a buku ya 3a buku ya - molteno institute for language and ... › sites › default › files ›...

Buku ya 3A Buku ya 3A

GIREDI YA 3 XITSONGA

1. Va ya xava swiambalo 2. Sopo ya maribye

4. Ku tshama mani la?3. Yingisela vunanga

BUKU YA 1A BUKU YA 1B

1. Sokisi ra ndzi rivata2. U ta endla yini? 3. Xilayi xo hetelela xa khekhe4. I thyaka leri!

1. Tatana u sele na n’wana2. Xi famba hi xihatla3. Swi kahle ku nyikela4. Xivumbeko xa xifaniso


1. I vhilwa ra mani leri?2. Xihundla3. I mani a nga faya fasitere?4. Hi baka na kokwana

1. Hi pfuneni!2. U kwihi Xiluva?3. Yoo, i rikulu kheroto leri!4. Hi tlanga xitumbelelani


1. Va ya xava swiambalo2. Sopo ya maribye3. Yingisela vunanga4. Ku tshama mani la?

1. Aa, Tatana Nkawu!2. Ku kanetana ka moya na dyambu3. Ku lulamisela riendzo4. I nkarhi wo etlela


1. Risokoti na njiya2. I tino ra mani leri?3. Mpfundla na Xibodze4. Afrika Dzonga ra hina

1. Doroba ra ka hina2. Nghala na kondlo3. Xitori xa masalamusi4. Vahloti

(na Xibuku xa xikombiso xa tinhlamulo)

Xitsonga-3A.indd 3 2019/07/18 10:24 AM

Matsalwa ma vahlayi ma nandzelelano ma Xiyenge xa Masungulo

Tsalwa ri hangalasiwile hi 2015 hi Molteno Institute for Language and Literacy

Nseketelo wa timali hi Zenex Foundation

Giredi ya 3 Buku ya 3A n Muhleri wa matsalwa: Jenny Katzn Muhluvukisi wa xitori: Mirna Lawrence na Jenny Katzn Swivutiso endzhaku ko hlaya xikambela ntwisiso na migingiriko: Jenny Katzn Mutivi wa ririmi ra Xitsonga: Rachel Nxumalon Muhlayisisi: Tlharihani Khoza na Grace Mphephu Mathebulan Swifaniso: Sandy Lightley - 1. Va ya xava swiambalo

Shayle Bester - 2. Sopo ya maribye Marleen Visser - 3. Yingisela vunanga Sandy Campbell - 4. Ku tshama mani la ?

n Maandlalelo na nkhaviso: Resolution na ihwhiteDesign

© 2015 Molteno Institute for Language and Literacy

Website: www.vulabula.co.za

ISBN 978-1-77580-551-9

GIREDI YA 3

Buku ya 3A

Leswi nga endzeni

1. Va ya xava swiambalo ..................................... 1

2. Sopo ya maribye .............................................. 11

3. Yingisela vunanga ............................................ 21

4. Ku tshama mani la ? ......................................... 31

Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives (CC BY-NC-ND) 4.0 International Licence

Disclaimer: You are free to download and share this work as long as you attribute the Molteno Institute for Language and Literacy, but you may not change this work in any way or use it commercially.


http://www.vulabula.co.za

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/






1

1. Va ya xava swiambalo

LOKO U NGA SI HLAYA XITORI

Tiva tinhlamuselo ta marito lama

xiqoko (xihuku), xitiripi (mikhwazi), njhingha, khonsati

Tiva ku hlaya marito lama

cinanyana, xiphere, xiqoko (xidlhoko), njhingha

2

Ndyangu wa ka Maluleke va ya xava swiambalo.

Nsovo u famba na manana wa yena ku ya languta tintangu. Manana u lava tintangu leti a nga ta tiambala emucatwini wa hahani Dudu. Nsovo u languta manana loko a ringeta tintangu. Manana u rhandza tintangu ta nsuku. Wa tiambala a cinanyana emahlweni ka xivoni.

‘Tikahle tintangu leti. Ndzi ta titeka,’ ku vula manana.

Nsovo na yena wa tirhandza tintangu leti. U hlawula xiphere xa pinki.

