 2 กลม


Friedman Two- way ANOVA

ตวอยาง การทดลองเปรยบเทยบสตรอาหาร 3 สตรโดยใชวธการใหอาหาร 3 วธของอาหารในแตละสตรมผลตอปรมาณนานม


ตำรำงท 6 ตำรำงสรปแนวทำงกำรพจำรณำวธทำงสถต จานวนตวแปรอสระและ

วตถประสงค ตวแปรอสระ ตวแปรตาม

การทดสอบแบบใชพารามเตอร (Parametric Statistics)

วเคราะหความเปนอสระ ขอมลเชงคณภาพ ขอมลเชงคณภาพ 1. Fisher exact probability test เมอจานวนขอมลขนาดนอยกวา 20 2. The Chi – Square Test for two Independent Sample เม อ จ า น ว นขอมลมากกวา20 และขอมลทมตวแปรยอยมากกวา 2 ลกษณะ หรออนดบ 3. The Extension of The Median Test กรณทกลมยอยของตวแปรทง 2 กลมยอย ต ว อ ย า ง ก าร เป ล ย น ผ า เช ด เต า มความสมพนธกบการเกดเตานมอกเสบแบบไมแสดงอาการ

วเคราะหสหสมพนธ บอกความสมพนธ และแสดงขนาดความส ม พนธท าง สมประสทธความสมพนธ

ขอมลเชงปรมาณ ขอมลเชงปรมาณ Correlation Analysis เชน ความสมพนธระหวางคาเซลลโซมาตกกบระยะเวลาการใหนมของแมโค

ขอมลเชงคณภาพ ขอมลเชงคณภาพ Cramer’ s V, Phi correlation, Spearman’ s rho ตวอยาง ความสมพนธระหวางความรและการปฏบตในการปองกนโรคปากและเทาเปอย

วเคราะหการถดถอย สามารถพยากรณได


ขอมลเชงปรมาณ Regression Analysis ตวอยาง ปรมาณนานมท Peak milk มสหสมพนธทมากกบปรมาณนานมทจะใหไดใน 1 ชวงการใหนม (Lactation yield) โดย 1 กโลกรมของนมในชวง Peak จะใหนมใน 1 ชวงการใหนม 213 กโลกรม

วเคราะหการถดถอยพหคณ ใชมากสาหรบขอมลในพนท เนองจากมปจจยหลายตวทกอใหเกดผลทศกษา

ขอมลทกประเภทอยางนอย 2 ตว

ตวแปรเชงปรมาณ 1 ตว

Multiple Regression เชน ความสมพนธ ระหวางสขภาพเตานมและการจดการฟารมตอปรมาณนานมทผลตไดโดยตวแปรอสระ ตวอยาง อตราการผสมตด อตราการทดแทนแมโค ชวงระยะเวลาคลอดถงผสมตด คาเซลลโซมาตก และตวแปรตามคอปรมาณนานม

ขอมลทกประเภท ตวแปรเชงคณภาพ Logistic Regression


จานวนตวแปรอสระและวตถประสงค

ตวแปรอสระ ตวแปรตาม การทดสอบแบบใชพารามเตอร

(Parametric Statistics) อยางนอย 2 ตว 1 ตว เม อ ต ว แ ป รต าม เป น (Dichotomous

variable) เชนเปนโรค =1 กบ ไมเปนโรค =0 ตวอยาง การหาปจจยเสยงของการพบเตานมอกเสบแบบไมแสดงอาการ ซงปจจยเสยงไดแกการจดการเปนตวแปรอสระเชน การลางทาความสะอาดเครองรด การตรวจแรงดนเครองรด การทาความสะอาดคอกรด การสอดยาเขาเตาชวงแหงนม เปนตน และตวแปรตามคอการเปนเตานมอกเสบแบบไมแสดงอาการ=1 การไมเปนเตานมอกเสบแบบไมแสดงอาการเปน 0

แนวโนม The Cox Stuart Test for Trend ตวอยางแนวโนมคาเซลลโซมาตกของฟารมในพนท

เครองมอวเครำะหทำงสถตดวยโปรแกรม Excel ในการวเคราะหคาทางสถต สามารถใชโปรแกรมตางๆ ได เชน SPSS, MINITAB หรอ SAS ซงขนอยกบความถนด ตองคานงถงปญหาลขสทธทมราคาแพง อยางไรกตามปจจบนน โปรแกรม R และ โปรแกรม Excel และ สามารถวเคราะหสถตตางๆไดโดย 2 วธ คอ เลอกใชฟงกชนทางสถต หรอ การใชเครองมอ Analysis Tool ซงการใช Analysis Tool จะสะดวกมาก โดยตดตง Add – ins ดงน


คลกแทบ File ของ excel > Options จะปรากฏหนาตาง Excel Options ภำพท 3 หนำตำง Excel Options

- คลกเมน Add – ins > เลอก Analysis Tool Pak > Go > OK จะปรากฏหนาตาง Add – ins - คลกเครองหมายถกหนา Analysis Tool Pak และ Analysis Tool Pak – VBA คลกปม OK

ภำพท 4 คลกเมน Add – ins

- เมอจะใช ใหเปดหนาตาง Data Analysis ซงสามารถวเคราะห ขอมลทางสถต 19 วธ ภาพท 5 ตวอยางสถตทวเครำะหดวย excel

ในปจจบนน ในการแปลผลทไดจากโปรแกรม Excel จะใชหลกการเหมอนโปรแกรมทางสถตอนๆ ซงสามารถศกษาเพมเตมไดในหนงสอคอมพวเตอรทวไป


บทท 5 กำรประเมน ตดตำมสขภำพโคนมและผลผลต การประเมน ตดตามสขภาพโคและผลผลตนน สตวแพทยททาหนาทดแลการจดการสขภาพและผลผลตโค

นม ตองมความรอบรและสามารถดาเนนการในประเดนทเกยวกบการจดการดและสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม ซงประกอบดวย การดแลดานสขภาพโคนม จดการดานอาหาร ความสมพนธระหวางอาหารกบสขภาพและผลผลต นานม ตลอดจนโรคทเกดจากขอบกพรองของการจดการดานอาหาร การจดการระบบสบพนธ การจดการฝงโคทดแทน การควบคมปองกนโรคเตานมอกเสบ การดแลสขภาพเตานม และการจดการเครองรดนม การจดการทวๆ ไป (เชน โรงเรอน แปลงหญา การจดฝงโคฯลฯ) การใชขอมลสารสนเทศเพอเพมประสทธภาพการจดการ ระบบบญชฟารม และตนทนการผลต ประสานงานทดกบบคคลทกระดบ และมความเปนเจาหนาทสงเสรม

แนวทำงกำรประเมน ตดตำมสขภำพและผลผลตโคนม รวบรวมขอมลจากแหลงตางๆ ดงน 1. การประเมน ตดตามการจดการโดยทวไปของฟารม การไดมาซงขอมลในการตดตามโดยการสงเกตและสอบถามขณะทปฏบตงานโดย มแบบประเมน ตดตามในภาคผนวก (ภาคผนวกท 1) ซงแบงเปนหมวดตาง ไดแก โรงเรอน อาหาร นา อาหารเสรม ระดบความอวนผอมของแมโครดนม ระดบความอวนผอมของแมโคแหงนม สภาพความเปนอย เปอรเซนตแมโคหอบ เปอรเซนตการเคยวเออง ระดบการกนไดของโครด การยนและการทรงตว ของแมโค ลกษณะไรกบ กลนแอมโมเนยในโรงเรอน ระบบเครองรดนมไดแก แรงดนสญญากาศขณะรดและไมรด ความสะอาดยางรด อตราการทางานหวใจ ชดรดนม ระยะเวลาการรด จานวนผาเชดเตา การใชยาฆาเชอทาความสะอาดเตา การใชยาจมหวนมภายหลงรดนมเสรจ การจบสด อาการทโคเปนสด การผสมแมโค นานมทได 2. การประเมน ตดตามจากระบบฐานขอมลโคในฟารม การประเมนในสวนนโปรแกรมทฟารมใชขอมลและคาดชนตางๆ โดยในโปรแกรมสวนใหญจะคานวณคาทได โดยมกจะมการวเคราะหเปรยบเทยบกบคาเปาหมายทมการตงคาไว 3. การประเมน ตดตามจากสภาพรางกายโค ในขณะทเขาทาการประเมน ในการตรวจเยยมฟารม อาจประเมนสภาพรางกายตอเนอง และรายงานผทเกยวของ 4. สรปการประเมนโดยอาศยหลกการประเมนเพอเชอมโยง 3 ประเดนหลก สวชย, 2558 ไดสรปแนวทางวเคราะหปญหาตามตารางท 7 ตำรำงท 7 แนวทำงสรปผลกำรประเมนฟำรมและเชอมโยงสำเหตของปญหำ

สรปปญหาในฟารม ผลการประเมนทคาดวาเปนสาเหตของปญหา หรอคาดวาจะมปญหาตามมา แมโคมปญหาดานสขภาพจากการจดการอาหารขน

- ถายเหลว แสดงวาอาจไดรบอาหารแปงมากเกนไป ทาใหเกดกรดมากและเรว สงผลตอปรมาณนาในระบบทางเดนอาหารทเพมขน แลวไปกระตนทาใหมการขบอจจาระเรวขน (หรออาจเปนเพราะเยอในอาหารทโคไดรบนนไมเพยงพอ เชนกรณทกนขาวโพดฝกออน) - ไรกบแดง แสดงวาไดอาหารขนมากเกนไป ทาใหเกดภาวะอาหารในกระเพาะหมกเปนกรดแกเกนไป - มเปอรเซนตแมโคเคยวเอองนอยกวาครงของฝง แสดงวาไดอาหารขนมากเกนไป และไดรบอาหารหยาบไมเพยงพอ ทาใหกระเพาะเปนกรด และ/หรออากาศรอนมาก - มเปอรเซนตแมโคหายใจเรว (มากกวา 40 ครงตอนาท) อาจแสดงวาไดอาหารขนมากเกนไป

28 บทท 5 การประเมน ตดตามสขภาพโคนมและผลผลต

สรปปญหาในฟารม ผลการประเมนทคาดวาเปนสาเหตของปญหา หรอคาดวาจะมปญหาตามมา และไดรบอาหารหยาบไมเพยงพอ ทาใหกระเพาะเปนกรด และ/หรอมอากาศรอนมากเกนไป (หรออาจเปนเพราะโครงสรางโรงเรอนไมเหมาะสม) - กนอาหารขนไมหมด แสดงวาไดอาหารขนมากเกนไป และ/หรอไดรบอาหารหยาบไมเพยงพอ ทาใหกระเพาะเปนกรด และ/หรอกระเพาะแทเคลอน - คะแนนรางกายปกต แตใหนานมนอยกวาทควรเมอเทยบจานวนวนรดนมแลว - มกลนแอมโมเนยฉนในโรงเรอนพกอาศย แสดงวาไดรบโปรตนในอาหารขนมากเกนไป

แมโคมปญหาดานสขภาพจากการจดการ อาหารหยาบคอ

- ระดบของอาหารในกระเพาะหมกนอย ซงอาจแสดงวาแมโคไดรบอาหารหยาบไมเพยงพอ หรอแมโคมความสามารถในการกนอาหารหยาบไดนอยกวาทควร - ปรมาณผลผลตนานมนอยกวาทควร (เมอเทยบกบจานวนวนรดนมแลว) - แมโคมคะแนนรางกายตากวาทควร แสดงใหเหนวาเกดสภาวะขาดพลงงาน (Negative energy balance) - อตราการเคยวเอองของแมโครดนมตากวาครง โดยตองแนใจวาไมไดมผลกระทบมาจากสภาพอากาศทรอนชนเกนไป - ปรมาณไขมนในนานมตา พบปญหาทเกดจากขอบกพรองการจดการอาหารขนชดเจนมากขน

มปญหาดานสขภาพจากปญหาดานโรงเรอนและพนคอก

- มปญหากบ/เจบขาและโคลมมจานวนมากกวาปกต - อณหภมในโรงเรอนสงเกนไป ทาใหโคหอบ กนอาหารลดลงสงผลทาใหผลผลตนานมลดลง - พนคอกมความชนมาก พนคอกลนและทาใหโคเดนลาบาก - โรคเตานมอกเสบมากกวาปกต และคณภาพนานมลดลง เนองมาจากพนคอกสกปรก - มปญหาระบบสบพนธ เชน แสดงอาการเปนสดไมชดเจนสงผลทาใหผสมตดยาก อนเนองมาจากพนคอกทลนหรอทาใหโคเดนลาบาก

ปญหาดานปรมาณนานม

ดจากขอมลผลผลตตอตวตอวนเปรยบเทยบกบจานวนวนรดนมในกราฟนานม จะไดคาผลผลตทใกลเคยงโดยประมาณ 1. ตองมขอมลปรมาณนานมเฉลยตอตวตอวนของฟารม 2. ตองมขอมลจานวนวนรดนมเฉลย (Days in milk) ของฟารม วธใชกราฟ เมอทราบคาจานวนวนรดนมเฉลยแลว ใหลากเสนจากจดของคาวนรดนมเฉลยเปนเสนตรงจากดานลางขนดานบนจนชดเสนกราฟ จากนนใหลากเสนตรงขนานแนวระนาบไปหาปรมาณนานมทควรได วาไดเทากบเทาไหร ถากราฟของฟารมมปรมาณนานมเฉลยตากวาคาทควรได แสดงวาฟารมมปญหาตองไดรบการปรบปรงแกไข

ขอบกพรองของขนตอนการรดนมและ/หรออปกรณเครองรดนม

- นานมในถงนมรวมมปรมาณแบคทเรยในนานมมาก (ผลการตรวจดวยวธการตางๆ เชน Methylene blue test พบการเปลยนสเรวกวา 4 ชวโมง) - นานมในถงนมรวมมปรมาณแบคทเรยในนานมมาก พรอมกบมปรมาณเซลลโซมาตก สงเกนกวา 500,000 เซลล/มลลลตรและมโคเปนโรคเตานมอกเสบแบบแสดงอาการ มากเกน 3 เปอรเซนต

เครองรดนมและทอลมมปญหา

- เกรดนานมสง พรอมกบการทางานผดปกตของเครองรดนม (แรงดน จงหวะของหวใจ ระบบทอสกปรก อปกรณเสอมสภาพ โดยตองลางทอลมทนททพบปญหานานมลนถงรด หรอทก 6 เดอน

มปญหาดานระบบสบพนธ

- ระยะหางระหวางคลอดของฟารมสง 420 วน - จานวนครงตอการผสมตดของฟารมสงกวา 2.5 ครง


สรปปญหาในฟารม ผลการประเมนทคาดวาเปนสาเหตของปญหา หรอคาดวาจะมปญหาตามมา - จานวนวนรดนมเฉลยของฝงโดยเฉลยของปมากกวา 200 วน - มปญหาการเปนสดลาชา/เปนสดเงยบ/ไมเปนสดหลงคลอด - มปญหาดานการจบสด (อตราการจบสดไดนอยกวา 80 เปอรเซนต) - มปญหามดลกอกเสบเปนหนองมากกวา 10 เปอรเซนต - ปญหารกคางมากกวา 20 เปอรเซนต - มปญหาโคแทงหรอเปนสดไมตรงรอบ (แสดงวามตวออนตาย) - ปญหาโรคถงนาในรงไขเกดขนในชวงเวลาใกลเคยงกนหลายตว

สายเลอดสงเกนไป - โคมปญหาดานสขภาพ เชน หอบมาก กนไดนอย เจบกบ ปวยงาย ฯลฯ - โคมปญหาดานระบบสบพนธ และผลผลตทตากวาเปาหมาย อนเนองมาจากปญหา ตอเนองมาจากปญหาดานสขภาพ

ปองกนโรค - โคปวยดวยโรคตดเชอ เชน เตานมอกเสบ พยาธในเมดเลอด - เปนโรคระบาด เชนปากและเทาเปอย - มปญหาพยาธภายใน

จดการฝงโคทดแทนไมด

- โคทดแทนมากเกนความจาเปน - มปญหาโคสาวผอมกวาทควร (คาคะแนนรางกายตากวา 2.75) - มปญหาโคสาวอายมาก ทยงไมไดรบการผสม และโคสาวคลอดลกตวแรกทอายมาก - จานวนครงตอการผสมตดมากกวา 2 ครง - แมโครดนมทองแรกมผลผลตนานมตา

โครดกนอาหารหยาบไดนอยกวาทควร

- การเจบปวยทวไป รวมทงปญหาโรคกบ - สภาพอากาศรอนหรอดชนความรอนสมพทธ (Temperature humidity index) สง - สภาพกระเพาะหมกเปนกรด (Rumen acidosis/Sub acute rumen acidosis) มากเกนไป - มสารคโตนในรางกายมากเกนไป (Ketosis/sub clinical ketosis) ซงมกม ความสามารถกนอาหารขน (Concentrate)_ลดลงดวย - การกนอาหารหยาบหมก (Silage) ในปรมาณทมาก - การกนอาหารขน (Concentrate) ในปรมาณทมาก - สภาวะทใกล/เรมจะเปนสด - ความนากนของอาหารหยาบ

5. สรปผลการประเมนฟารมให เกษตรกร และผทเกยวของทราบ รวมทงรวมกนหาแนวทางพฒนาหรอปรบปรงการจดการสขภาพและผลผลตใหเหมาะสมกบฟารม โดยมแบบบนทกตามภาคผนวก (ภาคผนวกท 2)

30 บทท 6 ระบาดวทยาทางสตวแพทยกบการจดการดานสขภาพและผลผลตโคนม

บทท 6 ระบำดวทยำทำงสตวแพทยกบกำรจดกำรดำนสขภำพและผลผลตโคนม

งานทางระบาดวทยาหรอ Epidemiology ซงรวม “Epi เกยวกบ” “Demo ประชากร” และ “Logos วชา”สรปคอศาสตรเกยวกบประชากร และปจจบน ระบาดวทยาโดยทวไป หมายถงการศกษาปญหาทางสขภาพของประชากร ทเปนสหสาขาวชาและเกยวของกบขอมล การรวบรวมขอมล วเคราะหขอมลอยางเปนระบบโดยใชชวสถตและสารสนเทศทางภมศาสตร เพอนาขอมลดงกลาวมาใชประโยชน ไดแก อธบายธรรมชาตของโรคหรอปญหาสขภาพสตว ในมตตางๆไดแกกลมสตวทเสยง กลมสตวทมปญหา อาการ สถานทเกดโรค เวลาทเกดโรค การกระจายของโรค คนหาสาเหตของโรคหรอปญหาดานสขภาพสตวรวมทงแหลงทมาของโรค ใชขอมลมาวางแนวทางการปองกน ควบคมและกาจดโรคหรอแกปญหาสขภาพ ประเมนความเสยหายทางเศรษฐกจและความสาเรจในมาตรการ รวมถงการสารวจปญหาสขภาพสตว หรอสารวจโรคเพอใชในการเรยงลาดบความสาคญนอกจากนการศกษาทางระบาดวทยายงชวยในการวจยทสนบสนนการตดสนใจไดถกตอง และสมบรณ ดงนนหลกการทางระบาดจงมความสาคญอยางมากในการดาเนนการตามหลกการพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม ซงไมไดดาเนนการในรปแบบรกษาสตวและเปนรายตวเทานน โดยกระบวนการตามหลกการพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมจะมการประเมนสถานการณ วางแผน โปรแกรมการจดการดานสขภาพ การแกไขปญหาสขภาพ รวมทงวางแผนปองกนปญหาสขภาพในฟารมมากกวาการรอใหปญหาเกดแลวดาเนนการแกไข นอกจากนยงมขนตอนการตดตามและประเมนผล เพอใหโคนมมผลผลตทดดงนน หนงสอเลมนจงขอสรปแนวคดทางระบาดวทยาเพอใชเปนพนฐานกระบวนการเรยนรและใชในการพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมดงน

ขอแตกตำงระหวำงระหวำง เวชศำสตรคลนกและระบำดวทยำ งานดานระบาดวทยากบเวชศาสตรคลนกมความสาคญทง 2 ดาน เนองจากหากเกดปญหาสขภาพสวน

ใหญ ตองใชเวชศาสตรคลนก แตในเชงปองกนและควบคมโรค ใชระบาดวทยา เปนเครองมอชวยโดยสรปในตารางท 8

ตำรำงท 8 ตำรำงเปรยบเทยบเวชศำสตรคลนกและระบำดวทยำ

ขนตอนการศกษา เวชศาสตรคลนก ระบาดวทยา สตวปวยแตละตว กลมประชากรทงฟารม ทงทปวยและไมปวย

1. วตถประสงค รกษาเมอโคนมปวย การปองกนและควบคมโรคในฟารมโคนมทงฟารม หรอ 1 สหกรณโคนม

2. ขอบเขตของงานและวธทางาน การวนจฉยกลมอาการ วนจฉยยนยนและรกษา

ศกษาธรรมชาตของการเกดโรค ไดแกสภาวะการเกด โรค การกระจาย สาเหตการเกด แหลงทมา ปจจยท ม อทธพล วางแผนการปองกนและควบคมโรค


ขนตอนการศกษา เวชศาสตรคลนก ระบาดวทยา สตวปวยแตละตว กลมประชากรทงฟารม ทงทปวยและไมปวย

3. สดสวนสตวแพทย/โคนม สตวแพทย 1คน ตอโคนม 1 ตว

สตวแพทย 1 คนตอ 1 ฟารม

4. เกณฑทใชวดผล สตวปวยไดรบการรกษาหาย สตวไมเปนโรคหรอมปญหาสขภาพ 5. คาถามทจะเกดขน - โรคอะไร

- เกดจากอะไร - รกษาอยางไร

- มปญหาสขภาพ หรอโรคหรอไม - ธรรมธรรมชาตของโรคเปนอยางไร - กลมโคนมใดทเสยงตอการเกดปญหา - โรคเกดทใด - โรคเกดเมอไหร - มปจจยใดเกยวของ - การควบคม ปองกนอยางไร

แบบจ ำลองดำนสขภำพสตว สขภาพ (Health) หมายถง การทสตวมสขภาพทสมบรณทางรางกาย (Physical) และจตใจ

(mental) รวมถงการทมความเปนอยดดวย (วนทนย,2543) สขภาพสตวจะดหรอไมจะเกดจากความสมดลย ของปจจย 3 สวน คอ 1. ปจจยจากสงททาใหเกดโรค (Agent,A) ) หมายถง สาเหตททาใหเกดโรคหรอปญหาสขภาพสตว แบงไดเปน 4 ประเภทคอ

1.1 สงททาใหเกดโรคทางชวภาพ (Biological Agent) เปนสาเหตของโรคตดเชอ เกดจากสงมชวตไดแก ไวรส แบคทเรย เชอรา โปรโตซว รกเกตเซย เปนตน ทงนในโรคอาจเกดจากสาเหตจากเชอชนดเดยว เชน โรคปากและเทาเปอยเกดจากเชอไวรสโรคปากและเทาเปอย หรอ โรคอาจมสาเหตจากเชอหลายชนดรวมกน เชน Bovine Respiratory Disease Complex มการตดเชอแบคทเรยกลม Pasteurella และไวรส รวมกนได

1.2 สงททาใหเกดโรคทางเคม (Chemical Agent) เปนสาเหตของปญหาสขภาพทไมไดเปนโรคตดเชอ ทาใหเกดโรคหรอปญหาทางสขภาพ ในโคนมสวนใหญจะไดรบจากอาหารหรอนา ไดแก โลหะหนก ตะกว หรอสารพษทเกดจากเชอรา

1.3 สงททาใหเกดโรคทางกายภาพ (Physical Agent) เปนสาเหตโรคไมตดเชอ และปจจยเสรมใหเกดโรคตดเชอได ทพบบอยในโคนมไดแกไดแก แรงกระแทก หรอ อณหภม ความชนสมพทธทสงเกนไป

1.4 สงททาใหเกดโรคเนองจากขาดสารอาหาร (Nutritional Imbalance or Insufficiency) ทาใหเกดโรคหรอปญหาทางสขภาพสตว เชน ขาดสารซลเนยม

ทงนปจจยทสาคญของสงทกอโรคคอ - Infectivity หมายถง ความสามารถของสงทเกดโรคทาใหสงมชวตตดเชอ ซงสตวอาจแสดง

อาการหรอไมแสดงอาการกได - Pathogenicity หมายถงความสามารถของสงททาใหเกดโรคททาใหสงมชวตแสดงอาการของ

โรค - Virulence หมายถง ความสามารถของสงกอโรคททาใหสตวปวยรนแรงหรอตาย


- Dose หมายถง จานวน สงททาใหเกดโรค หากปรมาณมากพอทจะทาใหกอโรคเรยกวา Infective Dose ซงขนอยกบชดของสงททาใหเกดโรค วธไดรบสงททาใหเกดโรค

2. ปจจยจากตวสตว (Host,H) ตามแนวคดทางระบาดวทยาแลว โฮสท (Host) อาจจะหมายถงไดตงแต คน สตวหรอแมลง ซงเปนแหลงทเชอโรคอาศยอย ปจจยตางๆทเกยวของกบตวโฮสต จะเปนปจจยทมผลกระทบตอความไวในการ ตดเชอหรอเกดโรค (Susceptibility) ซงสวนใหญจะถอวาเปนปจจยภายในของโฮสต (intrinsic Factor) เชน อาย เพศ ชนดสตว พนธ สถานะทางสรรวทยา พฤตกรรมของสตว สถานะคมกนโรคของสตว เปนตน ปจจยตางๆ ดงกลาวมอทธพลตอการเกดโรคดงน 3. ปจจยจากสงแวดลอม (Environment,E) หมายถง สงตางๆ ทอยรอบตวโฮสต หรอสงททาใหเกดโรคซงอาจสงผลกระทบตอความเปนอยของโฮสต หรอมผลกระทบตอความคงอยของสงททาใหเกดโรค แบงออกเปน 4 ลกษณะดงน

3.1 สงแวดลอมทางกายภาพ เชน ลกษณะภมประเทศ ลกษณะภมอากาศ ลกษณะโรงเรอนทใชเลยงสตว นาและอาหารทใชเลยงสตวรวมถงการจดการ (Management) ตางๆ

3.2 สงแวดลอมดานเคม เชน สารเคมหรอแกสตางๆทปนเปอนอยในสงแวดลอม ซงอาจมผลกระทบตอสขภาพสตวได ไดแกการปนเปอนของสารตะกวในบรเวณโรงงานอาจทาใหเกดโรคพษตะกว (lead poisoning)

3.3 สงแวดลอมทางชวภาพ เปนสงมชวตทอยรอบๆตวสตว ตงแตขนาดทไมสามารถมองเหนไดดวยตาเปลา เชน เชอไวรสหรอเชอแบคทเรย เปนตน จนถงขณะทมองเหนไดดวยตาเปลา ซงรวมทงสตวไมมกระดกสนหลง เชน พยาธ หรอ แมลง และสตวทมกระดกสนหลง ไดแก สตวทวๆไปหรอคน เปนตน

3.4 สงแวดลอมทางเศรษฐกจและสงคมของเกษตรกร เชนในกลมเกษตรกรทมความเชอวาไมสามารถ ฉดวคซนในสตวททองได เพราะ จะทาใหแทง กอาจมผลใหสตวนนไมมภมคมกนโรคและเกดการระบาดของโรคในทสด

องคประกอบปจจยและความสมพนธสลบซบซอน ความสมพนธอาจไมใชหนงตอหนง แตเปนความสมพนธทกระทบตอเนองกน ถาเรมตนจากมองคประกอบใดขาดความสมดลจะสงผลใหปจจยทง 3 สวนขาดความสมดล จะเกดโรคหรอปญหาสขภาพตามมาซงแสดงในภาพท 6 ภำพท 6 ควำมสมดลตวสตว ตวกอโรค และสงแวดลอม

ดชนเกยวกบสขภำพทส ำคญและกำรวดในระบำดวทยำ ความชก (Prevalence) เปนการวดรปแบบอตรา หมายถง จานวนสตวปวยทมอยทงเกาและใหมใน

ประชากร สตวท เสยงทจดเวลาทกาหนด หรอชวงเวลาทกาหนด ถา เกบขอมลในเวลาสนเรยก point prevalence แตถามชวงเวลานานเรยก (period prevalence) โดยทวไปทกลาวกนมกเปน point Prevalence ซงมกพดรวมๆ วา prevalence

ตวสตว (Host,H) ตวกอใหเกดโรค (Agent,A)

สงแวดลอม (Environment,E)


อบตการณของโรค (Incidence) เปนการวดรปแบบอตรา หมายถง จานวนสตวทปวยใหมในหนวยประชากรทเสยงในชวงระยะเวลาทกาหนด ม 2 แบบคอ cumulative Incidence (แสดงคาเฉลยของความนาจะเปนหรอความเสยงทสตวตวหนงจะเปนโรคระยะเวลาทกาหนด) person-time incidence หรอ incidence density ซงคานวณหนวยเวลาของประชากรเสยง เชน person-day, person-month, person-year ซงหนวยเวลาของประชากรเสยง ตองใชการตดตามใกลชด เชนกรณตายหรอขายออกจากฝง หรอเปนแลวจะไมมความเสยงตวอยาง สตวแพทยเขาไปตรวจอาการเจบกบของโคนม 1 ฟารม ทมจานวนโคทงหมด 120 ตว สปดาหละครงในระยะเวลา 1 เดอน มโคนมแสดงอาการตารางท 9

ตำรำงท 9 ผลกำรสงเกตอำกำรเจบกบ ครง เรมสงเกต สปดาหท 1 สปดาหท 2 สปดาหท 3 สปดาหท 4

จานวนโคนมทเจบกบ 10 2 6 4 2

ความชกของการเจบกบ (point prevalence) = (10/120)*100 = 8.33 เปอรเซนต ความชกของการเจบกบในชวง 1 เดอน (period prevalence) = ((10+14)/120)*100 =20 เปอรเซนต อบตการณของการเจบกบในชวง 1 เดอน = (14/(120-10))*100 = 12.73 เปอรเซนต อบตการณของการเจบกบในชวง 1 เดอน = (14/104.5)*100 = 13.40 /100 person – month เมอคานงวา ตวปวยแลวไมมความเสยง ความสมพนธ ความชก อบตการณ และระยะเวลาการปวย พบวาถาเปนโรคทเรอรง ถาระยะปวยเวลานาน แมอบตการณไมสงมาก ความชกของโรคสงได ในขณะทอบตการณตา การวดโรคเรอรงใช วดดวยความชกจงมความเหมาะสม (แกมทอง, 2537) ไดแกโรคบรเซลลา วณโรค เปนตน แตโรคทเปนและหายในระยะเวลาสนๆ ควรวดดวยอบตการณ (แกมทอง, 2537) ไดแกโรคปากและเทาเปอย เปนตน นอกจากอบตการณเปนอตราทนยามใชแสดงการเกดโรคในภาพรวมแลว ยงมดชนอบตการณอนๆทควรทราบ ซงสรปตามตารางท 10

ตำรำงท 10 ดชนอบตกำรณทส ำคญ

ชนดอบตการณ Rate จานวนทนบ จานวนทใช

เปรยบเทยบ (ตวหาร) หมายเหต

อตราปวย (Morbidity rate)

จานวนสตว ปวยใหม

ประชากรเสยงทงหมดทยงมชวตอย

เปนคาทใชบอยเชงพรรณนาเพอบอกการปวยของโรค

อตราตาย (Mortality rate)

จานวนสตวตาย ประชากรทงหมด เปนคาทใชบอยเชงพรรณนาเพอบอกการตายของโรค

Case – fatality rate จานวนสตวตาย จานวนสตวปวย บอกความรนแรงของโรค Attack rate จานวนตวปวย ประชากรเสยง ในชวง

