AΡΓΤΡΟΠΟΤΛΟΤ, ΜΑΡΙΑ ΙΩΑΝΝΑ, Kλινικόσ Ψυχολόγοσ, Msc, Ph.D. -

Ψυχοθεραπεύτρια Γνωςιακόσ / υμπεριφοριςτικόσ Κατεύθυνςησ

gmargirop@gmail.com, www.argiropoulou.gr

Για να μπορούν να κϊνουν φύλουσ, τα παιδιϊ πρϋπει να μϊθουν να ρυθμύζουν τον θυμό τουσ

Η πρώτη παιδικό ηλικύα εύναι ςημαντικό για την κατανόηςη τησ προϋλευςησ και του τρόπου ελϋγχου τησ επιθετικόσ ςυμπεριφορϊσ

τη πρώτη παιδικό ηλικύα εμφανύζονται δύο κατηγορύεσ: επιθετικόσ ςυμπεριφορϊσ με διακριτό αναπτυξιακό πορεύα:

Α) εθρικό επιθετικότητα: πρϊξεισ που αποςκοπούν ςτο να πληγώςουν το θύμα, ςωματικϊ ό αλλιώσ Β) τη ςυντελεςτικό επιθετικότητα: επιθετικϋσ πρϊξεισ που αποςκοπούν ςτην ολοκλόρωςη μη επιθετικών ςτόχων π.χ. ςτην απόκτηςη αντικειμϋνου

τα αδϋρφια η ςυντελεςτικό επιθετικότητα αυξϊνεται κατακόρυφα μεταξύ 1-2 ετών-ςυμπύπτει με την περιόδο που αναπτύςςουν διακριτό αύςθηςη εαυτού και ανηςυχούν για τα δικαιώματα ιδιοκτηςύασ των παιχνιδιών τουσ

Η επιθετικότητα μπορεύ να πϊρει διαφορετικϋσ μορφϋσ οι οπούεσ ςυςχετύζονται από τισ εξελύξεισ ςε διϊφορουσ τομεύσ τησ ανϊπτυξησ: Π.χ. η κοροιδύα αποτελεύ λεπτό μορφό επιθετικότητασ ςυςχετύζεται με τη γνωςτικό και τη γλωςςικό ανϊπτυξη των παιδιών καθώσ και την ανϊπτυξη τησ ικανότητϊσ τουσ να κατανοούν την ψυχικό κατϊςταςη και τισ επιθυμύεσ του ϊλλου (π.χ. κϊποιοσ θα πληγωθεύ αν τον αποκαλϋςω με ϋνα ςυγκεκριμϋνο όνομα)

Μετϊ τα 2 ϋτη τα αδϋρφια εύναι πιο πιθανό να κοροιδϋψουν παρϊ να πληγώςουν ςωματικϊ το ϋνα το ϊλλο

Σα αγόρια εύναι πιο επιθετικϊ από τα κορύτςια Σα αγόρια εύναι πιο πιθανό να χτυπόςουν, να ςπρώξουν, να

βρύςουν ό να απειλόςουν ότι θα δεύρουν ϊλλα παιδιϊ Σα αγόρια εύναι πιο πιθανό να επιλϋξουν ςυγκρουςιακϋσ

λύςεισ όταν τουσ ζητηθεύ να προςποιηθούν ςυγκρουςιακϋσ καταςτϊςεισ που μπορεύ να τουσ ςυμβούν ςτον παιδικό

τα 2 ϋτη η ϊμεςη επιθετικότητα μειώνεται ςημαντικϊ ςτα κορύτςια, ενώ αυξϊνεται ελαφρώσ ςτα αγόρια

Σα κορύτςια προςχολικόσ και ςχολικόσ ηλικύασ εύναι πιο πιθανό να εμφανύςουν επιθετικότητα ςχϋςεων (ςκοπεύει να βλϊψει τισ φιλύεσ ενόσ ϊλλου παιδιού ό να το αποκλεύςει από την ομϊδα

Ο θυμόσ, αποτελεύ ϋνα φυςιολογικό φαινόμενο τησ ανθρώπινησ ζωόσ με μεγϊλη προςαρμοςτικό και εξελικτικό αξύα

η αδυναμύα επιτυχούσ διαχεύριςησ του θυμού μπορεύ να προκαλϋςει μεγϊλεσ δυςκολύεσ ςτο ϊτομο και να επηρεϊςει αρνητικϊ την επαγγελματικό του ςταδιοδρομύα, τισ κοινωνικϋσ του ςχϋςεισ ακόμα και την ςωματικό του υγεύα

η ςοβαρότητα των προβλημϊτων θυμού δεν εύναι πϊντοτε εύκολο να αξιολογηθεύ, όμωσ ςημαντικότατο ρόλο παύζει η ςυχνότητα, η ϋνταςη, η διϊρκεια καθώσ επύςησ και ο τρόποσ εκδόλωςησ των επειςοδύων θυμού

ύμφωνα με τουσ Dollard, Doob, Miller, Mower & Sears (1983) η επιθετικό ςυμπεριφορϊ γύνεται με ςκοπό να θύξει, να προκαλϋςει βλϊβη ό να τραυματύςει το ϊτομο ςτο οπούο απευθύνεται. Ο οριςμόσ αυτόσ βαςύζεται ςτισ ςυνθόκεσ που προηγούνται τησ επιθετικόσ ςυμπεριφορϊσ και ιδιαύτερα ςτην πρόθεςη του δρϊςτη να προκαλϋςει βλϊβη ςτο θύμα.

Η επικριτϋσ επιςημαύνουν ότι εύναι ιδιαύτερα δύςκολο να εκτιμηθεύ η πρόθεςη ενόσ δρϊςτη καθώσ δεν μπορεύ να παρατηρηθεύ ϊμεςα.