3

Nsovo u ya languta tatana loko a ringanisa mangilazi ya dyambu. U lava ku xava tin’wana hikuva u tshamele leta khale hi xihoxo ivi titshoveka ! Tatana u rhandza manghilazi lama nga na lense ya xivoni. Wa ma ringeta na swona wa ma rhandza.

‘Manghilazi lama ma kahle. Ndzi ta teka wona,’ ku vula tatana.

Nsovo wa marhandza manghilazi lama. U hlawula ya pinki.

4

Nsovo u ya eka kokwana wa xisati kutani u n’wi kuma a ringeta swiqoko. Kokwana u lava xiqoko lexintshwa lexi a nga ta xi ambala loko a ya ekerekeni. Nsovo u languta kokwana loko a ringeta swiqoko swa nkombo swo hambana. Kokwana u rhandza xiqoko xa xilamula. U rhandza ngopfu risiva ra wasi ! Kokwana u tilanguta eka xivoni.

‘Xiqoko lexi xi endla leswaku ndzi fana na nkosikazi. Ndzi ta xi teka,’ ku vula kokwana.

Nsovo wa xirhandza xiqoko lexi. Kambe u hlawula xa pinki.

5

Nsovo u vona kokwana wa xinuna a ringeta swikafu. Kokwana u lava ku xava xikafu xa xixika. Ku na swikafu swo tala swa mihlovo yo hambana. Kokwana u rhandza xikafu xa muhlovo wa switiripi swa buraweni na ko basa. Wa xi ringeta kutani a tilanguta hi xivoni.

‘Xikafu lexi xa olova no kufumela. Ndzi ta xi teka,’ ku vula kokwana.

Nsovo wa xi rhandza na yena xikafu lexi. Kambe u hlawula xa pinki.

6

Nsovo u ya eka sesi wa yena. Sesi wa yena u rhandza swiambalo swa masiku lama. U rhandza ku fambisana na minkarhi. Vanghana va yena hinkwavo va ambala masokisi yo leha na xikete xo koma na yena wa swi lava. Sesi u le ku ringeteni ka swiphere swo hambana swa masokisi. Kutani u ringeta lama nga na switiripi swo hambanana. U tilanguta eka xivoni a yima ku fana na vanhu vo modlila.

‘Masokisi lama ma kahle. Ndzi ta ma teka,’ ku vula sesi.

Nsovo wa marhandza. U hlawula xiphere xa pinki.

7

Nsovo u vona buti wa yena a ringeta tihembe. U lava hembe lerintshwa leri a nga ta ri ambala eka khonsati ya khwayere. Buti u rhandza hembe ra rihlaza ra tikunupu. Wa tirhandza loko a ti vona eka xivoni, u titwa a ri njhingha ya xiviri !

‘Hembe leri ri sasekile. Ndzi ta ri teka, ku vula buti.’

Nsovo wa ri rhandza na yena. U hlawula ra pinki.

8

Emaheteleleni ! Va ka Maluleke va swi kumile swiambalo leswi a va swi lava.

Manana u na tintangu letintshwa, tatana u na manghilazi ya dyambu lamantshwa. Kokwana wa xisati u na xiqoko lexintshwa, kokwana wa xinuna u na xikafu lexintshwa. Sesi u na masokisi lamantshwa, buti u na hembe lerintshwa.

‘Nsovo wa vanhu,’ ku vula manana. ‘Hi yena ntsena loyi a nga kumangiki nchumu.’

‘Mina, ndzi swi kumile !’ ku vula Nsovo. ‘Ma ndzi vona !’

Nsovo a ambale swiambalo hinkwaswo swo fana na leswi va nga swi xava hinkwavo. Kambe swa yena i swa pinki !

‘Nsovo, u fana na ayisikhirimu ya pinki,’ ku hleka sesi. ‘Onge wa tsokombela ndzi nga ku dya !’

‘I miehleketo ya kahle !’ ku vula tatana. ‘A hi fambeni hi ya xava ayisikhirimu !’

Hiloko va ya eku xaveni.

9

3A-1 Va ya u xava swiambalo

A. Xikambela ntwisiso

Hlamula swivutiso u tirhisa swivulwa leswi nga helela.