เวลาทสงเกต เปน cumulative incidence บอกการเกดโรคของกลมสตวทถกสงเกตวา มการสมผสปจจยเสยง ตอการเกดโรคหรอไมไดสมผสปจจยเสยงเปนคาทมประโยนมากในการศกษาสถานการณทผลผลพธเกดขนเรวหลงสมผส


กำรศกษำทำงระบำดวทยำ (Epidemiological Studies) การศกษาทางระบาดวทยา (Epidemiological Studies) แบงเปน 3 รปแบบ คอ 1. ระบำดวทยำเชงบรรยำย (Descriptive Epidemiology) เปนการศกษาลกษณะการเกดปญหาสขภาพในกลมประชากรสตว ซงไดจากกระบวนการสงเกต (Observational study) บนทก รวบรวมขอมล แลวจงนามาประมวลผลและนาเสนอ โดยทวไปมกมการนาเสนอคาดชนเกยวกบสขภาพ เพอศกษาขนาดและความสาคญของปญหาสขภาพ การกระจายกลมปญหา ตามสถานท เวลาตางๆ แนวโนมปญหา บางครงไดแนวทางบงชปจจยเสยงหรอสาเหตของโรคซงนามาใชประโยชนในการประเมน สถานการณ (stituation analysis) จดลาดบความสาคญและใชเปนพนฐานของการศกษาเชงวเคราะหตอไป โดยรปแบบการศกษาระบาดวทยาเชงพรรณนา 1.1 การสงเกต ในกรณทไมมขอมล วธนเปนรปแบบการศกษาขนพนฐาน ซงสตวแพทยทดแลสขภาพและผลผลตโคนม จะใชวธนมาก เชนการสงเกตอจจาระโค (feces score) การสงเกตการยนของโคและเดนของโค (Locomotion score) เปอรเซนตโคทนอนเคยวเอองชวงเวลา 10.00 นาฬกา เปนตน 1.2 การประมวลขอมลทม มกเปนการศกษายอนหลง 1.3 การศกษาภาคตดขวาง (Cross-sectional study) ประเมนสถานการณขณะศกษา ไมเสยเวลามาก แตไมเหมาะกบโรคทมลกษณะเฉยบพลน ตวอยาง การศกษา Prevalence of Subclinical Laminitis and Its Effects on Reproductive Performance in Lactating Cows in Thailand (Seesupa, 2016) 1.4 การศกษาระยะยาว (Longitudinal study) มกเปนการศกษาแนวโนมของปญหาสขภาพ โดยศกษาไปขางหนา (prospective study) คลายกบการศกษาระบาดวทยาเชงวเคราะห แต ไมมกลมควบคมหรอกลมเปรยบเทยบ 2. ระบำดวทยำเชงวเครำะห (Analytic Epidemiology) เปนการศกษาทนาขอมลทรวมรวมไดจากการสงเกต (Observational study) มาวเคราะห เชนเดยวกบการศกษาเชงพรรณนา เพอเปนแนวทางในการสรางสมมตฐานสาเหตของปญหาทางสขภาพ ทดสอบสมมตฐาน วดระดบความสมพนธของปจจยทเปนสาเหตการเกดโรค รวมถงประเมนประสทธภาพของมาตรการ แบงการศกษา เปน 3 รปแบบ 2.1 กำรศกษำภำคตดขวำง (Cross-sectional Study) เปนการศกษาคลายเชงพรรณนา แตแยกกลมปจจยทพจารณนา วาเปนสาเหตของโรคได และดความ สมพนธวามนยสาคญหรอไม แตสรปความสมพนธไมไดเนองจากขอมลเกดพรอมกน สามารถตอบคาถามไดเรว คาใชจายนอย จงมการใชมากและเปนประโยชน สาหรบศกษาแบบยอนหลงหรอไปขางหนาตอไป 2.2 กำรศกษำแบบยอนหลง (Retrospective Case Control Study) เปนการเปรยบเทยบกลมตวอยาง 2 กลมคอ กลม Case : กลมทเปนโรคหรอมปญหาสขภาพ และกลม Contol : กลมทไมเปนโรค และศกษายอนหลงในแตละกลมเพอหาปจจยเสยง โดยขนตอนการศกษามดงน

2.2.1 เลอกกลมศกษาทง 2 กลม มขอพจารณา - คาจากดความและเกณฑการวนจฉย (Diagnostic criteria) ชดเจน มความไวและความแมน

ในการทดสอบโรค หากใชนยามทางอาการอาจมอาการทแสดงเหมอนกน เกดไดจากหลายสาเหต


- การเลอกกลมควบคม ตองมการกาจดปจจยกวน (confounding) ทไมเกยวของ เชน พนธเดยวกน อาย หรอ ชวงการใหนม หรอเลยงพนทบรเวณเดยวกน ทงนขนกบปญหาทวเคราะห ซงการควบคมปจจยกวนม 2 วธ คอ กาหนดลกษณะใหชดเจนแลวตดสตวท ไมเขาหลกเกณฑ กบจบคท เหมอนกน (matching) ของสงทนาจะมผลตอการศกษา ระหวางกลมศกษากบกลมควบคม โดยอาจใชอตราสวน 1:1 หรอ 2:1หรอมากกวา 2.2.2 เกบรวบรวมขอมลปจจยเสยง มขอพจารณา - ตองถามผทสามารถใหขอมลจรง เชนคนเลยงโคนมคอภรรยา แตขอาย สามเปนผใหขอมลแทน อาจทาใหขอมลคลาดเคลอน

- การกาหนดชวงเวลาการไดรบปจจยเสยงทชดเจน ทงนถายอนหลงนานมาก อาจจาขอมลไมได

2.2.3 การวเคราะห คานวณ Odds ratio ซงเปน ratio ระหวาง Odds ของการไดรบปจจยเสยงในกลมเปนโรค

กบ Odds ของการไดรบปจจยเสยง ของกลมไมเปนโรค จากตาราง 2x2 ในตารางท 11 ตำรำงท 11 หลกค ำนวณหำ Odds ratio

เปนโรค ไมเปนโรค Expose a b Non expose c d

Odds ของการไดรบปจจยเสยงในกลมเปนโรค = a/(a+b) = a/b b/(a+b) Odds ของการไดรบปจจยเสยง ของกลมไมเปนโรค = c/(c+d) = c/d d/ (c+d) Odds ratio = (a/b) = ad (c/d) bc ทดสอบ Chi-Square หรอหากมหลายตวแปร ใช regression ได ทงนในการปฏบตจรงจะมโปรแกรมคานวณ หลายโปรแกรม เชน EpiCalc 2000 หรอ excel

ตำรำงท 12 ตวอยำงกำรค ำนวณ Odds ratio-ของกำรศกษำวำกำรเคยเปนเตำนมอกเสบของแมโคเปนปจจยเสยงกำรเกดเตำนมอกเสบหรอไม

เปนเตานมอกเสบ ไมเปนเตานมอกเสบ เคยเปนเตานมอกเสบ 100 55 ไมเคยเปนเตานมอกเสบ 65 110

OR = (100*110) 3.07 (65*55) แสดงวาแมโคทเคยเปนเตานมอกเสบ มความเสยงเปนเตานมอกเสบ เปน 3.07 เทาของแมโคทไมเคยเปนเตานมอกเสบ ดงนน ตองระวง และเพมการจดการในแมโคกลมเสยง


2.3 กำรศกษำไปขำงหนำ (Prospective Cohort Study) เปนการศกษาทเรมตนจากกลมทไดรบปจจยเสยง กบกลมทไมไดรบปจจยเสยงแลวตดตามดตอไปถงการเกดโรค หรอปญหาสขภาพ การศกษาแบบนจงหาอบตการณของโรคได เนองจากมขอมลประชากรเสยงโดยมขนตอนการศกษาดงน 2.3.1 กาหนดกลมประชากรทศกษา กาหนดกรอบและจานวนตวอยางทชดเจน 2.3.2 กาหนดวธการศกษาและเกบขอมล เชนการออกแบบสอบถาม การสมภาษณ 2.3.3 กาหนด คาจากดความความเสยงและโรคหรอปญหาสขภาพและเลอกกลมตวอยางทศกษาในแตละกลม 2.3.4 ตดตาม และเกบขอมล 2.3.5 วเคราะหผล โดยหาคา Relative Risk, RR ซงเปนการเปรยบเทยบอบตการณของโรคทไดรบความเสยง และอบตการณของโรคในกลมไมไดรบความเสยง Relative Risk (RR) = อบตการณของโรคในกลมไดรบความเสยง อบตการณของโรคในกลมไมไดรบความเสยง ตำรำงท 13 หลกกำรค ำนวณ Relative risk

เปนโรค ไมเปนโรค expose a b Non expose c d

อบตการณของโรคในกลมไดรบความเสยง = a/(a+b) อบตการณของโรคในกลมไมไดรบความเสยง = c/(c+d) Relative Risk (RR) = a/(a+b) c/(c+d)

และทดสอบ Chi-square หรอ Regression นอกจากนการศกษาแบบน สามารถคานวณ หา Attribution Risk หรอ Risk dDifference ซงเปนผลตางของ risk ในกลม รบความเสยงกบกลมไมไดรบความเสยง ซงสามารถบอกปรมาณความเสยงทเพมขน หรอลดลงได หากหลกเลยง จงใชประโยชนในการจดลาดบความสาคญและประเมนผลกระทบการควบคมโรค สาหรบคา Odds ratio และ Relative risk ทคามากกวา 1 จะเปนความเสยง แตหากนอยกวา 1 จะเปนปจจยปองกน โดยดตวอยางตามบทท 7 การประเมนประสทธภาพวคซน 2.4 ระบำดวทยำเชงทดลอง (Experimental Epidemiology) เปนการศกษาทใชกระบวนการสงเกตและบนทกขอมลการเกดโรคหรอปญหาสขภาพสตวในกลมสตวทคดเลอกมาและสามารถกาหนดและเปลยนแปลงปจจยตางๆทมผลตอการเกดโรคในสตวกลมนน เชน การทดสอบผลของการใชวคซนปองกนโรค หรอ วธการปองกนโรคอนๆ เพอใชยนยนสมมตฐานตางๆ ในการศกษาเชงทดลอง ใหคานงถงจรรยาบรรณการใชสตวทดลองดวย

ควำมส ำคญของระบำดวทยำกบกำรพฒนำสขภำพและผลผลตโคนม 1. ระบาดวทยาเปนเครองมอการเกบรวบรวม และวเคราะหขอมลอยางเปนระบบเพอนาไปใชในการจดการสขภาพและผลผลตโคนม แสดงใน ตำรำงท 14 ดงน


ตำรำงท 14 กำรใชระบำดวทยำในขนตอนกำรท ำงำนกำรจดกำรสขภำพและผลผลตโคนม ขนตอนการจดการสขภาพและผลผลต

โคนม งานดานระบาดวทยาทสนบสนน

1. การประเมนสถานการณเพอให เขาใจปญหาสขภาพ

ความสาคญของปญหาเกยวกบสขภาพ - อตราการปวย อตราการตาย การกระจายของปญหาสขภาพจากกลมประชากร

2. การจดลาดบความสาคญของปญหา

- ขอมลปญหาสขภาพของประชากร เชนเดยวกบขอ 1 - ความรนแรงของปญหา ความเปนไปไดในการปองกนและแกไข

3. หาทางเลอกหรอวธการแกปญหา - มการนาเศรษฐศาสตร หาทางเลอกทมทง efficacy และ effectiveness ซงอาจใชระบาดวทยาเชงการทดลอง ( Experimental epidemiological study)

4. การวางแผนดาเนนการ - การหาปจจยทเกดปญหาหรอปจจยปองกน (Case Control study) - โดยพยากรณอนาคต

5. การดาเนนการ - มการวางแผนเกบขอมลขณะดาเนนการอยางเปนระบบและตอเนอง เพอการตดตามและประเมนผลได

6. การตดตามและควบคม - การสมตดตามระดบสถานการณของปญหา หรอมการศกษาตดตามเชนการตดตามโคทไดรบปจจยเสยงและไมไดรบปจจยเสยงแลวตดตามปญหาสขภาพของทง 2 กลม เชน Cohort Study)

7. การประเมนผล - การประเมนผลดาเนนการโดยลดความลาเอยง มความนาเชอถอ เพอนาขอมลนไปใชประเมนสถานการณและแกไขปญหาตอไป

2. ระบาดวทยา สามารถประเมนความสามารถหรอประสทธภาพในการทดสอบโรค หรอมาตรการการเฝาระวงโรค เพอตดสนใจในการเลอกมาตรการทดทสด สวนการทดสอบโรคหรอการเฝาระวงโรคนนใชหลกระบาดวทยาทเกยวของ กบความไว (sensitivity) หรอ (specificity) ในการแยกแยะกลมโคทมปญหาสขภาพหรอไม 3. ระบาดวทยาชวยใหสตวแพทยสามารถระบสาเหต ปจจยเสยงของปญหาสขภาพ และนามาใชตงสมมตฐาน (hypothesis generating) และทดสอบสมมตฐาน (hypothesis testing) เพอนาไปสแนวทางการปองกนและแกไขปญหาในฟารม

38 บทท 7 การปองกนและควบคมโรคทสาคญในฟารมโคนม

บทท 7 กำรปองกนและควบคมโรคทส ำคญในฟำรมโคนม ปจจยทสาคญทสงผลกระทบใหสขภาพและผลผลตโคนมไมบรรลตามวตถประสงคคอโรค การระบาดของโรค

(Epidemic) เปนการเกดโรคจานวนมากผดปกตในระยะเวลาหนง ซงมทงโรคตดเชอ (Infectious Disease) ไดแกโรคปากและเทาเปอย โรคบรเซลลา วณโรค โรคแอนแทรกซ โรคไขเหบ โรคแอนาพลาสมา โรคทรพาโนโซมา โรคทองเสยเรอรง โรคเตานมอกเสบตางๆและโรคไมตดเชอ (Non-infectious Disease) หรอปญหาทางสขภาพ ไดแก สารพษจากเชอรา โรคคโตสส ดงนนสตวแพทยททาหนาทพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมมความจาเปนอยางยง ทตองมองคความรในการปองกนและควบคมโรค ทงนในศาสตรของการพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมจะใหความสาคญในการปองกนโรคมากกวาการควบคมโรค เพอปองกนความสญเสยใหกบเกษตรกร และเปนหวใจหลกของความปลอดภยทางอาหาร ตลอดจนลดการใชยาซงจะนาไปสปญหาเชอดอยา โดยจะเหนไดวาหากมโรคในฟารม แสดงใหเหนถงความลมเหลวของการปองกนโรค และเปนสงทสตวแพทยและเกษตรกรไมตองการใหมอบตการณขน ภายในฟารม แตอยางไรกตามหากมการเกดโรคขนแลว การควบคมโรคทถกตองและเหมาะสมจะเปนการลดความสญเสยจากการเกดโรคใหเกษตรกรได

กำรปองกนโรคส ำหรบฟำรมโคนม การปองกนโรคในฟารมโคนมประกอบดวย

1. การเสรมสรางใหโคนมมสขภาพด มความตานทานโรค 2. การปองกนโรคเขาฟารม 3. การใชมาตรการการจดการทถกตองและเหมาะสม

1. กำรเสรมสรำงใหโคนมมสขภำพดมควำมตำนทำนโรค การจดการใหโคนมมสขภาพดมความตานทานโรคเปนการสรางความสมดลระหวางการคดเลอกพนธสตว การจดการสงแวดลอมและการเสรมสรางภมคมกนโรคใหสตว

ภำพท 7 กำรจดกำรสงแวดลอมและกำรเสรมสรำงภมคมกนโรคใหสตว


1.1 การเลอกพนธทเหมาะสมกบสภาพพนทและศกยภาพในการจดการ ประเทศไทยตงอยในเขตรอนชน มผลทาใหโคนมไดรบผลกระทบจากอณหภมทรอนและความชนทสง อยเกอบตลอดป โดยดไดจากดชนความรอนชนสมพทธ (Temperature humidity index) ของภาคตางๆ ของประเทศไทยทอยในชวงททาใหโคนมมความเครยดจากความรอนและความชนของอากาศ (Moran, 2005) โดยขอมลตางๆ ทไดจากงานวจยของกรมปศสตว แสดงใหเหนวา โคไทยสไตนฟรเชยนหรอลกผสมโคนมทมสายเลอดพนธโฮลสไตนฟรเชยนสายเลอดมากกวา 75 เปอรเซนตกบโคพนเมองของประเทศไทยเปนโคนมทเหมาะสมกบรปแบบการเลยงโคนมของเกษตรกรในประเทศไทยมากกวาทจะเลยงโคนมพนธแท http://breeding.dld.go.th/dairy/index.php/article/35-dairy-article/193-thai-friesian,2561) เพราะความรอนและปญหาโรคพยาธในกระแสโลหตซงนาโดยแมลงดดเลอดหลายชนดทชกชมทวทกภาคของประเทศไทย สงผลกระทบอยางมากในโคนมพนธแทสง และจะสงผลตอสขภาพของโคนมมาก อยางไรกตามยงมหลายฟารมทนยมเลยงโคนมพนธโฮลสไตนฟรเชยนแทหรอโคนมลกผสมทมสายเลอดใกลเคยง 100 เปอรเซนต เพราะศกยภาพการผลตนานมทมากกวาลกผสม รวมทงเรมมบางฟารมทเลอกสายพนธทมไขมนในนานมสง ทงนการตดสนใจเลอกเลยงสายเลอดและพนธโคของเกษตรกรจะสงผลใหความตานทานโรคและการจดการปองกนและควบคมโรคของแตละฟารมแตกตางกน

1.2 การจดการสงแวดลอม 1.2.1 โรงเรอน

โรงเรอนของโคนมมความสาคญมาก เนองจากการจดการโรงเรอนและทอยของโคจะเปน ปจจยสาคญทลดผลกระทบจากสงแวดลอมทกอใหเกดปญหาดานสขภาพและผลผลต โดยทวไปการจดการโรงเรอนทไมเหมาะสมมกเปนปญหาสาคญสาหรบฟารมทมการเลยงมานานโดยไมมการวางแผน หรอผงโรงเรอนหรอฟารม ปญหาทเกดจากโรงเรอนในสวนโครงสรางจะตองใชเงนทนในการปรบปรงสง ดงนนในการแนะนาของสตวแพทยททาหนาทพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมควรเรมจากการจดการเพอลดปญหาทเกดจากการจดการโรงเรอนไมเหมาะสมกอนทจะแนะนาใหเปลยนโครงสรางฟารม ทงนผลกระทบจากโรงเรอนทไมเหมาะสมมดงน

1.2.1.1 อณหภมและความชนสง ปจจยนมผลกระทบตอโคนมเปนอยางมาก เนองจากประเทศไทย เปนเขตรอนชน ซงทาใหปญหาความเครยดอนเกดจากอณหภมและความชนกระทบตอการเลยงโคนมในทกภาค หากอณหภมสงแวดลอมสงขน จะสามารถกระตนใหมกลไกการควบคมอณหภมในรางกายโดยการเพมอตราการหายใจเพอระบายความรอน (Coppock et al., 1982) อณหภมแวดลอมและภาวะขาดนา (Dehydration) มผลทาใหการเคยวเอองลดลง (Aganga et al. 1990) เนองจากเลอดมาเลยงทกระเพาะลดลง (Hales et al. 1984) หากอทธพลของความรอนและความชนเกดขนเปนประจาอยางตอเนองและไมไดแกไข ยอมสงผลทาใหสขภาพโคแยลง สงผลตอเนองทาใหโคมผลผลตนานมลดลงและมปญหาระบบสบพนธ เชน อตราการผสมตดลดลง การเปนสด ไมชดเจน แมโคเปนสดลาชาหลงคลอด หรอไมเปนสด ดงนนหากสตวแพทยเขาไปในฟารมและสงเกตพบวาแมโคมอณหภมทผวหนงสงขนอยางชดเจน อณหภมรางกายสงขน มอตราการหายใจทเรวขนมากกวา 40 ครงตอนาท และหากพบวามอาการหอบมากขนกวาครงของฝง การกนไดลดลง ใหสตวแพทยแนะนาใหเกษตรกรลดความรอนในฟารม โดยพจารณาจากสาเหตททาใหโคนมมอณหภมสงและแกปญหาใหตรงประเดนและเหมาะสมกบสภาพฟารม โดยสาเหตของความรอนและความชนของโรงเรอนภายในฟารมเกดจาก อณหภมรางกายของแมโคสงขนในชวงหลงจากกนอาหาร เนองจากการหมกในกระเพาะหมกของโคนมจากการกนอาหาร สภาพการหมนเวยนอากาศ


ภายในและภายนอกของโรงเรอนไมด และโครงสรางหรอรปแบบของโรงเรอนเชนหลงคาเตย หรอทาจากสงกะส ตามคาแนะนา เชน

- ลดการแผความรอนจากหลงคา เชน การตดฉนวนความรอนทดานในของหลงคา การเพมรมเงา และ การพนนาลงบนหลงคา - การลดอณหภมภายในโรงเรอน เชน การทาฝอยนารวมกบการทาใหมอากาศหมนเวยนมาก (โดยสภาพความโปรงของโรงเรอน การตดพดลมระบายอากาศ เปนตน)

- จดการดานอาหารและการใหอาหารใหเหมาะสม ลดอณหภมของนาและการเพม จดใหนาเพอใหเขาถงแหลงนา หรอปรบการจดการอาหารเพอลดการหมกของกระเพาะหมกในชวงทมอณหภมสงแวดลอมสง

1.2.1.2 พนคอก เปนสงทสาคญมาก เพราะจะมผลตอสขภาพกบ ทางเดนหายใจ เตานม อกเสบ และการกนไดของโคลดลง และทาใหทตามมาคอผลผลตนานมลดลง โดยพนคอกทขดมนหรอมความชนจะทาใหโคไมเดนไปกนอาหาร มโคลมเนองจากลน หากพนคอกทแขงและขรขระจะมโอกาสทาใหพนกบไดรบความชอกชาเสยหาย โดยเฉพาะอยางยงหากพนคอกแฉะจะมการสะสมของเชอโรคอนจะเปนปจจยสงผลตอสขภาพกบ โดยทาใหกบตดเชอและเจบขา นอกจากนสภาพพนคอกในการเลยงโคนมบางฟารมในประเทศไทยไมมการจดการพนคอกทเหมาะสม โดยเฉพาะอยางยงในชวงฤดฝน ซงมลโคทบถมสงทาใหโคใชพลงงานในการเดนมากกวาปกต รวมถงไมนอน โดยปกตโคจะนอนเพอพกผอนและเคยวเอองในทานง (Sternal recumbency) ประมาณ 11-14 ชวโมงตอวน ซงการทโคไมไดนอนจะทาใหโคมการเดนมากสงผลใหพนกบมโอกาสสกมากขน และเมอโคเจบกบมกจะนอนมากขนตามมาและตามดวยปญหารระบบทางเดนหายใจ

1.2.2 การจดการอาหาร การจดการอาหารโคนมมความสาคญอยางยง เนองจากอาหารถอวาเปนตนทนหลกในการ

เลยงโคนมใหไดผลผลต อาหารทโคนมบรโภคในแตละวนจะนาไปใชเพอการดารงชพ สรางระบบสบพนธ สรางนานม การอมทอง การเจรญเตบโต และ หากอาหารทโคนมไดรบโภชนะทครบถวนและเหมาะสม จะทาใหแมโคมสขภาพด และสงผลใหผลผลตด แตในทางตรงขามหากการจดการดานอาหารมโภชนะไมเหมาะสม จะสงผลกระทบโดยตรงตอสขภาพโคนมไมเพยงแตเพมความเสยงตอการตดโรคทงโรคตดเชอแตยงสงผลโดยตรงทกอใหเกดปญหาโรค ไมตดเชอไดแก โรคพลงงานขาดสมดล (Negative Energy Balance) โรคคโตสส (Ketosis) โรคไขนานม (Milk fever) เปนตน ในการจดการอาหารสตวแพทยทพฒนาสขภาพและผลลตโคนมในฟารม ควรมองคความรพนฐานในการจดการอาหารโคนม เพอเปนพนฐานในการประเมนปญหาและแกไขปญหาเบองตนในการทางาน เชน กรณสงสยวาฟารมโคนมกาลงประสบปญหาสขภาพอนเนองมาจากโภชนศาสตรไมเหมาะสม แตในการแกปญหาเชงลก สามารถอานเพมเตมในตาราโภชนศาสตรซงเขยนโดยผทรงคณวฒเฉพาะทางดานน และควรมการหารอรวมกบสตวบาล หรอสานกพฒนาอาหารสตว ซงเปนผเชยวชาญในการแกไขปญหาดานนรวมกบเกษตรกร สามารถบรหารจดการอาหารไดอยางเหมาะสมในฟารมและตนทนทถกทสด สาหรบการใหอาหารโคนมมหลกการเบองตนดงน

1.2.2.1 แบงกลมโค โดยทวไปเกษตรกรในประเทศไทยไมคอยมการแบงกลมโค ซงทาใหการ จดการอาหารไมสามารถทาใหโคนมทใหนานมมากเชนชวงทคลอดจนถง 2 เดอนไดรบอาหารไมเพยงพอ และตามหลกโภชนศาสตรจะใหแบงการเลยงตามปรมาณนานม ซงอาจบรหารจดการยาก ดงนนในการปฏบตในฟารมอาจแบงเปนชวงการใหนม จะสะดวกในการจดการของเกษตรกร และคอนขางใกลเคยงกบประมาณนานม โดยอาจพจารณา เพมหรอลดเปนรายตว


1.2.2.2 คานวณความตองการของโภชนะของโคนม โดยอางองจากฐานขอมล Nutrient requirements of Dairy Cattle (NRC) ทงนในความตองการอาหารจะแสดงในรปนาหนกอาหารแหง (% Dry matter) แตอยางไรกตามรปแบบการเลยงของตางประเทศและประเทศไทยจะมความแตกตาง ดงนนจงควรถามนกวชาการอาหารสตวในประเทศไทยดวย หรอใชโปรแกรมสาหรบคานวณ โดยทวไปขอมลทนามาใชในการหาความตองการอาหารไดแก ประเภทโคนม นาหนกโคนม ปรมาณนานม เปอรเซนตไขมนในนานม รวมทงความตองการในการเพมนาหนกหรอลดนาหนกในโคนม ซงผลการคานวณทไดจะเปนความตองการทางโภชนะ ไดแก ปรมาณการกนไดวตถแหง (Dry Matter Intake ) ความตองการพลงงาน (Total Digestible Nutrient, TDN) และ (Net Energy, NE) โปรตนหยาบ (Crude Protein) ซงปจจบนมการพจารณาลงลกถงโปรตนทยอยไดในกระเพาะหมกและโปรตนทไมยอย ในกระเพาะหมก เยอใยทงในรป ADF และ NDF รวมทงแรธาตทสาคญไดแกแคลเซยมและฟอสฟอรส สาหรบปญหาทสตวแพทยพบคอเกษตรกรไทย ไมชงนานมรายตว ดงนนการจดการจะใชคาเฉลย หรอคากลางของกลมมาใชในการคานวณ

1.2.2.3 ตรวจสอบคณคาทางโภชนะทใชในฟารมวาเหมาะสมหรอไมโดยนาขอมลคณคาทางโภชนะของวตดบอาหารขนและอาหารหยาบแตละตวตามปรมาณการกน โดยดขอมลจากเอกสารวชาการของสานกพฒนาอาหารสตว มาเพอคานวณ ดในมต

- สดสวน อาหารหยาบ : อาหารขน (Roughage : Concentrate ratio, R:C) ซงเปนสงสาคญทสงผลกระทบตอสขภาพโคนม โดยทวไปโคนมในประเทศไทยใหปรมาณนานมไมมากจงควรไดรบสดสวนอาหารหยาบตออาหารขน 60 : 40 ดงนนสตวแพทยตองมความรในการจาแนกชนดอาหาร โดย อาหารทมเยอใยสงกวา 18 เปอรเซนตถอวาเปนอาหารหยาบ และหากมเยอใยตากวา 18 เปอรเซนตเปนอาหารขน

- ความเพยงพอของคณคาโภชนะ ในแตละตว โดยเปรยบเทยบกบ ขอ 1.2.2.2 อยางไรกตามในขนตอนน สตวแพทยจะประสบปญหาในการดาเนนการคอ

ไมทราบวาอาหารทใหในสตรสามารถยอยไดจรงหรอไมโดยการดจากมลโค โดยนามาละลายนาและดเศษตะกอน ยกตวอยางเชนมฟารมใชกากปาลมจากเปนอาหารขน แตเมอตดตามในฟารมพบวามการปน กะลาปาลมจานวนมาก นอกจากนปญหาทสาคญอกประการคอเกษตรกรไมชงนาหนกอาหารทใช รวมถงมการปลอยโคไปเลยงในแปลงหญา ไมทราบปรมาณทกนไดทแทจรงของโค รวมทงปรมาณความชนในอาหารทมการเปลยนแปลงตามสภาพภมอากาศ แหลงทมารวมทงการเกบอาหาร ดงนนจงตองพจารณารวมกบสขภาพโคทแสดงออกมาร วมดวย เชน คะแนนรางกายโค ปรมาณผลองคประกอบนานม หรอปญหากบเจบจากกระเพาะเปนกรด ซงหากมปญหาคณคาทางโภชนะทใชในฟารมไมเหมาะสม ใหแนะนาการปรบเปลยนอาหารใหเหมาะสม โดยปรกษาผเชยวชาญดานอาหารสตว

1.2.2.4 การเปลยนแปลงเพอใหโคนมกนไดตามปรมาณทตองการ ไดแก - การเพมความถในการใหอาหาร เนองจากการใหอาหารขนโคนมไมควรเกนครงละ

3 กโลกรมตอครง (วโรจน, 2560) เพอไมใหเกดภาวะเปนกรด และการเคยวเอองลดลง - การจดลาดบการใหอาหาร โดยหลกการใหอาหารทถกตองควรใหอาหารหยาบ

ในมอแรกของการจายอาหาร เพอใหอาหารหยาบไปกระตนใหนาลายมการหลงและรกษาสมดลของกระเพาะหมก แตปจจบนเกษตรกรยงมความเคยชนกบการเลยงทใหอาหารขนพรอมกบการรดนม ซงเปนความเชอวาจะไมเตะขณะรด และสตวแพทยตองโนมนาวใหเกษตรกรปรบรปแบบการใหนม

- ควรใหรางอาหารมทวางเพยงพอโดยเฉพาะอยางยงหากยงไมสามารถแบงกลมโคได


เนองจากโคสาว และโคทเพงคลอดจะใชเวลาในการกนอาหารนานและอาจถกโคทแขงแรงกวาแยงอาหาร - การจดการใหโคไดรบอาหารหยาบทมขนาดเหมาะสม ไมสนและยาวจนเกนไป

ซงเปนขนตอนทตองมการลงทน โดยซอเครองสบหญาหรอขาวโพด เพราะจะทาใหโคกนอาหารหยาบไดเพยงพอตามความตองการจรงและผลการวจยพบวาการสบอาหารหยาบใหมขนาด 10 – 15 มลลเมตร จะมขนาดเหมาะสม ชวยกระตนการเคยวเออง (วโรจน, 2560)

- นอกจากนสงทตองคานงถงมากคอการเกบอาหารทถกตองและเหมาะสม เพอลด ปญหาเชอราซงกอใหเกดปญหาสารพษจากเชอราและกอใหเกดปญหาเรอรง กดภมคมกนในตวสตว ซงประเทศไทย เกษตรกรมกใชกากผลพลอยไดทางการเกษตร ซงตองมการจดการ การหมกกอนไปใช

1.3 การเสรมสรางภมคมกนโรค โปรแกรมปองกนโรคระบาดทสาคญจะประสบความสาเรจนนเกยวของกบการสรางภมคมกนโรคใน