Δεν μπορούν να θεωρηθούν επιθετικϋσ όλεσ οι ςυμπεριφορϋσ που προκαλούν βλϊβη ό τραυματιςμό ςτον αποδϋκτη (π.χ. ϋνα παιδύ χτυπϊει κατϊ λϊθοσ ςτο παιχνύδι ϋνα ϊλλο)

ύμφωνα με τον Βrain (1994) για να θεωρηθεύ μια ςυμπεριφορϊ επιθετικό θα πρϋπει:

1. Να μπορεύ εν δυνϊμει να προκαλϋςει βλϊβη ςτον αποδϋκτη τησ, αν και δεν μπορούν να θεωρηθούν επιθετικϋσ όλεσ οι ενϋργειεσ που εύναι δυνατόν να προκαλϋςουν τραυματιςμό 2. Να γύνεται με ςκοπό να βλϊψει το θύμα, ακόμα κι αν η κρύςη του θύματοσ, του δρϊςτη και ενόσ εξωτερικού αμερόληπτου παρατηρητό διαφϋρει ωσ προσ αυτό το θϋμα 3. Να ςυνδϋεται με αυξημϋνη διϋγερςη του θύτη 4. Να προκαλεύ αποςτροφό ςτο θύμα

ύμφωνα με τουσ Walters & Parke (1964) ο χαρακτηριςμόσ μιασ ςυμπεριφορϊσ ωσ επιθετικόσ εξαρτϊται ςε ϋνα βαθμό από την κρύςη του παρατηρητό η οπούα διαφϋρει ανϊλογα με τον πολιτιςμό από τον οπούο προϋρχεται, το φύλο, το μορφωτικό του επύπεδο, προηγούμενεσ ςχετικϋσ εμπειρύεσ .

Σο ϊτομο που ϋχει παρατηρόςει μια πρϊξη και καλεύται να κρύνει εϊν εύναι επιθετικό λαμβϊνει υπόψη του διϊφορουσ παρϊγοντεσ όπωσ τισ ςυνθόκεσ που προηγόθηκαν τισ πρϊξησ, τισ επιπτώςεισ τησ για τον αποδϋκτη, τη ςοβαρότητα τησ βλϊβησ που επϋφερε ο θύτησ, τη θϋςη του θύτη και του θύματοσ ςτην ομϊδα που ανόκουν κ.λ.π.

Η αξιολόγηςη ενϋχει ϋνα υποκειμενικό ςτοιχεύο, με αποτϋλεςμα οι μϊρτυρεσ αντύςτοιχων γεγονότων να διαφωνούν μεταξύ τουσ ωσ προσ τα ύδια τα γεγονότα, τη ςημαςύα τουσ, τισ αιτύεσ τουσ και ωσ προσ το αν μια ςυγκεκριμϋνη ενϋργεια όταν επιθετικό πρϊξη

Οι επιθετικϋσ ςυμπεριφορϋσ χωρύζονται ςε κατηγορύεσ: Α) τη θυματοπούηςη/ εκφοβιςμό: επιθετικϋσ πρϊξεισ που αποςκοπούν ςτην καθυπόταξη του παιδιού-ςτόχου Β) τη ςυντελεςτικό επιθετικότητα: επιθετικϋσ πρϊξεισ που αποςκοπούν ςτην ολοκλόρωςη μη επιθετικών ςτόχων π.χ. ςτην απόκτηςη αντικειμϋνου

ύμφωνα με τουσ ψυχαναλυτϋσ και τουσ εθολόγουσ η επιθετικότητα εύναι ϋνςτικτο εγγενϋσ ςτην ανθρώπινη φύςη.

Ο οργανιςμόσ παρϊγει επιθετικό ενϋργεια η οπούα ςυςςωρευϋται και ςτη ςυνϋχεια εκτωνόνεται με επιθετικϋσ πρϊξεισ.

Η εκδόλωςη τησ επιθετικόσ ενϋργειασ υπό μορφό επιθετικών ςυμπεριφορών θεωρεύται αναπόφευκτη

Ο Freud πρότεινε το ϋνςτικτο του θανϊτου, το οπούο επιδιώκει την παύςη τησ ζωόσ και αποτελεύ τη βϊςη των βύαιων και καταςτροφικών ενεργειών

Μϋροσ τησ ενϋργειασ που αντλεύται από την τροφό μετατρϋπεται ςε επιθετικό ενϋργεια η οπούα εκτονώνεται περιοδικϊ ώςτε να μην ςυςςωρεύεται ςε επικύνδυνο βαθμό

Η εκτόνωςη τησ επιθετικόσ ενϋργειασ μπορεύ να γύνει εύτε με κοινωνικϊ αποδεκτό τρόπο (π.χ. ϋντονο παιχνύδι, δουλειϊ, ϊθληςη) εύτε μϋςω λιγότερο αποδεκτών ενεργειών (π.χ. λεκτικό ό ςωματικό επύθεςη)

Η επιθετικό ενϋργεια μπορεύ επύςησ να ςτραφεύ εναντύον του εαυτού (π.χ. αυτοτιμωρύα, αυτοκτονύα)

Ο εθολόγοσ Lorenz (1966) αντιμετώπιζε την επιθετικότητα ωσ ϋνςτικτο, ςύμφυτο ςτουσ ανθρώπουσ και ςτα ζώα, το οπούο κατευθύνεται ςυχνϊ εναντύον των μελών του ύδιου εύδουσ

Ειδικό ενϋργεια για αυτό το ϋνςτικτο ςυςςωρεύεται και απελευθερώνεται από τα κατϊλληλα απελευθερωτικϊ ερεθύςματα

Όταν η ενςτικτώδησ ςυμπεριφορϊ δεν ϋχει την ευκαιρύα να εκδηλωθεύ για πολύ καιρό γύνεται υπερχεύλιςη τησ ενϋργειασ και εκδηλώνεται παρϊ την απουςύα απελευθερωτικών ερεθιςμϊτων

Η ϋνταςη τησ επιθετικότητασ εξαρτϊται από την ποςότητα τησ ςυςςωρευμϋνησ ενϋργειασ και την ιςχύ του ςυγκεκριμϋνου απελευθερωτικού ερεθύςματοσ

ύμφωνα με τη ςυμπεριφοριςτικό κατεύθυνςη οι επιθετικϋσ ςυμπεριφορϋσ αποτελούν μια ειδικό κατηγορύα κοινωνικόσ ςυμπεριφορϊσ και εύναι αποτϋλεςμα μϊθηςησ. Η επιθετικότητα ορύζεται εύτε από τισ ςυνθόκεσ που ιςχύουν πριν την εκδόλωςό τησ και δεύχνουν τισ προθϋςεισ του θύτη εύτε βϊςη των επιπτώςεών τησ ςτον αποδϋκτη τησ ςυμπεριφορϊσ