1. I vangani vandyangu wa ka Maluleke lava nga ya emavhengeleni ? I vamani ?

2. Fananisa xivulwa na mahetelelo ya kona.

a) Manana u lava tintangu letintshwa ku ambala a ya

b) Kokwana wa xisati u lava xiqoko ku ambala loko a ya

c) Buti u lava hembe yintshwa ku ambala a ya

3. Hikokwalaho ka yini tatana a lava manghilazi mantshwa ya mahlo ?

4. Kokwana wa xisati u hlawule _______________________.

a) xiqoko xa xilamula na risiva ra wasi

b) xiqoko xa mihlovohlovo

c) xiqoko xa wasi na risiva ra xilamula

d) xiqoko xo pfumala risiva

5. Kokwana wa xinuna u xave yini ? U hlawule yini ?

6. Vekela X kusuhi na xivulwa lexi nga hoxeka na kusuhi na xivulwa lexi nga xona.

a) Sesi u lava ku ambala masokisi yo koma na xiketi xo leha.

b) Buti u lava jesi rintshwa.

c ekerekeni.

c eka khonsati.

c emucatwini.

10

c) Hinkwavo va ti languta eka xivoni.

d) Loko va hete ku xava, hinkwavo va ya xava tiayisikhirimu.

7. Nsovo u rhandza muhlovo wa njhani ? Hikwalaho ka yini u vula tano ?

B. Matirhisele ya ririmi

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 79

Cinca xivulwa xin’wana na xin’wana xi va xivutiso. Sungula hi marito lama nga endzeni ka swiangi.

Xikombiso: Hinkwavo va ti languta exivonini ku vona leswaku va languteka njhani. (Hikokwalaho ka yini …)

Hikokwalaho ka yini hinkwavo va ti languta eka xivoni?

1. Vandyangu va le mavhengeleni. (Vakwini …)

2. Manana u xava tintangu ta nsuku. (I yini …)

3. Nsovo u languteka ku fana na ayisikhirimu ya pinki. (I mani …)

C. Ku tsala

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 86, 89DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 4, 8, 28, 108, 111

Tsala eka dayari ya wena hi siku leri u nga ya eku xaveni ka swiambalo. I mani a nga ku yisa ? U ye kwini ? U xave yini ? U nga rivali ku tsala siku.

11

2. Sopo ya maribye



muganga, xigodo, musi (nkahelo)


ebyanyini, nandzihisa, khwita

Xi landza ngharingeto wa le Yuropa

12

Khale ka khaleni, a ku ri na mufambi un’wana ku suka eka muganga wun’wana. A nga ri na swakudya naswona a khomiwe hi ndlala. U nghene hi muti hi muti a kombela swakudya. Kambe vanhu va muganga lowu a va ri swisiwana swinene, va byele mufambi loyi leswaku na vona a va na swakudya. Mufambi loyi a nga khomiwa hi ndlala hi loko a tifambela, a tivutisa leswaku u ta endla yini.

Ehandle ka tiko leri, hiloko mufambi a kuma xigodo xa nsinya kutani a tshama ehansi a ehleketa. Kutani a vona poto lerikulu kwala ebyanyini. Leswi swi n’wi nyika miehleketo ya kahle. Mufambi loyi a ku ri wanuna wo tlhariha, ku nga ri khale u te na pulani.

13

Mufambi u hlengelete tihunyi kutani a tshivela ndzilo. Kutani a vekela poto endzilweni a chela mati ri tala. Loko a ha yimele leswaku mati ya vila, u fambe a ya lava maribye lamakulu, yo olova. U mahlantswe ma basa kutani a ma chela endzeni ka poto.

Ku nga ri khale ku hume musi eka mati lama a ma ri eku vileni epotweni.

14

A kuri na wansati loyi a bebule n’wana a ri eku fambeni kwala ndleleni. Loko a vona ximusi u tile ku ta vona leswi mufambi a ri eku swi swekeni.

Mufambi u hakase mati epotweni, kutani a chela switsongo evokweni a ringesa.

‘Ndzi sweka sopo yo nandziha,’ a vula. ‘Hi nga yi dya swin’we, kambe swi lava ndzi chela swo yi nandzihisa.’

‘Ndzi na tikherotso leti u nga tichelaka,’ ku vula wansati, a yimele ku ringeta sopo.

Mufambi a tsemelela tikheroto a tichela epotweni.

15

Endzhaku ka xinkarhana, mukhegula a ri eku teni a karhi a khwita. Na yena u vone ximusi xi huma epotweni kutani a ta ku ta vona leswi mufambi a swi swekaka.