ฝงทกชวงอาย เพอปองกนและควบคมโรคตดเชอตางๆ 1.3.1 การสรางภมคมกนในลกโค

การใหลกโคไดรบนมนาเหลองเรวทสดและมากทสดอยางนอย 2 ลตรภายใน 12 ชวโมงหลงคลอด เนองจากการพฒนาภมคมกนในลกสตว เรมขนตงแตระยะตงทอง โดยเมอลกสตวเกดมาจะมการพฒนาของเซลลของระบบภมคมกนเกอบสมบรณ แตยงไมสามารถทางานไดเตมประสทธภาพ ดงนนลกโคเกดใหมยงตองการความชวยเหลอในการตอตานเชอในระยะนและสามารถไดรบภมคมกนถายทอดจากแมทอยในนมนาเหลอง (colostrum) เพราะในนมนาเหลองจะม trypsin inhibitor ทาใหโปรตนในนมนาเหลอง ไมถกยอยเปนอาหารและเซลลเยอบลาไส ซงม Fc receptor จะดดซม IgG โดยความสามารถในการดดซมแอนตบอดจะมประสทธภาพสงสดตงแตสตวคลอดจนถง 6 ชวโมง จากนนจะลดลงเพราะเซลลเยอบลาไสจะผลดออกและทาใหการดดซมจะหมดไปในเวลา 24 ชวโมง และลกโคจะใชระยะเวลา 6 เดอน จงจะสามารถพฒนาการทางานของระบบภมคมกนไดเทยบเทากบสตวโต (สนนภา, 2533) 1.3.2 โปรแกรมการฉดวคซนพนฐานในฟารมโคนม ไดแกวคซนโรคปากและเทาเปอย เปนวคซนเชอตายชนดนา(Aqueous vaccine) ผลตจากเชอไวรสโรคปากและเทาเปอยม 3 ไทป คอ O A และ ASIA I ซงเตรยมจากเซลลเพาะเลยงทาใหเขมขนบรสทธและทาใหหมดฤทธดวยสาร BinaryEthyleneImine(BEI) http://biologic. dld.go.th/th/index.php?option=com_content&view=article&id=126&Itemid=62 ขอมล 2 มกราคม 2562 โปรแกรมการฉดวคซนครงแรกตงแตอาย 4 เดอนถง 6 เดอน และฉดกระตนซาภายหลงจากฉดวคซนเขมแรก 3 - 4 สปดาห และฉดซาทก 4 เดอน ขนาดการฉดวคซนใตผวหนง 2 ซซ โดยในการฉดวคซนทขอควรระวงคอ การเกบรกษาวคซน ใหอยในตเยน 2-8 องศาเซลเซยส ความสะอาดของอปกรณและตาแหนงทฉด และในกรณทสตวแสดงอาการแพวคซน แกไขโดยฉดแอดรนาลน 1:1000 เขากลามเนอ 0.5-1 มล. ตอนาหนก50 กก. หรออาจฉดควบกบแอนตฮสตามน 0.5 – 1 มก. ตอนาหนก 1 กก. พบวาปญหาทสาคญในการเสรมสรางภมคมกนโรคปากและเทาเปอย ทสงผลใหประสทธภาพลดลงคอเกษตรกรไมทราบวาตองกระตนภมคมกนโรคปากและเทาเปอยใหลกโคภายหลงฉดวคซนเขมแรกทระยะหาง 1 เดอน ในบทบาทของการดแลสขภาพโคนมของสตวแพทยทเกยวของกบการปองกนโรค คอ การประเมนประสทธภาพวคซนทฉด โดยมวธการคดดงน

ประสทธภาพการฉดวคซน = Risk ของกลมไมไดฉดวคซน – Risk ของกลมทฉดวคซน Risk ของกลมไมไดฉดวคซน

http://biologic/


หรอ 1 – RR คาทไดคอคาทวคซนสามารถคมโรคได ตวอยาง ดงน ตำรำงท 15 ตวอยำงกำรค ำนวณประสทธภำพวคซน

จานวนโคในฟารม เปนโรค ไมเปนโรค รวม จานวนฉดวคซน 18 134 152 จานวนไมไดฉดวคซน 3 4 7 รวม 21 138 159

Risk ของการเกดโรคในกลมโคฉดวคซน = 18 ⁄ 152 = 0.118 = 11.8 เปอรเซนต Risk ของการเกดโรคในกลมโคไมฉดวคซน = 3 ⁄ 7 = 0.429 = 42.9 เปอรเซนต RR = 0.118 ⁄ 0.429 = 0.28 เปอรเซนต ประสทธภาพวคซนทคมโรคคอ (42.9 – 11.8) = 72 เปอรเซนต 42.9 หรอ 1 – 0.28 = 72 เปอรเซนต 2. กำรปองกนโรคเขำฟำรม การปองกนโรคเขาฟารม มความสาคญมากสาหรบโรคตดเชอ หรอโรคระบาด ทงนในการปองกนโรคเขาฟารมจะมรายละเอยดในแตละโรค ขนกบลกษณะของเชอและวธการแพรเชอโรค แตโดยภาพรวมมาตรการความปลอดภยทางชวภาพในการปองกนโรคเขาฟารมประกอบดวย 2.1 การจดการฟารมใหเปนระบบปด เพอปองกนไมใหโคนมสมผสกบสตวกบคอน เชน มรวปองกนไมใหมโค หรอสตวกบคอน เขาออกฟารม หรอเลยงรวมกบโคนม โดยเฉพาะอยางยงโคเนอ เชน โคขนรวมทงทงหญารวมกบสตวกบคอนๆ 2.2 การลดความเสยงจากการตดเชอโรคระบาดจากสตวทนาเขาเลยงใหม

- นาแมโคททราบแหลงทมาวาปลอดโรคหรอไมมโรคระบาดทสาคญในฟารม หรอพนทรอบฟารม มเครองหมายประจาตวสตวและประวตสขภาพไดแกประวตการปวย ประวตการทดสอบโรคและ ประวตวคซน และผานกระบวนการอนญาต ตรวจสอบสขภาพสตวกอนการเคลอนยายเชน จากการสอบสวนการระบาดของโรคปากและเทาเปอยเคยพบวาการเคลอนยายโคนมจากพนททมการระบาดของโรคปากและเทาเปอยไปเลยง แมฟารมนนไมมอาการสตวปวยในขณะเคลอนยาย ทงนเนองจากอยในระยะฟกตว

- ควรนาโคทดแทนทเปนโคสาว และไมควรนาแมโคเขามาเลยงใหม เนองจากความไมสะดวกการบรหารจดการกกแยก

- มการขนสงสตวทปลอดภย ไมมการปนเปอนเชอโรคในระหวางเคลอนยายสตว โดยเฉพาะอยางยงรถทขนสงไมควรเปนรถทขนสตวตาย และควรมการทาลายเชอโรคทรถขนสง โดยทผานมาเคยมการสอบสวนโรคพบวามสาเหตจากโคนมทเคลอนยายมาจากฟารมทไมมโรคแตจางรถขนโคเนอมาขนยายโคนม

- การปองกนโรคเชน ฉดวคซนปองกนโรคในโคนมทเคลอนยายเขามาเลยงใหม หรอกาจดเหบกอนเคลอนยาย เพอปองกนปญหาพยาธในเลอด


- มการกกสตวกอนเขาเลยงรวมกบสตวตวอนในฟารม ซงระยะเวลาในการกกจะขนกบระยะฟกตวของแตละโรค แตวธการกกไมสามารถใชไดกบโรคตดเชอทมลกษณะเรอรงเชนโรคบรเซลลา และวณโรค การตดเชอพยาธในเลอด

- มการจดการปองกนโคทเลยงอยเดม เชนสตวทนาเขามาเลยงใหมเพงมการฉดวคซนเชอเปน ซงมโอกาสขบเชอออกมาสสงแวดลอม ตองมการกกแยกและทาลายเชอโรค

- มการทดสอบโรคกอนเขาฟารม โดยเฉพาะโรคเรอรงทแฝงในตวสตวได ไดแกโรคบรเซลลา และวณโรค รวมถงตรวจถงนมรวมของฟารมเพอตรวจหาปญหาโรคเตานมอกเสบ 2.2 ควบคมการตดเชอโรคจากบคคลและวสดอปกรณ รวมทงยานพาหนะ

- มการตรวจสอบประวตบคคลทเขา ออกฟารม ไมมความเสยงนาเชอโรคระบาด - จากดการเขา ออกของบคคลภายนอกในพนทเลยงโคนม - มการจดบนทก คน เขาออก ฟารม - ใหผเขาฟารมเปลยนรองเทาและทาลายเชอโรค - ไมใหบคคลหรอยานพาหนะทตองเขาฟารมหลายแหงเขาโรงเรอนเลยงโคนม เชนคนหรอรถเกบนม คนรบซอลกโค หรอโคปวย - ไมอนญาตใหบคคลภายนอกฟารมสมผสกบโคโดยไมจาเปน - มการทาลายเชอโรคทวสดและอปกรณทมโอกาสปนเปอนเชอโรคจากฟารมอน ไดแก ถงนม อปกรณแตงกบโค

2.3 มการควบคมพาหะนาโรคเชนแมลง นก หน โดยใหมความปลอดภยตอโคนมและใหจดการไมปนเปอนในนานม อาหาร เชนโรคตดเชอทมสาเหตจากแมลง ไดแก โรคไขเหบ โรคแอนาพลาสมา โรคทรพาโนโซมา อาจใชการปองกนโดยใชยาฆาแมลง หรอการปรบภมทศนในฟารม ในชวงทมความเสยง เชน ฤดฝนเปนตน 2.4 ตรวจสอบความเสยงจากโรคระบาดในพนท โดยตดตามขาวสารของโรคระบาด และหากมโรคระบาดใหยกมาตรการปองกนโรคเชน ไมใหบคคล และยานพานะภายนอกเขาฟารมโดยเดดขาด รวมถงมาตรการทาลายเชอโรค ทงนในหลกการปองกนโรคเขาฟารมทไดกลาวมาแลวน ไดมกกฎหมายทบงคบการปองกนโรคขนพนฐานตามมาตรา 7 แหงพระราชบญญตโรคระบาดสตว พ.ศ. 2558 รวมทงยกระดบการปองกนโรคตามเงอนไขการปองกนโรค และการเลยงสตวทเหมาะสม และพฒนาตอเนองปนมาตรฐานการผลตสนคาทางการเกษตรทด สาหรบโคนม ซงเปนมาตรฐานบงคบ 3. กำรใชมำตรกำรกำรจดกำรทถกตองและเหมำะสม มความสาคญมากกบโรคทมสาเหตโนมนาจากการจดการทไมเหมาะสม เชน โรคเตานมอกเสบ โรคระบบทางเดนหายใจ โรคสารพษในอาหารจากเชอรา ซงโรคดงกลาวมกเกดจากการจดการทไมเหมาะสม

กำรควบคมโรคในฟำรม การควบคมโรคในฟารมคอการกาจดสาเหตททาใหเกดโรคและลดการแพรกระจายโรค รวมถงลดระยะเวลาการเกดโรค เพอความสญเสยจากโรคนอยทสด โดยใชหลกการคอ 1. ควบคมปรมาณเชอโรค และลดโอกาสทสตวมการสมผสกบเชอโรค 2. การคนหาสาเหตและกาจดสาเหต 3. ลดจานวนสตวทเสยงโดยทาใหสตวแขงแรง มภมตานทาน


4. ดาเนนการเพอทาใหสตวหายปวย 1. ควบคมปรมำณเชอโรค และลดโอกำสทสตวมกำรสมผสกบเชอโรค 1.1 การกกแยกสตว โดยการแยกสตวปวยออกจากสตวรวมฝง และใหมการบรหารจดการภายในฟารมใหลดการแพรกระจายของเชอโรคใหไดมากทสด โดยพจารณาจาก

- สถานทกกสตว ไมควรอยในบรเวณทมบคคลหรอยานพาหนะผานจานวนมาก ในกรณโรคทมการตดตอผานการหายใจ หรอมการฟงในอากาศเชนโรคปากและเทาเปอย ไมควรกกสตวทบรเวณตนลม - การดาเนนการหรอจดการสตวทกกแยกควรดาเนนการเปนอนดบสดทายจากสตวรวมฝง และหากมการบรหารจดการใหบคคลทดแลหรออปกรณจากสตวรวมฝง เชนการใหอาหาร การรดนม 1.2 ลดปรมาณเชอโรคในฟารม - กาจดสงทคาดวามการปนเปอนเชอโรค เชนอาหาร หรอรก กรณเปนโรคบรเซลลา โดยการฝงหรอเผา - ทาความสะอาดและทาลายเชอโรค โดยใหยดหลกการปฏบตทปองการแพรกระจายของเชอโรค เชนการทาลายเชอโรคตองมการทาความสะอาดลดสารอนทรยทจะสามารถทาใหการออกฤทธในการทาลายเชอโรคของยาฆาเชอลดลง นอกจากนในภาวะมโรคระบาดไมควรใชเครองพนยาแรงดนสงซงเปนการทาใหเชอโรคแพรกระจาย - ลดจ านวนพาหะน าโรค ท งพ าหะท เป น biological vector และ mechanical vector โดยเฉพาะอยางยงโรคทเกดจากแมลงเปนพาหะ ไดแกโรคไขเหบ โรคแอนาพลาสมา โรคทรพาโนโซมา เชนการใชยาฆาแมลง หรอการใช การควบคมทางชวภาพ เชนการใชถงพลาสตกใสนา แกวงภายในฟารม การใช นาสะเดากาจดเหบ 2. กำรคนหำสำเหตและก ำจดสำเหต 2.1 การสอบสวนโรค เพอหาสาเหตการระบาดของโรความาจากอะไร เชน เชอโรคตวใด สารพษจากอาหารใด เพอใหสามารถหาแนวทางการควบคมโรคได 2.2 กาจดสาเหตการระบาดของโรค เนองจากบางครง ไมสามารถหาสาเหตของโรคไดชดเจน แตสามารถบอกไดวา แหลงตนตอทเปนสาเหตของโรคเกดจากอะไร เชนพบวาสาเหตการเกดโรคมาจากอาหารทสตวกนแตไมสามารถระบไดวาเปนสารพษอะไร ซงเมองดไมใหสตวกน กสามารถ แกปญหาโรคได 3. ลดจ ำนวนสตวทเสยงโดยท ำใหสตวแขงแรง มภมตำนทำน 3.1 การฉดวคซนเสรมสรางภมคมกนโรคใหโค โดยตองพจารณา วาหากโคไดรบเชอโรคแลว และไมมภมคมกนโรคเลย ถาพจารณาใหวคซน อาจเปนการกระตนใหโคนมออนแอ และปวยได แตกรณทเปนฟารมขนาดใหญ หรอโคนมไดรบการฉดวคซนมาอยางตอเนองและ ไมเลยชวงระยะเวลาทกาหนด อาจพจารณาฉดวคซนได โดยในขนตอนปฏบตในการฉดวคซน ตองดาเนนการจากกลมโคนมทมความเสยงสมผสเชอนอยทสด ไปจนถงกลมโคทมโอกาสเสยงสมผสเชอมากทสด และปองกนการแพรเชอโรคจากผทดาเนนการฉดวคซน 3.2 การเปลยนแปลงทอยอาศยและอาหาร เพอใหโคมสขภาพแขงแรง เปนมาตรการทสาคญมาก และสงผลใหโคหายปวยเรวขน 4. กำรรกษำและพยำบำลสตวปวย ใชศาสตรของอายรศาสตร ศลยศาสตร รวมทงโภชนศาสตร ซง ขนอยกบสาเหตของโรค

46 บทท 8 การสอบสวนโรคระบาด

บทท 8 กำรสอบสวนโรคระบำด การสอบสวนโรค (Outbreak investigation) เปนกจกรรมทางระบาดวทยา เพอคนหาขอเทจจรงใน

การเกดโรค หรอการระบาดของโรค ซงเปนการบรรยายลกษณะการเกดโรค ทงในดานตวสตว เชอโรคและสงแวดลอม การตรวจวนจฉยและประเมนปจจยเสยงทเกยวของกบการเกดโรค ใหเปนรปแบบทไมซบซอน แตแสดงใหเหนรายละเอยดได เชนขอบเขต กลมประชากรทมความเสยงตอโรค ขนาด การกระจายของโรคหรอปญหาดานสขภาพ เวลาในการเกดโรคหรอปญหาสขภาพ และสาเหตรวมทงปจจยตางๆ ทสงผลกระทบตอการเกดโรคหรอปญหาสขภาพ แหลงโรค วธการแพรกระจาย และ ผลการสอบสวนโรคระบาดจะสามารถนาไปใชประโยชนเพอกาหนดมาตรการควบคมโรคทกาลงเผชญอยไดอยางมประสทธภาพ ลดการแพรกระจายโรคไดรวมทงลดผลกระทบหรอความเสยหาย ใหเกษตรกรไดมากทสด นอกจากนผลการสอบสวนโรคยงสามารถใชในการปองกนการเกดโรคในอนาคตได ประโยชน ในการปองกนโรคในอนาคตไมเพยงแตโรคทกาลงเผชญอยแตรวมถงโรคทมลกษณะใกลเคยงกนและบรบททคลายกนไดดวย

ขนตอนในกำรสอบสวนโรค การสอบสวนโรค ควรดาเนนการอยางเปนระบบ ซงในทางปฏบตในพนท สตวแพทยจะเรมดาเนนการพรอมกบการควบคมโรค เพอนาผลการสอบสวนโรคนไปใชแกปญหาเฉพาะหนาทกาลงเผชญอย ซงสรปขนตอนดงน 1. กำรเตรยมกำร 1.1 รวบรวมขอมลจากการสอบสวนโรคเบองตน โดยใชขอมลทมจากผทเกยวของ เชนขอมลโคปวย ตาย ไดแก กลมโค อาย เพศ พนธ จานวนปวย จานวนตาย สถานท หรอผลทางหองปฏบตการ (หากม) 1.2 การทบทวนความรเกยวกบโรคทเผชญอย กรณทไมทราบสาเหตของการเกดโรค ควรศกษาขอมลทางวชาการ เพอชวยในการเกบขอมลหรอตรวจวนจฉยโรคไดครอบคลม ซงในหลกทางอายรศาสตรรายตวหมายถงการวนจฉยแยกโรค (differential diagnosis) และการวนจฉยเบองตนทางคลนก (Tentative diagnosis) จากประวต อาการ สตวทปวยตาย นอกจากนการทบทวนองคความร ยงมวตถประสงค เพอใหผดาเนนการสอบสวนโรคสามารถใหคาแนะนาการปฏบตใหเกษตรกรเพอลดความสญเสยได 1.3 ตดตอเจาหนาทในพนทและทปรกษาทางวชาการ ตลอดจนเจาหนาททางหองปฏบตการ เนองจากในการเกบตวอยางเพอยนยนทางหองปฏบตการบางครงมความจาเปนตองมการเตรยมการลวงหนา รวมทงการรอรบตวอยาง 1.4 เตรยมวสดอปกรณในการสอบสวนโรค - อปกรณปองกนตนเอง จากการสมผสเชอ และปองกนไมใหผสอบสวนโรคแพรกระจายโรคไปฟารมอนเชน รองเทาบท ควรเปนแบบใชแลวทงในฟารม ถงมอ หนากาก หรอชดปองกนโรค อปกรณทาความสะอาด ทาลายเชอโรค เชน ยาฆาเชอ และอปกรณพนยา เปนตน

- อปกรณบนทก และเกบขอมล ไดแกสมด ปากกา อปกรณสอสาร เทคโนโลย ซงปจจบนน มอถอสามารถใชในการกดพกดฟารม ถายภาพนงและภาพเคลอนไหวได นอกจากน ควรมการเตรยมโครงคาถาม ในการสอบสวนโรค


- อปกรณในการเกบตวอยาง ซงตองใหมความพรอมเพอเกบตวอยางทงจากตวสตวและสงแวดลอม - วสด อปกรณ หรอเครองมอในการตรวจวนจฉยเบองตน ไดแก เครองมอตรวจสอบโลหะหนกในฟารม

ซงหากการรวบรวมขอมล แลวตงสมมตฐานวามาจากโลหะหนก อาจมการประสานสานกตรวจสอบคณภาพสนคาปศสตว กรมปศสตว ซงมเครองมอตรวจโลหะหนก และเจาหนาททชานาญการใชเครองมอรวมสอบสวนโรค กอนเกบตวอยางเพอยนยนทางหองปฏบตการ

- วสด อปกรณ และเวชภณฑ ทสามารถชวยในการรกษา ในกรณทในขณะสอบสวนโรคและพบปญหาในฟารม ซงเปนสงทจาเปนมาก เนองจากขณะทเกษตรกรกาลงประสบปญหาจะตองการความชวยเหลอททนทวงท และทาใหเกดความรสกทดของเกษตรกรตอผดาเนนการสอบสวนโรค ซงจะนาไปสความรวมมอในการใหขอมลเพมเตม 2. กำรยนยนกำรวนจฉยแยกโรค การยนยนการวนจฉยโรค เปนหวใจสาคญในการสอบสวนโรค เนองจากขนตอนนจะทาใหสามารถสรปขอบเขตของการระบาดของโรค กาหนดแยกสตวปวยจากสตวปกต และในกรณทเปนการระบาดทไมสามารถสรปสาเหตไดในชวงแรกของการเกดโรค จะทาใหสามารถระบไดวามาจากสาเหตใด ทงน การยนยนการวนจฉยโรคประกอบดวย 2 ขนตอน 2.1 การวนจฉยทางอาการ (Clinical Diagnosis) ควรกาหนดใหชดเจน ไดแก ประวตอาการ หรอในบางครงหากเปนการสอบสวนโรคระบาดทมวงกวางเชงพนท และใหมอง หนวยทสนใจ (Unit of interest) คอ ฟารม อาจจาเปนตองมการระบอตราการปวย อตราการตาย ของสตวในแตละฟารม 2.2 การวนจฉยทางหองปฏบตการ (Laboratory Diagnosis) เปนขนตอนทจาเปนตองดาเนนการในทกครงของการสอบสวนโรคเนองจาก ในบางครงการปวยของโคเพมขนดวยอาการเดยวกนหรอคลายคลงกน หรอปวย หรอตายในชวงเวลาเดยวกนแตมสาเหตทแตกตางกนได โดยเฉพาะอยางยง หากการกาหนดนยามไมชดเจน หรอกรณทโคตายแบบเฉยบพลน เชน อาจมสาเหตจากการตดเชอ protozoa ในกระแสเลอด หรอ โรคทางเดนหายใจ หรอ สารพษ หรอ แมกระทงมดลกอกเสบและเจาของไมไดสงเกตเหน ดงนนจงควรมการเกบตวอยางสงตรวจวนจฉยทางหองปฏบตการหากมโคนมทตายทกตวในระหวางสอบสวนโรค กรณทมโคนมปวย ตาย ในฟารม โดยไมทราบสาเหตและมแนวโนมเพมขน การหาสาเหตของปญหายงควรมการวนจฉยจากการตรวจพยาธสภาพ ทางหองปฏบตการ และ การพจารณาวาจะเกบตวอยางอะไร เพอยนยนสาเหตของปญหา ควรมการพจารณาใหรอบคอบ โดยใชศาสตรของอายรศาสตรชวยในการตดสนใจในการเกบตวอยาง ไดแก ตำรำงท 16 กำรเกบตวอยำงจำกแหลงตวอยำงตำงๆ

แหลงตวอยาง ตวอยาง ตวโคตาย อวยวะทมรอยโรค โดยทวไป ไดแก ปอด ตบ มาม ไต หวใจ fresh smear อวยวะ

หรอบางครงหากสงสยการกนสารพษ อาจตองเกบ อาหารทอยในกระเพาะหมก โคปวย เลอดใน EDTA เพอ หา complete blood count Profile เลอด พยาธในกระแส

เลอด ซรม เพอดเอนไซมตางๆ นานม เชนการสงสย Aflatoxin M1 โคภายในฟารมทไมแสดง เกบตวอยางเชนเดยวกบโคปวย


แหลงตวอยาง ตวอยาง อาการปวย สงแวดลอม อาหารและนา

3. กำรตรวจสอบกำรระบำดของโรค โดยทวไปการพจารณาวามการระบาดของโรคในกลมประชากรในสถานทนน และเวลานนหรอไม จะพจารณาจากโคปวยตงแต 2 รายขนไปทมความเกยวของสมพนธกนในทางระบาดวทยาในระยะเวลาชวงสนๆ (Cluster) และมการเปรยบเทยบอตราการปวยใหม (Incidence rate) ในครงนกบชวงระยะเวลาเดยวกนของปทผานมา หากมคาเกน X+2sd จะเปนการระบาด โดยขอมลทนามาเปรยบเทยบจะมาจากขอมลการเฝาระวงโรค ขอมลรายงาน ทางสถตระดบประเทศ เชนการรายงานในระบบ E smart surveillance เปนตน แตบางครงการมโคปวยเพยง 1 ตว หรอ 1 รายกถอวามการระบาดไดในกรณของโรคสตวอบตใหม หรอโรคสตวแปลกถน 4. กำรประเมนผลเบองตน

เพอประมวลเหตการณทเกดขน วาอะไรนาจะเปนสาเหตการระบาด หรอแหลงทมา เพอนาขอมลไปใชในการควบคมและจากดการระบาดของโรค 5. กำรรวบรวมขอมล 5.1 กาหนดนยามโคนมทปวย เพอเปนหลกเกณฑในการคนหาโคนมตวใดปวย ตวใดไมปวย โคนมทปวยเพม รวมทงโคทปวยตวแรกในการระบาดในครงน เพอใหเหนภาพการระบาดทสมบรณ ซงการกาหนดนยามจะมการจดกลมโคทสงสยวาปวย (Suspected case) กลมโคทปวย (Confirmed case) และ กลมประชากรทเสยง ( Population at risk) โดยใชผลจากขนตอนการประเมนผลเบองตน ในการกาหนดนยาม ซงจาเปนตองขนกบชนดของโรคดวย สาหรบการกาหนดนยามสตวปวย ควรใหมความสมดลระหวางความไวในการคนหาโรค (Sensitivity) กบความเจาะจงในการคนหาโรค (Specificity) เพอไมใหขอมลคลาดเคลอน ซงในบางครงจะไมสอดคลองกบความคาดหวงในการกาหนดนยามในการควบคมโรค เชน โรคอบตใหม ตองการรโรคเรวเพอควบคมโรคเรว ตองการนยามทมความไวสง เปนตน และควรครอบคลมมต สตว อาการ สถานทและเวลา ดงน - กลมโคนม : บางครงไมสามารถกาหนดกลมได เนองจากเปนทกกลม แตในบางครง กาหนดชวงอาย หรอ ประเภทโค (ลกโค โครน โคสาว โคสาวทอง แมโครด แมโคแหงนม) เชนโรคววบา หรอโรคทองเสยเรอรง สามารถระบอายได เปนตน - อาการปวย รวมทงอตราการปวย ตาย - ชวงเวลา : จะเปนกรอบในการสอบสวนการระบาด แตในบางครงในการหาโคนมปวยเพมเตม อาจโคนมทปวยตวแรกหรอฟารมแรกกอนระยะเวลาทกาหนด เนองจากไมรายงานโรค - สถานท หรอพนท : สาหรบโคนมจะมองในมตของพนทและศนยรบนมหรอสหกรณโคนม โดยเฉพาะอยางยง ในกรณทเปนโรคจากการตดเชอ เนองจากตองพจารณาจากการรบสงนม ดวย 5.2 การคนหาโคปวยหรอฟารมทมโคปวยเพมเตม ในการรายงานโคปวยมกจะเปนรายงานทไดรบเพยงขอมลปวยเทานน ดงนน เพอใหทราบปรมาณปญหารวมถงการกระจายตวของโคปวย หรอตาย และไดขอมลสมบรณในการวเคราะห จงตองหาโคหรอฟารมทปวยหรอมปญหาสขภาพทงหมดในพนทนนๆ ซงในบางกรณทาใหพบฟารมทเปนตนตอของการระบาดทแทจรง โดยพบโคปวยตวแรก หรอรายแรก (Index case) ในกรณทไมรายงานโรค


5.3 เกบขอมลเพมเตมเพอใชในการวเคราะห - ชอ ทอย เบอรโทรศพท เจาของเพอใหผสอบสวนโรคสามารถตดตอไดในภายหลง

- ขอมลประชากรทงกลมทปวยและกลมปกต ไดแก อาย เพศ กลมโค แหลงทมาของโค รวมทงปจจยอนๆ ทอาจใชแบงกลมประชากรเพอคานวณอตราการปวย

- ลกษณะการปวย ไดแก เวลาทเรมแสดงอาการปวย หรอตาย อาการปวย หรอตาย การฉดวคซน ผลการตรวจทางหองปฏบตการรวมถงรายละเอยดอนๆทสงสยวาเปนสาเหตหรอปจจยการเกดโรค เชน เวลาทสมผส ปจจยทคาดวาเปนสาเหตของโรค เปนตน

- ขอมลการสมผสปจจยเสยง เชน ยานพาหนะ บคคล สตวเขาเลยงใหม แหลงนา แหลงอาหาร ขนกบโรคททาการสอบสวน หรอ พจารณาจากการสมผสหรอไดรบรวมกนในกลมโคปวย

- ขอมลสงแวดลอมและการจดการฟารม เชน อาหาร นา ความหนาแนนการเล ยง ซงอาจตองมการเปรยบเทยบสงแวดลอมกอนระบาดและหลงเกดโรคระบาด

- ขอมลจานวนประชากรทงหมดเพอใชเปนตวหารในการคานวณตววดทางระบาดวทยา ผสอบสวนโรคอาจตองทาการตรวจสอบความถกตองและความสมบรณของขอมลกอนกรอกขอมลใส

ฐานขอมลคอมพวเตอร 6. กำรวเครำะหขอมล การวเคราะหขอมลเชงพรรณนาอธบายการเกดโรคในประชากร “เกดโรคอะไร เกดกบใคร เกดทไหน เมอไหร มากนอยเพยงใด” 6.1 สตว เปนขอมลเบองตนทจาเปนตองวเคราะห เพอใหทราบวากลมโคกลมใดหรอฟารมใดทมความเสยงมากทสด ลกษณะการเกดโรคของกลมประชากร ตองใชประชากรกลมเสยงเปนกรอบการคด หรอตวหาร ซงโดยทวไปจะแสดง อตราปวยตามตวแปรแตละกลม (Specific attack rate) 6.2 เวลา

หาความสมพนธความถของจานวนโคปวยหรอฟารมทปวยกบเวลาเพอใหทราบ และนาเสนอเปนกราฟ Histogram ซงเปนกราฟแสดงลกษณะการระบาดเรยกวา Epidemic curve เพอแสดงโคหรอฟารมทมการปวยรายแรกเมอใด (Index case) ระยะเวลาทโคสมผสโรค หรอสาเหตททาใหเกดโรค (Period of exposure) การระบาดของโรคทงในอดต ปจจบน และอนาคต ระยะฟกตวของโรค และทสาคญคอรปแบบของการระบาดของโรค Epidemic curve เปนแผนภาพทมแกนตง (Y) แสดงจานวนหรอสดสวนของโคปวย หากดรายตว หรอฟารมทมโคปวย สวนแกนนอน (X) แสดงเวลาซงควรครอบคลมระยะเวลาตงแตกอนเกดการระบาดจนถงการระบาดของโรคสนสดลง สาหรบหนวยยอยของเวลาท ใชกาหนดแกนนอนนน โดยท วไปใชค าเปน 1/8 ถง 1/3 เทาของระยะฟกตวของโรค เชน หากระยะฟกตวของโรคเทากบ 1 สปดาห อาจแบงชวงของเวลาทรายงานเปนรายวน โดยระยะฟกตวของโรค (Incubation period) หมายถงระยะเวลาตงแตเชอโรคหรอสงกอโรคอนเขาสรางกายจนแสดงอาการ ซงขนอยกบชนดของเชอโรค ความสามารถในการกอโรค (pathogenicity) ปรมาณของเชอทเขาสรางกาย (dose) ตลอดจนระดบภมตานทานตอโรคของประชากรหากทราบเวลาทสมผสสงกอโรคทแนนอน เชน ในกรณของโรคทเกดจากอาหาร อาจรายงานคาสงสด ตาสด และคา