Η ςυμπεριφοριςτικό θεωρύα των ορμών υποςτηρύζει ότι η επιθετικό ςυμπεριφορϊ κινητοποιεύται από εςωτερικϋσ ορμϋσ που πυροδοτούνται από εξωτερικϊ ερεθύςματα

ύμφωνα με την υπόθεςη τησ ματαύωςησ- επιθετικότητασ η εμφϊνιςη τησ επιθετικότητασ προυποθϋτει την εμπειρύα τησ ματαύωςησ- Η ματαύωςη οδηγεύ πϊντα ςε κϊποια μορφό επιθετικότητασ

Ο Μiller (1941) υποςτόριξε ότι η επιθετικότητα δεν εύναι η μοναδικό αντύδραςη ςτη ματαύωςη αλλϊ η επιθετικό ςυμπεριφορϊ εύναι πϊντα αποτϋλεςμα κϊποιασ ματαύωςησ, κϊτι που δεν επαληθϋυτηκε ερευνητικϊ

Ο Berkowitz (1974) υποςτόριξε ότι η εμπειρύα τησ ματαύωςησ οδηγεύ το ϊτομο ςε μια κατϊςταςη εγρόγορςησ και θυμού, αλλϊ προκειμϋνου να εκδηλωθεύ επιθετικότητα εύναι απαραύτητη η παρουςύα ερεθιςμϊτων που ϋχουν όδη ςυνδεθεύ με θυμό ό επιθετικότητα ςτο παρελθόν (π.χ. παιχνύδια-όπλα, επιθετικϊ πρότυπα ςυμπεριφορϊσ), ςύμφωνα με τισ αρχϋσ τησ κλαςικόσ εξαρτημϋνησ μϊθηςησ

Ο Bandura (1991) υποςτόριξε ότι η επιθετικό ςυμπεριφορϊ δεν προκαλεύται από εςωτερικϋσ ορμϋσ, δύνοντασ ϋμφαςη ςε περιβαλλοντικϋσ και γνωςτικϋσ παραμϋτρουσ και ςτουσ μηχανιςμούσ τησ αυτορρύθμιςησ

Σο παιδύ μαθαύνει επιθετικϋσ ςυμπεριφορϋσ μϋςω τησ παρατόρηςησ και μύμηςησ προτύπων (π.χ. γονεύσ, ςυνομόλικοι, ΜΜΕ, κοινωνύα)

Η προςοχό καθορύζει το βαθμό ςτον οπούο το παιδύ θα προςϋξει το πρότυπο, τα χαρακτηριςτικϊ του προτύπου ςτα οπούα θα επικεντρωθεύ η προςοχό του και την ακρύβεια καταγραφόσ των παρατηρόςεών του

Η διατόρηςη των παρατηρόςεων ςτη μνόμη ςτηρύζεται ςτη νοητικό τουσ αναπαρϊςταςη και επανϊληψη

τη ςυνϋχεια το παιδύ θα πρϋπει να αναπαραγϊγει κινητικϊ (μύμηςη) όςεσ ςυμπεριφορϋσ ϋχει παρατηρόςει και αποθηκεύςει ςτη μνόμη

Σα κύνητρα τησ ςυμπεριφορϊσ καθορύζουν αν τα όςα ϋχει μϊθει το παιδύ μεταφραςτούν ςε πρϊξη

Όταν το παιδύ παρατηρεύ ϋνα πρότυπο, εκτόσ από τισ ςυμπεριφορϋσ μαθαύνει και τισ ςυνϋπειϋσ τουσ

Η ενύςχυςη δια αντιπροςώπου θα καθορύςει αν το παιδύ μιμιθεύ το πρότυπο (αν το πρότυπο τιμωρόθηκε, δεν θα επαναλϊβει επιθετικϋσ πρϊξεισ, αν επιβραβεύτηκε, θα τισ μιμηθεύ)

Η ικανότητα του ατόμου να θϋτει ςτόχουσ και εςωτερικϋσ προδιαγραφϋσ και να αξιολογεύ τη ςυμπεριφορϊ του βϊςει του βαθμού επύτευξόσ τουσ επηρεϊζει τη διατόρηςη των επιθετικών ςυμπεριφορών

Η ικανότητα του ατόμου να θϋτει ςτόχουσ και εςωτερικϋσ προδιαγραφϋσ και να αξιολογεύ τη ςυμπεριφορϊ του βϊςει του βαθμού επύτευξόσ τουσ επηρεϊζει τη διατόρηςη των επιθετικών ςυμπεριφορών

Σο ϊτομο ρυθμύζει μόνο του τη ςυμπεριφορϊ του μϋςω του μηχανιςμού τησ αυτοενύςχυςησ- αυτοτιμωρύασ

Όταν οι επιθετικϋσ πρϊξεισ αξιολογούνται θετικϊ, το ϊτομο ςυμπεριφϋρεται επιθετικϊ γιατύ νοιώθει υψηλό αυτοεκτύμηςη, περηφϊνεια και ικανοπούηςη

Οι περιςςότεροι ϊνθρωποι αξιολογούν αρνητικϊ τισ επιθετικϋσ ςυμπεριφορϋσ γιατύ νοιώθουν ενοχϋσ και ντροπό, οπότε τισ αποφεύγουν

Ηθικό απεμπλοκό: μη επιθετικϊ παιδιϊ δρουν επιθετικϊ καθώσ η ηθικό απεμπλοκό τουσ επιτρϋπει να δικαιολογόςουν ςτον εαυτό τουσ πρϊξεισ που διαφορετικϊ θα αξιολογούςαν αρνητικϊ μϋςω των παρακϊτω διεργαςιών:

1. Γνωςτικό αναδόμηςη: υποβϊθμιςη τησ ςοβαρότητασ τησ επιθετικόσ πρϊξησ μϋςω ςύγκριςησ με πιο κατακριτϋεσ πρϊξεισ ϊλλων ατόμων