‘Ndzi nga ku nyika tinyala,’ ku vula mukhegula, a yimele ku ringeta sopo.

Mufambi u tsemelele tinyala a tichela epotweni.

16

Xisesana xi tile xi karhi xi tlulatlula la ndleleni. Xi vone ndzilo na ximusi lexi a xi huma epotweni kutani xi ta ku ta vona leswi mufambi a ri eku swi swekeni.



‘Ndzi na mazambhala eka basikiti ra mina. Ndzi nga ku nusela,’ ku vula xisesana xi yimele ku ringeta sopo.

Mufambi u tsemelele mazambhala a ma chela endzeni ka poto leri a ri ri eku vileni.

17

Murisi u tile na timbuti ta yena. U vone vanhu hinkwavo na ximusi lexi a xi huma epotweni, kutani a ta ku ta vona leswi mufambi a ri eku swi swekeni. Mufambi u hakase mati epotweni, kutani a chela switsongo evokweni a ringesa.


‘Ndzi nga ku nyika nyama, na swimunyana,’ ku vula murisi, a tsakele ku ringesa sopo.

Hiloko murisi a chela munyi epotweni, mufambi yena a chela nyama. Hiloko a hakasa epotweni, leswi sweswi a ku ri sopo ya kahle. Hiloko risema ro nandziha ri sungula ku twala emoyeni.

18

Emakumu mufambi a ku, ‘Sopo ya mina ya maribye se yi vupfile.’

Kutani a nyika va muganga hinkwavo sopo.

‘Mmmm, a hi nga se tshama hi dya sopo yo nandzihisa leswi ! A hi nga swi tivi leswaku u nga endla sopo yo nandzihisa leswi hi maribye !’ va muganga va byela mufambi.

Mufambi a miyela a tlhela a n’wayitela, kutani a nwa sopo.

Xana u nga endla sopo hi maribye ?

Incini leswi a swi endla leswaku sopo yi nandziha ?

Ntsheketo lowu wu hi dyondzisa leswaku loko vanhu hinkwavo vo kota ku pfunana, va tirha ku ya hi xikongomelo xin’we, va nga vuyeriwa swinene.

19

3A-2 Sopo ya maribye



1. Hikokwalaho ka yini vanhu va muganga va nga nyikanga mufambi swakudya ?

2. Mufambi u thumbhe yini ebyanyini ?

3. A ku ri yini pulani ya mufambi yo tlhariha ?

4. Mukhegula u nyike mufambi yini ?

5. I mani a nga nyika mufambi nyama na munyu ?

6. Vula loko swivulwa leswi ku ri hi swona kumbe a hi swona X.

a) Va muganga a va lava ku twa nantswo wa sopo ya mufambi.

b) Vanhu va muganga a va nga swi lemuki leswaku sopo yi endliwe hi swilaveko leswi va nga nyika mufambi.

c) Mufambi a nga lavi ku nyika van’wana sopo ya yena.

d) Emakumu sopo ya maribye yi endliwe hi maribye na mati.

7. Mufambi a n’wayitela emakumu hikuva _____________.

a) va muganga a va ehleketa leswaku u endle sopo yo nandziha hi maribye

b) a tsakile hikuva a ri na swakudya

c) a tsakile hikuva a pfune vanhu va muganga lava a va twa ndlala

d) Hinkwaswo leswi nga laha henhla.

20

8. Nambara swivulwa ku suka eka 1-4 hi ku landzelelana eka xitori.

a) Mufambi a endla onge u sweka sopo a tirhisa maribye na mati.

b) Hinkwavo va tiphine hi ku dya sopo yo nandziha.

c) Mufambi a twa ndlala kambe a ku nga ri na swakudya.

d) Va muganga va n’wi nyike swilaveko swo endla sopo leyi faneleke.


DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 21DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 12, 73

Tsala swivulwa leswi u tirhisa swihakahato leswi faneleke. U vula loko xivulwa ku ri xivutiso, nhlamuselo, xileriso kumbe xihlamari.1. sopo leyi ya nandziha _____________2. ndzi nyiki tinyala _____________3. u sweka yini _____________4. mufambi a ku ri wanuna wo tlhariha _____________

C. Ku tsala

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 26, 29

Ku na tisopo to tala to hambana, xikombiso: sopo ya huku, sopo ya nyama ya homu, sopo ya matsavu, sopo ya matamatisi, sopo ya kwembe, sopo ya tinyawa, sopo ya tiboncisi, sopo ta tinyala, sopo ya swikowa, sw sw. Tsala rhesipi ya sopo leyi u yi rhandzaka.