กลางของระยะฟกตวของโรค ซงใชคาเฉลยหรอคามธยฐานแทนกได การระบาดของโรคจากแหลงแพรเชอกระจาย (Propagated-Source epidemics) ทเกดจากการแพรเชอจากโคตวหนงไปสโคอกตวหนงกตาม

หากการระบาดของโรคพบประชากรโคมการสมผสแหลงกอโรครวมกนในชวงเวลาหนง เชนจากการตดเชอ จากอาหาร หรอสารพษจากอาหาร จะมอตราการปวยเพมขนและลดลงอยางรวดเรว เรยกวา (Common source epidemics) แตหากการระบาดทมการแพรของเชอจากโคตวหนงไปยงโคอกตวหนง (Animal to animal transmission) ไมวาจะโดยทางตรงหรอทางออมจะมอตราการเกดโรคคอยๆ สงขนเรยกวา การระบาดแบบ (Propagated-Source epidemics ) ซงสรปตามตารางท 17

ตำรำงท 17 รปแบบกำรระบำดจำกกำรพจำรณำ Epidemic curve

หวขอ Common-Source Epidemics Propagated-Source Epidemics 1. ลกษณะของ Epidemics curve รประฆงหรอกระจายแบบปกต (Bell – Typed

Curve) ซงความสงและระยะหางจะขนกบความสามารถทกอโรค เชน ถาความสามารถกอโรครนแรง จะสงและแคบ เรยก Point common source แตถาความสามารถในการกอโรคตา แตไดรบสะสมเวลานานจะเปน Continuous common source

ไมเปนรประฆงจบกนเปนกลม

2. ระยะหางของเวลาระหวางสตวปวยตวแรกและตวสดทาย

หางกนไมเกนระยะฟกตวของโรค หางกนเกน 1 ระยะฟกตวของโรค

3. วธการแพรโรค (Methods of Transmission)

จากสอรวมนาโรค เชน นา อาหาร นม หรออนๆ (Common Vehicle Borne Transmission)

จากสตวตวหนงไปยงสตวอกตวหนง (Animal to Animal Transmission)

4. ระยะเวลาของการระบาด (Duration of Epidemic)

มกจะสน จากดอยในชวงระยะเวลาหนง มกจะยาวไมจากดอยในชวงเวลาใดเวลาหนง

ทมา : ดดแปลงจากการสอบสวนการระบาดของโรค (วนทนย, 2543) 6.3 สถานท

สามารถสนบสนนสมมตฐานเกยวกบแหลงทมาและการตดตอของโรคได โดยแสดงเปนแผนทการเกดโรคนน อาจทาแบบงายๆ แสดงจานวนโคปวย หรอฟารมปวย โดยกดพกดและนาเสนอในรปแบบ spot map ซงอาจเกดความลาเอยง (Bias) ได เนองจากไมไดเปรยบเทยบกบประชากรกลมเสยง เพราะโดยปกตพนทเลยงโคนมหนาแนนจะพบจานวนการระบาดมาก จงอาจนาเสนอแบบซบซอนโดยแสดงอตราการเกดโรคตามพนทตางๆ หรอการเกาะกลมกน (Cluster) ตามขอบเขตทางภมศาสตร 7. ตงสมมตฐำน การตงสมมตฐาน เพออธบายความจรง ในการสอบสวนโรคระบาดนนวาถกตองหรอไม เกยวกบกลมโคทเสยงตอการปวย แหลงทมาและพาหะของโรคเชน การนาโคทตดเชอเขาเลยงใหม อาหารปนเปอนเชอรา วธการตดตอของโรค วธการแพรกระจาย สาเหตและปจจยททาใหเกดโรคหรอปองกนโรค ตลอดจนแนวทางการควบคม โดยในการตงสมมตฐานนน ผสอบสวนโรคควรมองหาลกษณะทเหมอนกนในกลมผปวย


8. กำรทดสอบสมมตฐำน การทดสอบสมมตฐาน เพอพสจนวาสาเหตของการระบาดของโรคตามทตงสมมตฐานจรงหรอไม จะเปนการเปรยบเทยบ ลกษณะหรอองคประกอบตางๆ ของกลมทแสดงอาการปวย กบกลมโคปกต รวมทงเปรยบเทยบอตราปวย (Attack rate) ในกลมโคทสมผส และไมสมผสกบองคประกอบทสงสยวาเปนสาเหตของโรค ดวยการ ศกษาทางระบาดวทยาเชงว เคราะห (Analytical study) ซงสวนใหญจะใช Case-control study รวมการศกษาเพมเตมทางหองปฏบตการเพอสนบสนนสมมตฐานเกยวกบแหลงทมาของโรค และวธการตดตอ ทงนจะตองมการเกบตวอยางในชวงทมการระบาด ดงนนหากเปนการสอบสวนโรคแบบยอนหลง อาจไมสามารถหาหลกฐานเพมเตม จากหองปฏบตการได 9. ก ำหนดมำตรกำรควบคมและปองกนโรค การดาเนนการขนตอนน อาจเรมในชวงแรกของการระบาด หรอดาเนนการพรอมกบการสอบสวนโรค ไดแก 9.1 การรกษาโคปวย ควรดาเนนการอยางรวดเรว สตวแพทยจะตองดาเนนการรกษาสตวปวยพรอมกบการวนจฉยไปดวย ซงในบางครง เมอมผลการวนจฉยหรอสอบสวนโรคในเบองตน อาจมการเปลยนแปลงวธการรกษา 9.2 การปองกนการแพรกระจายและวางมาตรการควบคมโรค ไดแก การทาลายแหลงทเปนสาเหตของโรค หรอแหลงเชอ เชนอาหารทปนเปอนเชอรา หรอสารพษ การแยกประชากรทปวยจากประชากรทปกต (Isolation ) การทาลายเชอโรค (Disinfection) มาตรการรกษาความปลอดภยทางชวภาพ (Biosecurity) ซงครอบคลมการทาลายแมลงหรอสตวนาโรค การปองกนการสมผสวสดอปกรณทอาจตดเชอ การจากดการเขาออกของบคลากร ตลอดจนการปรบปรงสขลกษณะโดยทวไป และสรางภมตานทานตอโรค (Immunization) ในประชากรทมความเสยง โดยการทาวคซน หรอใชสารเคมปองกนโรค เปนตน 9.3 เฝาระวงโรค หรอควบคมโรค หรอจดการ กลมโค หรอฟารมทเสยงในการสมผส สาเหตของปญหาหรอพาหะของโรค 10. กำรรำยงำนผลกำรสอบสวนโรค 10.1 ลกษณะการระบาดของโรค เชน ขอบเขตการกระจายตามกลมโค สถานท เวลา ขนาดของปญหา การนาเสนอ เขาใจและมองเหนภาพไดงายขนโดยใชตาราง (Table) และแผนภาพ (Diagram) 10.2 สาเหตของการเกดโรค แหลงโรค วธการถายทอดโรค ปจจยเสยงตอการระบาดคออะไร รวมทงกลมเสยง 10.3 มาตรการควบคมโรคทดาเนนการแลว 10.4 ขอเสนอแนะในประเดนสาคญดงน

- การควบคมการระบาดของโรคตอไปอยางไร - การปองกนโรคในอนาคตอยางไร - การพฒนาการสอบสวนโรคอยางไร

52 บทท 9 การจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม

บทท 9 กำรจดกำรสขภำพและผลผลตในฟำรมโคนม การจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนมไดเคยดาเนนการอยางเปนรปธรรมชดเจนในประเทศไทยโดย

สวชยและคณะ (2546) ผลการวจยชใหเหนวาเมอเกษตรกรปรบปรงการจดการฟารม สงผลใหโคนมมสขภาพดขน สามารถเพมผลผลตนานมและสงผลทาใหเกษตรกรมกาไรมากขน หลงจากนนในป พ.ศ. 2552 สานกงานเศรษฐกจการเกษตรไดสนบสนนโครงการ การลดตนทนและปรบปรงประสทธภาพการเลยงโคนมดวยวธทปฏบตไดและเหนผลจรง โดยกาหนดใหดาเนนการใน 20 สหกรณโคนม เปนระยะเวลา 6 ป และตงแตงป พ.ศ. 2557 เปนตนมา กรมปศสตว ไดเรมจดตงหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม จานวน 36 หนวยทวประเทศ ใน 23 จงหวด ตาม ทมการเลยงโคนมหนาแนน ภาพท 8 โดยในแตละหนวยจะประกอบดวยนายสตวแพทย 2 คน และนกวชาการสตวบาล 1 คน โดยมการแบงโครงสรางหนาท การปฏบต งานออกเปน 6 สวนหลก ไดแก งานสารสนเทศโคนม งานสงเสรมและพฒนาผลผลต งานดานระบบสบพนธ งานเฝาระวงปองกนและรกษาโรค งานพฒนาอาหารสตว รวมไปถงงานวจยและพฒนา

ภำพท 8 แสดงต ำแหนงทตงหนวยพฒนำสขภำพและผลผลตใน 23 จงหวด

จดประสงคของการจดตงหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม คอ สรางกาไรใหเกษตรกรโดยเพมประสทธภาพการผลตนานม สรางเครอขายระหวางเกษตรกรและหนวยงานทเกยวของ และมระบบตรวจสอบยอนกลบได โดยมเปาหมาย คอ ปรมาณนานมเฉลยเพมขนปละ 3% นานมผานเกณฑมาตรฐานมากขน ปละ 5% ชวงการใหลกลดลง ปละ 5 วน และเกษตรกรมกาไร มความมนคง มงคง ยงยน มรปแบบการดาเนนการท มบรณาการความรวมมอระหวางภาครฐ ภาคเกษตรกร และภาคการศกษา ตามภาพท 9


ภำพท 9 แสดงแนวทำงกำรท ำงำนของหนวยพฒนำสขภำพและผลผลตโคนม

ระยะแรกของการลงพนทปฏบตงาน คอ การเขาไปสรางความคนเคยกบสหกรณโคนมและเกษตรกรในพนท ซงสหกรณโคนมมสวนสาคญในการชวยแนะนาหนวยแกสมาชกในชวงของการประชมทมการพบปะกบสมาชกสหกรณ นอกจากนการเขาตรวจเยยมฟารมพรอมฝายสงเสรมเปนอกชองทางหนงในการสรางความคนเคยและชวยใหเกษตรกรเขาใจบทบาทการเขามาปฏบตงานเพอพฒนาโคนมในพนทมากขนอยางคอยเปนคอยไป โดยใชเวลาการดาเนนงานในสวนนประมาณ 3 เดอน แลวจงเรมการปฏบตงานดานการพฒนาอยางเตมทตอไป ซงปงบประมาณ 2558 นไดมการกาหนดใหมการประชมหนวย DHHU รวมกนทวประเทศเพอการรายงานผลการปฏบตงานและใหผเชยวชาญดานตางๆ ของกรมปศสตวเสนอแนะแนวทางการแกไขปญหาในดานตางๆตอไป โดยสามารถแบงการปฏบตงานทสาคญออกเปน 6 ดาน ตามรปภาพท 9

1. ดำนระบบสำรสนเทศโคนม เปนสวนสาคญทสดของการพฒนาโดยทกหนวยตองมการตดตามอพเดตขอมลฟารมและโคนมในความรบผดชอบใหเปนปจจบนอยเสมอ อยางนอย 35 ฟารมตอหนวย รวมทงสน 1,225 ฟารม ทตองมขอมลเปนปจจบนใหพรอมกบการนามาใชสาหรบเปนพนฐานตดตามการพฒนาผลผลตนานมและแกไขปญหาระบบสบพนธตอไป ซงขอมลทกาหนดใหมการอพเดตใหเปนปจจบน มดงน

- ประชำกรโคนม ไดแก โคสาว แมโครดนม แมโคพกรดนม ซงมสวนสาคญตอการคานวณประสทธภาพการผลตโดยเฉพาะปรมาณนานมตอตวตอวน

- ดชนชวดประสทธภำพระบบสบพนธ ซงเปนการชวดประสทธภาพการพฒนาและแกไขปญหาระบบสบพนธของหนวยงานทมสวนเกยวของ ซงประกอบดวย


- ดชนวดประสทธภำพผลผลตและคณภำพน ำนม ซงประกอบดวยขอมลปรมาณนานม ขอมลเชงคณภาพ ไดแก ปรมาณเซลลเมดเลอดขาว ปรมาณแบคทเรย ปรมาณโปรตน ไขมน และนาตาลแลคโตส

- ขอมลกำรทดสอบโรค และกำรรณรงคกำรท ำวคซนโรคปำกและเทำเปอย 2. กำรสงเสรมและพฒนำผลผลต เปนการลงพนทฟารมเกษตรกรทมปญหาดานสขภาพและผลผลต โดย

ใชขอมลจากการรวบรวมขอมลจากระบบฐานขอมลดงกลาวมาวเคราะห และระบปญหาในระดบเบองตนกอนเขาไปใหคาปรกษาในฟารมทมปญหา ซงม 2 ระดบ คอ ภาพรวมของสหกรณ กบระดบฟารม โดยมฟารมหลกอยางนอย 17 ฟารมทตองใหคาปรกษาเพอการพฒนา ทงนทผานมาทมความจาเปนและตองเรงแกไขปญหาเกยวกบคณภาพนานม ไดแก เซลลโซมาตก และปรมาณแบคทเรยทเกนมาตรฐาน ซงทางหนวยตองเขาฟารมทมปญหา เพอทาการวเคราะหปญหาวาสาเหตทแทจรงเกดจากจดใด ระหวาง ตวโค กระบวนการรด อปกรณและเครอง รดนม เมอหาสาเหตทแทจรงได จงใหคาปรกษาเพอใหเกษตรกรวเคราะหแยกปญหาดวยตนเอง พรอมกบแกปญหาใหกบเกษตรกรโดยชวงแรกใชวธเขาไปแกไขใหทนท และพฒนาไปเรอยๆจนสดทายเกษตรกรเรมทจะสามารถเรยนรการแกปญหาดวยตนเองไดโดยหนวยเปนผสงเกตการณและคอยใหคาปรกษาอยางสมาเสมออยางนอยเดอนละครง พรอมเกบขอมลเพอการตดตามอยางสมาเสมอ 3. ดำนระบบสบพนธ เปนงานทเกยวเนองโดยตรงกบระบบฐานขอมลโคนมซงเมอมการประมวลผลและวเคราะหขอมลแลว หาสาเหตเบองตนและเขาตรวจเยยมฟารมเพอการแกไขและใหคาแนะนาขนพนฐาน พรอมทงประสานงานหนวยผสมเทยมทเกยวของในการแกปญหาในเชงลกตอไป 4. ดำนเฝำระวง ปองกนและบ ำบดโรค งานในสวนนมงเนนใหหนวยใชกระบวนการจดการในระดบฝงและการแกไขปญหาในเชงการปองกน มากกวาการมงเนนรกษาสตวรายตว ดงนนกระบวนการสาคญทมงเนนใหทางหนวยมสวนรวมวางแผนและการใหความสาคญ คอ การสงเสรมใหเกดระบบความปลอดภยทางชวภาพ พรอมผลกดนใหทกฟารมเขารวมเปนฟารมโคนมมาตรฐาน หรอ ฟารมทมการปองกนโรคและการเลยงสตวทเหมาะสม และมกฏหมายทบงคบคอมาตรา 7 แหงพระราชบญญตโรคระบาดสตวพ.ศ. 2558

นอกจากนมการบรหารจดการเพอรณรงคการฉดวคซนปองกนโรคปากและเทาเปอยใหครอบคลมประชากรโคนมในพนท โดยตดตามใหมการทาวคซนอยางถกตองตามหลกวชาการตงแตการบรหารหวงโซความเยน จนไปถงการนาวคซนเขาตวสตวอยางถกตอง เพอใหการทาวคซนมประสทธภาพสงสด พรอมทงมการบนทกขอมลเขาระบบสารสนเทศเพอการตรวจสอบตดตามตอไป

พรอมกนนการทดสอบโรคทเกยวของกบผลผลตและมผลกระทบในทางสาธารณสข ไดแก โรคบรเซลลา วณโรค รวมไปถงโรคเตานมอกเสบ ยงเปนอกกจกรรมหน งทตองดาเนนการตอเนองเพอความปลอดภยของผบรโภค รวมทงเกษตรกรเอง เนองจากโรคบรเซลลาและวณโรคเปนโรคตดตอระหวางสตวและคนทสาคญ

อยางไรกตามงานบาบดโรคสตว และงานศลยกรรมยงเปนกจกรรมทตองมความพรอมในทางปฏบตงานจรงในพนท ซงมความจาเปนตองมความพรอมในการตรวจวนจฉยโรคเบองตนรวมถงการรกษาดวย นอกจากนหากมปญหาสขภาพจะมการดาเนนการสอบสวนโรค เพอหาสาเหตและปจจยเสยง รวมทงกาหนดแนวทางการควบคมและปองกนโรคตอไป

5. ดำนกำรพฒนำอำหำรสตว เนองจากปญหาหลกทมสงผลตอความสมบรณของรางกายโคนมอนจะเกยวเนองสคณภาพนานมในเชงปรมาณ และคณภาพโดยเฉพาะ ปรมาณโปรตน ไขมนและนาตาลแลคโตส เกยวของกบอาหาร โดยตรง โดยเฉพาะอยางยงการไดรบอาหารหยาบไมเพยงพอ ดงนนหนวย DHHU ในพนทตอง


มการรวมประสานงานกบศนยสถานอาหารสตวในพนทเพอหาแหลงกระจายอาหารหยาบทมคณภาพ ซงหากสหกรณโคนมบางแหงมศกยภาพเพยงพอทงความรและทรพยากรจงมสงเสรมใหมการผลตอาหารโคผสมเสรจ (Total Mixed Ration; TMR) เพอลดภาระเกษตรกรในการจดหาอาหารโคจากแหลงอนๆและเพอใหโคไดรบอาหารทมคณคาทางโภชนาการ พรอมกนนไดมการกาหนดใหทางหนวยมการเกบตวอยางอาหารสตวในพนท เพอวเคราะหคณคาทางโภชนาการดานอนๆตอไป 6. ดำนวจยและพฒนำ ในบางครงสภาพปญหาสขภาพในพนทตองหาคาตอบใหเกษตรกร จงมความจาเปนตองมการเกบขอมล การวเคราะหขอมล รวมถงการวางแผนงานวจยเพอทดสอบสมมตฐานทกาหนด ซงทาใหตองมความรทางระบาดวทยาและสถตมาใชในการปฏบตงาน

ภำพท 10 แสดงกำรใชขอมลตำงๆ ในกำรปฏบตงำนของเจำหนำทหนวยพฒนำสขภำพและผลผลตโคนม โดยขอมลหลำยสวนจะใชผำนระบบเครอขำยสำรสนเทศของกรมปศสตว


ภำพท 11 แสดงกำรปฏบตงำนประเมนสขภำพและท ำกำรรกษำโรค ของเจำหนำทหนวยพฒนำสขภำพและผลผลตโคนม กรมปศสตว

ภำพท 12 แสดงกำรปฏบตงำนบ ำรงรกษำอปกรณทเกยวของกบกำรรดนม ของเจำหนำทหนวยพฒนำสขภำพและผลผลตโคนม กรมปศสตว


ภำพท 13 แสดงกำรปฏบตงำนทดสอบโรคของเจำหนำทหนวยพฒนำสขภำพและผลผลตโคนม กรมปศสตว

ภำพท 14 แสดงกำรปฏบตงำนดวยกำรใชเทคโนโลยสำรสนเทศททนสมยในกำรประเมนประสทธภำพกำรจดกำรฟำรม ของเจำหนำทหนวยพฒนำสขภำพและผลผลตโคนม กรมปศสตว

จากการดาเนนงานทผานมาของหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมสงผลทาใหภาพรวมของสขภาพและผลผลตนานมไดรบการพฒนามากขน จนสงผลใหผลผลตนานมดขนทงปรมาณและคณภาพดงน 1. ปรมาณนานม

ปรมาณนานมจากภาพรวมของสหกรณหลกทรบผดชอบและฟารมพฒนาและฟารมสาธตมแนวโนมเพมขนอยางมนยสาคญ


ภำพท 15 แสดงปรมำณน ำนมเฉลยรำยตวทงระดบฟำรมและสหกรณ ตงแต ปพ.ศ. 2558 – 2561

2. คาเซลลโซมาตกจากภาพรวมของสหกรณหลกทรบผดชอบและฟารมพฒนาและฟารมสาธตลดลงอยางมนยสาคญ ภำพท 16 แสดงผลคำเซลลโซมำตกจำกกำรปฏบตงำนทเกยวกบกำรปรบปรงกำรจดกำรสขภำพเตำนมทงระดบฟำรม และถงรวมน ำนมของสหกรณ โดยเจำหนำทหนวยพฒนำสขภำพและผลผลตโคนม กรมปศสตว ตงแตป พ.ศ.2558 ถง 2561

3. คาปรมาณของแขงรวมในนานมทงระดบฟารมและถงรวมนานมของสหกรณ โดยเจาหนาทหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม กรมปศสตว ตงแตป พ.ศ.2558 ถง 2561 มแนวโนมเพมขนตามภาพท 17


ภำพท 17 แสดงผลจำกกำรปฏบตงำนทเกยวกบกำรปรบปรงกำรจดกำรดำนอำหำรเพอเพมปรมำณของแขงรวมในน ำนมทงระดบฟำรมและถงรวมน ำนมของสหกรณ โดยเจำหนำทหนวยพฒนำสขภำพและผลผลตโคนม กรมปศสตว ตงแตป พ.ศ.2558 ถง 2561

4. ดานโคนมทดแทน มแนวโนมอายโคสาวคลอดครงแรกลดลง

ภำพท 18 แสดงขอมลอำยโคสำวคลอดครงแรกทงระดบฟำรมและถงรวมน ำนมของสหกรณ ตงแตป พ.ศ.2558 ถง 2561

5. ดชนระบบสบพนธ ยงเหนผลไมชดเจน เนองจากมการปรบปรง ฐานขอมลซงยงไมถกตอง จงมขอมลคลาดเคลอน และการพฒนาระบบสบพนธจะเหนผลชากวาดานอน โดยเฉพาะอยางยงระยะหางระหวางคลอดลก


ภำพท 19 แสดงขอมลระยะหำงระหวำงคลอดลกทงระดบฟำรมและถงรวมน ำนมของสหกรณ ตงแตป พ.ศ.2558 ถง 2561

6. ตนทนและกาไรของเกษตรกร จากขอมลตนทนการผลตนานมเฉลยของฟารมตดตาม พฒนาและฟารมสาธต ปงบประมาณ 2561 พบวาตนทนรวมของฟารมโดยเฉลย 13.73 บาทตอกโลกรม ซงเปน คาอาหาร 7.64 บาทตอกโลกรมคาแรงงาน 3.22 บาทตอกโลกรม ตนทนคงท 2.12 บาทตอกโลกรม และอนๆ 0.75 บาทตอกโลกรมในขณะทราคาขายนานมเฉลย 18.00 บาทตอกโลกรม ซงแสดงวาเกษตรกรมรายไดตอนานม 1 กโลกรมเฉลย 4.43 บาทตอกโลกรม โดยสดสวนตนทนฟารมแสดงใน ภำพท 20 แสดงขอมลระยะหำงระหวำงคลอดลกทงระดบฟำรมและถงรวมน ำนมของสหกรณ ตงแตป พ.ศ.2558 ถง 2561

อยางไรกตามการดาเนนงานดานการพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม ตามหลกการจดการสขภาพและผลผลตโคนม จาเปนตองมความตอเนองและประเมนความสมดลระหวางผเกยวของทงหมดโดยเฉพาะอยางยงเกษตรกรน จากการดาเนนงานทผานมายงมปญหาเรองการปองกนโรคของเกษตรกร ซงยงไมใหความสาคญเทาทควรซงปญหาโรคระบาดจากสงผลกระทบตอผลผลตโดยเหนไดชดจากปญหาการระบาด ของโรคปากและเทาเปอยททาใหนานมลดไมสามารถสงนมไดรวมทงกอใหเกดปญหาเตานมอกเสบและเจบกบตามมา ซงเปนสงททาทายสาหรบผปฏบตงานทตองชใหเกษตรกรใหความตระหนกในการพฒนาระบบการปองกนโรค นอกจากน ควรมการผลกดนงานดานความปลอดภยของผบรโภคและสงแวดลอม เพอความยงยนของการลยงโคนมตอไป

ตนทนกำรผลตน ำนมเฉลย ฟำรมตดตำม พฒนำและฟำรมสำธต ปงบประมำณ 2561


ภำคผนวกท 1

62 ภาคผนวกท 1


กำรปองกนและควบคมโรคระบำดสตว แหงพระรำชบญญตโรคระบำดสตว พ.ศ.2558

พระราชบญญตโรคระบาดสตว พ.ศ.2558 ไดกาหนดใหเจาของสตวมหนาทปองกนและควบคมโรคระบาดตามกฎกระทรวงซงออกตามความในมาตรา 7 สาหรบฟารมโคนมสรปไดดงน

1. ขนทะเบยนผเลยงโคนม เจาของสามารถขนทะเบยนไดทสานกงานปศสตวอาเภอทฟารมตงอย โดยไมเสยคาใชจายใด 2. มการทาเครองหมายประจาตวโคนมและบตรประจาตวโคนม

3. ดแลใหโคนมมสขภาพดดงน 3.1 สงเกตอาการสตวปวย

หากพบหรอสงสยวาเปนโรคระบาดใหแจงเจาหนาทกรมปศสตว หรอเจาหนาทฝายปกครอง ไดแก กานน ผใหญบานรวมทงไมเคลอนยายโคนมและซากทงหมดออกจากฟารม และดาเนนการควบคมโรคตามทเจาหนาทของกรมปศสตวแนะนา 3.2 ถายพยาธตามความเหมาะสมสภาพพนท

3.3 ฉดวคซนโรคปากและเทาเปอยปละ 3 ครง 3.4 มการทดสอบโรคบรเซลลาและวณโรค 4. มการจดบนทกดานสขภาพสตว เชน การสงเกตอาการปวย การฉดวคซนและการรกษา 5. หากมการนาโคนมเขาเลยงใหมตองทราบแหลงทมาและมาจากสถานทเลยงทมระบบการปองกนโรค

รวมทงไมมโรคระบาด มผลการตรวจทางหองปฏบตการวาไมเปนโรคบรเซลลาและวณโรคและมการแยกกกสตวกอนเลยงรวมฝงอยางนอย 14 วน

6. มการจดการปองกนโรคดานความปลอดภยทางชวภาพดงน 6.1 แยกพนทสาหรบบานหรอทพกอาศยและโรงเรอนเลยงสตว

6.2 มคอกหรอโรงเรอนเลยงสตวทเหมาะสมกบจานวนและขนาดของสตว 6.3 ปองกนคนหรอยานพาหนะจากภายนอกเขาออกสถานทเลยงสตว เวนแตมการทาลายเชอโรคกอน 6.4 จดใหมอางนายา หรออปกรณสาหรบฆาเชอโรค หรอมรองเทาสาหรบเปลยนททางเขาบรเวณ

โรงเรอนเลยงสตวและโรงเรอนรดนม ทงน หามนารองเทาภายในสถานทเลยงสตวออกไปใชภายนอก 6.5 ไมนาสตวกบคชนดอนจากภายนอกฟารมหรอสถานทเลยงสตว เชน โคเนอ กระบอ แพะ หรอ

แกะ เขามาเลยงรวมกบสตวทอยในคอกหรอโรงเรอนเลยงสตวเดยวกน 5.6 ตรวจตราและดแลมใหสตวอนเขาไปในบรเวณโรงเรอนเลยงสตว 5.7 จดใหมซองบงคบสตวและอปกรณควบคมบงคบสตวในการใหวคซนหรอรกษาโรค 5.8 ไมทาความสะอาดถงบรรจนานมดบในโรงเรอนเลยงสตวและโรงเรอนรดนม 5.9 ทาความสะอาดและทาลายเชอโรคในโรงเรอนอยางสมาเสมอ 5.10 เกบอาหารใหสะอาด แหง ไมอบชน ไมมเชอราหรอวตถทเปนอนตรายตอสตวปนเปอนใน

อาหาร และสามารถปองกนพาหะนาโรคและการเสอมสภาพของอาหารสตวได 5.11 จดเกบและรกษาคณภาพวคซนและยารกษาโรคอยางเหมาะสมตามหลกวชาการ 6. ขอปฏบตเบองตนในกรณทมโรคระบาดในสถานทเลยงสตวหรอพนทใกลเคยง ใหเจาของสตว

ดาเนนการ


6.1 ตองจดใหสตวอยในคอกหรอโรงเรอนเลยงสตว โดยมอาหารและนาเพยงพอและเหมาะสม สาหรบสตวในคอกหรอในโรงเรอนเลยงสตว รวมทงควบคมดแลมใหสตวออกไปนอกคอกหรอโรงเรอนเลยงสตว

6.2 หามยานพาหนะหรอบคคลภายนอกเขาไปในสถานทเลยงสตวโดยเดดขาด เวนแตเปนการ เขาไปเพอการควบคมโรค


กำรประเมนกำรปฏบตทำงกำรเกษตรทด ดำนปศสตว ประเภทโคนม

หวขอ เกณฑกำรพจำรณำ

1. องคประกอบของฟำรม 1.1 ทาเลทตงของฟารม 1.1.1 อยหางจากศนยรวบรวมนานมดบ ในรศมไมเกน 20 กโลเมตร REC 1.1.2 อยหางจากโรงฆาสตวและตลาดนดคาสตว อยางนอย 5 กโลเมตร เพอปองกนการแพรระบาดของโรค หรอมมาตรการอนๆ ทสามารถปองกนการแพรระบาดของโรคได

REC

1.1.3 ตงบนทาเลทไมมนาทวม REC 1.1.4 อยหางจากแหลงปนเปอนของอนตรายทางกายภาพ เคมและชวภาพ เชน โรงงานอตสาหกรรม แหลงรวมขยะ หากอยในสภาพเสยง ตองมมาตรการในการองกนการปนเปอน

MINOR

1.2 ผงและลกษณะของฟารม 1.2.1 พนทของฟารมมขนาดเพยงพอ และเหมาะสมกบการเลยงโคนม REC 1.2.2 มการวางผงทด มพนทเลยงสตวเปนสดสวน แยกจากบานพกอาศยและสานกงาน REC 1.2.3 มโรงเกบอาหารสตว โรงผสมอาหาร หรอพนทเกบอาหารเปนสดสวน MINOR 1.2.4 มพนทเกบอปกรณ เครองมอรดนมและสารเคมแยกเปนสดสวน MINOR 1.2.5 มรวรอบบรเวณโรงเรอนทพกสตวและโรงรดนม ปองกนบคคล ยานพาหนะ และสตวพาหะ เขา-ออกได

MINOR

1.2.6 ควรเปนบรเวณทโปรง อากาศถายเทไดด มรมเงาในฟารมเพยงพอ MINOR 1.3 โรงเรอน 1.3.1 คอกพกควรมพนทสาหรบโคนม ไมนอยกวา 4 ตารางเมตร ตอตว MINOR 1.3.2 โรงเรอนตองสรางดวยวสดทคงทน และไมกอใหเกดอนตรายตอคนและสตว สามารถปองกนความรอนจากแสงแดดและฝนได

MINOR

1.3.3 พนโรงรดนมทาดวยคอนกรตไมขดมน มความลาดเอยง ไมมนาขง และยกระดบสงกวาพนดน มระบบระบายนาทด

MINOR

1.3.4 ในกรณพนโรงเรอนเปนดนจะตองเปนดนอดแนน มระบบการกาจดของเสยทมประสทธภาพ และขนาดเหมาะสมกบจานวนสตว