2. Διϊχυςη τησ ευθύνησ: ςε ομϊδα ατόμων που δρα επιθετικϊ η ατομικό ευθύνη εύναι μικρότερη καθώσ διαχϋεται ςτα μϋλη τησ ομϊδασ

3. Σρόποσ αντύληψησ του θύματοσ από θύτη: υποβϊθμιςη αξύασ θύματοσ

4. Απόδοςη ευθύνησ για επιθετικό πρϊξη ςτο θύμα: ο θύτησ πιςτεύει ότι το θύμα αξύζει αυτϊ που του ςυμβαύνουν

Όταν οι γονεύσ και οι εκπαιδευτικού δεν αντιδρούν ςτο μηχανιςμό τησ ηθικόσ απεμπλοκόσ, τα παιδιϊ μαθαύνουν να τον χρηςιμοποιούν για να δικαιολογόςουν τον εαυτό και τισ πρϊξεισ τουσ

Ο τρόποσ που θα αντιδρϊςει ϋνα ϊτομο ςτη ματαύωςη ό ςε πιθανό πρόκληςη δεν εξαρτϊται τόςο από τα κοινωνικϊ ερεθύςματα που θα δεχθεύ από το περιβϊλλον όςο από τον τρόπο γνωςτικόσ επεξεργαςύασ και ερμηνεύασ αυτών των ερεθιςμϊτων

Όταν ϋνα παιδύ ειςϋρχεται ςε μια κοινωνικό κατϊςταςη φϋρνει μαζύ του εμπειρύεσ από προηγούμενεσ καταςτϊςεισ που εύναι αποθηκευμϋνεσ ςτη μνόμη και ϋχει ςυνόθωσ κϊποιο ςτόχο (π.χ. να κϊνει φύλουσ, να διαςκεδϊςει).

Αν ςυμβεύ ϋνα απρόοπτο γεγονόσ, θα το ερμηνεύςει και θα αντιδρϊςει ςε αυτό βϊςει τησ ακόλουθησ γνωςτικόσ επεξεργαςύασ πληροφοριών:

1. Αποκωδικοπούηςη πληροφοριών που αφορούν το γεγονόσ: πχ. Γιατύ ϋνα παιδύ με χτύπηςε ςτη πλϊτη; Προςοχό ςτισ αντιδρϊςεισ του για να αποκαλύψει τισ προθϋςεισ του

2. Ερμηνεύα πληροφοριών: ςύγκριςη πληροφοριών με παλαιότερεσ ςχετιζόμενεσ με παρελθούςεσ εμπειρύεσ-απόφαςη για προθϋςεισ παιδιού

3. Αναζότηςη κατϊλληλησ αντύδραςησ:αναζότηςη εναλλακτικών τρόπων αντύδραςησ

4. Απόφαςη για κατϊλληλο τρόπο αντύδραςησ: βϊςει τησ αξιολόγηςησ των επιπτώςεων κϊθε πιθανόσ αντύδραςησ

5. Εκδόλωςη αντύδραςησ που επιλϋχθηκε από το παιδύ

Σα παιδιϊ αντιδρούν διαφορετικϊ ςτισ κοινωνικϋσ καταςτϊςεισ γιατύ διαφϋρουν ωσ προσ τισ παρελθούςεσ εμπειρύεσ και ωσ προσ την ικανότητα για γνωςτικό επεξεργαςύα των πληροφοριών που αναφϋρονται ςε κοινωνικϊ ερεθύςματα

Σα επιθετικϊ παιδιϊ μπορεύ να αντιδρϊςουν βύαια γιατύ βϊςει των προηγούμενων εμπειριών θεωρούν ότι οι ςυνομόλικοι εύναι εχθρικού μαζύ τουσ

Όταν ϋχουν να αντιδρϊςουν ςτη ςυμπεριφορϊ ενόσ παιδιού που η πρόθεςό του εύναι αςαφόσ ψϊχνουν να βρουν πληροφορύεσ που αποδεικνύουν την προςδοκύα τουσ αποδύδοντασ ςυχνϊ λανθαςμϋνα εχθρικό πρόθεςη

Ϊρα δρουν επιθετικϊ, τα ϊλλα παιδιϊ το αντιλαμβϊνονται ωσ πρόκληςη και ανταποδύδουν την επιθετικότητα, ενιςχύοντασ την προςδοκύα του επιθετικού παιδιού-φαύλοσ κύκλοσ

Η γνωςτικό επεξεργαςύα κοινωνικών ερεθιςμϊτων καθοδηγεύται από λανθαςμϋνεσ γνωςτικϋσ δομϋσ, οι οπούεσ εύναι αποθηκευμϋνεσ ςτη μνόμη (γνωςτικϊ ςχόματα, ςενϊρια, εςωτερικϊ μοντϋλα επεξεργαςύασ)

Οι ϊνθρωποι αναπαριςτούν ςε ςχηματικό μορφλη αναμνόςεισ γεγονότων, οι οπούεσ δημιουργούν ιςχυρϋσ προςδοκύεσ που επηρεϊζουν τον τρόπο που ερμηνεύουν τα κοινωνικϊ ερεθύςματα

Από μικρϊ τα παιδιϊ μαθαύνουν ςενϊρια (εξειδικευμϋνα ςτερεότυπα ςχόματα) ςχετικϊ με τον τρόπο που εκτυλύςςονται τα γεγονότα ςε περιπτώςεισ επιθετικόσ ςυμπεριφορϊσ

Σα ςενϊρια περιλαμβϊνουν πληροφορύεσ για τισ ςυνθόκεσ που προηγούνται τησ επιθετικόσ πρϊξησ, λεπτομϋρειεσ για το πλαύςιο και για τισ ύδιεσ τισ ςυμπεριφορϋσ και τισ πιθανϋσ τουσ ςυνϋπειεσ

Σα επιθετικϊ παιδιϊ ϋχουν ευκολότερη πρόςβαςη ςενϊρια που αναφϋρονται ςε επιθετικϊ γεγονότα

Η επιθετικότητα αποτελεύ ϋνα φυςιολογικό φαινόμενο που μεταβϊλλεται κατϊ τη διϊρκεια τησ ανϊπτυξησ του παιδιού τόςο ωσ προσ τη μορφό εκδόλωςησ όςο και ωσ προσ τα κοινωνικϊ ερεθύςματα που το προκαλούν

