2

A. S. NEILL

SUMMERHILL

Wydawnictwo: Almaprint Katowice 1991

Tytuł oryginału: Summerhill

Data wydania oryginału: 1960

Autor: Alexander Sutherland Neill

Tłumaczenie: Barbara Białecka

Projekt okładki: Magdalena Kosterska-Singer

Redakcja: Ewa Kosowska

Korekta: Roma Konarska

Wersja cyfrowa: [-]

Korekta wersji cyfrowej: [-]

3

OD WYDAWCY

Książka ta, którą z prawdziwą przyjemnością oddajemy w Twoje ręce, mogła ukazać się

między innymi dzięki życzliwości i pomocy pp. Bogusława Raszewskiego, Alicji Ślązak, Magdy

Kosterskiej-Singer i Romy Konarskiej. Kontrowersyjna, to prowokująca, to zachwycająca, nieodparcie wciągająca i uczciwa, pełna

humoru i gorzkiej nieraz prawdy – nie jest bynajmniej zbiorem pouczeń i nakazów. Można nie we wszystkim zgadzać się z Autorem, można nawet w ogóle się z nim nie zgadzać –

nie sposób jednak zignorować przesłania książki – głębokiego i bezwarunkowego szacunku dla

dziecka. Trudno przy tym nie zastanowić się nad sobą. Po tej lekturze każdy z nas będzie chyba

trochę inny – może odrobinę lepszy, bardziej siebie świadomy. Powinien ją przeczytać nie tylko

nauczyciel czy rodzic, ale każdy myślący człowiek. Na szczęście, było i jest na świecie miejsce dla ludzi, „którym się jeszcze chce”. Żyj, jak

chcesz – i pozwól żyć innym. Tak jak chcą. To wcale nie takie łatwe. Może więc, na początek,

chociaż sobie wzajemnie nie przeszkadzać? Od czegoś przecież trzeba zacząć.

Wasze dzieci nie są waszymi dziećmi. To synowie i córki życia, powołane dla niego samego. One nie są z was, lecz tylko przez was. I mimo że są z wami, nie należą do was. Możecie je obdarzać waszą miłością, ale nie waszymi myślami,

Bo mają one własne myśli. Możecie ofiarować dom ich ciałom, ale nie duszom, Bo dusze ich mieszkają w domu jutra, którego nie możecie nawiedzić nawet w marzeniach. Możecie starać się być jak one, ale nie usiłujcie wymóc na nich, aby one były jak wy. Bo życie nie postępuje wstecz, ani nie zwleka pozostając przy dniu wczorajszym. Jesteście jak cięciwy łuku, przez które wasze dzieci wyrzucane są jak strzały żywe. Kahlil Gibran “The Prophet”

4

SPIS TREŚCI Tytułem wstępu............................................................................................................................... 6

CZĘŚĆ I – SZKOŁA SUMMERHILL Idea Summerhill .............................................................................................................................. 7 Przyjrzyjmy się Summerhill.......................................................................................................... 11 Kształcenie w Summerhill a kształcenie standardowe ................................................................. 16 Dalsze losy absolwentów Summerhill .......................................................................................... 19 Prywatne lekcje w Summerhill ..................................................................................................... 21 Samorząd....................................................................................................................................... 26 Koedukacja.................................................................................................................................... 31 Praca.............................................................................................................................................. 32 Zabawa .......................................................................................................................................... 33 Teatr .............................................................................................................................................. 35 Taniec i muzyka ............................................................................................................................ 37 Sport i gry...................................................................................................................................... 38 Raport inspektorów rządu brytyjskiego ........................................................................................ 39 Uwagi do raportu inspektorów Jej Królewskiej Mości................................................................. 44 Przyszłość Summerhill.................................................................................................................. 45

CZĘŚĆ II – WYCHOWANIE DZIECKA Zahamowane dziecko.................................................................................................................... 48 Niezahamowane dziecko............................................................................................................... 52 Miłość i akceptacja........................................................................................................................ 59 Lęk ................................................................................................................................................ 61 Poczucie niższości a wyobraźnia .................................................................................................. 66 Pęd niszczycielski ......................................................................................................................... 67 Kłamstwo ...................................................................................................................................... 70 Odpowiedzialność ......................................................................................................................... 73 Posłuszeństwo a dyscyplina .......................................................................................................... 74 Nagrody i kary .............................................................................................................................. 78 Wypróżnienia i trening czystości .................................................................................................. 82 Jedzenie......................................................................................................................................... 84 Zdrowie i sen................................................................................................................................. 87 Czystość i ubranie ......................................................................................................................... 87 Zabawki......................................................................................................................................... 89 Hałas.............................................................................................................................................. 90 Maniery ......................................................................................................................................... 91 Pieniądze ....................................................................................................................................... 93 Humor ........................................................................................................................................... 94

5

CZĘŚĆ III – SEKS Postawy wobec seksu.................................................................................................................... 96 Kształcenie seksualne ................................................................................................................. 102 Masturbacja................................................................................................................................. 104 Nagość......................................................................................................................................... 107 Pornografia.................................................................................................................................. 108 Homoseksualizm......................................................................................................................... 109 Rozwiązłość, nieślubne dzieci i aborcja ..................................................................................... 110

CZĘŚĆ IV – RELIGIA I MORALNOŚĆ Religia ......................................................................................................................................... 111 Nauczanie moralne...................................................................................................................... 114 Wywieranie wpływu na dziecko ................................................................................................. 117 Przeklinanie, brzydkie wyrazy.................................................................................................... 119 Cenzura ....................................................................................................................................... 120

CZĘŚĆ V – PROBLEMY DZIECI Okrucieństwo i sadyzm............................................................................................................... 123 Przestępczość .............................................................................................................................. 124 Kradzież ...................................................................................................................................... 126 Przestępczość młodocianych....................................................................................................... 129 Leczenie dziecka ......................................................................................................................... 132 Droga do szczęścia...................................................................................................................... 134

CZĘŚĆ VI – PROBLEMY RODZICÓW Miłość i nienawiść ...................................................................................................................... 137 Rozpieszczanie dziecka............................................................................................................... 139 Siła i autorytet ............................................................................................................................. 140 Zazdrość ...................................................................................................................................... 144 Rozwód ....................................................................................................................................... 146 Rodzicielski niepokój.................................................................................................................. 147 Rodzicielska świadomość i zrozumienie .................................................................................... 150

CZĘŚĆ VII – PYTANIA I ODPOWIEDZI Na tematy ogólne ........................................................................................................................ 155 Na temat Summerhill .................................................................................................................. 157 Na temat wychowania................................................................................................................. 161 Na temat seksu ............................................................................................................................ 168 Na temat religii............................................................................................................................ 170 Na temat psychologii .................................................................................................................. 171 Na temat uczenia......................................................................................................................... 173

6

TYTUŁEM WSTĘPU

W psychologii nie ma mądrych. Od czasu, gdy ożywił ją geniusz Freuda, zaszła daleko; lecz pozostaje nadal nauką nową, która kreśli mapę nieznanego kontynentu. Za pięćdziesiąt lat nasza dzisiejsza ignorancja najpewniej wywoła uśmiech u psychologów.

Odkąd opuściłem szkolnictwo i zająłem się psychologią dziecka, miałem do czynienia z dziećmi wszelkiego rodzaju – podpalaczami, złodziejami, kłamcami, dziećmi moczącymi się nocą i dziećmi łatwo wpadającymi w złość. Lata intensywnej pracy z nimi przekonały mnie, że wiem stosunkowo niewiele o siłach motywujących do życia. Jednakże jestem przekonany, że rodzice, którzy zajmowali się jedynie własnymi dziećmi, wiedzą jeszcze mniej.

Ośmielam się więc zwracać do nich, ponieważ uważam, że dziecko staje się trudne niemal zawsze w wyniku niewłaściwego postępowania w domu.

Czym zajmuje się psychologia? Proponuję odpowiedź: „leczeniem”. Lecz jaki to rodzaj leczenia? Ja nie chcę być wyleczony z tego, że lubię pomarańczowy i czarny kolor; nie chcę też być wyleczony z palenia czy tego, że lubię napić się piwa. Żaden nauczyciel nie ma prawa do leczenia dziecka z robienia hałasu na perkusji. Jedyne leczenie, które powinno się praktykować, to leczenie nieszczęścia.

Trudne dziecko to dziecko, które jest nieszczęśliwe. Jest ono na stopie wojennej z samym sobą, a w konsekwencji walczy z całym światem.

Trudny dorosły jest w takim samym położeniu. Żaden szczęśliwy mężczyzna nigdy nie zakłóci zebrania, nie ogłosi wojny, nie zlinczuje Murzyna. Żadna szczęśliwa kobieta nie będzie zrzędzić mężowi i dzieciom. Szczęśliwy człowiek nigdy nie popełni morderstwa czy kradzieży. Szczęśliwy pracodawca nie będzie straszył swoich pracowników.

Wszystkie zbrodnie, wszystkie nienawiści, wszystkie wojny można wyprowadzić z ludzkiego nieszczęścia. Ta książka jest próbą pokazania, jak powstaje nieszczęście, jak rujnuje ono ludzkie życie i jak można wychowywać dzieci, żeby je przed nim chociaż częściowo uchronić.

Książka ta jest opowieścią o miejscu – Summerhill – gdzie leczy się dzieci z nieszczęścia oraz co ważniejsze, gdzie wychowuje się je w szczęściu.