21

3. Yingisela vunanga



phephahungu, vunanga, ximbyarumbyaru xa mieheleketo

Tiva ku hlaya ka marito lama

khonsati, marimba, mhalamhala, vhayolini, nhlikanhi

22

Ku ta va na khonsati ya xikolo vhiki leri taka ! Vana lava va nga eka ntlawa wo yimbelela exikolweni va titoloveta masiku hinkwawo leswaku va ta tlanga kahle.

Ravi u tlanga fulutu eka ntlawa. Masiku hinkwawo wa titoloveta ekamareni ro swekela eka rona loko manana wa yena a ri eku swekeni. Manana wa yena wa n’wi rhandza, kambe a nga swi rhandzi loko a titoloveta !

‘E-e ! I pongo leri !’ a ehleketa. ‘Onge i xinyenyana loko xi ringeta ku yimbelela na nkolo wo vava. Onge a nga miyela !’

Kambe Ravi u ya emahlweni no tlanga.

Yoo!

23

Fikile u tlanga vhayolini eka ntlawa. Masiku hinkwawo u titoloveta ehandle exirhapeni. Tatana Dube i muakelani wa yena. Tatana Dube u rhandza ku hungasa exirhapeni xa yena. Masiku hinkwawo u fanele ku yingisela Fikile loko a ri eku titoloveteni. Tatana Dube wa n’wi rhandza Fikile, kambe a nga swi rhandzi loko a titoloveta !

‘E-e ! I pongo leri !’ ku ehleketa Tatana Dube. ‘Swi twala onge i swimanga leswi nga eku lweni. Onge a nga miyela !’

Kambe Fikile u ya emahlweni no tlanga.

Yoo wee!

24

Mara na Karabo va tlanga madiramu ya jembe eka ntlawa. Masiku hinkwawo va titoloveta ku ma ba ekamareni ro hungasela eka rona. Buti wa Mara u le ku languteni ka thelevhixini. Hikwalaho ka pongo leri nga kona a nga swikoti ku twa thelevhixini. Wa n’wi rhandza Mara, u rhandza na Karabo. Kambe a nga rhandzi loko va titoloveta !

‘E-e ! I pongo leri !’ ku ehleketa buti wa Mara. ‘Swi twala onge ku tsutsuma tihongonyi. Onge va nga miyela !’

Kambe Mara na Karabo va ya emahlweni no tlanga.

Yoo wee!

25

Aaron u tlanga marimba eka ntlawa. Masiku hinkwawo u titoloveta exitupini xa hala handle. Tata wa Aaron u rhandza ku tshama a hlaya phephahungu exitupini xa le handle. Kambe a nga koti ku hlaya kahle hikuva Aaron u le ku titoloveteni ku tlanga marimba. Tata wa yena wa n’wi rhandza Aaron, kambe a nga rhandzi loko a titoloveta !

‘E-e ! I pongo leri !’ ku ehleketa tata wa Aaron. ‘Swi twala onge ku thona mati ephayiphini. Onge a nga miyela !’

Kambe Aaron u ya emahlweni no tlanga.

Yoo!

26

Pamela u tlanga mhalamhala. Masiku hinkwawo wa titoloveta ekamareni ra yena. I nkarhi lowu xisesana xa Pamela xi etlelaka hi wona masiku hinkwawo. Pongo leri ri pfuxa xisesana xa Pamela. Xisesana xa n’wi rhandza Pamela, kambe a xi rhandzi loko a titoloveta !

‘E-e ! I pongo leri !’ xi ehleketa. ‘Swi twala onge Pamela u chaya vhuvhuzela yo tshoveka ? Onge a nga miyela !’

Kambe Pamela u ya emahlweni no tlanga !’

Yoowee!

27

Muzi u tlanga katara ya gezi eka ntlawa. Masiku hinkwawo wa titoloveta egaraji. Loko mbyana ya Muzi yi fanele ku ta egaraji yi ta dya swakudya swa yona yi fanele ku yingisela Muzi loko a titoloveta. Mbyana ya n’wi rhandza Muzi, kambe a yi rhandzi loko a titoloveta !