Σα ξεςπϊςματα θυμού των μικρών παιδιών μειώνονται κατϊ τη διϊρκεια τησ προςχολικόσ ηλικύασ και ςχεδόν εξαφανύζονται μϋχρι τα 4 ϋτη

Η προςπϊθεια αντεκδύκηςησ ςτισ περιπτώςεισ που το παιδύ δεχτεύ επύθεςη από ϊλλο παιδύ ό ματαιωθεύ αυξϊνει μετϊ τα 3 ϋτη

Σα παιδιϊ 2-3 ετών ςυμπεριφϋρονται επιθετικϊ όταν οι γονεύσ τουσ προςπαθούν να τα περιορύςουν και να αςκόςουν τον ρόλο τουσ

Σα παιδιϊ 2-3 ετών μπορεύ να κλωτςόςουν ό να χτυπόςουν. Η επιθετικότητϊ τουσ εύναι ςυντελεςτικό και αποςκοπεύ ςτην απόκτηςη ό διατόρηςη κϊποιου παιχνιδιού/ αντικειμϋνου

Σα μεγαλύτερα παιδιϊ ςυμπεριφϋρονται επιθετικϊ όταν μαλώςουν με τα αδϋρφια τουσ ό ϊλλα παιδιϊ. Επιτύθενται ςπανιότερα ςωματικϊ αλλϊ χρηςιμοποιούν λεκτικό επιθετικότητα (κοροιδεύουν, βρύζουν). Η επιθετικότητα αυτό εύναι εχθρικό και ςκοπεύει ςτο να προκαλϋςει βλϊβη ςτο ϊλλο παιδύ

Οι ατομικϋσ διαφορϋσ ςτην επιθετικότητα εμφανύζουν διαχρονικό ςταθερότητα ανταγωνιζόμενεσ την νοημοςύνη.

Η διαχρονικό ςυνϊφεια τησ επιθετικότητασ από 6 μηνών ϋωσ 21 ετών κυμαύνεται από 0,40 ϋωσ 0,70 ανϊλογα με την ϋρευνα. Οι μελϋτεσ αφορούν επιθετικϋσ ςυμπεριφορϋσ που βρύςκονται μϋςα ςτα πλαύςια τησ φυςιολογικόσ ςυμπεριφορϊσ για την ηλικύα και το φύλο του παιδιού.

Η ταυτόχρονη εμφϊνιςη πολλών επιθετικών ςυμπεριφορών, η ςοβαρότητα, η ςυχνότητα και η διϊρκεια τησ εμφανιςόσ τουσ καθώσ και η εκδόλωςό τουσ ςε διαφορετικϊ πλαύςια (π.χ. ςπύτι, ςχολεύο, κοινότητα) αποτελούν κριτόρια για τη διϊγνωςη των διαταραχών διαγωγόσ

Πολλϊ ςυμπτώματα τησ διαταραχόσ διαγωγόσ και τησ εναντιωματικόσ προκλητικόσ διαταραχόσ εύναι πολύ ςυχνϊ ςε μεγϊλο αριθμό παιδιών και εφόβων, θεωρούνται φυςιολογικϊ και ξεπερνιούνται με την πϊροδο του χρόνου

Η διϊγνωςη εύναι ϋγκυρη μόνο όταν προϋρχεται από ειδικούσ ψυχικόσ υγεύασ

Τπϊρχει ςημαντικό διαχρονικό ςταθερότητα μεταξύ τησ ανυπακοόσ, τησ προκλητικόσ ςυμπεριφορϊσ απϋναντι ςε ενηλύκουσ, τησ επιθετικόσ ςυμπεριφορϊσ προσ ςυνομιλόκουσ, τησ παρορμητικόσ και υπερκινητικόσ ςυμπεριφορϊσ ςτη προςχολικό ηλικύα και των πιο ςοβαρών προβλημϊτων ςυμπεριφορϊσ ςτη ςχολικό ηλικύα

Αν και τα περιςςότερα παιδιϊ με διαταραχό διαγωγόσ ξεπερνούν τα προβλόματϊ τουσ μϋχρι το τϋλοσ τησ εφηβεύασ, 40% των παιδιών εμφανύζουν αντικοινωνικό ςυμπεριφορϊ ό αντικοινωνικό διαταραχό προςωπικότητασ ωσ ενόλικοι.

Περύπου 75-90% των ενηλύκων με αντικοινωνικό ςυμπεριφορϊ εύχαν διαταραχό διαγωγόσ ωσ παιδιϊ

Οι διαταραχϋσ διαγωγόσ μπορεύ να ϋχουν πρώιμη ό όψιμη ϋναρξη

Η κλινικό εικόνα και η πρόγνωςη εξαρτώνται από τον χρόνο ϋναρξησ

Πρώιμη ϋναρξη: 8-10 ϋτη Βρεφικό ηλικύα: ςυνόθωσ αγόρια, δύςκολη ιδιοςυγκραςύα,

δυςκολύεσ προςαρμογόσ ςτισ αλλαγϋσ, ακανόνιςτοι ρυθμού ςτον ύπνο και τη διατροφό, υψηλό επύπεδο δραςτηριότητασ, χαμηλό ανοχό ςτη διϋγερςη και ςτη ςωματικό επαφό.

Προςχολικό ηλικύα: ανυπακοό, χαμηλό ανοχό ςτη ματαύωςη, ϋντονη επιθετικότητα & δυςκολύεσ ςτισ ςχϋςεισ με ςυνομιλόκουσ

χολικό ηλικύα: ςυμπτώματα εναντιωματικόσ-προκλητικόσ διαταραχόσ, επιθετικό ςυμπεριφορϊ προσ ςυνομιλόκουσ, διαταραγμϋνεσ ςχϋςεισ με ςυνομιλόκουσ, απορρύπτονται από αυτούσ.