A. S. N.

7

CZĘŚĆ I SZKOŁA SUMMERHILL

IDEA SUMMERHILL

Jest to opowieść o nowoczesnej szkole – Summerhill. Summerhill została założona w 1921 roku. Znajduje się w mieście Leiston w hrabstwie Suffolk, prawie sto mil od Londynu. Parę słów o uczniach. Niektóre dzieci przybywają do Summerhill, gdy mają pięć lat, inne gdy mają już piętnaście. Na ogół zostają tu do czasu, aż skończą szesnaście lat. Zwykle przebywa tu około dwudziestu pięciu chłopców i dwudziestu dziewcząt.

Uczniowie podzieleni są na trzy grupy: najmłodszych w wieku od pięciu do siedmiu lat, średnich – od ośmiu do dziesięciu i najstarszych – od jedenastu do piętnastu lat.

Mamy zwykle dość dużo dzieci z innych krajów. W tej chwili (1968) przebywa tu dwójka ze Skandynawii oraz grupa (44) ze Stanów Zjednoczonych.

Każda grupa wiekowa mieszka razem z opiekunką. Średniaki śpią w kamiennym budynku, seniorzy w drewnianych chatkach. Tylko jedno czy dwoje starszych ma pokój wyłącznie dla siebie. Chłopcy mieszkają po dwóch, trzech lub czterech. Dziewczęta tak samo. Pokoje dzieci nie są kontrolowane, nikt też za nie nie sprząta. Mają pełną swobodę. Nikt im nie mówi, w co mają się ubrać, wkładają więc na siebie, co chcą i kiedy chcą. Gazety nazywają nas „Szkołą-jak-się-komu-podoba” i dają do zrozumienia, że jest to zbiorowisko rozwydrzonych prymitywów, bez żadnych zasad i manier.

Dlatego też napisanie uczciwej historii Summerhill wydaje mi się konieczne. Naturalnie będę stronniczy; tym niemniej spróbuję pokazać zarówno wady Summerhill jak i jej zalety. O wartości szkoły niech świadczą zdrowe, wolne dzieci, których życie nie zostało skażone strachem i nienawiścią.

Bez wątpienia szkoła zmuszająca aktywne dzieci do siedzenia w ławkach i uczenia się nieprzydatnych w większości przedmiotów jest złą szkołą. Jest ona dobra jedynie dla tych, którzy w nią wierzą, dla tych nietwórczych obywateli, którzy chcą mieć potulne, nietwórcze dzieci, pasujące do cywilizacji, w której miarę sukcesu stanowi pieniądz.

Summerhill była na początku szkołą eksperymentalną. Teraz jest poglądową, ponieważ pokazuje, że wolność przynosi efekty. Gdy moja pierwsza żona i ja zakładaliśmy tę szkołę, przyświecał nam jeden główny cel: dopasować szkołę do dziecka – zamiast dopasowywać dziecko do szkoły.

Przez wiele lat uczyłem w zwykłych szkołach. Znałem dobrze ten drugi sposób. I wiedziałem, że jest zupełnie do niczego. A zły był dlatego, że opierał się na dorosłym rozumieniu tego, jakie powinno być dziecko i jak to dziecko powinno się uczyć. Ten drugi sposób pochodził z czasów, gdy psychologia była jeszcze nauką nieznaną.

Wzięliśmy się więc za stworzenie szkoły, w której pozwoliliśmy dzieciom na wolność bycia sobą. Aby to zrobić musieliśmy wyrzec się wszelkiej dyscypliny, wszelkiego pouczania, sugerowania, wszelkich instrukcji oraz wskazań moralnych i religijnych. Nazywano nas odważnymi, lecz nie wymagało to odwagi, a jedynie głębokiej wiary w dziecko jako istotę dobrą. Przez ponad czterdzieści lat ta wiara nigdy się w nas nie zachwiała; przeciwnie – uległa bezwzględnemu wzmocnieniu. Wyznaję pogląd, że dziecko ma wrodzoną mądrość i poczucie realizmu. Jeżeli zostawi się je w spokoju, bez jakichkolwiek sugestii ze strony dorosłych, rozwinie się na tyle, na ile jest w stanie się rozwinąć. Logicznie rzecz biorąc, Summerhill jest miejscem, gdzie ludzie mający wrodzone możliwości i pragnienie zostania uczonymi zrealizują je; podczas gdy ci, którzy nadają się tylko do zamiatania ulic, będą to robić. Jak dotychczas naszej szkoły nie

8

opuścił jeszcze ani jeden zamiatacz. I nie piszę tego ze snobizmu, bo wolałbym raczej ujrzeć, jak opuszcza nas szczęśliwy zamiatacz ulic niż znerwicowany uczony.

Jaka jest Summerhill? Więc, po pierwsze, zajęcia nie są tu obowiązkowe. Dzieci mogą chodzić na lekcje albo nie – całymi latami, jeśli tak chcą. Oczywiście jest plan zajęć – lecz tylko dla nauczycieli.

Dzieci mają zajęcia zwykle w grupach wiekowych, ale czasami także w zespołach zainteresowań. Nie mamy nowych metod nauczania, ponieważ nie uważamy, żeby nauczanie jako takie miało jakieś szczególne znaczenie. Czy dana szkoła wypracowała specjalną metodę zapoznawania z dzieleniem jest bez znaczenia, ponieważ dzielenie jest nieważne dla wszystkich z wyjątkiem tych, którzy chcą się go nauczyć. A dziecko, które chce się nauczyć dzielenia, nauczy się go, niezależnie od sposobu, w jaki to będzie robione.

Dzieci, które przybywają do Summerhill jako przedszkolaki, chodzą na zajęcia od początku swojego pobytu w szkole; lecz uczniowie z innych szkół oświadczają, że już nigdy więcej nie pójdą na żadną przebrzydłą lekcję. Bawią się, jeżdżą na rowerach i przeszkadzają innym, ale unikają nauki. Czasem trwa to miesiącami. Czas „powrotu do zdrowia” jest proporcjonalny do nienawiści, jakiej dostarczyła im ich ostatnia szkoła. Naszym rekordowym przypadkiem była dziewczyna z klasztoru, która obijała się przez trzy lata. Przeciętny czas „zdrowienia” z awersji do lekcji wynosi trzy miesiące.

Ludzie, którym obce jest tego rodzaju pojmowanie wolności, będą się zastanawiać, cóż to za dom wariatów, w którym dzieci bawią się przez cały dzień, jeśli tylko chcą. Niejeden dorosły powie: „Gdyby mnie posłano do takiej szkoły, nigdy nie kiwnąłbym nawet palcem”. Inni mówią: „Takie dzieci będą się czuły bardzo upośledzone, gdy przyjdzie im konkurować z tymi, których zmuszono do nauki”.

Przypominam sobie Jacka, który opuścił szkołę, gdy miał siedemnaście lat, ponieważ chciał iść do fabryki budowy maszyn. Pewnego dnia dyrektor wezwał go do siebie.

– Ty jesteś tym młodzieńcem z Summerhill – powiedział. – Ciekawi mnie, co myślisz o tego rodzaju wykształceniu teraz, gdy spotykasz się z chłopakami z tradycyjnych szkół. Przypuśćmy, że miałbyś wybrać jeszcze raz, poszedłbyś wtedy do Eton czy do Summerhill?

– Och, oczywiście że do Summerhill – odparł Jack. – Ale co takiego daje Summerhill, czego nie dają inne szkoły? Jack podrapał się w głowę. – Czy ja wiem – powiedział powoli. – Sądzę, że daje poczucie całkowitej wiary w siebie. – Tak – rzeki dyrektor z poważną miną – zauważyłem to, gdy wszedłeś do pokoju. – O rany! – roześmiał się Jack. – Przykro mi, jeżeli zrobiłem na panu takie wrażenie. – Podobało mi się to – stwierdził dyrektor. – Zwykle ludzie, których wzywam do siebie,

denerwują się i wyglądają nieswojo. Ty wszedłeś jak partner. Przy okazji, mówiłeś, że na jaki wydział chciałbyś się przenieść?

Ta historyjka pokazuje, że nauczanie jako takie nie jest tak ważne jak osobowość i charakter. Jack oblał egzaminy na uniwersytet, ponieważ nie cierpiał uczyć się z książek. Lecz jego niedostatek wiedzy na temat „Esejów” Lamb’a czy francuskiego nie upośledził go życiowo. Jest teraz doskonałym inżynierem.

Tym niemniej jest w Summerhill sporo nauki. Być może grupa naszych dwunastolatków nie mogłaby konkurować z klasą równolatków pod względem kaligrafii, ortografii czy ułamków. Lecz w egzaminach wymagających oryginalności nasze dzieci pobiłyby resztę na głowę.

W tej szkole nie ma klasówek, ale czasami ja przeprowadzam egzamin dla zabawy. Na jednym z nich pytałem, gdzie są: Madryt, Czwartkowa Wyspa, wczoraj, miłość, demokracja, nienawiść, mój kieszonkowy śrubokręt (niestety, nie usłyszałem pomocnej odpowiedzi); kazałem przetłumaczyć monolog Hamleta „Być-albo-nie-być” na summerhillski.

Te pytania oczywiście wcale nie mają być poważne, a dzieci bardzo je lubią. Nowo przyjęci, jako całość, nie dorównują poziomem odpowiedzi uczniom, którzy już zaaklimatyzowali się w szkole. I to nie z powodu mniejszych możliwości intelektualnych, a raczej dlatego, że tak już

9

przyzwyczaili się do pracy traktowanej rutynowo i poważnie, że jakiekolwiek lekkie podejście wprawia ich w zakłopotanie.

Tak wygląda zabawowa strona naszego nauczania. Na wszystkich lekcjach pracuje się bardzo dużo. Jeżeli z jakiegoś powodu nauczyciel nie może odbyć lekcji w umówionym dniu, uczniowie są na ogół bardzo rozczarowani.