MINOR

1.3.5 หลงคาโรงเรอนทพกสตวและโรงรดนม ยกสงโปรง อากาศสามารถถายเทไดด ไมมสงกอสรางหรอวตถบงทางลม

MINOR

1.3.6 รางอาหาร และภาชนะบรรจนากนทาดวยวสดททาความสะอาดงาย มปรมาณเพยงพอ และอยในทรม

MINOR

1.3.7 ควรมแสงสองสวางเพยงพอในการปฏบตงาน ถาแสงธรรมชาตไมเพยงพอควรใชแสงสวางจากไฟฟาชวย และควรมไฟฟาฉกเฉนใชกรณไฟฟาขดของ

REC

1.3.8 มเครองมอและอปกรณเพยงพอ และเหมาะสมในหารปฏบตงานและโดยเฉพาะอปกรณเกยวกบการรดนม ใหเกบอยางถกสขลกษณะ

MAJOR



2. อำหำรส ำหรบโคนม 2.1 อาหารขนมคณภาพตามกฎหมายการควบคมคณภาพอาหารสตว MAJOR 2.2 กรณซออาหารขนตองซอจากแหลงผลตทไดรบใบอนญาตตามกฎหมาย วาดวยการควบคมคณภาพอาหารสตว ในกรณทผสมอาหารขนเองหามใชสารตองหามตามกฎหมายวาดวยการควบคมคณภาพอาหารสตว

MAJOR

2.3 กระสอบหรอไซโลบรรจอาหารอาหารสตวตองสะอาด แหง กนความชนได ไมมเชอรา ไมเคยบรรจวตถมพษ การขนสงตองเหมาะสม

MAJOR

2.4 มการตรวจรบอาหารสตว และควรตรวจสอบคณภาพอาหารสตวเบองตน เชน ภาชนะบรรจไมฉกขาด มฉลากถกตอง ไมมเชอรา อยางสมาเสมอ และมการสมตรวจสอบหรอทดสอบคณภาพอาหารสตว และสารตกคางทางหองปฏบตการ

MAJOR

2.5 มสถานทเกบรกษาอาหารสตวทเหมาะสม - สะอาด แหง ปลอดจากสตวภาหะ - สามารถปองกนการปนเปอนและการเสอมสภาพของอาหารสตว - มการระบายอากาศได จดวางอาหารเหมาะสมและสะดวกในการปฏบตงาน

MAJOR

2.6 อาหารหยาบคณภาพดเพยงพอกบความตองการของโคนมและสอดคลองกบอาหารขนโดยเหมาะสมกบชวงอายและสายพนธ ตามหลกวชาการ

MINOR

2.7 ภาชนะหรออปกรณใหอาหาร ควรสะอาด และมจานวนเพยงพอตามกาหนดในคมอการจดการประจาฟารม

MINOR

3. น ำ 3.1 แหลงนาทใชเลยงโคนมตองสะอาด และปองกนการปนเปอนได MAJOR 3.2 มนาสะอาดและเพยงพอสาหรบโคกนและเหมาะสมสาหรบใชในฟารมตามวตถประสงค MAJOR 4. กำรจดกำรฟำรม 4.1 คมอการจดการฟารม 4.1.1 การจดการโคแรกคลอดถงหยานม MINOR 4.1.2 การจดการโครน โคสาว (ตงแตหยานมถงผสมพนธ MINOR 4.1.3 การจดการโคทอง MINOR 4.1.4 การจดการโครดนม MINOR 4.1.5 การจดการแมโคแหงนม MINOR 4.1.6 การจดการดานอาหารและนา MINOR 4.1.7 การควบคมและกาจดสตวพาหะ MINOR 4.1.8 การจดการดานสขภาพสตว MINOR 4.1.9 การจดการเรองสขาภบาล และสงแวดลอม MINOR 4.2 บคลากร



4.2.1 มบคลากรเหมาะสมกบจานวนโคนมทเลยง MINOR 4.2.2 มการฝกอบรมบคลากรอยางตอเนอง และมบนทกขอมลการฝกอบรม MINOR 4.2.3 มสตวแพทยทมใบอนญาตเปนผควบคมฟารมโคนมกากบดแลดานสขภาพโคนม MAJOR 4.2.4 บคลากรมสขลกษณะสวนบคคลทด มการตรวจสอบกอนทาการรดนม MAJOR 4.2.5 บคลากรททางานในฟารม ตองไดรบการตรวจสขภาพประจาปทกป และไดรบการรบรองวาไมเปนโรควณโรค

MAJOR

4.3 การทาความสะอาดและการบารงรกษา 4.3.1 พนคอกสะอาด แหง มการเกบมลสตวไมใหสะสมอยในคอก MINOR 4.3.2 ทาความสะอาดโรงเรอน อปกรณ ลางรางอาหารและรางนาอยางสมาเสมอ ไมใหมเศษอาหารเกา เชอรา หรอมลโคสะสม

MINOR

4.3.3 ตดหญาและทาความสะอาดรอบโรงเรอน MINOR 4.3.4 ทาความสะอาดโรงรดนม และอปกรณทงหมดในโรงรดนมสมาเสมอ MAJOR 5. สขภำพสตว 5.1การปองกนและควบคมโรค 5.1.1 ระบแหลงทมาของโคนม โคนมทซอเขาฟารมจะตองไดรบการกกโรคและตรวจสขภาพ MAJOR 5.1.2 การปองกนโรคจากภายนอกฟารม

- มระบบการทาลายเชอโรคกอนเขาและออกจากฟารม MAJOR - การบนทกยานพาหนะและบคคลทเขา-ออกฟารมทกชนดทตรวจสอบได MAJOR

5.1.3 การสรางภมคมกนโรค - มโปรแกรมการฉดวคซนตามความเหมาะสม MAJOR - มโปรแกรมการถายพยาธภายใน และกาจดพยาธภายนอก ตามความเหมาะสม MAJOR

5.1.4 การควบคมโรค - มการตรวจตดตามสขภาพโคนมและการจดการโคนมปวย MAJOR - การควบคมและกาจดสตวพาหะบรเวณโรงรดนม สถานทเกบอาหารสตว MAJOR - มการตรวจโรควณโรค และโรคแทงตดตอ อยางนอยปละครง MAJOR - กรณเกดโรคระบาดหรอสงสยวาเกดโรคระบาดใหปฏบตตามกฎหมาย วาดวยโรค

ระบาดและคาแนะนาของกรมปศสตว MAJOR

5.2 การบาบดโรคโคนม 5.2.1 สตวแพทยผควบคมฟารมปฏบตตามกฎหมายวาดวยวชาชพการสตวแพทย MAJOR 5.2.2 การรกษาโรคตองอยภายใตการดแลของสตวแพทยผควบคมฟารม หรอผทไดรบมอบหมายจากสตวแพทยผควบคมฟารม

MAJOR

5.2.3 การใชยาภายในฟารมปฏบตตาม มกษ. 9032 มาตรฐานสนคาเกษตร เรอง ขอ MAJOR



ปฏบตการควบคมการใชยาสตว - มการเกบรกษายาสตวเหมาะสม 6. สวสดภำพสตว 6.1 โคนมทเลยงในฟารมควรมอสระในการเคลอนไหว อยสบายและปลอดภย REC 6.2 มการดแลตดแตงกบโคทกตวทมปญหา MAJOR 6.3 โคนมทปวย บาดเจบหรอพการควรมการดาเนนการอยางเหมาะสม เพอไมใหเกดการทรมานสตว

MAJOR

6.4 ปฏบตตามระเบยบกรมปศสตววาดวยการคมครองและดแลสวสดภาพโคนม ณ สถานทเลยง พ.ศ.2544 และฉบบแกไขเพมเตม

MAJOR

7. สงแวดลอม 7.1 มการรวบรวมและกาจดขยะมลฝอยทเหมาะสม MINOR 7.2 การจดการซากสตว ปฏบตตามสตวแพทยผควบคมฟารม MAJOR 7.3 มการเกบกวาดและจดการมลโคทเหมาะสม MAJOR 7.4 ในกรณนาเสยทตองการจะปลอยลงแหลงนาสาธารณะ ใหมระบบบาบดนาเสยใหเหมาะสมและมคณภาพนาตามมาตรฐานคณภาพนาทงตามทราชการกาหนด

MAJOR

8. กำรผลตน ำนมดบ 8.1 ผรดนม 8.1.1 ผรดนมตองสขภาพด ปราศจากโรคตดตอทแพรกระจายเชอมายงโคนมหรอนานม

MAJOR

8.1.2 ผรดนมตองปฏบตตามหลกสขลกษณะสวนบคคลทด MAJOR 8.2 การเตรยมแมโคกอนการรด 8.2.1 ตองเตรยมแมโคกอนทาการรดนมใหสะอาด ทาความสะอาดบรเวณเตานมกอนการรดนมทกครง

MAJOR

8.2.2 กอนรดนมใหรดนม 2-3 ครง เพอทดสอบนานมวาผดปกตหรอไม และมการทดสอบเตานมอกเสบทกเตา กอนรดนมลงถงรวม

MAJOR

8.2.3 กรณทใชยากบโคนม ตองพนระยะหยดยากอนรดนานมเพอจาหนาย และสงนานมตรวจสอบยาปฏชวนะตกคาง

MAJOR

8.3 การรดนม 8.3.1 รดนมใหถกตองตามหลกวธ และหลงรดนมเสรจตองจมหวนมในนายาจมหวนมทกครง MAJOR 8.3.2 อปกรณและภาชนะรองรบนานมดบตองสะอาด ไมมกลนอบหรอบด ผวเรยบไมมรอยเชอมตอ ไมทาปฏกรยากบนานมดบ และทาความสะอาดฆาเชอกอนและหลงการใช

MAJOR

8.3.3 หลงจากรดนมเสรจตองทาความสะอาดอปกรณรดนม กรณใชเครองรดนมใหถอดชนสวนออกลางและผงลมใหแหงทกครง

MAJOR



8.4 การขนสงนานมดบ 8.4.1 นานมดบทรดไดและบรรจในถง ตองรบขนสงไปยงศนยรวบรวมนานมดบหรอโรงงานแปรรปใหเรวทสด

MAJOR

8.4.2 หลงจากสงนานมแลว ตองทาความสะอาดถงนมโดยเรว MAJOR 8.5 คณภาพนานมดบ 8.5.1 เนอนมไมรวมไขมน (solid not fat) ไมนอยกวารอยละ 8.25 MAJOR 8.5.2 โปรตน (Protein) ไมนอยกวารอยละ 3.0 MAJOR 8.5.3 ไขมน (Fat) ไมนอยกวารอยละ 3.35 REC 8.5.4 ธาตนานมทงหมด (Total solids) ไมนอยกวารอยละ 12 MAJOR 8.5.5 จดเยอกแขง หรอคาความถวงจาเพาะ REC

- จดเยอกแขงควรมคาระหวาง -0.520 องศาเซลเซยล ถง -0.525 องศาเซลเซยล - ความถวงจาเพาะท 20 องศาเซลเซยล มคา 1.028

8.5.6 ชวโมงการเปลยนสของเมทธลนบลมากกวา 4 ชม.. หรอรซาซรน มากกวา 4.5 จดอานผลท 1 ชม.

MAJOR

8.5.7 ปรมาณจลนทรยทงหมด ไมมากกวา 400000 โคโลน/มลลลตร MAJOR 8.5.8 ปรมาณจลนทรยโคไลฟอรม ไมมากกวา 10000 โคโลน/มลลลตร MAJOR 8.5.9 ปรมาณจลนทรยทนรอน ไมมากกวา 1000 โคโลน/มลลลตร MAJOR 8.5.10 ปรมาณเซลลโซมาตกไมเกน 500000 เซลล/มลลลตร MAJOR 8.5.11 ยาปฏชวนะใหผลลบเมอทดสอบ Delvo test หรอ AM test หรอชดทดสอบของกรมวทยาศาสตรการแพทย

MAJOR

9. กำรบนทกขอมล 9.1 มระบบบนทกขอมลโดยใชแบบ ผท.1 ของกรมปศสตว หรอบนทกทใกลเคยงกบ ผท.1 MAJOR 9.2 มระบบการบนทกขอมลเกยวกบการบรหารฟารม เชน ขอมลดานบคลากร การฝกอบรม ขอมลดานสขภาพ บคลากร การฝกอบรม ขอมลดานสขภาพ

MINOR

9.3 มระบบการบนทกขอมลเกยวกบการจดการดานผลผลต เชน ขอมลตวโค อาหารและนา การจดการฟารม สขภาพสตว การใหผลผลต ผลวเคราะห

MINOR

9.4 มการเกบขอมลไวไมนอยกวา 3 ป สาหรบขอมลประจาตวโคนมใหเกบไวตลอดอายโค MINOR


กรณศกษำ โคนมแสดงอำกำรขำหลงออนแรงและตำย ในอ ำเภอสนทรำย จงหวดเชยงใหม พทธพล กองสข*, วทวส โหมดเทศ*, พรรณภา ใจนะเปยง*

*หนวยพฒนาสขภาพและผลผลตสตว สานกงานปศสตวเขต 5

บทคดยอ หนวยพฒนาสขภาพและผลผลตสตว (HHU) แมโจ ไดรบแจงจากเกษตรกรผเลยงโคนมในพนท อาเภอสนทราย จงหวดเชยงใหม วามโคนมในฟารมจานวน 2 ตว ตายอยางเฉยบพลน โดยแสดงอาการขาหลงออนแรง ลกไมได แลวตายภายใน 24 ชวโมง ทางหนวยจงเขาทาการสอบสวนโรคและเกบตวอยางเพอสงตรวจทางหองปฏบตการ โดยการสอบสวนโรคครงน มวตถประสงคเพอศกษาทางระบาดวทยาของโรค ในประเดน สตว เวลา สถานท รวมถงหาสาเหตของการเกดโรค และหาแนวทางในการควบคมและปองกนโรค โดยใชวธการศกษาระบาดวทยาเชงพรรณนา และใชวธเกบขอมลจากการสมภาษณเจาของฟารมทเกดโรค ผลการสอบสวนพบวา ในระหวางวนท 7 – 16 มถนายน 2561 ในฟารมทเกดโรคมอตราปวยรอยละ 34.48 และมอตราการตายรอยละ 100 โดยผลการตรวจทางหองปฏบตการไมพบความผดปกตทบงบอกถงสาเหตการตายทชดเจน จงสนนษฐานจากขอมลแวดลอมทไดมาวาสาเหตการตายมแนวโนมเกดจากการไดรบสารพษโบทลนมทปนเปอนอยในอาหารหยาบหมกทใชเลยงโคนมภายในฟารม ทางหนวยจงแนะนาใหทางฟารมหยดใชอาหารหยาบหมกดงกลาวและทาการเสรมสรางความเขาใจเรองสารพษโบทลนมใหแกเกษตรกรผเลยงโคนมรายอนๆ ในพนทรวมถงการใชวคซนในการปองกนโรค และเฝาระวงการปวยตายในลกษณะนตอไป ค ำส ำคญ โบทลนม สารพษ โคนม


A case study on hindlimb weakness and death in a dairy herd in Sansai district, Chiangmai, Thailand

Puttipol Kongsook1, Wittawat Modethed1, Pannipa Jainapiang1

1Herd Health Unit, The Fifth Regional Livestock Office, Department of Livestock Development, 170 Moo 1, Huaykaew Road, Chiangmai 50300, Thailand

Abstract

Herd Health Unit (HHU) was informed by a dairy farmer in Sansai district, Chiangmai that

there were two sudden death cows. The death cows had hindlimb weakness, were unable to stand up, and died within 12 to 24 hours after showing the clinical signs. HHU veterinarians investigated and collected samples (blood, serum, feed, water used in farm and specimens) for laboratory diagnosis. The objectives of this case study were to epidemiologically investigate in time, place, animals and cause of the incidence and propose disease prevention and control measures. Descriptive epidemiology was performed by using data collection from history taking to dairy farmer and also from clinical examination. The result indicated the occurrence in 1 dairy herd on 7-16 June 2018. The morbidity rate was 34.48% (11/31) and the case-fatality rate was 100.00% (11/11). The death cows were mostly in heifers (54.55%, 6/11) but the death was found in any age groups. The laboratory results could not help confirm any causes of death clearly. From clinical history, it was presumed that the cause of death was likely due to exposure to contaminated botulinum toxin (BTX) in ensiled forages. The farmer was advised to stop using the ensiled forages. The dairy farmers in the surrounding area were improved understanding of BTX including the use of vaccines to prevent other diseases. Later, the HHU monitored the case and death of dairy cattle but there were no anymore incidence.

Keywords: hindlimb weakness, death, dairy cattle, botulinum toxin (BTX), ensiled forage


บทน ำ

โบทลซม (Botulism) เปนโรคทาใหเกดอาการออนแรง เปนอมพาตจนถงเสยชวต มการดาเนนไปของโรคทรวดเรว ทงยงสามารถสงผลกบสตวไดหลายชนดรวมถงมนษยดวย สาเหตเกดจากการไดรบสารพษโบทลนม (Botulinum Toxin) ซงผลตจากเชอ Clostridium botulinum เปนแบคทเรยแกรมบวก รปรางแทง สามารถสรางสปอรได เจรญเตบโตไดในสภาวะไรอากาศ สามารถพบไดทวไปในดน และอนทรยสารตางๆ (1) สามารถแบงกลมตามสารพษทตวเชอผลตออกมาไดหลก ๆ เปน 7 กลม ไดแก A B C D E F และ G โดยกลมทพบรายงานในโคไดบอยคอกลม C และ D ซงโดยปกตสามารถพบไดในทางเดนอาหารของสตวปก และเปนสาเหตในการปนเปอนเชอเขาสแหลงอาหารและนาไดโดยเฉพาะววกลมเสยงทมการเลยงแบบปลอยแทะเลม (2)

เมอสตวไดรบสารพษและเรมแสดงอาการโบทลซมแลว สวนใหญพบวาจะเสยชวตทงหมดซงเปนลกษณะเดนของโรค ซงการทจะวนจฉยเพอยนยนโรคนไดนนคอนขางทาไดยาก เนองจากความเปนพษทรนแรงของสารพษโบทลนม ระดบของสารพษทอยในกระแสเลอดมกจะมปรมาณทนอยมาก แมแตแหลงอาหารทปนเปอนอาจจะตรวจหาไมพบ รวมทงวธการตรวจในปจจบนทมความไวไมเพยงพอ เมอเทยบกบระดบของสารพษททาใหสตวแสดงอาการปวย (3)

การไดรบสารพษโบทลนมสามารถเกดไดจาก 3 รปแบบดวยกน 1. ไดรบสารพษทตวเชอผลตออกมาและปนเปอนสสงแวดลอมเชนการไดรบสารพษทปนเปอนในหญาหมกทเนาเสยจากการหมกทไมด ซงการไดรบสารพษในรปแบบนเปนรปแบบทสามารถพบไดบอยมากทสด 2. การไดรบเชอเขาไปในระบบทางเดนอาหารและเชอสรางสารพษออกมาภายหลง 3. การไดรบสารพษจากการมบาดแผลทมลกษณะลกอากาศเขาไมถงรวมกบการตดเชอ C. botulinum ซงผลตสารพษออกมา ในววอตราการปวยตายอยท 30% – 45% (4, 5)

ในประเทศไทยไมพบรายงานอยางเปนทางการของการเกดโรคโบทลซมในสตว แตพบรายงานการตายของโคทมลกษณะใกลเคยงกบอาการของโบทลซมและไมไดรบการวนจฉยยนยนโรค เชนเดยวกบกรณศกษาในครงน ซงเกดขนกบฟารมโคนมแหงหนงในจงหวดเชยงใหม หนวยพฒนาสขภาพและผลผลตสตว (HHU) แมโจ ไดรบรายงานการตายอยางเฉยบพลนของโคนมในฟารมสมาชกสหกรณโคนมแมโจ จากด 1 ฟารม อยางตอเนองจานวน 2 ตว ลกษณะอาการทแสดงออกคลายกน คอ ขาหลงออนแรง ตรวจรางกายไมพบความผดปกตทสาคญ และตายภายใน 12 – 24 ชวโมงหลงจากเรมแสดงอาการ โคตวทตายเปนโครดและโคสาวทอง หนวย HHU จงทาการสอบสวนโรค เพอทาการศกษาระบาดวทยาของการเกดโรค หาสาเหตและแนวทางในการควบคมโรคตอไป

อปกรณและวธกำร ทาการศกษาระบาดวทยาเชงพรรณนา โดยทาการสมภาษณเจาของฟารมทเกดโรค ถงลกษณะอาการและ

การรกษา สมภาษณเกษตรกรรายอนรอบพนทเกดโรคเพอหาสตวปวยเพมเตม โดยนยามสตวปวยคอ โคนมทแสดงอาการลมลงนอน กลามเนอขาหลงออนแรง ในพนท อาเภอสนทราย จงหวดเชยงใหม ระหวางวนท 4 - 19 มถนายน 2561 ศกษาสภาพแวดลอมโดยรอบในขณะทเขาสมภาษณเพอศกษาปจจยทางภมศาสตร เกบตวอยาง นา อาหาร เลอด ซรม และอวยวะภายในสงตรวจยงหองปฏบตการเพอหาสาเหตของโรค

ผลกำรศกษำ วนท 7 ม.ย. 2561 โคตวแรกแสดงอาการปวยแสดงอาการลมตวลงนอน ไมสามารถลกได หลงจากนน

ประมาณ 12 ชวโมง โคตวดงกลาวกตายและชวงเยนของวนดงกลาว มโคอก 1 ตวแสดงอาการปวยเชนเดยวกน เบองตนสนนษฐานวาเกดจากโรคพยาธในเมดเลอด เนองจากมโคในพนทปวยและตายดวยสาเหตนมากอน จงทา


การรกษาโดยใหยารกษาพยาธในเมดเลอด หลงจากนนประมาณ 8 ชวโมงโคตวดงกลาวกตาย วนท 8 ม.ย. โคนมแสดงอาการปวยแสดงอาการปวยเพมอก 1 ตว วนท 9 ม.ย. 2561 หนวย HHU ไดรบแจงเหตวามโคปวยเพมเตม 1 ตว จงเขาทาการสอบสวนโรค และแนะนาใหหยดกนอาหารหยาบหมก ผลการตรวจรางกายพบโคยงสามารถกนอาหารไดปกต เยอเมอกสชมพปกต อณหภมรางกาย 102F มภาวะขาดนาประมาณ 5% อตราการเตนของหวใจ 100 ครงตอนาท เสยงหวใจปกต อตราการหายใจ 50 ครงตอนาท เสยงปอดปกต การเคลอนตวของกระเพาะรเมน 3 ครง ใน 2นาท คะแนนอจจาระ 3/5 โคแสดงอาการลมนอนเนองจากขาหลงออนแรง และตายหลงจากเรมแสดงอาการ ไมเกน 24 ชวโมง วนท 11 ม.ย. 2561 ทาการเกบตวอยาง เลอด ซรม อาหารทใชภายในฟารม ชนสวนอวยวะภายในจากซากโคทตายจากโรงฆาไดแก ตบ ปอด มาม ไต หวใจ ลาไส เศษอาหารในกระเพาะรเมน มล ปสสาวะ อาหารหมก และนาใชในฟารม และพบโคนมปวยเพมอก 2 ตว และตาย วนท 12 ม.ย. 2561 พบโคนมปวยเพมอก 1 ตว สรปแนวทางของการเกดโรคใหกบเกษตรกร หยดใช และทาลายอาหารหยาบหมก ตลอดจนสงเกตอาการโคตวอน วนท 16 ม.ย. 2561 พบโคนมปวยเพมอก 1 ตว ทาการผาซาก เกบตวอยางสงตรวจเพมเตม โดยสรปตงแตวนท 7 ม.ย. 2561 จนถงวนท 16 ม.ย. 2561 ม โคปวยในลกษณะอาการเดยวกนทงสน 11 ตว ดงแผนภมท 1 ประชากรโคในฟารมทงหมด 31 ตว ปวย 11 ตว (35.48%) ตาย 11 ตว (35.48%) พบเปนโคในทกกลมอาย ในรศม 1 กโลเมตร มฟารมโคนมอกทงสน 4 ฟารมไมพบโคแสดงอาการปวย

แผนภมท 1 แสดงจ ำนวนโคทแสดงอำกำรปวยในแตละวน

รปท 1 แผนภมแสดง Epidemic curve ของโคทปวย

ผลกำรตรวจทำงหองปฏบตกำร การตรวจทางโลหตวทยา จากตวอยางเลอดจานวน 10 ตวอยาง คาจานวนเมดเลอดแดง อยในเกณฑปกต

มคาเมดเลอดขาวสงขนเลกนอย ซงไมสามารถบงบอกถงการตดเชอไดอยางชดเจน คาเคมในเลอดไมมความผดปกตทสาคญ พบพยาธในเมดเลอดชนด Thaileria spp. ซงไมไดเปนสาเหตหลกในการตายของโคนมในครงนการตรวจทางปรสตวทยาไมพบพยาธในทางเดนอาหารจากตวอยางอจจาระทสงไป การตรวจทางไวรสวทยาจากซรม ไมพบเชอไวรสกอโรคกลม Bovine Respiratory Disease Complex (BRDC), Bovine viral diarrhea (BDV), Infectious Bovine Rhinotracheitis (IBR), Bovine Respiratory Syncytial Virus (BRSV), Bovine Parainfluenza 3 (PI3) ซงเปนเชอกอโรคทสาคญและทาใหเกดการตายอยางเฉยบพลนได การตรวจทางแบคทเรยวทยาจากตวอยางอวยวะทไดจากโรงเชอดพบ Staphylococcus spp. จากไต ปอด พบ Hemolytic E. coli ในไส

ตว


ป อด ไต พ บ Bacillus spp. จากล า ไส พ บ Clostridium perfringens Type A จากล า ไส และ ไม พ บ Mycoplasma spp. จากปอด ไมพบ Salmonella spp. จากการผาซากชนสตร ไมพบรอยโรคทมความสาคญ การตรวจทางพยาธ วทยาพบ Severe multifocal fibrino-hemorrhagic pneumonia และ Multifocal lymphoid necrosis of spleen การตรวจทางพษวทยา ไมพบสารพษกลมคารบาเมท ออรกาโนฟอสเฟต ออรกาโนคลอรน จากตวอยางอาหาร นาหมกและนาใชภายในฟารม ผลการตรวจเชอรา พบ Aspergillus fumigatus ท ป อด และข า ว โพ ด ห ม ก ผ ล การต รวจ Mycotoxin Fumonisin 0 .0 88 – 14 .4 mg/kg Zearalenone 0.1 -0.178 mg/kg

สรปและวจำรณผล จากผลชนสตรทไดรบมาแนวโนมการวนจฉยสามารถบอกไดวา มโอกาสเปนไปไดวาอาจมสาเหตมาจาก

การไดรบสารพษกลมโบทลนมจากการบรโภคอาหารหมกทมการปนเปอนของเชอโดยไมทราบแหลงทมาเขาไปในระหวางกระบวนการหมก รวมทงการแสดงออกของอาการของโรคในโคแตละตวมลกษณะคลายกน มลกษณะอาการคลายกบโรคโบทลซม

ซงขอสนนษฐานการเกดโบทลซมในครงน มความนาจะเปนทจะเกดจากการทโคไดรบสารพษในปรมาณไมสงมากนก สงผลใหโคทกนอาหารเขาไปในปรมาณมากจะไดรบสารพษเขาไปในปรมาณทเยอะกวาโคกลมอนๆ และผลกระทบกอน โคตวอนๆ คอยแสดงอาการถด ๆ กนในแตละวน ซงอาจสงสยไดวายงมการไดรบสารพษเขาไปอยางตอเนองในปรมาณตา สงเกตไดจากเมอทาการหยดอาหารทตองสงสย การปวยของโคกจะหยดตามไปดวย แตในกรณของโคทแสดงอาการเปนตวสดทายในวนท 16 มถนายน 2561 สงสยวาจะเปนการแสดงอาการของโรคทอาจจะชากวาตวอน เพราะอยในชวงทตองเฝาระวง 2 – 6 วนหลงจากทหยดอาหารตองสงสยแลว

การสอบสวนโรคครงนไมสามารถตรวจหาตวเชอได จงไมสามารถยนยนสาเหตของโรคไดอยางแทจรง และการตรวจหาสารพษในตวอยางโคทตายกไมสามารถทาไดเนองจากปรมาณของสารพษในเลอดทกอใหเกดการแสดงอาการของโรคในโค มปรมาณตาเกนกวาจะตรวจพบไดดวยวธ การปกต แนวทางทจะนามาใชในการวนจฉยโรคโบทลซมไดนนอาจตองใชวธการฉดสารสกดจากตวอยางโคทตายหรอตวอยางซรมเขาชองทองหนทดลองและสงเกตอาการของหนทดลองวาแสดงอาการเชนเดยวกบการเกดโรคโบทลซมหรอไม แตวธการตรวจนกอาจมผลลบเทยมเกดขนไดเนองจากความไวตอสารพษโบทลนมในสตวแตละชนดมความแตกตางกน

มาตรการปองกนการเกดโรคซาสามารถดาเนนการไดโดยสรางความรความเขาใจในการเกบวตถดบอาหาร โดยเฉพาะอาหารหมกตองทาการหมกใหสมบรณ วตถดบอาหารชนดอนตองคอยสอดสองดแลการปนเปอนโดยเฉพาะสตวปกซงสามารถพบเชอ C. botulinum ได หากพนทใดมความเสยงหรอเกดโรคบอยอาจใชวคซนเพอการปองกนโดยสามารถปองกนได 2 – 3 ปแลวจงกระตนซา

อำงอง

1. Gyles CL, Prescott JF, Songer JG, Thoen CO. Pathogenesis of Bacterial Infections in Animals. 4 ed. Iowa USA: Wiley-Blackwell; 2010.

2. Divers TJ, Peek SF. Rebhun's Diseases of Dairy Cattle: Elsevier Health Sciences; 2007. 3. Sakaguchi G. Clostridium botulinum toxins. Pharmacology & therapeutics. 1982;19(2):165-

94.


4. Abbitt B, Murphy M, Ray A, Reagor J, Eugster A, Gayle L, et al. Catastrophic death losses in a dairy herd attributed to type D botulism. Journal of the American Veterinary Medical Association. 1984;185(7):798-801.

5. Trueman K, Bock R, Thomas R, Taylor J, Green P, Roeger H, et al. Suspected botulism in

three intensively managed Australian cattle herds. The Veterinary Record. 1992;130(18):398-400.