Εφηβεύα: ψϋμματα, αύξηςη βύαιων εκρόξεων επιθετικότητασ, κλοπϋσ, ςκαςιαρχεύο, φυγό από ςπύτι, κατϊχρηςη αλκοολ και ουςιών, πρώιμεσ ςεξουαλικϋσ ςχϋςεισ

Όςο νωρύτερα εκδηλώνονται τα προβλόματα ςυμπεριφορϊσ ςτα αγόρια τόςο πιο πιθανόν εύναι να εμφανύςουν αντικοινωνικό ςυμπεριφορϊ ό αντικοινωνικό διαταραχό προςωπικότητασ ωσ ενόλικεσ

Η πρώιμη ϋναρξη των διαταραχών διαγωγόσ παρουςιϊζει ςυννοςηρότητα με ΔΕΠ-Τ, με ςυναιςθηματικϋσ διαταραχϋσ, με διαταραχϋσ λόγου και και με νευροψυχολογικϋσ διαταραχϋσ ςυνδεόμενεσ με δυςκολύα ςτη ςυγκϋντρωςη και χαμηλό νοημοςύνη

Όψιμη ϋναρξη: 13 ετών, ύδια ςυχνότητα ςτα 2 φύλα Σα παιδιϊ που δεν εμφανύζουν ςυμπτώματα πριν τα 10 ϋτη

εύναι λιγότερο επιθετικϊ ςυγκριτικϊ με αυτϊ που ϋχουν πρώιμη ϋναρξη και ϋχουν καλύτερεσ ςχϋςεισ με ςυνομιλόκουσ

Η όψιμη ϋναρξη δεν ςυνδϋεται με νευροψυχολογικϋσ διαταραχϋσ, χαμηλό νοημοςύνη και προβλόματα ςτη ςχολικό επύδοςη

Η πρόωρη εφηβεύα ςε ςυνδυαςμό με τη γνωςτικό ανωριμότητα πιθανόν εκθϋτει τα παιδιϊ ςε καταςτϊςεισ που αυξϊνουν τον κύνδυνο εκδόλωςησ παραβατικόσ ό αντικοινωνικόσ ςυμπεριφορϊσ

Σα ςυμπτώματα εύναι «καλοόθη» και ςυνόθωσ ξεπερνιούνται ςτο τϋλοσ τησ εφηβεύασ

Χειρότερη πρόγνωςη: ςυννοςηρότητα τησ διαταραχόσ διαγωγόσ με ϊλλεσ διαταραχϋσ (ΔΕΠ-Τ)

50-90% των παιδιών με διαταραχό διαγωγόσ ϋχουν ΔΕΠ-Τ, εμφανύζουν πρόβλημα ςτον αυτοϋλεγχο, παρουςιϊζουν πρώιμη ϋναρξη τησ διαταραχόσ διαγωγόσ, περιςςότερη ςωματικό επιθετικότητα και πιο επύμονη μορφό αντικοινωνικόσ ςυμπεριφορϊσ

Το 1/3 με 1/5 των παιδιών με διαταραχή διαγωγήσ εμφανίζει ειδική αναγνωςτική δυςκολία, ενώ το 1/3 των παιδιών με ειδική αναγνωςτική δυςκολία εμφανίζει διαταραχή διαγωγήσ Πιθανού μηχανιςμού: Οι διαταραχϋσ διαγωγόσ παρεμποδύζουν τη μϊθηςη Οι μαθηςιακϋσ δυςκολύεσ προκαλούν τισ διαταραχϋσ

διαγωγόσ Μια τρύτη μεταβλητό, όπωσ η ΔΕΠ-Τ ευθύνεται και για τισ

διαταραχϋσ διαγωγόσ και για τισ μαθηςιακϋσ δυςκολύεσ

16% των παιδιών με κατϊθλιψη εμφϊνιζε διαταραχϋσ διαγωγόσ, οι οπούεσ ϋμοιαζαν ωσ αποτϋλεςμα τησ κατϊθλιψησ

Οι διαταραχϋσ διαγωγόσ εμφανύζονται εύτε ςυγχρόνωσ, εύτε μετϊ τα καταθλιπτικϊ ςυμπτώματα

Παιδιϊ με κατϊθλιψη ηλικύασ 8-13 ετών εύχαν μεγαλύτερεσ πιθανότητεσ να εμφανύςουν διαταραχό διαγωγόσ ό εναντιωματικό προκλητικό διαταραχό

Ο κύνδυνοσ για τα κορύτςια όταν ιδιαύτερα μεγϊλοσ ςτην εφηβεύα

Σα αγόρια διϋτρεχαν αυξημϋνο κύνδυνο για χρόςη ό κατϊχρηςη ουςιών ιδιώσ τα τελευταύα χρόνια τησ εφηβεύασ

Σα παιδιϊ με διαταραχϋσ διαγωγόσ & κατϊθλιψη εύναι λιγότερο ευερϋθιςτα και καταςτροφικϊ και εμπλϋκονται ςπανιότερα ςε τςακωμούσ και βύαιεσ επιθετικϋσ πρϊξεισ-ςυχνϊ ςτρϋφουν επιθετικότητα προσ τον εαυτό

Βιολογικού παρϊγοντεσ Ο ρόλοσ των γενετικών παραγόντων εύναι πιο

καθοριςτικόσ ςτισ περιπτώςεισ ςοβαρόσ αντικοινωνικόσ και διαταρακτικόσ ςυμπεριφορϊσ, παρϊ ςτα ηπιότερα προβλόματα επιθετικότητασ, η εμφϊνιςη των οπούων ςυνδϋεται με περιβαλλοντικούσ παρϊγοντεσ.