David, dziewięcioletni chłopiec, musiał być odizolowany od reszty dzieci z powodu kokluszu. Bardzo płakał. „Opuszczę lekcję geografii u Rogera”, protestował. David był w szkole praktycznie od urodzenia i miał swoje zdecydowane i bezdyskusyjne poglądy na temat konieczności udzielania mu lekcji. Jest teraz profesorem matematyki na Uniwersytecie Londyńskim.

Kilka lat temu ktoś na Ogólnym Spotkaniu Szkoły (na którym wszystkie obowiązujące w szkole reguły są poddawane pod głosowanie, a każdy uczeń i każda osoba personelu ma jeden głos) zaproponował, aby ukarać pewnego winowajcę zakazem chodzenia na lekcje przez tydzień. Reszta dzieci zaprotestowała, ponieważ ich zdaniem taka kara byłaby nazbyt surowa.

Mój personel i ja serdecznie nie lubimy wszelakich egzaminów. Dla nas to zmora. Nie możemy jednak odmówić uczenia dzieci wymaganych przedmiotów.

Dlatego też dopóki istnieć będą egzaminy wstępne na uniwersytet, będziemy musieli im się podporządkować. A nauczyciele Summerhill mają zawsze kwalifikacje do uczenia na wymaganym poziomie.

Nie oznacza to wcale, że wiele dzieci chce zdawać te egzaminy; zdają je tylko ci, którzy idą na uniwersytet. Na ogół nie sprawia im to specjalnych trudności. Zwykle zaczynają poważnie przygotowywać się do egzaminów jako czternastolatki i wykonują całą pracę w ciągu około trzech lat. Oczywiście, nie zawsze zdają za pierwszym razem. Ważniejsze jest to, że próbują ponownie.

Możliwe, że Summerhill jest najszczęśliwszą szkołą na świecie. Nie ma u nas wagarowiczów i rzadkie są przypadki tęsknoty za domem. Nieczęsto zdarzają się bójki. Kłótnie, tak, oczywiście, ale tylko sporadycznie walki na pięści, jakie my toczyliśmy jako chłopcy. Rzadko kiedy słyszę płacz dziecka, bowiem wolne dzieci mają do uzewnętrznienia znacznie mniej nienawiści niż te sterroryzowane. Nienawiść rodzi nienawiść, a miłość rodzi miłość. Miłość oznacza akceptację dzieci i jest konieczna w każdej szkole. Nie można być po stronie dzieci, jeżeli się je karze i wrzeszczy na nie. Summerhill jest szkołą, w której dziecko wie, że jest akceptowane.

Zauważcie proszę, że nie jesteśmy pozbawieni ludzkich słabości. Pewnej wiosny spędziłem tygodnie na sadzeniu ziemniaków, więc kiedy odkryłem w czerwcu, że ktoś wyrwał osiem roślin, zrobiłem wielką awanturę. Jest jednak istotna różnica między moją awanturą, a tą, którą zrobiłby jakiś autokrata. Moja awantura była o ziemniaki, natomiast awantura autokratycznego osobnika nie obyłaby się bez wciągania w to wszystko problemów moralnych – dobra i zła. Ja nie mówiłem, że kradzież moich kartofli była czymś złym; nie robiłem z tego sprawy dobra i zła – to była sprawa „moich kartofli”. One były moje i należało zostawić je w spokoju. Mam nadzieję, że wystarczająco jasno pokazałem tę różnicę.

Spróbuję powiedzieć to inaczej. Dla dzieci nie jestem autorytetem, którego trzeba się bać. Jestem im równy, a cały raban, który robię wokół moich ziemniaków, nie ma dla nich większego znaczenia niż awantura, jaką mógłby zrobić o przebitą dętkę rowerową któryś z chłopców. Zupełnie bezpiecznie można awanturować się z dziećmi, jeżeli wszyscy są sobie równi.

Teraz niejeden powie: „To banialuki. Nie może być równości. Neill jest szefem, jest większy i mądrzejszy”. To rzeczywiście prawda. Jestem szefem i jeżeli dom zacząłby się palić, dzieci przybiegłyby do mnie. Wiedzą, że jestem większy i bardziej wykształcony, ale to nie ma znaczenia, gdy spotykam się z nimi na ich własnym gruncie, na – że tak powiem – grządce ziemniaków.

Gdy Billy, lat pięć, powiedział mi, żebym wyszedł z jego przyjęcia urodzinowego, bo nie byłem zaproszony, wyszedłem natychmiast i bez wahania – tak, jak Billy wychodzi z mojego pokoju, gdy nie chcę jego towarzystwa. Nie jest łatwo opisać ten rodzaj relacji między nauczycielem a dzieckiem, lecz każdy odwiedzający Summerhill wie, co mam na myśli mówiąc, że jest on idealny. Widać to w stosunku do personelu jako takiego. Klein, nauczyciel chemii, to Allan. Inni nauczyciele to Harry, Ulla i Daphne. Ja jestem Neill, a kucharka – Esther.

10

W Summerhill wszyscy maja równe prawa. Nikomu nie wolno chodzić po moim fortepianie, a mnie nie wolno pożyczać roweru chłopca bez jego pozwolenia. Na Ogólnym Spotkaniu Szkoły głos sześcioletniego dziecka ma taka samą wagę jak mój. Ależ, mówią ci zorientowani, to oczywiste, że w praktyce głosy dorosłych mają znaczenie. Czyż sześcioletnie dziecko nie czeka, żeby zobaczyć jak wy głosujecie, zanim podniesie rękę? Chciałbym, żeby czasami tak było, jako że zbyt wiele moich propozycji nie przechodzi. Niełatwo jest wpłynąć na wolne dzieci; dzieje się tak dlatego, że nie odczuwają strachu. Naprawdę, brak strachu jest najlepszą rzeczą, jaka może przydarzyć się dziecku.

Nasze dzieci nie boją się nas, dorosłych. Jedną z reguł szkoły jest nakaz ciszy po dwudziestej drugiej na górnym korytarzu. Pewnej nocy, około jedenastej, wojna na poduszki trwała w najlepsze, więc odszedłem od biurka, przy którym pisałem, żeby zaprotestować przeciw hałasowi. Gdy szedłem na górę, usłyszałem tupot stóp, a korytarz był cichy i pusty. Nagle ktoś powiedział rozczarowanym głosem: „Ach, to tylko Neill” i zabawa natychmiast rozpoczęła się na nowo. Gdy wytłumaczyłem, że próbuję pisać książkę tam, na dole, okazali troskę i zgodzili się przestać. Wcześniej rozbiegli się przypuszczając, że nocny dyżurny (jeden z chłopców w ich wieku) był na ich tropie.

Podkreślam znaczenie tego, że dzieci nie odczuwają strachu przed dorosłymi. Dziewięcioletnie dziecko przyjdzie do mnie i powie, że wybiło okno piłką. Mówi mi o tym, bo nie boi się, że wywoła gniew czy moralne oburzenie. Być może będzie musiało zapłacić za to okno, ale nie musi obawiać się ani kazań ani kary.

Kilka lat temu zdarzyło się, że samorząd szkolny ustąpił i nikt nie chciał kandydować w wyborach. Skwapliwie skorzystałem z tej sposobności i powiesiłem notatkę: „Z braku samorządu niniejszym ogłaszam siebie Dyktatorem. Heil! Neill”. Wkrótce zaczęli szemrać. Po południu Vivien, lat sześć, przyszedł do mnie i powiedział: „Neill, wybiłem okno w sali gimnastycznej”.

Odprawiłem go machnięciem ręki. – Nie zawracaj mi głowy takimi drobiazgami – powiedziałem, więc odszedł. Niedługo potem wrócił i oznajmił, że wybił dwa okna. Zaciekawił mnie, więc zapytałem,

o cóż mu chodzi. – Nie lubię dyktatorów – odparł – i nie lubię chodzić głodny. (Później odkryłem, że opozycja

wobec dyktatury próbowała wyładować się na kucharce, która natychmiast zamknęła kuchnię i poszła do domu).

– No – zapytałem – jak masz zamiar sobie z tym poradzić? – Stłukę więcej szyb – powiedział zawzięcie. – Nie przerywaj sobie – odrzekłem. No i nie przerwał. Gdy wrócił, oznajmił, że wybił

siedemnaście okien. – Ale zapamiętaj sobie – powiedział poważnie – że mam zamiar za nie zapłacić. – Jak? – Z mojego kieszonkowego. Jak długo to potrwa? Przeprowadziłem błyskawiczne obliczenia. – Około dziesięciu lat. Zasępił się na chwilę; po czym zobaczyłem, jak twarz mu się rozchmurzyła. – Aha! – zawołał – wcale nie muszę za nie płacić. – A co z zasadą prywatnej własności? – spytałem. – Te okna to moja prywatna własność. – Wiem o tym, ale teraz nie ma żadnej zasady prywatnej własności. Nie ma samorządu, a to

przecież samorząd ustanawia zasady. Być może wyraz mojej twarzy sprawił, że dodał: – Ale mimo to, zapłacę za nie. Nie musiał jednak płacić. Wkrótce potem miałem wykład w Londynie, na którym

opowiedziałem tę historię. Gdy skończyłem, podszedł do mnie młody mężczyzna i wręczył mi banknot „jako zapłatę za okna tego diablątka”. Jeszcze dwa lata później Vivien opowiadał ludziom o tych oknach i człowieku, który za nie zapłacił. „To musiał być kompletny głupiec; przecież nigdy mnie nawet nie widział”.

11

Dzieci nawiązują kontakt z nieznajomymi dużo łatwiej, gdy strach jest im obcy. Angielska rezerwa jest, w gruncie rzeczy, strachem; dlatego właśnie najbogatsi są najbardziej powściągliwi. To, że dzieci z Summerhill tak wyjątkowo przyjaźnie odnoszą się do gości i nieznajomych, jest powodem do dumy dla mnie i moich pracowników.