ตำรำงท 18 กำรปองกน รกษำและควบคมโรคทส ำคญในโคนม

โรค สำเหต ชองทำงตดตอและระยะ

ฟกตว อำกำรและกำรตรวจวนจฉยโรค กำรปองกนโรค

กำรควบคมโรค หมำยเหต

กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร ลกโค อำยนอยกวำ 6 เดอน ทองเสยในลกโค 1. เชอไวรส โรตา โคโรนา

2. เชอแบคทเรย - E. coli - Clostridium perfringens สารพษจากเชอแบคทเรย ทาใหเกดลาไสอกเสบรนแรงเกดเนอตายทลาไส 3. พยาธภายใน ไดแก พยาธเสนดาย 4. การจดการ เชน กนนมคณภาพตา เยนเกนไป หรอ ปรมาณมากเกนไป

1. เชอไวรส ทองเสย มกลนคาว มเลอดสด ปนมากบอจจาระ 2. Colibacillosis มกตดเชอในลกโคอายนอยกวา 2 สปดาห อจจาระเปนนา สเหลองปนขาว (white scour) มเลอดปน กลนเหมน ขาดนา ออนเพลย เบาตาลก ขนหยาบกระดาง เกรงทอง อาจมอาการทางประสาทรวมดวย ถาเปนการตดเชอ Clostridium perfringens จะทองเสย มมกปนเลอด อาจมอาการทางประสาทรวมดวย การตรวจวนจฉยโรค เกบอจจาระ สงเพาะเชอทางหองปฏบตการและหาผลความไวของยา

1. ใหลกโคกนนมนาเหลองทนทหลงคลอดและกนเตมท ภายใน 12 ชวโมง แลวกนตออก 3 – 4 วน 2. จดการสขาภบาล เชนใหคอกสะอาด แหง ไมแออด 3. แกปญหาการตดเชอในคอกคลอด คอกลกโค เชนสะดออกเสบ หรอแมโคเตานมอกเสบทมเชอปนเปอนในฟารม 4. ใหยาถายพยาธ และตรวจอบตการณการตดพยาธในฝงอยางสมาเสมอ 5. ลกโคทใหกนหางนม ใหเสรมวตตามน A 6. ลาง ทาความสะอาดวสด อปกรณในการใหนมลกโค

1. ถาเปนโรคไวรส ใหรกษาทางอาการเชนสารนา กลโคส และใหยาตานจลชพ เพอปองกน การแทรกซอนของเชอแบคทเรย 2. ถาเปนเชอแบคทเรย ใหใชยาตามผลความไวของยา แตหากยงไมทราบผลความไวของยา อาจพจารณาใหยาตานจลชพทออกฤทธกวางเชน Sulfa trimethoprim ขอควรระวงในการรกษาคอการ dehydration ซงลกโคอาจ Shock

1. แยกลกโคททองเสยออกจากโคอน เพอลดการแพรกระจายโรค 2. จดการสขาภบาลใหคอกแหงและสะอาด โดยเฉพาะอยางยงการจดการลดแมลงวนในฟารม 3. ทาความสะอาดและทาลายเชอโรค

5. โรคบด (coccidiosis) จาก โปรโตซว สกล Eimeria

มกแสดงอาการปวยในลกโคอาย 3 สปดาห ถง 6 เดอน โดยลกษณะอจจาระจะถายเหลวมเลอดปน อาจมเยอบลาไสหลดลอกออกมา ปวดเบง ลกโคอาจตายได การตรวจวนจฉย Eimeria 1. เตรยมอจจาระ ดวยนาเกลออมตว และปดดวย Cover glass สองกลองจลทรรศนด Oocyst

เชนเดยวกบการปองกนโรคทองเสยในลกโค

1. ยากลม Sulfamethazine ขนาด 21.5 มลลกรม ตอ ลกโค 1 กโลกรม 2. หากประเมนลกโคสญเสยนา ใหพจารณาใหสารนา 3. รกษาตามอาการ

1. กกแยกลกโคทแสดงอาการออกจากโคตวอน เพอปองกนการแพรกระจายโรค 2. ลางทาความสะอาดคอกคลอด และโรงเรอนลกโค

สะดออกเสบและขออกเสบ (Navel ill)

ตดเชอแบคทเรยทางสายสะดอเชน E. coli Streptococcus spp

ขออกเสบ สะดอบวม อกเสบ มหนอง 1. ตดสายสะดอดวยอปกรณทสะอาด และฆาเชอโรคดวยยาฆาเชอกลมโพวโดนไอโอดน 2. จดการคอกคลอดใหสะอาด แหง

1. ทาการผาเปดกอนแขงนน เพอใหหนองไหลออกมา จากนนใช providone iodine และพนยากนแมลง 2. ใชยาตานจลชพทออก

จดการสงแวดลอมและโรงเรอนเชนเดยวกบโคทองเสย





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร ฤทธกวาง

ไสเลอน (Umbilical hernia)

กรรมพนธ หรอสะดออกเสบ ผนงชองทองดานในมรเปดมลาไสออกมานอกชองทองทเปนร

1. หากเปนกรรมพนธใหคดออกจากฟารม 2. ปองกนการเกดสะดออกเสบ

- ประเมนขนาดรเปดของผนงชองทอง - ทาศลยกรรม โดยกรดหนง ทาใหขอบผนงชองทองเปนแผลสด ยดลาไสกลบเขาไปในชองทอง แลวดาเนนการเยบปดผนงชองทอง

ชวงระหวางรอแผลผาตดหาย ใหดาเนนการจดการแยกลกโคและคอกลกโคเชนเดยวกบโคทองเสย

ปอดบวม (pneumonia) (Bovine respiratory disease complex)

1.แบคทเรย ไดแก Pasteurella spp. Corynebacterium pyogenes Mycoplasma spp. Hemophilus somnus ไวรส และเชอรา รวมถงสารพษจากเชอรา 1. ชองทำงตดตอเกดจากการหายใจ หรอกน เชอโรคทปนเปอนในนา และอาหาร หรอการไดรบเชอโรคโดยตรงจากการนาโคทดแทนเขาเลยงใหม 2. การจดการสงแวดลอมและความเครยดไมเหมาะสม - ความสะอาดโรงเรอน พนคอก ชนแฉะ อากาศถายเทไมสะดวก - สดสวนอาหารหยาบและอาหารขนไมเหมาะสม อาหารไมเพยงพอ หรอมเชอราปนเปอนในอาหาร หรอมสารพษจากเชอรา หรอมโปรตนมากเกนไป หรอขาดวตามน A - การจดการลกโค เชนลกโคไดรบนมนาเหลองไมพอ สาลกนา สาลก

สวนใหญพบมไขประมาณ (103 – 107 องศาฟาเรนไฮด) ซม เบออาหาร นาตาไหล นามกไหล โดยในชวงแรกจะมนามกใสและตอมาจะขนเหนยว มกล นเหมน ไอ หายใจถ และเรว หอบ หายใจลาบาก กระวนกระวาย จมกแหง ฟงปอดจะไดยนเสยงปอดผดปกต ในลกโคจะมอาการขาดนา (เบาตาลก) ลกโคทไมแขงแรงอาจตายใน 3 – 7 วน กำรตรวจว นจฉย เนองจาก (Bovine respiratory disease complex) มหลายสาเหต ในการตรวจวนจฉยโรคและหาสาเหตจงตองมความครอบคลม โดยการสรปจากประวตและการสอบสวนโรค และยนยนทางหองปฏบตการ ไดแก 1. เกบเลอด เพอหา profile เลอด หรอนามก เสมหะ เพอสรปสาเหตวามการตดเชอหรอไม เกดจากเชอไวรส แบคทเรย หรอ การแพ หรอพยาธ หรอหากมโคนมตายใหเกบตวอยางอวยวะ ไดแก mediastinal lymphnode ปอด ตบ มาม ไต หวใจ หากสงสยสารพษ เกบสงทอยในกระเพาะอาหาร 2. เกบซรมเพอตรวจเอนไซมในเลอด เชน

1. ใหลกโคไดกนนมนาเหลองทนทหลงคลอดและตอเนอง 2. มการเฝาระวงโดยสงเกตอาการปวยลกโคและโครนซงเปนกลมเสยงอยางใกลชด 3. รกษาความสะอาดโรงเรอน โดยเฉพาะอยางยงพนคอกไมใหชนแฉะ หรอมมลสตวหมกหมม ซงหากพนคอกมมลมาก โคตองใชพลงงานในการเดน รวมทงไมมทนอนทาใหโคเครยด 4. โรงเรอนมอากาศถายเทสะดวก ไมรอนหรอหนาวเกนไป 5. ใหอาหารทมสดสวนอาหารหยาบตออาหารขนทเหมาะสม ไมมเชอราปนเปอน 6. หากมการนาโคทดแทนเขาฟารมใหมการตรวจสอบการระบาดของโรคทเปนปญหาทางเดนหายใจ และมการกกโคกอนนามาเลยงรวมกบโคนมทเลยงอยเดม

1. รกษาตามอาการและตามสาเหตการเกดโรค - ถามการตดเชอแบคทเรยใหยาตานจลชพตามผลความไวของยา - ถาโคทรดโทรม หรอมไขมาก พจารณาใหยาลดการอกเสบ และยาลดไข เชน flunixin meglumine - ถาโคขาดนา พจารณาใหสารนา - พจารณาใหยาแกไขตามอาการเชนยาลดนามก ยาแกแพ Antihistamine - ใหวตามนบารง 2. หากผลการตรวจทางหองปฏบตการพบเชอ Pasteurella multocida ซงเปนสาเหตของโรคเฮโมรายกเซปทซเมย ตองรกษาโดยฉดยาตานจลชพทกตวในฟารม และเมอไมมโคปวย ตาย เพมในฟารม ดาเนนการฉดวคซนภายหลงจากไดรบยาปฏชวนะ

1. แยกโคปวยออกจากโคอน โดยใหโคอยในทสะอาด อากาศถายเทสะดวก 2. หากพบวาสาเหตโนมนาเกดจากอาหาร ใหงดการใหอาหารทนท และเพมการใหอาหารหยาบทมคณภาพ





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร นม - ความเครยดอนๆไดแก สภาวะอากาศรอนหรอหนาวเกนไป

GGT, AST and albumin เพอใชวเคราะหการทางานของตบ (Sevince et al, 2001) Creatinine BUN เพอใชวเคราะหการทางานของไต 3. เกบอาหารทกนในชวง 2 สปดาหทผานมา หรอทกาลงกนขณะเกดปญหา

ตอเนอง ประมาณ 4 วน และฉดยาปฏชวนะใหอยในกระแสเลอดตออก 3 วน โดยวคซนนเปนวคซนแบคทเรยเชอตายชนดนามนซงฉดใหโค กระบอ ตวละ 1 มล.เขากลามเนอลกและจะสรางภมคมกนโรคภายหลงฉดวคซน 21 วน และมภมคมกนโรคได 1 ป

โรคไขขา (โรคแบลคเลก) เชอแบคทเรย Clostridium chouvei ชองทำงกำรตดตอ โดยการกนเชอทปนเปอนในนาหรออาหาร หรอเชอเขาบาดแผล โดยเชอมกอยทกลามเนอมดใหญ และหลงสารพษ มกเกดกบโคอาย 2 - 24 เดอน

โคเดนขากะเผลก มไขสง 105-107 องศาฟาเรนไฮ บวมบรเวณกลามเนอทสะโพก ขา ไหล อก เมอกดจะมเสยงดงกรอบแกรบ เพราะมฟองอากาศแทรกภายใน ผวหนงแดงคลา รอน ตอมาแหงดา บางตวลมลงนอน กลามเนอสน เยอเมอกมเลอดคง ตายภายใน 1-2 วน เมอเปดผาบรเวณทบวมพบของเหลวสดาคลา มกลนเหมน การตรวจวนจฉยโรค นาของเหลวสดาคลาทบรเวณกลามเนอ ทอกเสบ หรอหวใจ ตบ มาม ยอมส แกรม พบแทงปลายมนสนาเงนและสงหองปฏบตการเพอเพาะเชอ

ตรวจสอบแหลงทมาของโคนมกอนเอาเขาเลยงรวมฝง และมการกกโคนมกอนนาเขาเลยงรวมฝง

1. ใชยาปฏชวนะ กลม penicllin 10 000 IU ตอนาหนกโคนม 1 กโลกรม ระยะเวลา 3 - 5 วน 2. ฉดวคซนแบลคเลกซงเปนวคซนเชอเตาย ใหโคนมทอายตงแต 4 เดอนขนไปทเลยงรวมกบโคทปวย ตาย โดยใหฉดวคซนภายหลงจากฉดยาปฏชวนะใหโคนมตามขอ 1. โค กระบอ แพะ แกะ ทไมมการเลยงรวมกบ โคท ป วย ตาย ในพนทรศม 5 กโลเมตร ใหดาเนนการฉดวคซนไดโดยไมตองฉดยาปฏชวนะ สาหรบวธการฉดแบลคเลก ใหฉดเขาใตผวหนง โค กระบอ ตวละ 5 ซซ. แพะ แกะ ตวละ 2.5 ซซ และฉดซาทก 6 เดอน แตถาตองฉดวคซนกอนอาย 4 เดอน ใหฉดวคซนซาอกครงหนงเมออาย 6 เดอน ทงนระยะเวลาการฉดวคซนใหฉดตดตอกน

1. กกแยกโคนมทแสดงอาการปวยออกจากโคนมรวมฝง 2. ฝงโคนมทตายโดยเลอกฝงทบรเวณนาทวมไมถง และใกลทสตวตายมากทสด 3. ใชยาฆาเชอทาลายเชอโรคทบรเวณโคตายและทเลยงโคทคาดวาปนเปอนเชอโรค 4. สงเกตอาการโคปวย 5. หาแหลงทมาของเชอโรค เชนโคนาเขาใหม หรออาหาร หรอทงหญา และจดการเพอหลกเลยงการไดรบเชอเพม

โรคแบลคเลกเทยมหรอโรคแกสแกงกรน ซงเกดจากเชอ Clostridium septicum มอาการคลายกบโรคแบลคเลกมาก ดงนนควรวนจฉยใหแนชดวาสตวเปนโรคใด เพราะวคซนไมสามารถใหความคมโรคแบลคเลกเทยมได





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร นาน 5 ป

โครนอำยตงแต 4 เดอนขนไป ทองเสย

โรคทองเสยเรอรง (paratuberculosis) จากเชอแบคทเรย Mycobacterium avium ssp. paratuberculosis ชองทำงกำรตดตอโดยการกนอาหารและนาทมเชอปนเปอน โดยแมโคทตดเชอจะขบเชอแบคทเรยออกมาทางอจจาระ

แมโคเรมแสดงอาการปวยตงแตอาย 3 ปขนไป เนองจากระยะฟกตวประมาณ 2 ป โดยแสดงอาการ ทองเสยแบบเรอรง ผอม นาหนกตวลด อจจาระเหลว พง ไมมกลนผดปกต หากทองเสยตดตอกนนานๆ อาจเกดภาวะขาดนาได กำรตรวจวนจฉยโรค - เกบซรมตรวจ เพอเฝาระวงโรคดวย

ELISA และ Complement Fixation

- หากมแมโคตายผลผาซากทลาไสจะหนาตวและตอมนาเหลองขยายใหญ

- หากพบแมโคมอาการทองเสย และสงสย ใหเกบอจจาระ ยอมสพเศษซลเนลเสน หรอเพาะเชอ

1. ตรวจสอบประวตฟารมและทดสอบโรคกอนนาเขาฟารม 2. เนนการจดการฟารมใหสะอาด

ไมมยารกษา ใหการรกษาตามอาการ

แยกโคนมทตดเชอและกาจดออกจากฟารม

เชอรา โดยมสาเหตจากการกนอาหารทปนเปอนเชอรา หรอใชยาตานจลชพ เปนเวลานาน

ทองเสยแบบเรอรง อจจาระสดาคลา ซม เบออาหาร ถาเกดจากกลม Aflatoxin อาจมปญหาดซาน (jaundice) รวมดวย

การจดการอาหารไมใหมการปนเปอนเชอรา โดยเฉพาะอยางยงในฤดฝน

ใหวตามน บารงตบ เพอชวยในการขบสารพษ

1. งดอาหารทปนเปอนเชอราใหโคกน 2. ใหโคนมกนอาหารหยาบมากขนในชวงทมปญหา

ปอดบวม (pneumonia) (Bovine respiratory disease complex)

รายละเอยดอยในปอดบวม (pneumonia) (Bovine respiratory disease complex) ในลกโคอายนอยกวา 4 เดอน แตมความแตกตางคอ สาเหตสวนใหญ ของ Bovine respiratory disease complex ในแมโค มกมสาเหตโนมนาจากอาหาร เชน สดสวนอาหารไมเหมาะสม และ สาเหตโดยตรงจาก การกนสารพษ เชนยเรย หรอบางครงไมสามารถระบหาสาเหตทชดเจนไดวาคออะไร เชนไมสามารถระบหาสาเหตไดวาสารพษตวใด ดวยขอจากดในการตรวจทางหองปฏบตการ อยางไรกตาม ใหพจารณา หยดใหอาหารชดนน

พษจากยเรย หากจลนทรยใน rumen ไมสามารถนายเรยไปใชสรางโปรตนไดหมด ยเรยรวมกบนา เปนแอมโมเนยจะถกดด ซมผานผนงกระเพาะรเมนเขาไปในกระแสเลอด ทาใหเลอด

กนอาหารนอยลง หอบหายใจ มนาลายฟมปาก เกรงกลามเนอ หลงจากใหอาหารไมนาน กำรตรวจวนจฉย - การดประวตกบอาการ - เกบอาหารทอยในกระเพาะตรวจ

กรอกน าส มสายช หรอกรด Acetic หรอกรด Formic และนาเยนเขาปากใหเรวทสด





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร ม สภ าพ ความ เป น ด า งและลดความสามารถของออกซเจนในการจบกบเฮโมโกลบน แอมโมเนยทเหมาะสมในกระเพาะรเมนคอ 80 mg% หากระดบ แอมโมเนยในกระเพาะรเมนสงกวาน หรอถาระดบแอมโมเนยในเลอดมคาสงกวา 1 mg% ถง 4 mg%โคมโอกาสตายได

โรคกบเนา (Foot rot)

เชอแบคทเรย Fusobacterium necrophorum ชองทำงกำรตดตอ เชอโดยแบคทเรยผานเขาทางบาดแผล โดยนาสดาคลา ทไหลออกมาสสงแวดลอมจะทาใหเชอแพรไปสตวอนได

โคแสดงอาการขาเจบ ยนขาเกรง เดนกระเผลก มรทพนกบ มนาสดาไหลออกมา มกลนเหมนมาก และบางตวนอนไมลกขน กำรตรวจวนจฉย เกบรอยโรค เพาะเชอและทดสอบความไวของเชอดอยา

1. ปรบสภาพพนคอกใหสะอาด แหง 2. จดการอาหารใหเหมาะสม โดยเฉพาะอยางยงการจดสดสวน อาหารหยาบและอาหารขน 3. ถาพนคอกเปนดนใหเกบอจจาระใหหมด โดยเฉพาะอยางยงชวงกอนฤดฝน เพอปองกนการหมกหมมของพนคอก 4. จดใหมโปรแกรมการแชกบดวย 5 เปอรเซนตคอปเปอรซลเฟต

1. ลางกบใหสะอาด ปาดกบโดยเปดรแผลทตดเชอออกใหกวางแลวลางแผลอกครง ดวยไฮโดรเจนเปอรออกไซด กรณทมหนอง และใชกลม โพวโดนไอโอดนทาความสะอาดแผล บางครง อาจพจาณาใสรองเทาให หากโค เจบและไมกลายนเทา 2. ฉดยากลม Oxytetracycline รวมกบยาลดการอกเสบ

1. แยกโคนมทขาเจบออกจากโคอน ไวในคอกทแหง เพอทาการรกษาและกนไมใหโคตวอนแยงอาหาร 2. ทาความสะอาดพนคอก ทาลายเชอโรคดวยยาฆาเชอ

เกดไดทกฤดกาล แตพบมากในฤดฝน หรอสภาพการเลยงทมคอกชน ตลอดเวลา มกอนหน กรวดปะปนมาก

แอซโดสส (Acidosis) แ ม โ ค ก น อ า ห า ร ข น ท มคาร โบ ไฮเดรตท ย อยสลาย งายจานวนมาก จลนทรยใน Rumen นาไปใชประโยชนอยางรวดเรว ทาใหเกดกรดแลคตก มากกวากรดไข ม น ท ร ะ เห ย ง าย เน อ งจ ากจลนทรยทใชกรดแลคตกนอย จงม ผลให Rumenเปนกรดสง เกดขนจ ะ ท า ใ ห เ ก ด ก า ร อ ก เ ส บ ( Rumenitis) ต า ม ม า แ ล ะ

- แบบเฉยบพลนจะแสดงอาการขาดนา ซม เบออาหาร ขาหลงออน หวใจเตนเรว หอบ หายใจ นมลด อจจาระเหลว - แบบเรอรง พนกบอกเสบ laminitis องคประกอบนานมมเปอรเซนตไขมนตากวา 3

เพมปรมาณอาหารหยาบ เพอใหไดสดสวนอาหารขนและอาหารหยาบทเหมาะสม

1. แกไขภาวะขาดนา โดยให normal saline เขาเสนเลอด 2. ใหวตามน B1 หรอ B รวม กระตนการทางานของ Rumen

1. ใหผงฟ (โซเดยมไบคารโบเนต) 100-300 กรมตอตวตอวน 2. เพมสดสวนอาหารหยาบใหโค เพอใหสดสวนอาหารขนและอาหารหยาบเหมาะสม 3. ปรบสตรอาหารขนใหปรบวตถดบทใหคารโบไฮเดรตทยอยยาก ทดแทนคารโบไฮเดรตทยอยงาย





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร แบ คท เร ย ท ใช ป ระ โย ช น จ า กเซลลโลสจะถกทาลาย จงทาใหการยอยไดของคารโบไฮเดรตลดลง ทาใหการเคลอนไหวของกระเพาะลดลงดวย กรดแลคตกบางสวนทเกดขนสามารถดดซมเขาสกระแสเลอดทาใหเลอดมสภาพเปนกรดสง (Acidosis)

4. แบงมออาหารขน และใหอาหารขนภายหลงจากการใหอาหารหยาบ

โรคคโตสส (Ketosis) ภายหลงคลอด 3 สปดาหแรก แมโคกนอาหารไดลดลงประมาณ 15 เปอรเซนต เนองจากความเครยด หรอความผดปกตของ Adrenal cortex หรอการปวยเชนมดลกอกเสบ เตานมอกเสบ ในขณะทความตองการพลงงานในการสรางนานมเพมขน โดยเฉพาะอยางยงในสปดาหท 4 - 8 แมโคจงตองสลายไขมนทเกบสะสมไวมาใชเปนพลงงาน โดยไขมนจะสลายตวเปนกรดไขมนอสระ(non-essential fatty acid, NEFA) ในเลอดสง หลงจากนนตบจะ เปลยนไขมนอสระเปนอะซเตท จะถกเปลยนตอไปเปนพลงงานหรอสารคโตนขนกบปรมำณโพรพโอเนต หากปรมาณโพรพโอเนตเพยงพอ อะซเตทกจะถกเปลยนไปเปนพลงงานทแมโคนาไปใชประโยชน หาก โพรพโอเนตไมเพยงพอ อะซเตทจะเปลยนเปนสารคโตนแทนทจะเปนพลงงาน

โคจะแสดงอาการเบออาหาร นานมลดอยางรวดเรว การเบออาหารจะเปนขน ๆ เรมจากไมกนอาหารขน ตอมาไมกนอาหารหยาบรวมทงนา โคผอมลงอยางรวดเรว เกด Rumen stasis ผวหนงไมย ดหยน เคยวฟน นาลายไหลเปนฟอง อจจาระแหง แขง มเยอเมอกหม ลมหายใจมกลนอะซโตน (กลนคลายนมแมว) อาจมอาการทางประสาทรวมดวยคอ เดนโซเซ ตวสน ตามองไมเหน และอาจชก ซงอาจกอใหเกดปญหาตอระบบสบพนธตามมา เชนการเปนสดหรอถงนาในรงไข แตบางครงการแสดงอาการไมชด เพยงแตนมลด เรยก subclinical ketosis กำรตรวจวนจฉย ดจากอาการและยนยนโดยเกบปสสาวะมาตรวจดวย strip test ถาปสสาวะทไดมสเปลยน เนองจากปกตปสสาวะจะม ketone นอยมาก

1. กรอก propylene glycolวนละ 400-600 ซซ/ตว/วน เปนเวลา 10 วน กอนคลอดและหลงคลอด 2. ควรใหอาหารหยาบคณภาพดในชวงคลอด และปรบสดสวนอาหารหยาบ อาหารขนใหเหมาะสม มพลงงานเพยงพอและมแรธาตเพยงพอ 3 วเคราะหการใหอาหารโค แหงนม ไมใหอวนจนเกนไป 4. สงเกต หากพบโคมอาการ โดยเฉพาะอยางยงหลงคลอดใหเกบปสสาวะ ตรวจหาคโตน

ค ว ร ให glucose precursor เ ช น propylene glycol glycerol แ ล ะ sodium proprionate เ ป น แ ห ล งพลงงาน แตการให กลโคส เขาทางเสนเลอดดาตดตอกน 3 – 4 วน ไมใหผลดในการรกษา

มกพบในแมโคทใหนมมากหรออวน ในชวงหลงคลอดประมาณ 2-6 สปดาห และโคทอายมากมโอกาสเปนคโตสสมากกวาโคทอายนอย





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร ไขนานม (Milk fever) 1. ไดรบแคลเซยมจากอาหารนอย

ใน ระยะห ล งคลอด ใน ขณ ะทรางกายมความตองการแคลเซยมสง เชนการนาแคลเซยมไปใชในนานมเพอเลยงลกออน กรณ เกดโรคไขนมปรมาณแคลเซยมในเลอดม 3 – 7 mg% แตในสภาพปกตควรม 10 mg% 2. ขาดแมกนเซยม จะมผลกระทบทาใหการเคลอนตวของ Ca จากกระดกลดลง เนองจากแมกนเซยมเปนตวกระตนการดงแคลเซยมจากกระดก 3. การขาดฮอร โมนเอสโตรเจน(Estrogen)

โคจะมอาการทางประสาท เชน กลามเนอสน ตวสน ตวแขงไมเคลอนไหว ออนเพลย ไมกนอาหาร ขาหลงเหยยด บดเคยวฟน หลงจากนนแมโคนอนคอพบ หนไปทางสวาป ขาหลงออน ปลายห ปลายขาเยน มานตาขยาย หายใจหอบ จมกแหง ระบบการยอยอาหารไมทางาน หวใจเตนเรว และสดท ายนอนตะแคง

1. ลดระดบแคลเซยมในอาหารท 2 -3 สปดาหกอนคลอด เพอกระตนใหฮอรโมนดงแคลเซยมจากกระดกมาใช 2. ควรจดการสตรอาหารใหระดบแคลเซยมตอฟอสฟอรส อยระหวาง 1:1 - 2:1 ไมควรเกน 3:1

1. ใ ห Ca- borogluconate 400 – 800 ml (25% sol) เขาเสนเลอดดาทคอ ถาฉดเขาเส น เล อด ไม ได ให ฉ ด เข า ใตผวหนง หรอทาทงสองอยาง

1. แยกลกออกจากแมรด 2. จดทานอนใหโค นอนราบอกตดพน และชวยกลบทานอนวนละ 3–4 ครง

สวนใหญเกดกบโคภายหลงคลอด 24 - 72 ชวโมง แตกมพบภายหลงเชนกน รวมทงเปนโคอายมาก และใหผลผลตสง

โรคไขเหบ (bovine babesiosis)

เชอโปรโตซว ในประเทศไทยพบในโคม 2 ชนด(species) คอ B. bovis และ B. bigemina โดย B. bovis สามารถกอโรคไดรนแรงกวา B.bigemina สาหรบ ชนดอนทตดโคได ไดแก Babesia divergens, B. major, B. ovata, B. occultans และ B. jakimovi. ชองทำงกำรตดตอ โรคนเปน Tick born disease โดยถกเหบ Boophilus microplus ซงมเชอกด

ไขสงมากกวา 106 องศาฟาเรนไฮด จะหอบ หายใจเรว ตายเฉยบพลน แตหากไมตาย เนองจากเชออยในเมดเลอดแดง แบงตวและทาใหเมดเลอดแดงแตก ทาลายมดเลอดแดง ทาใหเกดโลหตจาง เยอเมอกซด ปสสาวะ เปนสคลาเขม และมดซาน ถาแมโคทองมโอกาสแทงสง บางครงเชออาจไปทอวยวะตางๆ เชนสมอง จะมอาการทางประสาท เชนเดนโซเซ ชก กำรตรวจวนจฉย จากการตรวจอาการโค และเกบเลอดทหหรอหาง หากม โคนมตายให ทาสไลด smear ทอวยวะภายใน ไดแก สมอง ปอด ตบ มาม หวใจ ไต fix ดวย methanol ยอมส Giemsa 10 เปอรเซนต นาน 15 – 30 นาท ตรวจหาเชอดวยกลองจลทรรศน หว oil กาลงขยาย 400 เทา การผาซากจะพบตบขยายใหญมสนาตาล

1. กาจดเหบซงเปนพาหะของโรค โดยเฉพาะอยางยงชวงฤดกาลทมเหบมาก ควรจดการเชนใชยาราดหลง 2. หากฟารมไมเคยมการตดเชอและมความจาเปนตองนาโคทดแทนเขาฟารม ใหตรวจสอบแหลงทมาไมเปนโรค หรอฉดยา imidocarb dipropionate กอนนาเขาฟารม

1. diminazene diaceturate ขนาด 3 - 5 มลลกรมตอนาหนก 1 กโลกรม เขากลามเนอ หรอ imidocarb dipropionate ขนาด 1 - 2 มลลกรมตอนาหนกตว 1 กโลกรม เขาใตผวหนง 2. imidocarb สามารถรกษาแตยงคงระดบเชอในทสรางภมคมกนโรคได การใชยารกษาใหคานงถงการตกคางในนานมดวย 3. หากโคทรดโทรม หรอ dehydration พจารณาใหนาเกลอ รวมกบการ supportive treatment หากมภาวะ Anemia มากอาจ

1. แยกโคใหอยในทเยนสบาย ไมเครยด 2. ลดจานวนพาหะภายในฟารม ซงอาจพจารณาใชภมปญญาชาวบานชวย เชนการจดการ เพอลดการปนเปอนยาฆาแมลงในนานม เชนการใชสมนไพร 2. มการตดตาม หากพบโคแสดงอาการปวย โดยเฉพาะอยางยงในฟารมทเคยมปญหาใหรบตรวจและรกษา 3. ในระหวางทมปญหาของโรคภายในฟารม ไมนาโคใหมเขาฟารม โดยเฉพาะอยางยง โคทไมอยในพนทมการระบาด





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร เหลอง ถงนาดขยายใหญ มผนงหนา มนาดคงอยเตม นาดเปนสดา มาม ขยายใหญกวาปกต 4-5 เทา สาหรบการตรวจดวย PCR เปนวธท OIE แนะนาในการ ยนยน (http://www.oie.int/en/our-scientific-expertise/reference-laboratories/list-of-laboratories/).,2014)

จาเปนตองใหเลอด ขอควรระวง ในการรกษาโค ตองระมดระวงการบงคบโคถารนแรงอาจทาใหตายได

โรคแอนาพลาสมา (bovine anaplasmosis)

เชอรกเกตเซย Anaplasma marginale ใน genus Anaplasma family Anaplasmatacea การตดตอ โรคนเปน Tick born disease :ซงเห บ เป นพาหะแบบ biological vector และมแมลงดดเลอดอนๆเชน เหลอบ แมลงวนคอก เป น Mechanical vector เขมฉดยาทไมมการเปลยนจะทาใหแพรโรคได (Reinbold, 2010) โคนมทตดเชอจะเปนพาหะไดตลอดชวต และหากแมโคทเคยตดเชอแลวอยในภาวะเครยด หรอไดรบยา steroid จะทาใหเชอมโอกาสกอโรคได ระยะฟกตว 1 – 8 สปดาห

โคท อายต ากวา 18 เดอน มกมความตานทานตอโรคน แตโคทอายมากอาการมกรนแรง นอกจากนในพนท endemic อาการของโรคไมรนแรง แตถาไมเคยมโรคจะอาการรนแรง อาการมกแสดงออกเมอเมดเลอดแดงถกทาลาย 50 เปอรเซนต โดยมอาการไข ส ง 105-107 อ งศาฟาเรน ไฮด โลหตจางอยางรนแรง เยอเมอกซดเหลอง มอาการดซาน หายใจถและแรง ถายแบบมมกเลอด ปสสาวะเปนสปกตหรอสเหลองเขม แมโคทองจะแทง ในโครด นานมจะลด และตายภายใน 1-4 วน กำรตรวจวนจฉย จากการตรวจอาการโค และเกบเลอดททคอ หรอเสนเลอดขนาดใหญ หรออวยวะกรณทตาย smear แลวยอมส giemsa และดดวยกลองจลทรรศน จะเหนเชอรปรางเลก กลม อยทขอบเมดเลอดแดง แตถา A. centralae จะอยตรงกลางเมดเลอดแดง