Τποφλοιώδεισ προμετωπιαύοι ό και κροταφικού-βρεγματικόι τραυματιςμού ςτο κυρύαρχο ό μη κυρύαρχο ημιςφαύριο του εγκεφϊλου

Βλϊβεσ ςτον μετωπιαύο λοβό ςχετύζονται με παρορμητικότητα, εκρόξεισ θυμού, προβλόματα προςοχόσ, αδυναμύα αναςτολόσ τησ επιθετικόσ ςυμπεριφορϊσ, γνωςτικϊ ελλεύμματα

Ιςτορικό επιληπτικών κρύςεων Διαταραχϋσ των νευροδιαβιβαςτών και τησ ορμονικόσ

λειτουργύασ, με χαμηλϊ ποςοςτϊ κορτιζόλησ ςτο αύμα ό και ακόμα και μεταβολικϋσ διαταραχϋσ ςτα επύπεδα τησ χοληςτερόλησ

Οι βιολογικού παρϊγοντεσ δεν επαρκούν για να εξηγόςουμε την επιθετικό ςυμπεριφορϊ

περιβαλλοντικού παρϊγοντεσ- οικογϋνεια Οικονομικό ανϋχεια τησ οικογϋνειασ Πολυμελεύσ οικογϋνειεσ Χαμηλό μορφωτικό επύπεδο γονϋων Μη ικανοποιητικϋσ ςυνθόκεσ διαβύωςησ Τψηλό κινητικότητα οικογϋνειασ Αναςφαλόσ δεςμόσ με μητϋρα Ϋλλειψη ϋκφραςησ ζεςταςιϊσ και αγϊπησ από μητϋρα Χρόςη ςωματικόσ τιμωρύασ και ϊλλων μεθόδων επιβολόσ

μϋςω καταναγκαςμού Κακοπούηςη παιδιού από γονεύσ Ϋλειψη ςταθερών ορύων και μεθόδων επιβολόσ πειθαρχύασ Σηλεθϋαςη υνομόλικοι - απόρριψη

Οι γνωςιακϋσ – ςυμπεριφοριςτικϋσ τεχνικϋσ διαχεύριςησ του θυμού ςτηρύζονται πϊνω ςτην κοινωνιο-γνωςτικό θεωρύα, η οπούα δύνει ϋμφαςη ςτην ικανότητα του ατόμου για αυτορρύθμιςη, καθώσ επύςησ και τισ γνωςτικϋσ θεωρύεσ, οι οπούεσ εςτιϊζονται ςτισ γνωςτικϋσ δομϋσ με βϊςη τισ οπούεσ το ϊτομο οργανώνει τισ πληροφορύεσ (Pervin & John, 1999).

Χρηςιμοποιούνται ακόμη τεχνικϋσ που αναπτύχθηκαν ςτα πλαύςια των θεωριών τησ μϊθηςησ, όπωσ τεχνικϋσ χαλϊρωςησ, ςυςτηματικό από-ευαιςθητοπούηςη και ϋκθεςη ςτη φανταςύα ό in vivo.

η επιθετικό ςυμπεριφορϊ εύναι το προώόν τησ αλληλεπύδραςησ μϋςα ςτο χρόνο μεταξύ προδιαθϋςεων (π.χ. παρορμητιςμόσ), κοινωνικών παραγόντων (π.χ. κοινοτικό βύα) και καταςταςιακών υποκινητών (π.χ. ςτρεσ)

Αυτού οι βιοψυχοκοινωνικού παρϊγοντεσ κινδύνου οδηγούν τα ϊτομα να ςτηρύζονται ςε επιθετικϋσ αντιδρϊςεισ μϋςω κοινωνικο-γνωςτικών μηχανιςμών επεξεργαςύασ των πληροφοριών, όπωσ το ςενϊριο, το οπούο ϋχει την μορφό αυτόματων ςκϋψεων που αποκτώνται μϋςω παρατόρηςησ ό ϊμεςησ μϊθηςησ, ενεργοποιεύται από εςωτερικϊ ό εξωτερικϊ ερεθύςματα και καθορύζει την ακολουθύα με την οπούα κϊποιοσ πιςτεύει ότι εύναι πιθανό να ςυμβούν κϊποια γεγονότα και τισ ςυμπεριφορϋσ τισ οπούεσ θεωρεύ κατϊλληλεσ ό δυνατϋσ ςε μια δεδομϋνη κατϊςταςη.

προςαρμογό των προγραμμϊτων ςτισ ιδιαύτερεσ ανϊγκεσ των μαθητών,

γενύκευςη των αποκτηθϋντων δεξιοτότων ςτο ευρύτερο περιβϊλλον του ςχολεύου,

χρόςη παραδειγμϊτων από την πραγματικό ζωό, αςκόςεισ για το ςπύτι και η εξϊςκηςη

Θυματοπούηςη/ εκφοβιςμόσ: βύαιεσ ό επιθετικϋσ πρϊξεισ που αςκούνται επανειλημμϋνα από ϋνα παιδύ ό από ομϊδα παιδιών εναντύον ενόσ ϊλλου παιδιού με ςκοπό να του προκαλϋςουν ςωματικό ό και ψυχολογικό πόνο και τελικϊ να το υποτϊξουν.

Η θυματοπούηςη διακρύνεται από ϊλλεσ μορφϋσ επιθετικότητασ διοτύ το παιδύ (ό η ομϊδα παιδιών) που αςκεύ τη βύα εύναι ςωματικϊ ό ψυχικϊ πιο δυνατό από το παιδύ που εύναι ο αποδϋκτησ τησ βύασ και διοτι η βύα επαναλαμβϊνεται πϊντα εναντύον ςυγκεκριμϋνων παιδιών που αδυνατούν να προςτατϋψουν τον εαυτό τουσ και ςυνεπώσ θεωρούνται ευϊλωτα

Ϊμεςη θυματοπούηςη:

ανοιχτό επύθεςη εναντύον του

παιδιού-ςτόχου

Ϋμμεςη θυματοπούηςη: απομόνωςη και

αποκλειςμόσ του παιδιού-ςτόχου από

ομαδικϋσ δραςτηριότητεσ

Όλεσ οι μορφϋσ ςωματικόσ βύασ (χτυπόματα, ςπρώξιμο, φτύςιμο, τρικλοποδιϊ, κ.λ.π.)