Musimy jednak przyznać, że wielu naszych gości to ludzie dla dzieci interesujący. Najbardziej nie lubianym gościem jest nauczyciel, który chce oglądać ich rysunki i prace pisemne. Najgoręcej witanym jest ten, kto ma coś ciekawego do opowiedzenia – o przygodach i podróżach, a najlepiej o lataniu. Natychmiast otaczają boksera czy dobrego tenisistę, ale recytujący teorię są zostawiani samym sobie.

Goście najczęściej zwracają uwagę na to, że nie można odróżnić, kto tu jest uczniem, a kto pracownikiem. To prawda. Poczucie jedności jest tak silne, jeżeli w pełni akceptuje się dzieci. Nie ma szacunku dla nauczyciela jako takiego. Nauczyciele i uczniowie jedzą to samo i muszą przestrzegać tych samych praw społeczności. Dzieci czułyby się dotknięte, gdyby personelowi przyznano jakieś specjalne przywileje.

Kiedy raz w tygodniu prowadziłem wykłady z psychologii dla pracowników szemrali, że to nie w porządku. Zmieniłem to i wykłady są otwarte dla każdego powyżej dwunastu lat. W każdy wtorkowy wieczór mój pokój wypełnia się tryskającymi entuzjazmem młodymi ludźmi, którzy nie tylko słuchają, ale także swobodnie wygłaszają swoje opinie. Wśród tematów, które interesowały młodzież, były takie jak: kompleks niższości, psychologia kradzieży, psychologia gangstera, psychologia humoru, dlaczego człowiek stał się moralistą, masturbacja, psychologia tłumu. Jest chyba oczywiste, że dzieci te pójdą w życie z rozległą, klarowną wiedzą o sobie i innych.

Nasi goście najczęściej zadają takie oto pytanie: „Czy dziecko nie zwróci się przeciwko szkole i nie obwini jej o to, że nie zmuszała go do nauki arytmetyki czy muzyki?”. Odpowiedź na to jest następująca: ani młody Freddy Beethoven ani młody Tommy Einstein nie zgodzą się, by trzymać ich z dala od tego, co ich naprawdę zajmuje.

Zadaniem dziecka jest żyć własnym życiem – a nie życiem, które wydaje się najwłaściwsze jego pełnym niepokoju rodzicom, ani też życiem zgodnym z celem pedagoga, któremu zdaje się, że wie co jest najlepsze. Całe to wtrącanie się i kierowanie ze strony dorosłych stwarza jedynie pokolenie robotów.

Nie można skłonić dzieci do uczenia się muzyki czy czegokolwiek innego nie przemieniając ich, do pewnego stopnia, w bezwolnych dorosłych. Kształtuje się ich wówczas na akceptantów status quo – dobra to rzecz dla społeczeństwa potrzebującego ludzi, którzy będą posłusznie siedzieć przy ponurych biurkach, stać za ladą, mechanicznie łapać poranny pociąg do pracy – krótko mówiąc, dla społeczeństwa, które niesie na swoich sfatygowanych barkach pełen strachu szary człowieczek – śmiertelnie przerażony konformista.

PRZYJRZYJMY SIĘ SUMMERHILL

Opiszę teraz typowy dzień w Summerhill. Śniadanie trwa od 8.15 do 9. Personel i uczniowie sami je noszą z kuchni do jadalni. Łóżka powinny być pościelone do 9.30, o której to godzinie zaczynają się lekcje.

Na początku każdego semestru wywiesza się plan zajęć. I tak, Derek w laboratorium może mieć pierwszą lekcję w poniedziałek, drugą we wtorek, itd. Ja mam podobny harmonogram nauczania angielskiego i matematyki, Maurice geografii i historii. Młodsze dzieci (w wieku od siedmiu do dziewięciu lat) zwykle spędzają większość przedpołudnia ze swoją nauczycielką, ale chodzą też do pracowni biologicznej czy plastycznej.

Żaden uczeń nie jest zmuszany do uczęszczania na lekcje. Gdy jednak Jimmy przychodzi na angielski w poniedziałek, a potem nie pojawia się aż do piątku następnego tygodnia, inni całkiem słusznie protestują, że opóźnia on pracę i mogą go wyrzucić za wstrzymywanie tempa.

Lekcje trwają do trzynastej, ale przedszkolaki i młodsze dzieci jedzą lunch o 12.30. Musimy jeść na dwie zmiany. Personel i seniorzy mają lunch o 13.30.

12

Popołudnia są całkowicie wolne. Nie wiem, co oni wszyscy wtedy robią. Ja pracuję w ogrodzie i rzadko zdarza mi się zauważyć dzieci w pobliżu. Widuję, jak młodsi bawią się w gangsterów. Niektórzy ze starszych chłopców zajmują się silnikami, radiami, rysowaniem i malowaniem. Przy ładnej pogodzie grają w różne gry. Niektórzy majstrują w warsztacie, gdzie naprawiają rowery, robią łódki czy pistolety.

Podwieczorek podaje się o szesnastej. O siedemnastej zaczynają się rozmaite zajęcia. Maluchy chcą, żeby im czytać. Średnia grupa lubi malowanie, wycinanie w linoleum, roboty w skórze lub wyplatanie koszyków w pracowni plastycznej. Pracownia garncarska jest zwykle pełna i faktycznie wydaje się być ulubionym miejscem o każdej porze. Najstarsza grupa pracuje od piątej. Warsztat stolarski i metalurgiczny są pełne co dzień.

W poniedziałkowe wieczory uczniowie chodzą do kina na koszt rodziców. Program zmienia się w czwartek, więc ci, którzy mają pieniądze, idą tam znowu.

We wtorki personel i seniorzy słuchają mojego wykładu z psychologii. W tym samym czasie młodsze dzieci uczestniczą w różnych grupach czytelniczych. Środowy wieczór przeznaczony jest na potańcówki. Mamy wielką stertę płyt, z których wybieramy muzykę. Wszystkie dzieci są dobrymi tancerzami, a niektórzy goście mówią, że czują się gorsi tańcząc z nimi. W czwartki nie dzieje się nic specjalnego. Seniorzy idą do kina w Leiston lub Aldeburgh. Piątek jest zarezerwowany na jakieś specjalne wydarzenia, jak na przykład próba teatralna. Sobotni wieczór jest dla nas najważniejszy, ponieważ wtedy odbywa się Ogólne Spotkanie Szkoły. Po spotkaniu zwykle są tańce. Niedzielny wieczór jest w zimie wieczorem teatralnym.

Nie ma planu zajęć dla prac ręcznych. Nie ma ustalonych lekcji z zakresu pracy w drewnie. Dzieci robią to, co chcą. A prawie zawsze chcą robić pistolet lub strzelbę, łódkę albo latawca. Nie są zbytnio zainteresowane starannym łączeniem „na czopy”; nawet starsi chłopcy omijają trudniejsze stolarstwo. Nieliczni interesują się moim własnym hobby – kuciem w mosiądzu – ponieważ nie można wykazać się zbytnią fantazją robiąc mosiężną misę.

W pogodny dzień nie widać na ogół chłopców-gangsterów z Summerhill. Gdzieś w zakamarkach są całkowicie pochłonięci dokonywaniem bohaterskich czynów. Natomiast spotyka się dziewczynki. Przebywają zwykle w pobliżu domu, nigdy zbyt daleko od dorosłych. Pracownia plastyczna jest często pełna dziewczyn, które malują i robią świetne rzeczy z materiałów. Ogólnie rzecz biorąc uważam jednak, że mali chłopcy są bardziej twórczy; mnie przynajmniej nigdy nie zdarza się usłyszeć, żeby chłopiec narzekał, że się nudzi, bo nie wie co robić, podczas gdy czasami słyszę, jak mówią tak dziewczynki. Możliwe, że uważam chłopców za bardziej twórczych dlatego, że szkoła jest chyba lepiej wyposażona pod kątem realizacji ich potrzeb. Dziesięcioletnie lub starsze dziewczynki mają niewiele pożytku z warsztatów do prac w metalu czy drewnie. Nie odczuwają potrzeby grzebania w silnikach, nie pociąga ich także elektryka czy radio. Zajmują się pracami plastycznymi, takimi jak garncarstwo, wycinanie w linoleum, malowanie oraz szycie, lecz niektórym to nie wystarcza. Chłopcy gotują równie chętnie jak dziewczynki. Bez względu na płeć dzieci piszą i wystawiają własne sztuki, do których same robią kostiumy i dekoracje. Zazwyczaj aktorstwo uczniów stoi na wysokim poziomie, ponieważ ich gra jest szczera i bezpretensjonalna.

Laboratorium chemiczne odwiedzane bywa równie często przez wszystkich. Warsztat jest chyba jedynym miejscem nieatrakcyjnym dla dziewczynek powyżej dziewięciu lat. Poza tym są one mniej aktywne na spotkaniach szkoły i nie mam na to gotowego wyjaśnienia.

Jeszcze kilka lat temu dziewczęta na ogół późno przychodziły do Summerhill; przyjmowaliśmy dużo takich, którym nie powiodło się w żeńskich szkołach prywatnych lub klasztornych. Nigdy nie uważam takiego dziecka za rzeczywisty podmiot wolnego kształcenia. Dziewczyny, które przychodziły do nas tak późno, miały zazwyczaj rodziców, którzy nie rozumieli znaczenia wolności, ponieważ gdyby było inaczej, ich dzieci nie stawałyby się trudne. Gdy tutaj, w Summerhill, dziewczyna zostawała wyleczona z jakiejś swojej słabości, rodzice przenosili ją błyskawicznie do „przyzwoitej szkoły, gdzie zdobędzie wykształcenie”. Ale w ostatnich latach przychodzi do nas coraz więcej dziewczynek z domów, które wierzą w Summerhill. Tworzą one wspaniałą grupę, pełną energii, oryginalności i inicjatywy.