‘E-e ! I pongo leri !’ ku ehleketa mbyana ya Muzi. ‘Swi twala onge i nsuna loko yi rila endleveni ya mina. Onge a nga miyela !’

Kambe Muzi u ya emahlweni no tlanga.

Yoo!

28

Siku ra khonsati ri fikile vana hinkwavo va yima ku titoloveta !

Vana va le xitejini, va yimele ku sungula. Vandyangu na vanghana va tile ku ta va hlalela. Va le ku tivutiseni leswaku vana lava va ta endla pongo ra njhani sweswi…

Hiloko ntlawa wu sungula ku tlanga. Ravi u tlanga ya fulutu yena. Fikile u tlanga vhayolini ya yena. Mara na Karabo va ba madiramu ya jembe. Aaron u tlanga marimba. Pamela u tlanga mhalamhala ya yena na Muzi u tlanga katara.

I xihlamariso lexi ! Ntlawa lowu wu tlanga kahle ! A hi pongo leri. Lebyi i vunanga !

Vanhu hinkwavo va n’wayitela va ba mavoko.

‘Mi nga yimi !’ va huwelela. ‘Yanani emahlweni mi tlanga ! Hi rhandza vunanga bya n’wina ! Hi nga mi yingisela mi tlanga vusiku na nhlikanhi ! Onge mi ngo ka mi nga yimi ku tlanga !’

Hiloko vana va ya emahlweni no tlanga.

29

3A-3 Yingisela vunanga

A. Xikambela ntswisiso

Hlamula swivutiso leswi u tirhisa swivulwa leswi nga helela.

1. Hikokwalaho ka yini vana lava nga eka ntlawa a va titoloveta ?

2. Ximbyarumbyaru xa mieheleketo eka xifaniso xi hi byela ____________________.

a) leswi munhu a swi vulaka

b) leswi munhu a swi ehleketaka

c) leswi munhu a swi tsalaka

3. Buti wa Mara a fananisa ku chayiwa ka madiramu hi Mara na Karabo na yini ?

4. Tatana wa Aaron a ringeta ku endla yini loko Aaron a titoloveta marimba ?

5. I mani loyi a fanele ku tirhisa gezi leswaku a ta kota ku titoloveta kahle ? Hikokwalaho ka yini ?

6. I xichayachayani xini lexi u ehleketaka leswaku a xi ba pongo swinene ? Hikokwalaho ka yini u vula tano ?

7. A ku ri yini xihlamariso emakumu ka xitori ?

a) Ntlawa a wu ri kahle swinene.

b) Vana va tlange kahle.

c) A ku ri na vunanga bya kahle, ku nga ri pongo.


30


DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 41, 75

Tirhisa na ku hlanganisa swivulwa leswimbirhi ku endla xivulwa xin’we xo olova.

1. Manana wa Pamela a nga rhandzi pongo ra mhalamhala. Xisesana xa Pamela a xi rhandzi pongo ra mhalamhala.

2. Mara u tlanga madiramu ya jembe. Karabo u tlanga madiramu ya jembe.

C. Ku tsala

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 11, 28DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 71, 79

Hetisa tafula leri nga laha hansi hi ku nghenisa marito lama kayivelaka.

Vito Xichayachayani Kwini Ku fana na

Ravi fulutuekamareni ro swekela eka rona

xinyenyana loko xi ringeta ku yimbelela na nkolo wo vava

Fikile vhayolini

ekamareni ro hungasela eka rona

tihongonyi loko ti tsutsuma

Aaronmati lama thonaka ephayiphini

Pamela ekamareni

katara ya gezi egaraji

31

4. Ku tshama mani la ?



nyakukolwe (heron), nkolokono (dragonfly), ntanga wa swiharhi,

xifundzheni, mananga, xa xele (xa kamba/xa xiphambati),

manghovo (meerkats), xipame, mfutsu (xibodze), ndzeyana (weaver

bird), nungu (porcupine), mhuti (duiker), rimpfani, maboboma


ncila, tinkolokono, xifanisweni, timfutsu

32

Xana wa ma vona mati ? I damu leri.

I kaya ra mani leri ? Ku tshama laha ?