Κλοπό και καταςτροφό αντικειμϋνων του παιδιού-ςτόχου Λεκτικϋσ ςυμπεριφορϋσ (βρύςιμο, διϊδοςη φημών) Τποβϊθμιςη των ικανοτότων και επιτευγμϊτων του

παιδιού Γρϊψιμο υβριςτικών ςυνθημϊτων εναντύον παιδιού ςε

τούχουσ ό ϊλλα μϋρη που μπορούν να τα δουν ϊλλα παιδιϊ Κοροιδύα τησ θρηςκεύασ, τησ εθνικόσ προϋλευςησ, τησ

κοινωνικόσ καταγωγόσ ό τησ εμφϊνιςησ του παιδιού Αποκλειςμόσ παιδιού από ομαδικϋσ δραςτηριότητεσ Προςπϊθεια επιβολόσ ώςτε να ςυμπερφερθεύ με τρόπο

που δεν θϋλει

Παρατηρεύται ςε ποςοςτό από 5-22% των παιδιών 9% των παιδιών 8-16 ετών όταν θύματα εκφοβιςμού 7% όταν θύτεσ 1,6% όταν και θύματα και θύτεσ 1 ςτουσ 5 μαθητϋσ ϋχει βιώςει την εμπειρύα του

εκφοβιςμού το νηπιαγωγεύο και ςτισ πρώτεσ τϊξεισ του δημοτικού η

ςυχνότητα εύναι εωσ και 22,6% , τα κρούςματα αυξϊνουν ξανϊ ςτισ πρώτεσ τϊξεισ του γυμναςύου και μειώνονται ςτισ τελευταύεσ τϊξεισ του γυμναςύου

Σα αγόρια εύναι ςυχνότερα και θύτεσ και θύματα ςυγκριτικϊ με τα κορύτςια

Σα αγόρια χρηςιμοποιούν τον ϊμεςο εκφοβιςμό και επιτύθενται ςωματικϊ

Σα κορύτςια χρηςιμοποιούν τον ϋμμεςο εκφοβιςμό παρενοχλώντασ το ϊλλο παιδύ, αποκλεύοντϊσ το από ομαδικϋσ δραςτηριότητεσ, κουτςομπολεύοντασ κ.λ.π.

ε ελληνικό ϋρευνα ςε 1312 παιδιϊ δημοτικού βρϋθηκε ότι 14,7% των παιδιών όταν θύματα εκφοβιςμού, 6,24 θύτεσ και 4,8% θύτεσ-θύματα.

Παρόλα αυτϊ, ςε ϊλλη ελληνικό ϋρευνα με 3000 παιδιϊ πρωτοβϊθμιασ και δευτεροβϊθμιασ εκπαύδευςησ βρϋθηκε ότι η ςυχνότητα του ςχολικού εκφοβιςμού όταν μικρότερη, πιθανότατα λόγω διαφορετικόσ μεθοδολογύασ.

Σεχνικϋσ διαχεύριςησ τησ ςυμπεριφορϊσ τρατηγικϋσ ελϋγχου των ςυναιςθημϊτων Εξϊςκηςη ςτην απόκτηςη κοινωνικών δεξιοτότων Επεξεργαςύα πληροφοριών που αναφϋρονται ςε

κοινωνικϊ ερεθύςματα Εκπαύδευςη ςτην ενςυναύςθηςη και ςτην ικανότητα

κατανόηςησ του τρόπου ςκϋψησ του ϊλλου

1. Δεν επιτρϋπεται κανϋνασ μαθητόσ να υφύςταται τισ επιθετικϋσ πρϊξεισ ϊλλων ςυμμαθητών του

2. Οι μαθητϋσ πρϋπει να βοηθούν όςουσ μαθητϋσ γύνονται ςτόχοσ επιθετικότητασ

3. Κανϋνα παιδύ δεν πρϋπει να αποκλεύεται από ομαδικϋσ δραςτηριότητεσ –πρϋπει να καταβϊλλεται προςπϊθεια να ςυμπεριλαμβϊνονται όλα τα παιδιϊ ςτισ κοινϋσ δραςτηριότητεσ ώςτε κανϋνα να μην αιςθϊνεται απόρριψη

ημαντικόσ εύναι ο ρόλοσ των παρατηρητών Οι εκπαιδευτικού πρϋπει να μϊθουν να αναγνωρύζουν τα ςημϊδια τησ ςωματικόσ ό ψυχολογικόσ βύασ

Οι μαθητϋσ που εύναι αποδϋκτεσ τησ επιθετικότητασ πρϋπει: 1. Να αντιδρούν δύνοντασ ςτον θύτη να καταλϊβει ότι δεν

ανϋχονται αυτό τη ςυμπεριφορϊ κρατώντασ την ψυχραιμύα τουσ και απαντώντασ με τρόπο κατηγορηματικό, ςαφό και απόλυτο-ςε καμύα περύπτςωη δεν πρϋπει να απαντόςουν με ςωματικό ό λεκτικό βύα

2. Να εξαςφαλύςουν τη βοόθεια κϊποιου καθηγητό ό ϊλλων παιδιών

3. Να μιλόςουν ςτουσ γονεύσ τουσ

Χωριςτεύτε ςε ομϊδεσ και ςυζητόςτε τυχόν εμπειρύεσ ςχολικού εκφοβιςμού που ϋχετε βιώςει εύτε ωσ θύμα, εύτε ωσ θύτησ, εύτε ωσ παρατηρητόσ. τη ςυνϋχεια καταγρϊψτε τι θα ςυμβουλεύατε το θύμα, το θύτη ό τον παρατηρητό

http://epsype.blogspot.gr/2012/02/6.ht

ml

Ιςτοςελύδα ΔΙΚΣΤΟΤ ΚΑΣΑ ΣΗ ΒΙΑ ΣΟ ΧΟΛΕΙΟ:

πληροφοριϋσ για το δύκτυο κατϊ τησ βύασ ςτο ςχολεύο και τη δημιουργύα τοπικών δικτύων (www.antibullyingnetwork.gr)

υνόγοροσ του Πολύτη με την Ιδιότητα του ωσ υνόγοροσ του Παιδιού: Περιςςότερεσ πληροφοριϋσ για τισ δρϊςεισ του υνόγορου του Παιδιού ςτο http://www.0-18.gr/

Γενικό Γραμματεύα Νϋασ Γενιϊσ: πληροφοριϋσ για τισ δρϊςεισ

τησ Γενικόσ Γραμματεύασ ςτο χώρο του Εκφοβιςμού και τησ βύασ ςτο ςχολεύο ςτο www.neagenia.gr

Παιδαγωγικό Σμόμα του Αριςτοτελεύου Πανεπιςτημύου:πληροφοριϋσ για τον εκφοβιςμό ςτην www.diapolis.auth.gr/index.php/2011-09-06-07-50-16