13

Zdarzało nam się, że dziewczynki opuszczały szkołę z powodów finansowych, czasem wtedy, gdy ich bracia przebywali w drogich szkołach prywatnych. Stara tradycja robienia z syna ważnej osoby w rodzinie zanika bardzo powoli. Traciliśmy zarówno chłopców jak i dziewczynki z powodu zaborczej zazdrości rodziców, którzy obawiali się, że ich dzieci mogłyby przenieść na szkołę lojalność odczuwaną w stosunku do domu.

Summerhill musiała zawsze dokładać starań, żeby się utrzymać. Nieliczni rodzice mają niezbędną wiarę i cierpliwość, żeby posyłać dziecko do szkoły, w której można się bawić zamiast uczyć. Na ogół drżą na myśl, że w wieku 21 lat ich syn może nie być w stanie zarobić na swoje utrzymanie.

Obecnie uczniowie Summerhill są głównie dziećmi rodziców, którzy chcą wychowywać je bez restrykcyjnej dyscypliny. Jest to nadzwyczaj pomyślna sytuacja, jako że dawniej trafiał tu, na przykład, syn jakiegoś zawziętego osobnika, który z rozpaczy przysyłał do mnie swojego potomka. Tacy rodzice nie przejawiali najmniejszego zainteresowania swobodą dla dzieci i musieli skrycie uważać nas za grupę obłąkanych dziwaków. Bardzo trudno było im cokolwiek wytłumaczyć.

Przypominam sobie, na przykład, pewnego wojskowego gentlemana, który zastanawiał się nad umieszczeniem w szkole swojego dziecka.

– Miejsce wydaje się w porządku – powiedział – ale mam pewną obawę. Mój syn może nauczyć się tutaj onanizować.

Zapytałem go, dlaczego się tego obawia. – Mogłoby mu to bardzo zaszkodzić – odrzekł. – Ale przecież nie zaszkodziło to ani panu ani mnie, prawda? – odparłem uprzejmie. Odjechał pośpiesznie wraz ze swoją pociechą. Była także pewna bogata matka, która po godzinie zadawania mi pytań, zwróciła się do

swojego męża: – Nie mogę się zdecydować, czy przysłać tutaj Marjorie czy nie. – Niech się pani nie trudzi – powiedziałem. – Podjąłem decyzję za panią. Nie przyjmę jej. Musiałem wytłumaczyć, o co mi chodziło. – Tak naprawdę to pani nie wierzy w wolność –

stwierdziłem. – Gdyby Marjorie przyszła do tej szkoły, musiałbym zmarnować połowę życia na tłumaczenie pani, o co w tym wszystkim chodzi, a ostatecznie i tak bym pani nie przekonał. Wynik byłby katastrofalny dla Marjorie, ponieważ miałaby nieustanne wątpliwości: kto ma rację, dom czy szkoła.

Idealnymi rodzicami są ci, którzy przychodzą i mówią: „Summerhill to miejsce dla naszych dzieci; żadna inna szkoła nie wchodzi w rachubę”.

Gdy otwieraliśmy szkołę, trudności były szczególnie poważne. Mogliśmy przyjmować dzieci tylko z warstwy wyższej i średniej, żeby związać koniec z końcem. Nie wspierał nas żaden bogaty człowiek. W początkowym okresie pewien dobroczyńca, który życzył sobie pozostać anonimowym, pomógł nam przebrnąć przez niejeden trudny moment; później jeden z rodziców sprawiał szkole hojne prezenty – nową kuchnię, radio, nowe skrzydło do domku, nowy warsztat. Był on idealnym dobroczyńcą, ponieważ nie stawiał żadnych warunków i nie prosił o nic w zamian. „Summerhill dała Jimmiemu takie wykształcenie, jakiego dla niego chciałem”, powiedział po prostu, jako że James Shand był prawdziwym wyznawcą idei wolności dla dzieci.

Nigdy jednak nie byliśmy w stanie przyjmować dzieci ludzi bardzo biednych. Szkoda, że tak się stało, ponieważ musieliśmy ograniczać nasze badania tylko do dzieci warstwy średniej. A czasami trudno dostrzec prawdziwą naturę, gdy jest ona ukryta za zbyt dużą ilością pieniędzy i drogim ubraniem. Jeżeli dziewczyna wie, że w chwili ukończenia 21 roku życia wejdzie w posiadanie znacznej sumy, wtedy niełatwo studiować jej dziecięcą psychikę. Na szczęście jednak większość z obecnych i byłych uczniów Summerhill nie była zepsuta przez bogactwo; każdy z nich wiedział, że musi zarobić na siebie, gdy opuści szkołę.

Mamy w Summerhill pokojówki z miasta, które są u nas cały dzień, ale śpią we własnych domach. Są to młode dziewczyny, które pracują ciężko i dobrze. W swobodnej atmosferze, gdzie nikt nimi nie dyryguje, wykonują swoje zadania lepiej niż pokojówki, które spełniają czyjeś polecenia. To pod każdym względem wspaniałe dziewczyny. Zawsze zawstydzał mnie fakt, że

14

musiały one ciężko pracować, ponieważ urodziły się biedne, podczas gdy miałem w szkole zepsute dziewczyny z zamożnych domów, którym nie chciało się pościelić łóżka. Chociaż muszę wyznać, że sam tego nie cierpiałem. Moje nieudolne wykręty, że mam tak wiele innych rzeczy do zrobienia, nie wywarły wrażenia na dzieciach. Wyśmiały moją obronę, że nie można wymagać od generała, by zbierał śmieci.

Podkreślałem niejednokrotnie, że dorośli w Summerhill nie są wzorami wszelkich cnót. Tak jak wszyscy, jesteśmy tylko ludźmi i nasze słabości często kłócą się z naszymi teoriami. W przeciętnym domu, gdy dziecko stłucze talerz, matka lub ojciec robią awanturę – przy czym talerz staje się ważniejszy niż dziecko. W Summerhill, gdy pokojówka czy dziecko upuści całą stertę talerzy, ani ja ani moja żona nie mówimy nic. Wypadki się zdarzają. Natomiast gdy dziecko pożyczy książkę i zostawi ją na deszczu, moja żona złości się, ponieważ książki wiele dla niej znaczą. W takim wypadku jestem osobiście obojętny, ponieważ książki mają dla mnie niewielką wartość. Z drugiej jednak strony, moja żona wydaje się nieco zdziwiona, gdy ja robię awanturę o zniszczone dłuto. Ja przykładam dużą wagę do narzędzi, które dla niej mają niewielkie znaczenie.

Nasze życie w Summerhill polega na ciągłym dawaniu. Goście męczą nas bardziej niż dzieci, ponieważ oni także chcą czegoś od nas. Być może chlubniej jest dawać niż brać, ale z całą pewnością jest to bardziej wyczerpujące.

Nasze sobotnie Ogólne Spotkania niestety pokazują konflikt między dziećmi a dorosłymi. Jest to zupełnie naturalne, ponieważ wymaganie od wszystkich żyjących w społeczności ludzi w różnym wieku wszelakich poświęceń na rzecz dzieci oznaczałoby doszczętne ich zepsucie. Dorośli narzekają, gdy grupa starszych dzieci nie daje im zasnąć śmiejąc się i rozmawiając, gdy wszyscy poszli już spać. Harry skarży się, że spędził godzinę na przygotowywaniu płyty do drzwi frontowych, poszedł na lunch, a po powrocie stwierdził, że Billy zrobił z niej półkę. Ja zgłaszam pretensje w stosunku do chłopców, którzy pożyczali mój ekwipunek wojskowy i nie oddali. Moja żona awanturuje się, ponieważ trójka młodszych dzieci przyszła do niej po kolacji mówiąc, że jest głodna; dostały chleba z dżemem, którego kawałki następnego ranka znaleziono w hallu. Peter donosi ze smutkiem, że jakaś banda obrzucała się jego cenną gliną w pracowni garncarskiej. I tak oto wyglądają zmagania między dorosłym punktem widzenia, a młodzieńczym brakiem świadomości. Lecz ta walka nigdy nie przeradza się w pretensje do poszczególnych osób; uczucie żalu w stosunku do jednostki nie występuje. Konflikty sprawiają, że Summerhill żyje. Ciągle coś się tu dzieje i w ciągu roku nie zdarza się ani jeden nudny dzień.

Personel, na szczęście, nie jest zbyt zaborczy, chociaż przyznaję, że dotyka mnie osobiście, gdy kupię sobie puszkę specjalnej farby w cenie trzy funty za galon, a następnie stwierdzam, że jakaś dziewczynka zużyła ten cenny materiał na pomalowanie starego łóżka. Jestem zaborczy, gdy chodzi o mój samochód, moją maszynę do pisania i moje narzędzia, ale nigdy, gdy chodzi o ludzi. Gdy jest się zaborczym w stosunku do ludzi, nie powinno się być dyrektorem szkoły.