ผาซาก จะพบวาซากซดมาก ถงนาดขยายใหญไขมนและอวยวะในชองทองเปนสเหลอง ตบขยายใหญมเหลอง

1. หลกเลยงการนาโครนหรอโคสาวเขาฟารมจากพนททมโรคนระบาดเนองจากโคอายนอยมความทนตอเชอน ทาใหมโรคแฝงเขาในฟารม 2. ในพนทมการระบาดใหเกษตรกรสงเกตอาการโค หากพบผดปกตและอาการปวยสงสยโรคนใหเกบตวอยางและรกษา 3. จดการสงแวดลอมภายในฟารมเพอลดพาหะนาโรค เชน ปองกนไมใหคอกชนแฉะ ทาลายแหลงทมนาขง ทาลายอจจาระ หญาแหง

ก า ร ร ก ษ า เ ร ว ม ผ ล ต อประสทธภาพการรกษาเปนอยางยงโดย ยาท เลอกใชคอOxytetracycline เ ข า เ ส นเลอดในขนาด 10 มลลกรม ตอนาหนกโค 1 กโลกรม โดยใหตดตอกน 2-3 วน หรอ Imizol เข า ใตผ วหน งในขนาด 1-2 ม ล ล ก รม ต อน าห น ก โค 1 ก โ ล ก ร ม เ น อ ง จ า กผลการรกษา ไมสามารถดาเนนการกาจดเชอไดทงหมด จงแนะนาใหฉดยาในโครวมฝงดวย

ดาเนนการเชนดยวกบโรคไขเหบ 1. พนธ Bos taurus cattle (Angus, Holstein, Hereford, Charolais) จะแสดงอาการปวยงายกวา Bos indicus cattle (Brahman)





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร มามขยายใหญ หวใจมจดเลอดออก ตอมนาเหลองบรเวณตบจะเปนสนาตาล บวม และนม

โรคทรฟาโนมเอสส (trypanosomiasis)

โปรโตซว Trypanosoma evansi เชอนอยในกระแสโลหต นอกเมดเลอดแดง โดยมแมลงตางๆเชนเหลอบ แมลงวนคอก และยงเปนพาหะนาโรค

มไขสง ตาอกเสบหรอขน ขาแขง โลหตจาง แตอาการทพบและเจาของสงเกตเหนคอการแทง บางตวมอาการทางประสาท กำรตรวจวนจฉยโรค 1. จากการสงเกตอาการ 2. การเกบเลอดทห และหาง แลวปนด ท buffy coat หรอการตรวจเลอดโดยยอมส Giemsa 4. การเกบเลอดและซรมสงหองปฏบตการ เพอตรวจเพมเตม เชน PCR, ELISA หรอฉดหน mice

ในชวงทมการระบาดของโรคมาก โดยเฉพาะฤดฝน ควรมการฉดพนยาฆาแมลงบนตวสตวหรอตามแหลงแพรพนธของแมลงดดเลอด

1. ยา Diminazine aceturate (Berenil®) ใชขนาด 3-7 มลลกรม /นาหนกตว 1 กโลกรม 2. ให glucose และบารงตามอาการ

ดาเนนการเชนเดยวกบโรคไขเหบ

โรคตาอกเสบตดตอ (Infectious keratoconjunctivitis

เชอแบคทเรย (Moraxella bovis) Mima polymorpha อาจมสาเหตจากเชอไวรสและปรสต สาเหตโนมนาจากแมลงทาใหเคองตาแลวตดเชอตามมาโดยมแมลงเปนตวแพร

โคนาตาไหล อาจมหนอง เยอบตาขาวมสแดง กระจกตามสขาวขน หรอชมพ กำรตรวจวนจฉย ใชสาลปายตาทมรอยโรค และสงตรวจทางหองปฏบตการ

ปรบปรงสภาพแวดลอมในโรงเรอน ไดแก กาจดแมลง

1. ทาความสะอาดทบรเวณตา ลางดวยนาสะอาด 2. ปายตาดวยยาขผง กลม Choramphenical หรอ tetracycline วนละ 2 ครง เชา – เยน

โรคนเปนโรคตดตอทมการระบาดมากในชวงฤดฝน

โรคเตานมอกเสบ (Mastitis)

1. เชอแบคทเรย - กลมทพบในสงแวดลอม ไดแก Streptococcus spp. E. coli Klebsiella pneumoniae Enterobacter spp. Pseudomonas aeruginosa - กลมทพบในตวโค Staphylococcus aureus Streptococcus agalactiae 2. การทางานเครองรดทาใหเกด

1. เตานมอกเสบแบบแสดงอาการ ลกษณะ เตานม และนานมเปลยนแปลง ตามชนดเชอ ปรมาณเชอ โดยบางครงมอาการเตานมบวม รอน แดง แขง หรอบางตวเตานมแตก บางครงเจบ สวนนานมจะมสเปลยนตงแต สเหลองเขม จนมนาใส มหนองปน แบงได 1.1 เตานมอกเสบแบบไมรนแรง: แมโคมอาการเตานมอกเสบ แตกนไดตามปกต อาจมไขเลกนอย 1.2 เตานมอกเสบแบบรนแรง: แมโคม

มาตรการปองกนโรคสาคญมากในการลดความสญเสยเกษตรกร 1. ไมเลยงโคนมแออดเกนไป คอกเลยงแหง ไมมอจจาระหมกหมม 2. ทาความสะอาดของโรงเรอนหรอพนคอก มอผรด อจจาระ 3. มการตรวจสอบการทางานของเครองรดสมาเสมอ และมการทาความสะอาดเครองรด ทงชด อยางถกตองทกครงภายหลง

ตองดาเนนการใหเรวทสด เพอลดความเสยหายจากเตานม เตานมอกเสบแบบแสดงอาการ 1. เตานมอกเสบแบบไมรนแรง - พจารณาใหยาสอดเตาเทานน 2. เตานมอกเสบแบบรนแรง - รดนมออกใหหมด โดย แลวใชยาสอดเตารวมกบยาฉด - อาจพจารณาให oxytocin

เตานมอกเสบแบบแสดงอาการ 1. แยกโคนมทเตานมอกเสบออกจากตวอน 2. รดนมออกบอยขน โดยเฉพาะอยางยงกลม Coliform เพอนา endotoxin ออกจากตวแมโค 3. ตรวจสอบการทางานและความสะอาดของเครองรดและแกไขหากผดปกต

ปญหาทพบของโรคเตานมอกเสบในประเทศไทยคอเตานมอกเสบแบบไมแสดงอาการ ซงเปนลกษณะแฝง โดยจะ





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร การกระแทกทเตานมและหวนม ทาใหรหวนมเปด

อาการเตานมอกเสบ และมไข ไมกน หายใจหอบ อาจมทองเสยรวมดวย 1.3 เตานมอกเสบแบบเรอรง: มการเปลยนแปลงเตานมนอย อาจพบกอนภายในเตานม แตนานมเปลยนแปลงชด และ เปนๆหายๆ 2. เตานมอกเสบแบบไมแสดงอาการ: ไมมการเปลยนแปลงเตานม แตคณภาพนานมไมด เนองจากมเชอแบคทเรยและเซลลเมดเลอดขาวปรมาณสง กำรตรวจวนจฉย 1. เตำนมอกเสบแบบแสดงอำกำร 1.1 คลาเตานม สวนใหญเตานมอกเสบจากกลม Coliform จะแสดงอาการรนแรงเนองจากม endotoxin 1.2 ดลกษณะนานม โดยดส กลน ตะกอน 1.3 กอนรกษาใหเกบตวอยางนานมเพอสงหองปฏบตการเพาะเชอ หาผลความไวของยา 2. ตรวจการทางานเครองรดนม หากมปญหาใหเรงดาเนนการแกไข 2. เตำนมอกเสบแบบไมแสดงอำกำร - ตรวจ CMT (California mastitis test) ซงนายาเปนสารลดแรงตงผวทาใหเซลลเมดเลอดขาวแตก แลวเกดลกษณะเปนวน - ตรวจเซลลโซมาตก โดยเกบนมกอนรด หากเกบภายหลงรดคาจะสง

รดนม 4. มการจดการการรดทถกตอง เชน - ควรลางเตานมใหสะอาด ดวย นายาคลอรน แลวเชดใหแหง - ใชผาเชดเตานมทสะอาดและแหง ตวละ 1 ผน - ทาความสะอาดมอผรดนมกอนรดนม - กอนรดนมควรตรวจ (Strip cup) ทกครง - จมหวนมหลงรดนมทกครงดวยไอโอโดฟอร 0.5 – 1 เปอรเซนต 5. สอดยาดรายในวนหยดรดนม 1 หลอด

10 – 20 IU เพอเพมการขบนานมและขบ endotoxin จากตวแมโค - ใหยาลดอกเสบ เชน phenylbutazone flunixin meglumine ยาสอดเตาทใชรกษา 1. ขณะรดนม 1.1 กลม Ampicillin+ Cloxacillin ใช 3 หลอด หางกน 12 ชวโมง 1.2 กลม Cloxacillin และ Neomycin ใช 3 หลอด หางกน 12 ชวโมง 1.3 กลม Erytromycin ใช 3 หลอด หางกน 12 ชวโมง 1.4 กลม Kanacillin และ penicllin ใช 3 หลอด หางกน 24 ชวโมง 1.5 กลม Cephalexin วธการใช ใช 4 หลอด หางกน 12 ชวโมง ภายหลงสอดยาควรงดสงนมอยางนอย 3 วน และเกบนมตรวจยาปฏชวนะตกคางในนานมกอนสงนม

4. เตานมอกเสบแบบเรอรงอาจพจารณาคดทง

พบจานวนมากกวาแบบแสดงอาการและกอใหเกดความเสยหายมาก โดยปญหาทเกดจากเครองรด เปนปญหาหลกทพบ ดงนนในการแกปญหาเตานมอกเสบในระดบประเทตองมการผลกดนใหมการตรวจการทางานและทาความสะอาดเครองรดนมเชน ใหเจาหนาทสงเสรมของสหกรณโคนมบรการลางและตรวจเครองรด เปนโปรแกรม โดยหกคาบรการ





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร จากรายไดนานม หรอหาก เกษตรกรดาเนนการเองได ใหจดชดตรวจสอบ

คลอดยาก (Dystocia)

1. ลกโคขนาดใหญ 2. โคสาวทมการผสมพนธเรวเกนไป 3. ลกโคอยในสภาพผดทา 4. แมโคแก ขาดแรงเบง

1. ไมควรผสมโคสาวทนาหนกตวนอยกวา 350 กโลกรม 2. ชวง 1-2 เดอนกอนคลอด ใหปรบอาหารใหมวตามน แรธาตเพยงพอ และควรใหแมโคไมอว นหรอผอมเกนไป คะแนน รางกายประมาณ 3.0 – 3.5

รกคาง (Retain placentra) 1. คลอดยาก 2. ตดเชอในระบบสบพนธ เชนโรคบรเซลลา 3. ขาดวตตามน E แรธาต Se และ Ca

รกไมหลดจากผนงมดลกภายใน 12 ชวโมง ภายหลงคลอด ซงปกตไมควรเกน 5 – 6 ชวโมง แมโคจะแสดงอาการเบง

ใหแรธาต Selenium และ ADE ชวงกอนคลอด 1 เดอน โดยการกนหรอฉด

ควรรบแกไขภายใน 12 -24 ชวโมง เพอปองกนการตดเชอในมดลกและมปญหาระบบสบพนธตามมา

มดลกอกเสบ (Metritis)

เชอแบคทเรยตางๆ ไดแก Streptococcus spp. Corynebacterium pyogenes Staphylococcus spp. E. coli ซงมปจจยโนมนาคอ รกคาง คลอดยาก ลกตายในทอง มดลกทะลก หรอการขาดซลเนยม วตตามน E

มดลกอกเสบแบบเฉยบพลน แมโคนม มไข ซม มของเหลวหรอหนอง มกลนออกจากช อ ง ค ล อ ด ป ว ด เบ ง ป ส ส า ว ะกระปรบกระปรอย ชพจรเตนเรวและตายภายใน 5 วน เนองจากโลหตเปนพษ ถามอาการเรอรงจะสงเกตไมชด แตจะมหนองไหลออกมาสงเกตเหนจากโคหางเปยก การตรวจวนจฉย โดยการสงเกตอาการและลวงตรวจทาง

1. การจดการคอกคลอดใหสะอาด 2. ดแลแมโคขณะคลอดและภายหลงคลอด โดยเฉพาะแมโคทมความเสยงเชนรกคาง (รกไมหลดภายใน 24 ชวโมง)คลอดไมออก

มดลกอบเสบแบบเฉยบพลน 1. ฉดยาตานจลชพทออกฤทธกวางตามผลความไวของยาทเ กบหนองตรวจ เบองตนยาทใชไดแกcephalosporin (Tison et al, 2017) ceftiofur รวมกบใหทางมดลก 2. ใหสารนาและยาลดไขลดอกเสบ

สงเกตสงคดหลงจากชองคลอด ในแมโคหลงคลอด เพอสงเกต หากมความผดปกตใหรบรกษา

มกเกดชวง 2-4 วน ภายหลงคลอด





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร ทวารหนกเพอคลามดลก ซงจะพบมดลกขยายใหญ ผนงมดลกหนาขน และควรเกบหนองสงหองปฏบตการเพาะเชอและหาความไวของยาทรกษา

3. ทาการลางมดลกใชยาปฏชวนะเปนยาปฏชวนะทออกฤทธกวางเชน cephalexin ceftiofur oxytetracycline รวมทง Dextrose 50 เปอรเซนต ปรมาณ 200 ซซ (Machado et.al., 2015)

มดลกทะลก

1. มการเบงเนองจากสาเหตตางๆ เชนรกคาง มดลกอกเสบ ปวดทอง 2. ขาดแคลเซยม

มดลกทะลกออกนอกรางกาย ภายหลงคลอด แมโคเบง ดนสวนของปากมดลกและโพรงปากมดลก ออกนอกชองคลอด

1. ฉด xylocaine 2เปอรเซนตเขาทชองไขสนหลง ตามขนาดแมโค 2. ลดขนาดมดลกทออกมาขางนอกโดยใชนาตาลทราย โปะทมดลกชวยดงนา 3. กามอและดนมดลก เขา 4. สอดยาตานจลชพ และเยบปากชองคลอด 5. ตดไหมท 1 สปดาห

หาสาเหตทแมโคเบงและรบกาจดสาเหต เนองจากหากไมสามารถกาจดสาเหตทโคเบงได จะกลบมาเปนใหม

วณโรค * เชอแบคทเรย Mycobacterium bovis ชองทำงกำรตดตอ - ทางหายใจ จากเชอทปนเปอนในอากาศ ฝนละออง - ทางการกนนา หรออาหารทปนเปอน - ทางรก โดยตดตอจากแมไปลกทางสายสะดอ - ทางนานม เนองจากเชอขบออกมาไดทางนานม

ในระยะแรกของการตดเชอมกไม

แสดงอาการใดๆ แตเมอเกดโรคนานขนจะ

ทาใหโคมอาการแบบเรอรง นาหนกลดลง

เบออาหาร ออนแอ และมไขตาๆ สวน

อาการอนๆจะแสดงตามตาแหนงของรอย

โรค เมอเชอเขาสปอดจะทาใหโคมอาการ

ไอมากในชวงเชา ชวงทมอากาศเยนหรอ

ระหวางออกกาลง โคอาจมอาการหายใจ

ลาบาก ถาเชอเขาสระบบทางเดนอาหาร

โคจะมอาการทองเสยแบบ เปนๆหายๆ

หรออาจมอาการทองผกได

1. มการทดสอบโรคประจาป 2. ถาเปนไปไดทาฟารมใหเปนฝงทปดโดยผลตโคทดแทนของฟารมเอง 3. หากจาเปนตองนาโคทดแทนเขาฟารม ใหตรวจสอบแหลงทมาของโค เลอกซอโคนมทดแทนจากฟารมปลอดวณโรค และมผลการทดสอบโรคเปนลบกอนนามาเลยงในฟารม 4. แยกโคทดแทน 60วน 5. ทาความสะอาด ทาลายเชอโรคดวยยาฆาเชอในรถขนสง 6. หลกเลยงบคลภายนอกเขา

ไมม 1. กาจดโคนมทตดเชอออก

จากฟารม

2. ดาเนนการสงกกโคนมท

เลยงในฟารมตามมาตรา 12

และ 13 แหงพระราชบญญต

โรคระบาดสตว พ.ศ.2558

3. ใหตรวจโรคโคนมทเลยงใน

ฟารมซา หางกนครงละ 60 วน

4. หากพบผลบวกใหทาลาย

ตวบวกแลวเรมนบคร งการ

ตรวจใหม อก 3 ครง

มหลกเกณฑรบรองฟารมปลอดโรค





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร

การตรวจวนจฉยโรค

- ฝงทวไปหรอฝงปลอดโรค ใช

tuberculin test ดวยวธการตรวจ SID

คอฉด tuberculin เขาในชนผวหนง ท

โคนหาง และอานผลท 72 ชวโมง

การตดสนการเปนโรค คอ โคนมท

ใหผลบวกจากการตรวจโดยวธดงกลาว - ฝงทเปนโรคใชวธการตรวจ SID และ Gamma Interferon test การตดสนสตวเปนโรค คอ สตวทใหผลบวกจากการตรวจโดยวธใดวธหนง

ฟารม 7. มรวทสามารถปองกนการสมผสกบโคฟารมอน

5. หากพบผลลบตดตอกน 3

ครง และใหผลลบอกครงใน 6

เด อน ให ด า เน น ก ารสร า ง

สถานภาพฟารมปลอดโรคได

6. ในระหวางถกสงกกหากจะ

เคลอนยายอนโลมใหสตว นน

ต อ ง ผ า น ก า ร ต ร ว จ เล อ ด

(gamma IFN) ให ผ ล ล บ อ ก

ค ร ง ห น ง แ ล ะ ไม เป น ก า ร

เคลอนยายไปเลยงตอ 7. ทาความสะอาดพนคอก ทาลายเชอโรคเพอลดปรมาณเชอโรคเปนประจา 8. ใหคนเลยงหรอคนท

เกยวของกบโคนม หลกเลยง

การสมผสกบสงคดหลง ไดแก

นามก เสมหะ โคทเปนโรค

9. ใหคนเลยงหรอคนท

เกยวของกบโคนมตรวจวณโรค

เพอเฝาระวงตดตามในคน โรคทรโคโมแนส (trichomonosis)

เชอโปรโตซว Trichomonas foetus ในgenus Tritrichomonas family Trichomonadidae ซงเชออยในมดลก และบรเวณหนงหมลงค (Prepuce) รวทง ทางเดนปสสาวะ

โคตวผหลงจากตดเชอ จะปวดเบงขณะถายปสสาวะ และอาจพบหนองไหลออกมาจากทอทางเดนปสสาวะ แตอาการจะหายไปใน 1-2 สปดาห ซงจะเปนตวแพรโรคไปตลอดชวต แม โค จะม อ าก ารช อ งคลอดอ ก เสบ

1. การผสมเทยมทนาเชอมาจากพอทไมตดเชอ 2. ถาเปนไปไดทาฟารมใหเปนฝงทปดโดยผลตโคนมทดแทนของฟารมเอง 3. หากจาเปนตองนาโคทดแทน

ไมมการรกษาเนองจากมการขบเชอตลอดชวต

การใชยาฆาเชอโรค ลดปรมาณเชอ





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร (Urethra) ของโคเพศผ ชองทำงกำรตดตอของโรค โดยการสบพนธ หรอ การปนเปอน ผานเครองมอผสมเทยม หรอถงลวง

(Vaginitis) โดยพบโปรโตซวนมากทสดในชองคลอดเพศเมยภายหลงจากตดเชอ 14-18 วน และจากนน เชอจะ คอยๆ เขาไปในมดลก โดยผานคอมดลก (Cervix) เมอไปถงมดลกจะทาใหมดลกอกเสบอยางออนๆและทาใหเกดการอกเสบและลอกหลดของสายรก ทาใหลกออนตางยและเกดการแทงออกมา ซงมกจะแทงในชวง 2-4 เดอนขอการตงทอง และมการกลบสดเพมขน กำรตรวจวนจฉย 1. ประวตการแทงในชวงตนของการตงทอง การกลบสด 2. เ ก บ placental fluid, stomach contents จากลกทแทง, นาลางมดลก , หนองทมดลกอกเสบ สงคดหลงจากชองคลอด นาลางเยอหมลงค ตรวจดวยกลองจลทรรศน (OIE,2018)

เขาฟารม ใหเลอกซอโคนมทดแทนจากฟารมปลอดโรค 4. มการปองกนโรคจากวสด อปกรณทใชในการผสมเทยม โดยการทาลายเชอโรคทกครงกอนเปลยนตว รวมถงเปลยนถงมอลวงตรวจทองทกตว

โรคบรเซลลา หรอ โรคแทงตดตอ *

เชอแบคทเรย Brucella abortus ชองทำงกำรตดตอ โดยการกนอาหาร หรอนาทมเชอปนเปอน การผสมพนธ และทางบาดแผล โดยโคทเปนโรคจะขบเชอออกมาทางสงคดหลง ไดแก ปสสาวะ นานม รวมทง นาครา หรอ ลกทแทง

แมโคจะแทงทอาย 5 – 8 เดอนในทองแรก โคผสมตดยากทาใหอตราการผสมตดตา รกคาง และมดลกอกเสบ กำรตรวจวนจฉย เกบซรม ตรวจดวยวธ Rose Bengal Test และยนยนดวย complement fixation test/ ELISA หรอเกบนานมตรวจ ELISA สาหรบลกโคทแทงควรเกบลกทแทงและรก สงหองปฏบตการเพาะเชอ เกณฑการวตรวจวนจฉยโรค

- ฝงทวไปหรอฝงปลอดโรคใชวธการ

ต ร ว จ Rose Bengal test(RBT) แ ล ะ

ยนยนด วยวธ Complement Fixation

1. มการทดสอบโรคประจาป 2. ถาเปนไปไดทาฟารมใหเปนฝงทปดโดยผลตโคทดแทนของฟารมเอง 3. หากจาเปนตองนาโคทดแทนเขาฟารม ใหเลอกซอโคนมทดแทนจากฟารมปลอดโรคบรเซลลา และมผลการทดสอบโรคเปนลบกอนนามาเลยงในฟารม 4. มการปองกนโรคจากวสด อปกรณทใชในการผสมเทยม โดยการทาลายเชอโรคทกครงกอนเปลยนตว รวมถงเปลยนถงมอลวงตรวจทองทกตว

ไมมยารกษา และเนองจากอบตการณของโรคนในโคนมตามาก นอยกวา 0.5 เปอรเซนต มาตรการของกรมปศสตวใชวธ ตรวจหาโคทตดเชอและกาจดโคนมทเปนโรค

1. กาจดโคนมทตดเชอออก

จากฟารม

2. ดาเนนการสงกกโคนมท

เลยงในฟารมตามมาตรา 12

และ 13 แหงพระราชบญญต

โรคระบาดสตว พ.ศ.2558

3. ใหตรวจโรคโคนมทเลยงใน

ฟารมซา หางกนครงละ 60 วน

4. หากพบผลบวกใหทาลายตว

บวกแลวเรมนบครงการตรวจใหม

5. หากพบผลลบตดตอกน 3 ครง

มหลกเกณฑฟารมปลอดโรค





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร

test (CFT) การตดสนสตวเปนโรค คอ

สตวทใหผลบวกจากการตรวจทง 2 วธ แต

ขณะนอยระหวางกาหนดมาตรการเฝา

ระวงโรคจากนานมจากถงนมรวมของ

ฟารมดวยการตรวจ ELISA

- ฝงทเปนโรค ใชวธการตรวจ RBT

หรอ CFT การตดสนสตวเปนโรค คอ สตวท

ใหผลบวกจากการตรวจโดยวธใดวธหนง

5. ทาความสะอาด ทาลายเชอโรคดวยยาฆาเชอในรถขนสง 6. มรวทสามารถปองกนการสมผสกบโคฟารมอน

และใหผลลบอกครงใน 6

เดอนตอมา ใหดาเนนการสราง

สถานภาพฟารมปลอดโรคได

6. ในระหวางถกสงกกหากจะ

เคลอนยายอนโลมใหสตวนน

ตองผานการตรวจซรมใหผล

ลบอกครงหนงและไมเปนการ

เคลอนยายไปเลยงตอ 7. หากพบโคนมแทงใหเกบตวอยางยนยนทางหองปฏบตการ 8. เกบและกาจด รก และทาความสะอาดพน ทาลายเชอโรค 9. ไมใหคนเลยงหรอคนท

เกยวของกบโคนม สมผสกบรก

หรอลกแทง หรอสงคดหลงจาก

ชองคลอด โคทเปนโรคโดยตรง โรคไขสามวน (bovine ephemeral fever)

เชอไวรส bovine ephemeral fever ใน genus Ephemerovirus ในตระกล Rhabdoviridae ชองทำงกำรตดตอโดยมแมลงเปนพาหะนาโรคซงไมสามารถระบชดวาเปนแมลงชนดใดแตสนนษฐานวายงเปนพาหะแบบ biological vector (เชอไวรสเพมจานวนไดในยง) ไมมการตดตอโดยตรงระหวางสตว หรอผานสงคดหลง ในการทดลอง พบวาตดทางฉดเชอเขาเสนเลอดดาเขาสตวสตวได

โคนมจะมไขสง 105 – 106 องศาฟาเรนไฮด กลามเนอสน ตวแขง ขาแขง ตอมนาเหลองบวมโต นานมลด ไมกนอาหารประมาณ 3 วนแลวจะเรมดขน กำรตรวจวนจฉย ดอาการรวมกบเกบเลอดใส Heparin สงหองปฏบตการแยกเชอไวรส

การจดสขาภบาลการเลยงใหสะอาด หากเปนฤดกาลทมยงมาก อาจพจารณายาราดหลงปองกน หรอ วธสมนไพร ไลยง

ไมมการรกษาโดยตรง แตมการรกษาตามอาการ เชนการใหยาตานจลชพ ลดการแทรกซอนของเชอแบคทเรย หรอการใหสารนา

1. แยกโคปวยออกจากโคทเลยงรวมกน 2. จดใหโคอยทแหง พนไมแฉะ 3. ใชยาราดหลงเพอลดการกดของแมลง

เปนโรคทกอใหเกดความสญเสยทสาคญในพนทเขตรอนและกงเขตรอนของแอฟรกา, ออสเตรเลย, ตะวนออกกลางและ





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร (www.cfsph.iastate.edu, 2016) เอเชย

โรคบวด (bovine viral diarrhoea) หรอโรคเอมด (mucosal disease)

เชอไวรส Bovine viral diarrhea virus ในสกล (genus) Pestivirus ในวงศ (family) Flaviviridae ชองทำงกำรตดตอ เชอไวรสสามารถแพรกระจายโดยตรงจากการสมผสโคทมเชอ และจากสารคดหลงไดแกนามก นาลาย หรอนาเชอทางสายรก(transplacental transmission) หากแมโคตด เชอในชวง 4 เดอนแรกของการตงทอง ซงลกโคทเกดจะเปนพาหะ ไดตลอดชวต (persistence Infection, PI ) ระยะฟกตว 5-8 วน

ลกโคแสดงอาการเดนในระบบทางเดนหายใจและระบบขบถาย BVD มกเปนแบบไมรนแรง มไขตาๆ ทองเสยไมรนแรง สวน MD แบงเปนแบบเฉยบพลนและเรอรง แบบเฉยบพลน ซม เบออาหาร นาลายไหลเพราะการลอกหลดของเยอผนงดานในรมฝปาก มไข 104-105๐F ทองเสยเปนนา ตอมาเปนมกเลอดเนองจาก อาจเกดเนอตาย และเกดเปนสะเกดแหง อาจมนามกขน นาตาไหล ออนเพลย รางกายขาดนาและตาย แบบเรอรง ทองเสยเปนๆหายๆ เบออาหาร ขนหยาบแหง เกดการลอกหลดอยางเรอรง ในชองปากและตามผวหนง เกดสะเกดแหงตามบรเวณทเกดการลอกหลดของผวหนง เชน รอบๆ อณฑะ ปลายทอปสสาวะ อวยวะเพศเมย และรองระหวางกบ (interdigital cleft) นอกจากนทาใหเกดปญหาผสมไมตดและภมคมกนตา กำรตรวจวนจฉย ลกษณะพยาธสภาพทพบในระบบทางเดน อาหาร รวมกบผลการตรวจทางอณชวโมเลกล ใชในการยนยน (ชนววฒนและคณะ, 2555) โดยการผาซาก รอยโรค ไดแก แผลหลม หลดลอกในระบบทางเดนอาหาร ในกรณทสตวตาย เกบอวยวะ มาม ปอด ทอนซล ตอมนาเหลองบรเวณลาคอและลาไส หวใจ สาไส ตรวจทางพยาธวทยา และอณชวโมเลกล

1. ถาเปนไปไดทาฟารมใหเปนฝงทปดโดยผลตโคทดแทนของฟารมเอง 2. หากจาเปนตองนาโคทดแทนเขาฟารม ใหตรวจสอบ แหลงทมาของโคทไมมโรค 3. แยกกกโคทดแทน กอนนาเขาเลยงรวมฝง 4. มการจดการทไมใหแมโคทองในชวง 4 เดอนแรกไมมการตดเชอ เพอไมใหมลกโคทเปนพาหะตลอดชวต 5. ความปลอดภยทางชวภาพท ว ๆ ไป ได แ ก ก า รป อ งก นปนเปอนเชอจากบคคล อปกรณ หรอการสมผสกบฟารมอน

- รกษาตามอาการและลดการแทรกซอนของเชอแบคทเรย

ทดสอบโรค เพอประเมนหาโคทเปน PI และกาจดออกจากฝง เพอลดการแพรกระจายในฝง

ประเทศไทยยงไมมมาตรการในการควบคมและกาจดโรคน ซงมาตรการควรเรมจากการประเมนจานวนฟารมทม PI และจานวนโคนมทเปน PI เพอวางแผนในการควบคมและกาจดโรคในระดบประเทศ

โรคปากและเทาเปอย เชอไวรสโรคปากและเทาเปอย แอฟโทไวรส (Aphthovirus)

โคนมมอาการซม ไมกนอาหาร เกดเมดตมใสบนเยอลนและภายในชองปาก หลงเกด

1. ถาเปนไปไดทาฟารมใหเปนฝงทปดโดยผลตโคนมทดแทนของ

เนองจากเปนเชอไวรสจงไมมยาจาเพาะในการรกษา กรณโค

1. กก แยกโคนมทเปนโรคออกจากโคตวอนในฟารม โดย





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร ตระกล Picornaviridae เปน RNA virus ม 7 ซโรไทป ไดแก A, O, C, SAT 1, SAT 2, SAT 3 และ Asia 1 ในประเทศไทยในระยะเวลา 10 ป ทผานมา มการระบาด 2 ไทป คอไทป O และ A ระยะฟกตว 3 – 14 วน ชองทำงกำรตดตอ - ไดรบเชอโดยตรงจากการเคลอนยายโคนมทอยในระยะแพรเชอเขาฟารมกอนแสดงอาการประมาณ 1 สปดาห จนกระทงหายปวยอยางนอย 1 เดอน โดยโคนมทตดเชอจะขบเชอมาทางนาในตมใส นาลาย และมล - กนอาหารหรอนาทปนเปอนเชอไวรส - การหายใจเอาเชอทอยในละอองอากาศเขาไป