Mahlo, tindleve, nomo wa xinyenyana na ncila …

U nga kuma swiharhi swingani laha ?

33

Timpfuvu na tingwenya swi tshama edan’wini. Nyakukolwe yi khoma tihlampfi leti tshamaka laha dan’wini. Machela na tinkolokono swi tshama kona na swona. Hinkwaswo swi lava mati leswaku swi ta hanya. Damu i kaya ra swona.

NXAXAMELO WA TIMHAKA

1. Swiharhi leswi nga laha xifanisweni swi tshama eNtangeni ya Swiharhi ya Kruger.

2. Ntanga leyi yi kumeka eSwifundzheni swa Limpopo na Mpumalanga.

3. I yin’wana ya tintanga letikulu laha Afrika.

34

Xana wa yi vona santi ? Ndhawu leyi i mananga.

I kaya ra mani leri ? Ku tshama mani laha ?

Mahlo, tindleve, timhondzo, xa xele na ncila …

U nga kuma swiharhi swo hambana swa njhani ?

35

Manghovo na swipame swi tshama emananga. Tinghala tikhoma ti-gemsbok leti tshamaka emananga. Timfutsu na tindzeyana swi tshama laha na swona. Emananga ka hisa, ku omile, kambe i kaya ra swona.


1. Hinkwaswo swiharhi leswi nga laha xifanisweni swi tshama eNtangeni wa Swiharhi wa Kalahari Gemsbok National.

2. Ntanga lowu wu kumeka eXifundzheni xa Kapa N’walungu.

3. I xiphemu xa ntanga wa Kgalakgadi Transfrontier na Botswana.

4. Kgalakgadi swi vula ‘ndhawu ya torha’ hi Xitswana.

36

Xana wa yi vona mirhi ? Ndhawu leyi i nhova.

I kaya ra mani leri ? Ku tshama mani laha ?

Mahlo, tindleve, timhondzo, nomu wa xinyenyana na micila yo tala …

Xana u nga kuma swiharhi swo hambana swa njhani ?

37

Nkawu na nungu swi tshama enhoveni. Tiyingwe tikhoma timhuti leti tshamaka laha enhoveni. Mampfani na swinyanyana swa rihlaza loeries swi tshama laha na swona. Nhova i kaya ra swona.


1. Hinkwaswo swiharhi leswi nga laha swi tshama entangeni wa swiharhi swa Tsitsikamma.

2. Ntanga lowu wu kumeka eSwifundzheni swa Kapa N’walungu na Kapa Vupeladyambu.

3. Ku na nhova, maboboma na milambu. Ntangu lowu wu kumeka kusuhi na lwandle.

38

Languta mepe wa Afrika Dzonga. Hinkwaswo swiharhi leswi u nga swi vona swi kumeka etindhawini to hambana ta Afrika Dzonga. Xana u nga tikuma tindhawu leti eka mepe ? Afrika Dzonga i kaya ra swona. Swi avelana vutshamo na hina.

Afrika Dzonga

39

3A-4 Ku tshama mani la ?



1. Timpfuvu na tingwenya swi tumbela kwini ?

2. Fananisa ndhawu na leswi swi kumekaka kona.

a) mananga c mati

b) damu c mirhi

c) nhova c santi

3. Vanyakukolwe va dya yini ?

4. Hi xihi xiharhi lexi lumaka lexi tshamaka emananga ?

5. Vula hi swona kumbe a hi swona X eka swivulwa leswi landzelaka.

a) Emananga ka hisa ku tlhela ku oma.

b) Tinghala ti tshama edan’wini.

c) Ntanga wa Swiharhi wa Kruger wu le Kapa Vuxa.

d) Tiyingwe ti tshama enhoveni.

6. Hi xihi xiharhi lexi tshamaka enhoveni xi cincaka muhlovo ?

7. Swiharhi leswi u nga hlaya hi swona _______________.

a) hinkwaswo swi tshama entangeni wa swiharhi

b) hinkwaswo swi tshama eAfrika Dzonga

c) hinkwaswo i swiharhi swa nhova


40

8. Languta mepe wa Afrika Dzonga lowu nga eka papila ra 38. Kuma ntanga wa swiharhi. I yini leswi nga teka ndhawu leyikulu eAfrika Dzonga – vanhu kumbe swiharhi ? U ehleketa leswaku a ku ta humelela yini loko a ku nga ri ntanga wa swiharhi ?


DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 92DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 75, 112

Hlanganisa swivulwa swimbirhi u tirhisa kambe.

1. Timpfuvu ti tshama edan’wini. Swipame swi tshama emananga.

2. Tinkawu ti tshama enhoveni. Tingwenya ti tshama edan’wini.

3. Timhala ti tshama emananga. Tinungu ti tshama enhoveni.

C. Ku tsala

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 94

Hlawula xiharhi lexi u xi rhandzaka eka xitori. Tsala timhaka ta tsevu hi xiharhi xexo, xikombiso: laha xi tshmaka kona, leswi xi swi dyaka, xi na milenge yi ngani, loko xi ri na nghozi, na swin’wana swo tsakisa hi xiharhi xexo. Dirowa xifaniso xa xiharhi xa wena.

Buku ya 3A

ISBN: 978-1-77580-551-9

GIREDI YA 3


1. Sokisi ra ndzi rivata2. U ta endla yini? 3. Xilayi xo hetelela xa khekhe4. I thyaka leri!

1. Tatana u sele na n’wana2. Xi famba hi xihatla3. Swi kahle ku nyikela4. Xivumbeko xa xifaniso


1. I vhilwa ra mani leri?2. Xihundla3. I mani a nga faya fasitere?4. Hi baka na kokwana

1. Hi pfuneni!2. U kwihi Xiluva?3. Yoo, i rikulu kheroto leri!4. Hi tlanga xitumbelelani


1. Va ya xava swiambalo2. Sopo ya maribye3. Yingisela vunanga4. Ku tshama mani la?

1. Aa, Tatana Nkawu!2. Ku kanetana ka moya na dyambu3. Ku lulamisela riendzo4. I nkarhi wo etlela


1. Risokoti na njiya2. I tino ra mani leri?3. Mpfundla na Xibodze4. Afrika Dzonga ra hina

1. Doroba ra ka hina2. Nghala na kondlo3. Xitori xa masalamusi4. Vahloti

(na Xibuku xa xikombiso xa tinhlamulo)

Tibuku to hlaya eka levhele leyi ti na mapheji yo tala, matsalwa yo tala eka pheji, swivulwa swo leha, swivulwa swa tiphetheni to hambana, ririmi ra ximfumo ro hlamusela, na ntivomarito wo fuwa. Sweswi

ku hlaya swo titela kunene, matimba yo tala ma kongomisiwe eka xikambelantwisiso ku nga ri eka marito/ ku hlaya hi ku nonoka hikuva vadyondzi va tshunelela ku kota ku tihlayela hi voxe.

Tibuku leti to hlaya tinyika nkarhi eka ku hlaya hi ntlawa, ku hlaya hi ku leteriwa,ku hlaya hi vambirhimbirhi na ku hlaya va ri voxe.

XITSONGA

Tibuku to hlaya to siyanana ta Levhele 3 ta Vula Bula tinyika mpfuxelelo eka vahlayi lava hatlaka va kota ku hlaya kahle. Buku yin’wana na yin’wana yo hlaya yi na switori swa mune swo hambana, ku katsa matsalwa ya ntiyiso. Emasungulweni ya xitori xin’wana na xin’wana ku na ntivomarito wo tlhontlha na nongonoko wa marito yo tika lawa vadyondzi va faneleke ku ma tiva. Xitori xin’wana na xin’wana xi landzela hi swivutiso

swa xikambelontwisiso, na migingiriko ya ririmi na ku tsala leyi nga hlanganisiwa na CAPS na Buku ya Migingiriko ya Giredi 3 ya DBE.

Ku fanele ku hlayiwa tibuku timbirhi to hlaya hi kotara - Kotara 1: Buku 1A na 1B, Kotara 2: Buku 2A na 2B, Kotara 3: Buku 3A na 3B, Kotara 4: Buku 4A na 4B. Tibuku leti tifamba hi timbirhimbirhi (A na B) naswona

ti le ka levhele yin’we kutani ku nga sunguriwa ku hlaya yin’wana na yin’wana eka tona.

Visit the Vula Bula website to view or buy all materials

www.vulabula.co.za


http://www.vulabula.co.za

a buku ya 3a buku ya - molteno institute for language and ... › sites › default › files ›...

Documents