Zużywanie i niszczenie materiałów w Summerhill jest procesem naturalnym. Można by temu zaradzić jedynie przez wprowadzenie strachu. Natomiast w żaden sposób nie da się zaradzić zużyciu i zniszczeniu sił psychicznych. Pięćdziesiąt razy dziennie otwierają się drzwi do mojego pokoju i dziecko pyta: „Czy jest dzisiaj kino?”. „Dlaczego ja nie mam P.L. (prywatnych lekcji)?”. „Widziałeś Pam?”. „Gdzie jest Ena?”. To wszystko mieści się w ramach mojej codziennej pracy i nie odczuwam wtedy żadnego napięcia, mimo że nie mamy żadnego prywatnego życia. Częściowo dzieje się tak dlatego, że dom z dorosłego punktu widzenia nie najlepiej nadaje się na szkołę, ponieważ dzieci mieszkają i uczą się w pomieszczeniach znajdujących się nad naszymi pokojami. Pod koniec semestru oboje z żoną jesteśmy porządnie zmęczeni.

Godnym zauważenia jest fakt, że członkowie personelu rzadko się denerwują. Mówi to równie dużo o nich samych, jak i o dzieciach. Naprawdę są to dzieci, z którymi wspaniale się mieszka, a okazji do zdenerwowania jest bardzo niewiele. Jeżeli dziecko może akceptować samo siebie, na ogół rzadko bywa nieznośne. Nie bawi je wyprowadzanie dorosłych z równowagi. Mieliśmy kiedyś nauczycielkę, która była nadmiernie wrażliwa na krytykę, a dziewczynki pokpiwały sobie z niej. Nie drażniły nikogo innego z personelu, ponieważ nikt inny by nie zareagował. Można drażnić tylko tych ludzi, którzy są poważni.

15

Czy dzieci z Summerhill przejawiają agresywność zwyczajnych dzieci? Cóż, każde dziecko musi jej mieć w sobie trochę, żeby przejść przez życie. Ta nadmierna agresja, którą obserwuje się u dzieci pozbawionych wolności, jest przesadnym protestem przeciw nienawiści, którą im okazywano. W Summerhill żadne dziecko nie czuje się nienawidzone przez dorosłych. Nasze agresywne dzieci nieodmiennie pochodzą z domów, w których nie okazywano im miłości i zrozumienia. Gdy byłem chłopcem w wiejskiej szkole, rozbite nosy zdarzały się co najmniej raz w tygodniu. Agresja pchająca do bójek jest nienawiścią; a młodzi ludzie przepełnieni tym uczuciem muszą się bić. Gdy dzieci przebywają w atmosferze wolnej od nienawiści, wtedy jej nie przejawiają.

Freudowskie podkreślanie roli agresji wynika, jak sądzę, z badania domów i szkół takimi

jakimi są. Nie można studiować psiej psychologii obserwując psa myśliwskiego na uwięzi. Nie można też dogmatycznie teoretyzować na temat psychologii człowieka, gdy ludzkość jest na bardzo mocnym łańcuchu – ukształtowanym przez pokolenia nastawione wrogo do życia. Stwierdzam, że w wolnej atmosferze Summerhill agresja absolutnie nie występuje w sile choćby zbliżonej do tej, w której pojawia się w zwyczajnych szkołach. Jednakże wolność w Summerhill nie oznacza bynajmniej rezygnacji ze zdrowego rozsądku. Podejmujemy wszelkie kroki zapewniające dzieciom bezpieczeństwo. Wolno im pływać tylko wtedy, gdy na każdą szóstkę przypada jeden ratownik; żadne dziecko poniżej jedenastego roku życia nie może samo jeździć na rowerze po ulicy. Te zasady zostały ustalone przez dzieci i przegłosowane na Ogólnym Spotkaniu Szkoły. Nie ma za to żadnych zakazów dotyczących wspinania się na drzewa. To część życiowej edukacji, a zabranianie wszystkich niebezpiecznych przedsięwzięć zrobiłoby z dziecka tchórza. Zabraniamy wspinania się na dachy; zakazane są także wiatrówki oraz inna broń, która mogłaby kogoś zranić. Zawsze jestem pełen niepokoju, gdy dzieci ogarnia szał walki na drewniane miecze. Wymagam, by końcówki były osłonięte gumą lub materiałem, ale mimo to jestem zawsze szczerze zadowolony, gdy szaleństwo przemija. Niełatwo jest oddzielić uzasadnioną ostrożność od niepokoju.

Nigdy nie miałem w szkole pupilów. Oczywiście zawsze lubiłem niektóre dzieci bardziej niż inne, ale udało mi się tego nie okazywać. Możliwe, że sukces Summerhill wynikał częściowo z faktu, że dzieci czują się jednakowo i z szacunkiem traktowane. Obawiałbym się, w jakiejkolwiek szkole, sentymentalnego stosunku do uczniów; tak łatwo przecież widzieć łabędzie w gęsiach, a Picassa w dziecku, które chlapie farbą po papierze.

W większości szkół, w których uczyłem, pokój nauczycielski był małym piekłem intryg, nienawiści i zazdrości. Nasz pokój nauczycielski jest radosnym miejscem. Nie ma tu złośliwości tak często spotykanych gdzie indziej. W atmosferze Summerhill dorośli stają się pełni takiej samej radości i dobrej woli, jak uczniowie. Zdarza się, że nowy członek personelu reaguje na swobodę podobnie jak dziecko: chodzi nie ogolony, zbyt długo leży rano w łóżku, łamie nawet szkolne reguły. Na szczęście, odreagowanie kompleksów zajmuje dorosłym znacznie mniej czasu niż dzieciom.

W co drugi niedzielny wieczór opowiadam młodszym dzieciom historie o ich własnych przygodach. Robię to od lat. Zabieram je do najdzikszej Afryki, na dno morza i ponad chmury. Pewnego wieczoru opowiedziałem, jak to było, gdy umarłem, a Summerhill została przejęta przez surowego człowieka nazwiskiem Prostak. Zarządził on, że lekcje są obowiązkowe. A za powiedzenie „psiakość” groziła chłosta. Opowiadałem, jak wszyscy potulnie spełniali jego rozkazy.

Te małe dzieci w wieku od 3 do 8 lat wściekły się na mnie. „To nieprawda. Wszyscy uciekliśmy. Zabiliśmy go młotkiem. Myślisz, że znieślibyśmy takiego faceta?”

W końcu stwierdziłem, że mogę ich zadowolić jedynie wracając do życia i wykopując pana Prostaka frontowymi drzwiami. Dzieci, o których mówię, były małe i w większości nie znały surowej szkoły, a ich wybuch wściekłości był spontaniczny i naturalny. Świat, w którym dyrektor szkoły nie był po ich stronie, wydawał im się przerażający i nie do pomyślenia – nie tylko z powodu przebywania w Summerhill, ale też ze względu na dom, w którym mama i tata także byli po ich stronie.

Pewien amerykański gość, profesor psychologii, skrytykował naszą szkołę stwierdzając, że jest ona wyizolowaną wyspą nie będącą częścią większej społeczności. Moja odpowiedź była

16

następująca: Co stałoby się, gdybym założył szkołę w małym miasteczku i próbował sprawić, by stała się częścią jego społeczności? Na stu rodziców, jaki procent zaaprobowałby swobodę dzieci w chodzeniu na lekcje? Jak wielu zaakceptowałoby prawo dziecka do masturbacji? Od samego początku musiałbym iść na kompromis z tym, co uważam za prawdę.

Summerhill jest wyspą. Musi być wyspą, ponieważ rodzice tych dzieci mieszkają w miastach odległych od siebie, w różnych krajach. Skoro niemożliwe jest zebranie wszystkich rodziców w jednym mieście hrabstwa Suffolk, Summerhill nie może być częścią kulturalnego, ekonomicznego i społecznego życia Leiston. Chciałbym jednak dodać, że dla Leiston szkoła nie jest wyspą. Mamy wiele kontaktów z miejscowymi ludźmi, a nasz wzajemny stosunek jest przyjazny i życzliwy. Zasadniczo jednak nie jesteśmy częścią tej społeczności. Nigdy nie przyszłoby mi do głowy prosić redaktora miejscowej gazety o wydrukowanie artykułu o sukcesach moich byłych uczniów.

Gramy w różne gry z miejscowymi dziećmi, ale nasze cele edukacyjne są bardzo od siebie odległe. Nie należąc do żadnego wyznania, nie mamy związku z religijnymi grupami w mieście. Gdyby Summerhill była częścią miejscowej społeczności, zostałaby zobligowana do zapewnienia swoim uczniom nauki religii.

Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że mój amerykański przyjaciel nie uświadamiał sobie w pełni, co znaczyła jego krytyka. Przyjmuję, że znaczyła ona: Neill tylko buntuje się przeciw społeczeństwu; jego system nie może zrobić nic, aby połączyć społeczeństwo w harmonijną całość, nie zlikwiduje przepaści między psychologią dziecka a społeczną ignorancją na ten temat, między życiem i antyżyciem, szkołą a domem. Odpowiadam więc, że nie zajmuję się nawracaniem społeczeństwa: mogę jedynie przekonywać je, że konieczne jest, by wyzbyło się swojej nienawiści, represyjności i mistycyzmu. Chociaż mówię i piszę, co myślę o społeczeństwie, to gdybym spróbował reformować je czynnie, społeczeństwo zabiłoby mnie jako jednostkę niebezpieczną dla otoczenia. Gdybym, na przykład, spróbował stworzyć społeczność, w której nastolatki mogłyby swobodnie uprawiać życie seksualne, zostałbym zrujnowany, jeśli nie uwięziony, jako deprawator młodzieży. Nienawidząc kompromisów, muszę jednak iść na ugodę w tej kwestii, zdając sobie sprawę z tego, że moim najważniejszym zadaniem nie jest reformowanie społeczeństwa, lecz zapewnienie szczęścia tym nielicznym dzieciom.