ตมใสภายใน 24 ชวโมง เมดตมจะแตกออกและเก ดการลอก และเป นแผลหลมภายหลงจากนน 2 -5 วน เชอไวรสจะแพรกระจายไปทวรางกาย จะเกดเปนตมใส และแผลไรกบ ทาใหเดนขากะเผลก ในรายทเปนรนแรงอาจพบรอยโรคท บรเวณเตานมและหวนม กำรตรวจวนจฉยโรค การเกบตมน า หรอรอยโรคใหมๆจากเนอเยอลน หรอไรกบ ขนาดไมนอยกวา 1 ก ร ม ใส ใน ก ล เซ อ ร น บ ฟ เฟ อ ร 50 เปอรเซนต สงศนยอางองโรคปากและเทาเปอย หรอถาอยภาคเหนอสงศนยวจยและพฒนาการสตวแพทยภาคเหนอ

ฟารมเอง 2. หากจาเปนตองนาโคทดแทนเขาฟารม ใหตรวจสอบแหลงทมาของโคทไมมโรค 3. งดการนาเขาสตวมาเลยงใหม จากพนททมการระบาดของโรคปากและเทาเปอยเปนเวลาอยางนอย 1 เดอน หลงจากโรคสงบ 4. เข ม งวดก า รจ ด ก าร เพ อปองกนโรคเขาฟารม เชน - หามบคคลภายนอกเขาฟารม

โคนม หากจาเปนตอง เปลยนรองเทาทใชเฉพาะภายในฟารมและทาลายเชอโรค

- ห ามยานพ าหนะท ก ชน ดโดยเฉพาะอยางยงทมความเสยงนาโรคเชน รถรบซอสตว รถขนอาหารสตว รถรบซอมลสตว เข าภายในฟารม โดยเดดขาด หากจาเปนตองพนยาฆ า เช อ โร ค แ ล ะ จ ด ให ร ถดงกลาวอยไกลจากสถานทเลยงโคใหมากทสด

- ทาความสะอาดและทาลายเชอโรคถงสงนมและอปกรณตางๆ กอนนาเขาฟารม

- เลอกซอพชอาหารสตวจากแหลงทเชอถอได วาไมมการระบาดของโรคปากและเทาเปอยในพนท

5. ฉดวคซนโรคปากและเท าเปอยในโค กระบอ อาย 4 เดอน

นมเปนโรคสามารถใชยาเฉพาะทเชน gentian violet สเปรยทมยาตานจลชพ เพอปองกนการตดเชอแบคทเรยแทรกซอน หากมอาการรนแรง เชนมไข หรอ อเสบมาก พจารณาใชยาตานจลชพทออกฤทธกวางโดยการฉด รวมกบยาลดการอกเสบ เชน Flunixin meglumine นอกจากน การใหวตามน เพอบารงรางกายจะทาใหแมโคสามารถฟนตวไดรวดเรว

พนทเลยงควรอยปลายลม และไมมการผานไปมา 2. กก ไมเคลอนยายโค ไปฟารมอนจนกวาจะไมมโรคระบาดเพมเตมในฟารมอยางนอย 1 เดอน 3. ใช ยาฆาเชอทาลายเชอโรคทโดยไมใชเครองพนยาแบบมแรงดน เนองจากเชอไวรสจะฟงกระจายได โดยยาฆาเชอทใชทวไปซงควรเลอกตามความเหมาะสมกบวตถประสงคการใช ไดแก Potassium peroxymonosulfate NaOH 2 %, formalin 2 %, Na2CO3 4 % 4. ปองกนการแพรกระจายโรคภายในฟารมและภายนอกฟารมจากสนข หรออนๆ 5. สงเกตอาการโคปวย 6. ไมไปฟารมอน 7. งดผสมเทยมในชวงทมการระบาดของโรค 8. งดสงนม





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร ขน และกระตนวคซนหลงจากฉดวคซนเขมแรกนาน 1 เดอน และหลงจากนนฉดวคซนกระตน ปละ 3 ครง โดยวคซนโรคปากและเทาเปอยทฉดในโคนม ม 3 ไทป คอ O A และ ASIA I ซงฉดตวละ 2 ซซ เขาใตหนง

โรคโพรงจมกและหลอดลมอกเสบตดเชอในโค (infectious bovine rhinotracheitis)

เชอไวรส Bovine Herpesvirus-1 (BHV-1) ชองทำงกำรตดตอโดย - การสมผสโดยตรงกบโคปวย - การหายใจ - การสบพนธ โดยโคทไดรบเชอจะมไวรสแฝงในตวและขบเชอไวรสสามารถขบออกมากบนามก สงคดหลงจากชองคลอด และนาเชอ ซงเชอจะขบออกมาเมอมภาวะเครยด ระยะฟกตว 2 – 4 วน

โดยทวไปโคนมจะมไขสง 104-108 องศาฟาเรนไฮด โคนมจะแสดงอาการหลายระบบไดแก 1. ระบบทางเดนหายใจ ซงเปนอาการหลก โดยจะมอาการคลายหวดคอ มนามก หายใจลาบาก อาปากหายใจอาจไอ เยอหมจมกมเลอดคง นอกจากน พบนาตาไหล เยอตาขาวอกเสบ (Summer pink eye) บางตวกระจกตาจะขนมว 2. ระบบสบพนธ โดยอวยวะเพศบวมแดง ( Infectious Pustular Vulvovaginitis) มเมอกไหล หากไดรบเชอระยะตงทองจะแทงภายหลงจากได รบเชอประมาณ 2 เดอน รวมทงระบบ สบพนธเพศผผดปกต (Infectious Pustular Balanoposthitis , IPB) นอกจากน อาจพบความผดปกตของสมอง และในลกโคจะมอาการในระบบทางเดนอาหาร กำรตรวจวนจฉยโรค - ถามแทงใหเกบรกแชนาเกลอเพอเพาะเชอ - การเปรยบเทยบระดบแอนตบอด 2 ครง หาง 1 เดอน

1. ถาเปนไปไดทาฟารมใหเปนฝงทปดโดยผลตโคทดแทนของฟารมเอง 2. หากจาเปนตองนาโคทดแทนเขาฟารม ใหตรวจสอบแหลงทมาของโคทไมมแสดงอาการของโรค 3. แยกกกโคทดแทนกอนนาเขาเลยงรวมกบโคนมทเลยงอยเดม 4. จดการในการปองกนโรคเขาฟารมเชนเดยวกบโรคปากและเทาเปอย

เนองจากเปนโรคไวรสจงไมมยารกษา ใชรกษาตามอาการและลดการแทรกซอนของเชอแบคทเรย เนองจากโรคน เปนปจจยรวมในการเกดภาวะ BRDC ดวย

ดาเนนการเชนเดยวกบโรคปากและเทาเปอย ยกเวนสถานทกก อาจไมจาเปนตองอยเหนอลม เพราะไมใชโรค Airborne

เปนโรคทเกดไดกบโคทกเพศทกวย แตมกพบในโคทอายมากกวา 6 เดอน

โรคมะเรงเมดเลอดขาวในโค (enzootic bovine

เชอไวรส Bovine leukosis virus ใน

โรคน แสดงอาการเรอรง ไดแก แมโคจะผอม เบออาหร โลหตจาง สวนอาการท

เนองจากขณะน ประเทศไทยไมมมาตรการภายในประเทศใน

ไมมยารกษา

1. กาจดโคนมทยนยนวาเปนโรคแลวออกจากฟารม

เนองจากมเอกสาร





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร leukosis) Genus deltaretrovitus เปนกลม

an exogenous C-type oncogenic retrovirus ในตระกล retroviridae ชองทำงกำรตดตอ 1. ทางเลอดซงมเมดเลอดขาว เชนผานทางการใชถงลวง เขมฉดยาทซา รวมทงอปกรณทาเบอรห มดปาดกบทไมมการทาลายเชอโรค การชวยคลอด การใหเลอด รวมถงแมลงดดเลอด 2. การกนนมนาเหลองหรอนานม 3. การสมผสใกลชดระหวางโคตดเชอและไมตดเชอ โคนมทตดเชอจะมเชอแฝงอยตลอดชวต

แสดงจะขนอยกบ ตาแหนงทเกดรอยโรคของเนองอกดวย เชน ถารอยโรคทปอด จะมอาการปอดบวม ถารอยโรคททางเดนอาหารจะทองเสย และถาทผวหนงจะเหนกอนเนองอกกระจายตามผวหนง กำรตรวจวนจฉยโดยจากอาการ รอยโรคและตรวจยนยนดวยวธ PCR

ระดบประเทศ ยกเวนเงอนไขการนาเขา สงออก ในระดบฟารมปองกนไดดงน 1. ปองกนการตดเชอจากการใช วสด อปกรณโดยวสดบางอยางใหใชแลวทง ไมใชรวมกนหลายตว เชน เขม ถงลวง สาหรบวสดอปกรณทใชซาเชน ทตดเบอรห อปกรณปาดกบ breeding gun ใหทาความสะอาดและทาลายเชอโรคกอนใชทกครงทมการเปลยนตว 2. จดการใหคอก หรอโรงเรอนสะอาด ไมมสงหมกหมม ลดปญหาแมลงดดเลอด

2. เฝาระวงโรคในโคนมทเลยงรวมฝง 3. ลดโอกาสสมผสเชอจากวสด อปกรณตางๆ เชนเดยวกบการปองกนโรค

วชาการหลายเรองพบวามความสมพนธระหวางการตดเชอ BLV กบการเกดมะเรงปอดในคน ดงนนในปจจบนน จงเรมมการเขมงวดมาตรการกาจดโรคนในโคนม (Axel Villalobos-Cortés , 2017)

โรคมะเรงเมดเลอดขาวในโค (enzootic bovine leukosis)

* Ringworm จากเชอรากลม Dermatophyte ไดแก Trichophyton verrucosum และ Trichophyton mentagrophytes และ Trichophyton megnini ปจจยโนมนาคอการเลยงโคในทอบ ชน

บรเวณคอ ลาตว ไหล ขาหลงมสะเกดจานวนมากบางครงขนรวงลกษณะวงกลมเสนผาศนยกลาง ประมาณ 3 – 5 เซนตเมตร ขอบนน ม ถาแกะสะเกดจะมเลอดสดไหลออกมา กำรตรวจวนจฉย เกบขนบรเวณทมอาการและขดผวหนงบรเวณขอบนน ใสถงพลาสตกสงหองปฏบตการ

ไมเลยงโคในทอบชน 1. โกนขนบรเวณทเปนโรค เพอลดความชนและทายาไดทวถง 2. ลางและถสบ ขดเอาสะเกดออก ซบนาใหแหง 3. ทายาฆาเชอรา ไดแก Clotrimazole ไอโอดน

1. แยกโคออกจากโครวมฝง 2. ทาความสะอาดพนคอก และทาลายเชอโรคดวย โซเดยมไฮโปคลอไรท 0.25 เปอรเซนต โซดาไฟ 1 เปอรเซนต

โรคหด เชอไวรส Bovine Papillomavirus (BPV) ซงเปน DNA Virus ชองทำงกำรตดตอ ผานทางผวหนง ทางบาดแผล หรอเยอชม ระยะฟก

เกดเมดหดซงในระยะแรก มขนาดเลก ผวเรยบ ตอมาขนาดใหญขนและผวขรขระ คลายกอนกระหลา บางครงอาจรวมเปนกอนเดยวหรอกระจาย กำรตรวจวนจฉย

1. การตดหดออก หากยงไมมการกระจาย 2. การใชสารเคม ไดแกทงเจอรไอโอดน ทา ซงใชไดผลดกบหดขนาดเลก

1. แยกโคนมปวยออกจาก โคนมอน 2. กาจดแมลง ทจะเปนพาหะในการแพรกระจายโรค





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร ตว ประมาณ 4 – 6 สปดาห การดอาการซงมลกษณะเฉพาะ และหาก

ยนยนดวยการตดชนเนอดกลองจลทรรศนแบบอเลคตรอน

3. กรณทหดกระจาย การทาวคซนหด โดยตดหด ไมควรตากวา 5 กรม แลวนาไปบดผสมกบนาเกลอใหเปน 10 - 20 เปอรเซนต และ inactivate ดวย 40 เปอรเซนตฟอรมาลน ฉดเขาใตหนงโค สปดาหละครงตดตอกน 3 ครง หลงจากเกบหด สามารถใชยาฆาเชอทาได 4. ฉดวตามนบารงผวหนง ไดแก วตามน E

3. พนยาฆาเชอและทาความสะอาดคอก

โรคเลปโตสไปรา (Leptospirosis) *

เชอ Leptospira spp. ชองทำงกำรตดตอทางการกน นาหรออาหารทปนเปอน และเชอเขาทางบาดแผลจากปสสาวะของสตวทตดเชอ

มไขสง ปสสาวะมสแดง อาจมอาการดซาน แทงลก เยอบตาขาวมสแดง มจดเลอดออกตามเยอเมอก กำรตรวจวนจฉย โดยการเกบปสสาวะ หากมโคตาย เกบตวอยาง ตบ ไต สมองสงตรวจ

กาจดสตวทเปนพาหะของโรคไดแกหน

1. ฉดยากลม Penicillin streptomycin ใหโคนมทปวย 2. สงเกต คนหาโคนมปวยเพมโดยการวดไข สงเกตการกนไดของโคนม หาก ผดปกตใหรบรกษา

1. กกแยกโคนมทปวยออกจากตวอน เพอปองกนโรคแพรกระจาย 2. ทาลายเชอโรค โดยใชยาฆาเชอ

โรคสตวแปลกถน หรอโรคอบตใหม โรครนเดอรเปสต(rinderpest)

เชอไวรส Paramyxovirus ชองทำงกำรตดตอ การสมผสกบสตวปวยโดยตรง การกนนาหรออาหารทปนเปอนเชอ ระยะฟกตว ระยะฟกตวประมาณ 2 – 12 วน

ลกโคจะตายกอนทจะแสดงอาการ ในโคทโตเตมทแลวจะมไขสง 106 – 107 องศาฟาเรนไฮต ไมกนอาหาร เยอบผวมสแดงเขม เกดเมดตมในชองปาก และอวยวะตางๆ เชน เตานม คอ โคนหาง และอวยวะเพศเมย ตอมากลายเปนตมหนองและลอกหลดเปนแผล นาลายไหล ตาแดง นาตาไหล อาจมหนองปนมากบนามกนาลาย หลงจากนนไขจะลดลง ทองเสยอยางรนแรง อจจาระมสดากลนเหมนคาว

เนองจากเปนโรคท OIE ประกาศปลอดจากโรคน ซงประเทศไทยและภมภาคมการประกาศปลอดโรคดวย ดงนนมาตรการปองกนโรคเปนมาตรการระดบประเทศ สวนมาตรการภายในฟารมจะเปนมาตรการปองกนการนาโรคเขาฟารมและการเฝาระวงโรคทางอาการเปนหลก หากพบโคนมในฟารมหรอ

ไมมยารกษา

1. กาจดซากโดยการฝง 2. สงเกตอาการโคปวยในฟารม 3. ปองกนการแพรกระจายโรคไปฟารมอนเชนเดยวกบโรคปากและเทาเปอย

สตวอายนอย จะตดโรคไดงาย





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร จด มกมเยอเมอกปนออกมาดวย ยนหลงโกง เนองจากปวดในชองทองและตายภายในภายใน 5 – 10 วน กำรตรวจวนจฉย 1. ตรวจทางประวต 2. ผลผาซาก พบลกษณะเฉพาะ Zebra marking ทอวยวะและเกบซรมสงตรวจ

ในพนทรอบๆ แสดงอาการสงสยโรคน ใหรบเกบตวอยางยนยนและปองกนโรคแพรกระจาย

โรคววบา การกนอาหารทปนเปอนโปรตนชนดหนงทพบไดปกตในรางกายมโครงสรางผดปกตไปทาใหเซลลไมสามารถทางานได ตามปกตและเซลลตายในทสด โปรตนนชอ พรออน (Prion) พบมากบนผวของเซลลในระบบประสาทสวนกลาง เมอเซลล เหลานตาย กจะทาใหเกดอาการผดปกตทางระบบประสาท

นยามโรค กลม 1 – 3 สงตรวจทสถาบนสขภาพสตวแหงชาต กลมท 1 โคอายมากกวา 2 ป ทแสดงอาการปวยทางระบบประสาทและมพฤตกรรมเปลยนแปลง เชน ตนเตน และหวาดกลวตอการกระตน เตะในขณะรดนมตลอดเวลา หวาดผวาเมอเขาใกลประตหรอรว รวมถงโคทมอาการทางประสาทโดย ไมมอาการของการตดเชอ กลมท 2 โคอายมากกวา 2 ป ทมความผดปกตดานการทรงตว เชน ไมสามารถเดน หรอทรงตวไดเอง ลมนอนตลอดเวลา ลมแลวลกเองไมได รวมถงโคทถกสงเขาโรงฆาในกรณฉกเฉน หรอถกคดทง ในชวงการตรวจสตวกอนเขาฆา กลมท 3 โคอายมากกวา 2 ป ทตายในฟารมโดยไมทราบสาเหต การตรวจวนจฉยเกบสมองสวน obex สงตรวจทสถาบนสขภาพสตวแหงชาต

ไมใหโคกนอาหารทมการปนเปอนโปรตนทมาจากสตวเคยวเออง

ไมมยารกษา 1. ทาลายสตวทแสดงอาการ 2. สอบสวนหาสตวเคยวเอองทกน prion เพอดาเนนการทาลาย

ประเทศไทยมมาตรการควบคมการนาเขา Meat and bone meal ไมใหปนเปอน โปรตนจากสตวเคยวเอองและมาตรการเฝาระวงโรคทางอาการภายในประเทศ

โรคแอนแทรกซ * เชอแบคทเรย Bacillus anthracis ชองทำงกำรตดตอ โดยการกนนาหรออาหารทมเชอแบคทเรยปนเปอน หรอการหายใจเอาสปอร

แบบเฉยบพลน โคนมจะตายแบบรวดเรวภายใน 1 – 2 ชวโมง โดยไมมอาการ แบบรนแรง โคนมจะแสดงอาการซม หายใจเรว มไข เยอชมมเลอดคง นมลด

ตรวจสอบแหลงทมาของโคนมกอนเอาเขาเลยงรวมฝง และมการกกโคนมกอนนาเขาเลยงรวมฝง

1. ใชยาตานจลชพ กลม penicllin 1000 ยนต ตอโคนม 1 กโลกรม หรอ oxytetracycline 5 มลลกรมตอโคนมหนก 1 กโลกรม ในโคปวยและโคท

1. กกแยกโคนมทแสดงอาการปวยออกจากโคนมรวมฝง 2. ฝงโคนมทตายโดยเลอกฝงทบรเวณนาทวมไมถง และใกลทสตวตายมากทสดลกอยาง

หามทาการผาซาก เนองจากเชอเมอสมผสกบอากาศจะ





กำรรกษำหรอวคซน กำรจดกำร เขารางกาย หรอ เชอเขาทางบาดแผล ในระหวางทมโคปวยเชอจะถกขบมาทางอจจาระ ปสสาวะ และนานม เชอแบคทเรยสามารถสรางสารพษ (toxin ) ทาใหโค ปวยและตาย พบวาสปอร (spore) ทนอณหภม 120 องศาเซลเซยสไดนาน 1 ชวโมง หรอหากอยตามพนดน จะสามารถอยไดถง 15-20 ป

อาจมเลอดปน ทองอด กลามเนอสน บวมนาตามตวและตาย เมอตายจะมเลอดสดาคลาออกทางทวารตางๆ เชนจมก ปาก ทวารหนก รขมขน ซากไมแขง กำรตรวจวนจฉย เกบเลอดจากใบห หรอโคนหาง หรอตาแหนงใดกได หรอหากมโคตายใหตดห โดยใชถงมอและปองกนเลอดไหลปนเปอนสงแวดลอม และปายสไลด ยอมส Gram stain ดจากกลองจลทรรศน จะเหนเชอเปนแทงขนาดใหญ ปลายตดตอเนอง เหมอนตรถ ไฟ ม แคป ซลห ม และยน ย น ทางหองปฏบตการโดยเพาะเชอ

เลยงรวมกน อยางนอย 3 วน 2. ฉดวคซนแอนแทรกซซงเปนวคซนเชอเปน ใหโคนมทอายตงแต 4 เดอนขนไปทเลยงรวมกบโคทปวย ตาย โดยใหฉดภายหลงจากฉดยาปฏชวนะใหโคนมตามขอ 1. สวนโค กระบอ แพะ แกะ ทไมมการเลยงรวมกบโคทปวย ตาย ในพนทรศม 5 กโลเมตร ใหดาเนนการฉดวคซนไดโดยไมตองฉดยาปฏชวนะ สาหรบวธการฉดวคซนใหฉดเขาใตหนงในโคตวละ 1 ซซ แพะ แกะ 0.5 ซซ และฉดซาทก 6 เดอน เปนระยะเวลาตอเนอง 5 ป สาหรบขอควรระวงตองชแจงเกษตรกรวาอาจมผลใหสตวแทง

นอย 2 เมตร เพอปองกน เชอปนเปอนในสงแวดลอมและสราง สปอร 3. ใช ยาฆาเชอทาลายเชอโรคทบรเวณโคตายและทเลยงโคทคาดวาปนเปอนเชอโรค ดวยโซดาไฟ 5 – 10 เปอรเซนต 4. สงเกตอาการโคปวย

สรางสปอร และทาใหมความคงทนในสงแวดลอม โดยอยในดนไดนานกวา 10 ป

* คอ โรคตดตอระหวำงสตวและคน

110

110 บรรณานกรม

บรรณำนกรม แกมทอง อนทรตน. 2537. ระบาดวทยาสาหรบนกเศรษฐศาสตร. โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย. ครงท 1 :

161 หนา. จระชย กาญจนพฤตพงศ. 2547. อยเมองไทยเลยงววนมพนธอะไรด.เอกสารประกอบการสมมนาวชาการ. วนท

20 มนาคม 2547 ณ ศนยมหาวทยาลยเกษตรศาสตร วทยาเขตกาแพงแสน. ชนววฒน เปยมสกล, สรขจร ตงควฒนา, สทธศกด นพวญวงศ, นสรา สวรรณโชต, สธดา จนทรลน, พทยา ภา

ภรมย, และจารวรรณ คาพา. 2555. พยาธวทยาการตดเชอไวรสเพสตชนดพเศษ แบบคงทนในลกโค. Graduate Research Conference. 558 – 566.

นชา สมะสาธตกล, พชรนทร จนกลา, อมพวน ตฤษณารมย, วสทธ หมารตน, องคณา ผองแผว, และอดศร ขนทอง. 2533. อตราการเกดโรคและปจจยทมผลตอโรคเตานมอกเสบชนดไมแสดงอาการในโคนมของเกษตรกรในจงหวดเชยงใหม รายงานผลงานวจย สาขาผลตปศสตว กรมปศสตว กระทรวงเกษตรและสหกรณ หนา 81-95.

บราม วาวเตอร. 2556 “ยทธศาสตรการพฒนาการเลยงโคนมและอตสาหกรรมนมของไทย” ทประชมสมมนา;ผเชยวชาญดานโคนม เนเธอรแลนด-ไทย ณ อาคารวชรานสรณ คณะเกษตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร http://dairydevelopmentprogram.weebly.com/blog36153634361936603617362636403586/4

ประจกษ อศวววฒนพงศ, จเร หลมวฒนา, วทยา ปญญาโกษา, ธระ จนทรแกว, และอนชาต คามา. 2553. รายงานผลงานวจย การศกษาตนทนการผลตนานมดบของฟารมโคนมในพนทภาคเหนอตอนบน กรมปศสตว กระทรวงเกษตรและสหกรณ เลขทะเบยนวจย 53(1) -0516(5)-006.

ปรยพนธ อดมประเสรฐ.2535 การจดการสขภาพและผลผลตในฟารมโคนม โรงพมพสารมวลชน. 165 หนา วลยกานต เจยมเจตจรญ, ราไพร นามสล, และ ฉายแสง ไผแกว. 2557. การศกษาปรมาณคารโบไฮเดรตทละลาย

นาไดและความชนของพชอาหารสตวชนดตางๆ เพอการทาพชหมก ใน เอกสารรายงานผลงานวจยสานกพฒนาอาหารสตว ประจาป พ.ศ. 2557รายงานเลขทะเบยนวจย : 47(1)(47:1)-0514-044.

วนทนย กลลประวทธ. 2543. ระบาดวทยาทางสตวแพทย. เอกสารประกอบการอบรมเชงปฏบตการการเฝาระวงและสอบสวนโรคทางระบาดวทยา 15 หนา.

วโรจน ภทรจนดา. 2560. TMR เพมคณภาพนานม.โรงพมพมหาวทยาลยขอนแกน. ครงท 1 63 หนา สวชย โรจนเสถยร. 2558. การแกปญหาดานสขภาพ ผลผลต และระบบสบพนธในฟารมโคนม.เอกสาร

ประกอบการสมมนาเชงปฎบตการการพฒนาคณภาพนานมของเจาหนาทหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนม กรมปศสตว. 57 หนา.

สวชย โรจนเสถยร, ขวญชาย เครอสคนธ, นพดล โนนคาวงศ, วระศกด ปญญาพรวทยา, เทอด เทศประทป, และสรชย พรหมมา. 2546. ผลการจดการดแลสขภาพและผลผลตระดบฝงในฟารมโคนมของเกษตรกรรายยอย สมาชกสหกรการเกษตรไชยปราการ จากด จงหวดเชยงใหม ใน เรองเตมการประชมทางวชาการของมหาวทยาลยเกษตรศาสตร ครงท 41: สาขาสตว สาขาสตวแพทยศาสตร. กรงเทพฯ,หนา 471-480.

สวชย โรจนเสถยร; จรญลกษณ ยวงกาศ; ฉตรชย อภยโรจน; สวทย ประชม 2552 การประยกตใช


โปรแกรมสารสนเทศการจดการสขภาพและผลผลตระดบฝงในฟารมโคนมรายยอย จงหวดเชยงใหมและลาพน ใน เรองเตมการประชมทางวชาการของมหาวทยาลยเกษตรศาสตร ครงท 47: สาขาสตวแพทยศาสตร. กรงเทพฯ, 2552, หนา 38-46 (342 หนา)

สนนภา สรทตต .2553 . วทยาภมคมกนทางสตวแพทยภาคปฏบต. บรษทโอเมกา พรนตงจากด. กรงเทพฯ 212 หนา

Aganga A H, Umna N N, Oyendipe E O, Okoh P N, Aduku A O. Response to water deprivation by Yankasa ewes under different physiological states. Small Rumin Res1990;3: 109-15.

Coppock C E, Grant P A, Portzer S J, Charles D A, Escobosa A. Lactating Dairy Cow Responses to Dietary Sodium, Chloride, and Bicarbonate During Hot Weather. J Dairy Sci. 1982 April 1, 1982;65(4):566-76.

Hales J R S, Bell A W, Fawcett A A, King R B. Redistribution of cardiac output and skin AVA activity in sheep during exercise and heat stress. J Therm. Biol.1984;9: 113-6.

Machado, V.S., Oikonomou, G., Ganda, E. K., Stephens, L., Milhomem, M.G., Freitas, L., Zinicola, M., Pearson, J., Wieland, M., Guard, C., Gilbert, R.O. and Bicalho, R.C. (2015). The effect of intrauterine infusion of dextrose on clinical endometritis cure rate and reproductive performance of dairy cows. J. Dairy Sci. 98: 1–10.

Martin Green, Andrew Bradley, James Breen, Helen Higgins,Chris Hudson, Jon Huxley, Jonathan Statham Laura Green, and Alastair Hayton.2012. Dairy cattle--Health. CAB International. 312 pages

Moran, J. (2005). Tropical dairy farming: Overcoming environmental constraints to cow performance, Landlink Press 2005, 312 pp.

Pilachai, R., Schonewille, J.T., Thamrongyoswittayakul, C., Aiumlamai, S., Wachirapakorn, C., Evert, H., Hendriks, W.H., (2013). Diet factors and subclinical laminitis score in lactating cows of small holder dairy farm of Thailand. Livestock Sciences 155, 197-204.

Rakkhwamsuk, T. and Wensing, T. (2002). Delayed hepatic bromsulphthalein clearance in postparturient dairy cows with increased triacylglycerol accumulation in the liver. n.p.: National Research Council of Thailand, Bangkok (Thailand).

Sevinc, M., Basoglu, A., Birdane, F.M., Botdak, M. (2001). Liver Function in Dairy Cows with Fatty Liver, Revue Méd. Vét. 152(4): 297-300.

Seesupa, S., Kanistanon, K., Pilachai, R. and Aiumlamai, S. (2016). Prevalence of Subclinical Laminitis and Its Effects on Reproductive Performance in Lactating Cows in Thailand Thai J Vet Med. 46(1): 109-117.

Tison, N., Bouchard, E., DesCoteaux, L. and Lefebvre, R.C. (2017). Effectiveness of intrauterine treatment with cephapirin in dairy cows with purulent vaginal discharge._Theriogenology. 89: 305-317

112

112 บรรณานกรม

Villalobos-Cortés, A. (2017). Review Enzootic bovine leukosis and the risk to human health. Afr. J. Biotechnol. 16(15): 763-770.

World Animal Health Organisation (OIE). (2018) Chapter 2.4.16: Tricomonosis. 28 ธนวาคม 2561 www.cfsph.iastate.edu.2016. Bovine Ephemeral Fever .1-วนท 26 ธนวาคม 2561 (http://breeding.dld.go.th/dairy/index.php/article/35-dairy-article/193-thai-friesian 7 ธนวาคม พ.ศ.2561) http://www.dld.go.th/ict/stat_web/yearly/yearly51/imex51/page/imex51-1.pdf https://www.wvdl.wisc.edu/wpcontent/uploads/2013/01/WVDL.Info_.Biosecurity_for_Dairy_Farm

s1.pdf 30 ธนวาคม 2561 http://biologic.dld.go.th/th/index.php?option=com_content&view=article&id=126&Itemid=62

ขอมล 2 มกราคม 2562 (http://www.oie.int/en/our-scientific-expertise/reference-laboratories/list-of-laboratories/).,2014) วนท 21 ธนวาคม, 2561 https://www.cdc.gov/ophss/csels/dsepd/ss1978/lesson3/section6.html 27 ธนวาคม 2561

http://www.cfsph.iastate.edu.2016/

http://breeding.dld.go.th/dairy/index.php/article/35-dairy-article/193-thai-friesian%207%20ธนวาคม%20พ.ศ.2561

http://breeding.dld.go.th/dairy/index.php/article/35-dairy-article/193-thai-friesian%207%20ธนวาคม%20พ.ศ.2561


กตตกรรมประกำศ ผเขยนขอขอบคณ พอ แม ทกคนในครอบครวทใหกาลงใจ ครอาจารยทกทานทประสทธประสาทความร ศาสตราจารยกตตคณ นายสตวแพทย ดร. สวชย โรจนเสถยรและสตวแพทยหญงมนยา เอกทตร ทชวยใหคาแนะนา พสจนอกษรและ การเรยบเรยงรวมทงกาลงใจในการเขยน นายสตวแพทย ประภาส ภญโญชพ สนบสนนการพมพ นางสาวชนกพร บญศาสตร ออกแบบปก นายสตวแพทย ศราวธ เขยวศร สตวแพทยหญงกมลศร บตรทอง นางสาวอาทตยา กมล นางสาวฮสนะ ประสานวงษ นางสาวพนดา สขเรง ทชวยเหลอสนบสนนอานวยความสะดวกในการเขยน รวมทง นายสตวแพทยพทธพล กองสข และน.สพ.วทวส โหมดเทศ สาหรบตวอยางรายงานการสอบสวนโรค ตลอดจนเจาหนาทหนวยพฒนาสขภาพและผลผลตโคนมทรวมทางานและแบงปนประสบการณซงกนและกน

ค ำน ำ - dlddcontrol.dld.go.th/webnew/images/stories/news/executive/... · 2019-03-08 ·...

Documents