KSZTAŁCENIE W SUMMERHILL A KSZTAŁCENIE STANDARDOWE

Uważam, że celem życia jest szczęście, a to oznacza sprecyzowanie zainteresowań. Wychowanie powinno być przygotowaniem do życia. Nasza kultura nie jest szczególnie udana. Nasze kształcenie, polityka i ekonomia prowadzą do wojny. Nasza medycyna nie zwalczyła chorób. Nasza religia nie zniszczyła lichwy i rozboju. Humanitaryzm, którym się szczycimy, ciągle pozwala opinii publicznej na akceptację tak barbarzyńskiego sportu, jakim jest polowanie. Postęp naszego wieku to postęp techniki – w radiu i telewizji, elektronice, w odrzutowcach. Grożą nam nowe wojny światowe, bowiem świadomość społeczna świata jest nadal prymitywna.

Jeśli akurat mamy ochotę na dociekania, zadajmy kilka kłopotliwych pytań. Dlaczego człowiek, jak się wydaje, zapada na wiele więcej chorób niż zwierzęta? Dlaczego nienawidzi i zabija na wojnie, a zwierzęta nie? Dlaczego wzrasta liczba zachorowań na raka? Dlaczego jest tak wiele samobójstw? Tak wiele niepoczytalnych zbrodni na tle seksualnym? Skąd się bierze nienawiść, antysemityzm i linczowanie Murzynów? Skąd obmowa i złośliwość? Dlaczego żarty na temat seksu są nieprzyzwoicie pożądliwe? Dlaczego być bękartem to wstyd? Dlaczego trwają religie, które dawno temu zatraciły miłość, nadzieję i miłosierdzie? Dlaczego, po tysiąckroć dlaczego, nasza cywilizacja jest tak chełpliwa i wyniosła?

Zadaję te pytania, ponieważ jestem z zawodu nauczycielem, kimś kto ma do czynienia z młodzieżą. Zadaję takie pytania, ponieważ te, które często zadają nauczyciele, są nieważne, i dotyczą przedmiotów szkolnych. Pytam, jakiż u licha pożytek może przyjść z dyskusji o francuskim, historii starożytnej czy o czymś tam jeszcze, skoro te przedmioty nie mają ani odrobiny

17

znaczenia wobec znacznie ważniejszego pytania o naturalne spełnienie życia – o wewnętrzne szczęście człowieka.

Ile w naszym kształceniu jest prawdziwego działania, prawdziwej samorealizacji? Prace ręczne są zbyt często robieniem poduszki do szpilek pod okiem eksperta. Nawet system Montessori, znany jako system sterowanej zabawy, jest sztucznym sposobem skłonienia dziecka do nauczenia się czegoś przez działanie. Nie ma w nim nic twórczego.

W domu dziecko jest wiecznie uczone. Niemal w każdym domu znajdzie się przynajmniej jeden niedorosły dorosły, który rzuci się pokazać Tommiemu, jak działa jego nowa kolejka. Zawsze znajdzie się ktoś, kto podniesie dziecko na krzesło, gdy chce ono obejrzeć coś na ścianie. Za każdym razem, gdy pokazujemy Tommiemu, jak działa jego nowa kolejka, kradniemy mu radość życia – radość odkrywania – radość z pokonania przeszkody. Gorzej! Sprawiamy, że to dziecko zaczyna wierzyć, że jest gorsze i zależne od czyjejś pomocy.

Rodzice bardzo powoli uświadamiają sobie, jak nieważna jest edukacyjna funkcja szkoły. Dzieci, podobnie jak dorośli, uczą się tego, czego chcą się nauczyć. Wszelkie nagradzanie, stopnie i egzaminy sprawiają, że właściwy rozwój osobowości staje się drugoplanowy. Tylko ludzie drobiazgowi utrzymują, że uczenie się z książek jest kształceniem.

Książki w szkole są najmniej ważne. Tym, czego potrzebuje każde dziecko, jest: pisanie, czytanie i arytmetyka; resztę powinny stanowić narzędzia, glina, sport, teatr, farba i swoboda.

Większość pracy szkolnej wykonywanej przez nastolatki jest zwyczajną stratą czasu, energii i cierpliwości. Okrada to młodzież z jej prawa do zabawy i jeszcze raz zabawy; wsadza stare głowy na młode ramiona.

Gdy mam wykłady dla słuchaczy studiów nauczycielskich, bywam często zaszokowany niedorosłością tych młodzieńców i panienek wypchanych bezużyteczną wiedzą. Wiedzą dużo, błyszczą dialektyką, cytują klasyków – ale pod względem poglądów na życie wielu z nich to niemowlęta. Ponieważ nauczono ich wiedzieć, a nie pozwolono im czuć. Ci studenci są życzliwi, mili, chętni, ale czegoś im brak – czynnika emocjonalnego, siły podporządkowującej myślenie odczuwaniu. Mówię do nich o świecie, który utracili i którego nadal im brakuje. Ich podręczniki nie zajmują się naturą człowieka, ani miłością, ani wolnością ani samookreśleniem. I tak trwa ten system, nastawiony jedynie na standardy książkowego uczenia się wciąż oddzielając głowę od serca.

Najwyższy czas zakwestionować szkolne pojmowanie pracy. Przyjmuje się za pewnik, że każde dziecko powinno uczyć się matematyki, historii, geografii, trochę nauk ścisłych, nieco sztuki i z pewnością literatury. Pora byśmy w końcu zrozumieli, że przeciętne małe dziecko nie jest zbytnio zainteresowane żadnym z tych przedmiotów.

Udowadniam to w przypadku każdego nowego ucznia. Gdy dowiaduje się, że nauka nie jest obowiązkowa, każdy wykrzykuje: „Hurra! Nie doczekacie się, żebym zajmował się nudną arytmetyką czy czymś takim!”.

Nie gardłuję przeciw nauczaniu. Ale uczenie powinno następować po zabawie. I nie należy go umyślnie przyprawiać zabawą po to, by było strawne.

Uczenie się jest ważne, lecz nie dla wszystkich. Niżyński nie potrafił zdać egzaminów szkolnych w St. Petersburgu, a bez nich nie mógł wstąpić do państwowego baletu. On po prostu nie był w stanie uczyć się szkolnych przedmiotów – myślami przebywał gdzie indziej. Jak mówi jego biografia – sfałszowano dla niego egzamin, dając mu pytania wraz z odpowiedziami. Jakaż by to była strata dla świata, gdyby Niżyński musiał naprawdę zdawać te egzaminy! Jednostki twórcze uczą się tego, czego chcą się nauczyć po to, żeby mieć narzędzia potrzebne ich oryginalności i geniuszowi. Nie wiemy, jak wiele niszczymy kładąc nacisk na naukę.

Pewna dziewczyna płakała co noc z powodu geometrii. Jej matka chciała, żeby poszła na uniwersytet, a ona miała artystyczną duszę. Byłem zachwycony słysząc, że po raz siódmy oblała egzamin wstępny do college’u. Być może matka pozwoli jej teraz iść na scenę i zrealizować pragnienia.

Jakiś czas temu spotkałem w Kopenhadze 14-letnią dziewczynę, która spędziła trzy lata w Summerhill i mówiła doskonale po angielsku.

18

– Przypuszczam, że z angielskiego jesteś najlepsza w klasie – powiedziałem. Skrzywiła się ze smutkiem. – Nie, jestem najgorsza, bo nie znam angielskiej gramatyki. Ten przykład jest moim zdaniem najlepszym chyba komentarzem na temat tego, co dorośli

uważają za wykształcenie. Obojętni studenci, którzy pod naciskiem dyscypliny przebrną jakoś przez studia zostając

nauczycielami bez wyobraźni, miernymi lekarzami czy niekompetentnymi prawnikami, byliby może dobrymi mechanikami czy świetnymi murarzami lub doskonałymi policjantami.

Stwierdziliśmy, że chłopiec, który nie umie lub nie chce nauczyć się czytać aż do wieku, powiedzmy, 15 lat, ma na ogół pociąg do mechaniki i zostaje później dobrym inżynierem czy elektrykiem. Nie ośmieliłbym się budować teorii na temat dziewcząt, które nigdy nie chodzą na lekcje, zwłaszcza matematyki czy fizyki. Często spędzają one dużo czasu na robótkach, a niektóre zajmują się potem w życiu krawiectwem czy projektowaniem odzieży. Naprawdę absurdalny jest program, który zmusza przyszłą krawcową do uczenia się równań kwadratowych czy prawa Boyle’a.

Caldwell Cook napisał książkę zatytułowaną „The Play Way” („Poprzez zabawę”), w której opisuje, jak uczył angielskiego za pomocą zabawy. Jest to fascynująca książka, pełna nowych pomysłów, a mimo to sądzę, że chodzi jedynie o nowy sposób na poparcie teorii głoszącej, że najważniejsze jest uczenie. Cook utrzymywał, że jest ono tak ważne, iż tę pigułkę należy osłodzić zabawą. Ten właśnie pogląd, że o ile dziecko nie uczy się czegoś, to marnuje czas, jest przekleństwem, które zaślepia tysiące nauczycieli i większość inspektorów szkolnych. Pięćdziesiąt lat temu obowiązywało hasło: „Ucz przez działanie”. Dzisiaj hasło brzmi: „Ucz przez zabawę”. W ten sposób wykorzystuje się zabawę wyłącznie jako środek do osiągnięcia jakiegoś zbożnego, ale naprawdę nie wiem jakiego, celu.

Jeżeli nauczyciel widząc dzieci bawiące się błotem wykorzystuje tę miłą chwilę do rozprawiania o erozji brzegów rzeki, to do czego zmierza? Które dziecko to obchodzi? Wielu tak zwanych pedagogów uważa, że nieważne co dziecko umie, dopóki uczy się je czegokolwiek. I rzeczywiście, w szkołach – kombinatach dających masową produkcję – cóż pozostaje nauczycielowi innego, jak tylko uwierzyć, że nauczanie jako takie jest najważniejsze ze wszystkiego?

Wygłaszając wykłady dla nauczycieli, zaczynam od stwierdzenia, że nie będę mówił o przedmiotach szkolnych, dyscyplinie czy lekcjach. Przez godzinę moja publiczność słucha w głębokiej ciszy, po czym, po szczerym aplauzie, gdy przewodniczący oświadcza, że jestem gotowy do odpowiadania na pytania, co najmniej trzy czwarte pytań dotyczy przedmiotów szkolnych i nauczania.

Nie mówię tego z poczuciem wyższości. Mówię to ze smutkiem, aby uwidocznić, jak ściany klasy i podobne do więzień budynki ograniczają poglądy nauczyciela i nie pozwalają mu dostrzec prawdziwych zasad kształcenia. Jego praca koncentruje się na tym co powyżej szyi dziecka, a więc siłą rzeczy, najistotniejsza, emocjonalna część jest mu nieznana.

Chciałbym, aby młodsi nauczyciele byli bardziej buntowniczo nastawieni. Wyższe wykształcenie i stopnie naukowe nie mają najmniejszego znaczenia przy stawianiu czoła złu społecznemu. Uczony neurotyk nie jest wcale inny niż neurotyk niewykształcony.

We wszystkich krajach, kapitalistycznych, socjalistycznych czy komunistycznych, buduje się wyszukane szkoły dla kształcenia młodych. Ale wszystkie te cudowne laboratoria czy pracownie w żaden sposób nie pomagają Johnowi, Piotrowi czy Iwanowi w przezwyciężeniu szkód emocjonalnych i zła społecznego spowodowanego presją wywieraną na niego przez rodziców, nauczycieli oraz ograniczający charakter naszej cywilizacji.

19

DALSZE LOSY ABSOLWENTÓW SUMMERHILL

Rodzicielski lęk o przyszłość źle rokuje w sprawie zdrowia dzieci. Ten lęk, co najdziwniejsze, objawia się w pragnieniu, żeby dzieci nauczyły się więcej niż ich rodzice. Tego typu rodzic nie zadowoli się tym, by pozwolić Williemu nauczyć się czytać wtedy, gdy on zechce, lecz nerwowo boi się, że Willie będzie życiowym nieudacznikiem, o ile się go nie popędzi. Tacy rodzice nie potrafią poczekać, aż dziecko zrobi coś w swoim własnym tempie. Pytają: „Jeżeli mój syn nie umie czytać mając dwanaście lat, jakie ma szanse na życiowy sukces? Jeżeli nie potrafi zdać egzaminów wstępnych na uczelnię w wieku osiemnastu lat, cóż mu pozostaje poza pracą w charakterze robotnika niewykwalifikowanego?”. Ja nauczyłem się czekać i patrzeć, jak dziecko robi małe postępy lub nie robi ich wcale. Nie wątpię nigdy, że w końcu, jeżeli nie będzie mu się naprzykrzać czy szkodzić, powiedzie mu się w życiu.

Kołtun, oczywiście, powie: „Hm, więc dla ciebie być kierowcą ciężarówki jest sukcesem życiowym!”. Moim własnym kryterium sukcesu jest zdolność do tego, by pracować z radością i żyć z pozytywnym nastawieniem do świata. Zgodnie z tą definicją większości uczniów Summerhill powiodło się w życiu.

Tom przyszedł do Summerhill, gdy miał 5 lat. Opuścił szkołę w wieku 17 lat i przez wszystkie te lata nie poszedł na ani jedną lekcję. Większość czasu spędzał w warsztacie. Matka i ojciec trzęśli się ze strachu o jego przyszłość. On nigdy nie przejawiał żadnej chęci do nauki i czytania. A jednak pewnego wieczoru, gdy miał 9 lat, zastałem go w łóżku czytającego „Davida Copperfielda”.

– Cóż to – powiedziałem – kto nauczył cię czytać? – Sam się nauczyłem. Kilka lat później przyszedł do mnie i zapytał: – Jak się dodaje połowę i dwie piąte? – powiedziałem mu. Spytałem, czy chciałby wiedzieć coś jeszcze. – Nie, dziękuję – odrzekł. Jeszcze później rozpoczął pracę w studiu filmowym jako pomocnik kamerzysty. Gdy uczył się

zawodu, zdarzyło mi się spotkać jego szefa na przyjęciu, więc spytałem, jak Tom daje sobie radę. „Najlepszy chłopak, jakiego mieliśmy kiedykolwiek”, powiedział pracodawca. „On nigdy nie chodzi – on biega. A w weekendy to prawdziwe z nim utrapienie, bo przez te dwa dni nie da się go utrzymać z dala od studia”.

Był też Jack, chłopiec, który nie mógł nauczyć się czytać. Nikt nie był w stanie mu pomóc. Nawet gdy prosił o lekcję, jakaś ukryta przeszkoda nie pozwalała mu odróżnić „b” od „p”, „1” od „k”. Opuścił szkołę w wieku 17 lat, nie umiejąc czytać. Obecnie Jack specjalizuje się w produkcji narzędzi. Uwielbia rozmawiać o pracy w metalu. Umie teraz czytać, lecz o ile mi wiadomo, czyta głównie artykuły z zakresu mechaniki – a czasami też prace z dziedziny psychologii. Nie przypuszczam, żeby kiedykolwiek zdarzyło mu się przeczytać powieść, a mimo to mówi doskonałym, gramatycznym angielskim i jego wiedza ogólna jest znakomita. Pewien amerykański gość, który nie miał pojęcia o tej historii, powiedział do mnie: „Ależ ten Jack jest niesamowicie bystry!”.

Diane była miłą dziewczynką, która chodziła na lekcje bez zbytniego zainteresowania. Nie miała głowy do nauki. Przez długi czas zastanawiałem się, co też ona będzie robić w życiu. Gdy opuściła szkołę mając 16 lat, każdy inspektor szkolny oceniłby ją jako słabo wykształconą dziewczynę. Obecnie Diane prezentuje nowy rodzaj kuchni w Londynie. Jest wybitnym fachowcem w swojej pracy; a co najważniejsze, jest w niej szczęśliwa.

Jedna z firm wymagała, by jej pracownicy mieli za sobą zdany przynajmniej standardowy egzamin wstępny do college’u. Napisałem do dyrektora firmy w sprawie Roberta: „Ten chłopiec nie zdał żadnego egzaminu, ponieważ nie ma akademickiego umysłu. Ma natomiast charakter”. Robert dostał tę pracę.

20

Winifreda, trzynastolatka, nowa uczennica, powiedziała mi, że nienawidzi wszystkich szkolnych przedmiotów i krzyczała z radości, gdy dowiedziała się, że może robić dokładnie to, na co ma ochotę.

– Nie musisz nawet przychodzić do szkoły, jeśli nie chcesz – powiedziałem. Zajęła się więc przyjemnym spędzaniem czasu, i bawiła się dobrze – kilka tygodni. Potem

zauważyłem, że się nudzi. – Naucz mnie czegoś – rzekła do mnie któregoś dnia. – Nudzę się jak mops. – W porządku – odparłem wesoło. – Czego chcesz się nauczyć? – Nie wiem – odpowiedziała. – Ja też nie wiem – odrzekłem na to i odszedłem. Minęło parę miesięcy. Przyszła do mnie znowu. – Zamierzam zdać egzaminy do college’u – powiedziała – i chcę, żebyś mnie uczył. Codziennie rano solidnie pracowała ze mną i innymi nauczycielami. Zwierzyła mi się, że

przedmioty szkolne nie bardzo ją interesują, natomiast cel, który zamierza osiągnąć – tak. Winifreda odnalazła się, gdy pozwolono jej być sobą.

Ciekawe, że wolne dzieci wykazują zainteresowanie matematyką. Znajdują przyjemność w geografii i historii. Wybierają z proponowanych im przedmiotów tylko te, które je interesują. Wolne dzieci poświęcają większość czasu pracom w drewnie czy metalu, malowaniu, czytaniu beletrystyki, aktorstwu, odgrywaniu fantazji, słuchaniu jazzu.

Tom, ośmiolatek, stale otwierał moje drzwi i pytał: „A tak przy okazji, co mam teraz robić?”. Nikt nie mówił mu, czym ma się zająć. Sześć miesięcy później, jeżeli chciało się znaleźć Toma, szło się do jego pokoju. Zawsze można było go tam zastać, tonącego w papierach. Spędzał całe godziny na robieniu map. Pewnego razu profesor z Uniwersytetu Wiedeńskiego odwiedził Summerhill. Natknął się na Toma i zadawał mu wiele pytań. Później przyszedł do mnie i powiedział: „Próbowałem przepytać tego chłopca z geografii, ale on mówił o miejscach, o których ja nigdy nie słyszałem”.

Muszę jednak wspomnieć także o naszych niepowodzeniach. Piętnastoletnia Szwedka, Barbel, była z nami blisko rok. Przez cały ten czas nie znalazła żadnego zajęcia, które by ją zainteresowało. Przyszła do Summerhill za późno. Przez dziesięć lat jej życia nauczyciele decydowali za nią. Gdy znalazła się w Summerhill, straciła już wszelką inicjatywę. Nudziła się. Na szczęście, była bogata i czekało ją życie damy.

Miałem też dwie Jugosłowianki, siostry w wieku jedenastu i czternastu lat. Szkoła nie zainteresowała ich. Większość czasu spędzały na wygłaszaniu po chorwacku niegrzecznych uwag na mój temat, które tłumaczył mi pewien nieżyczliwy znajomy. Jakiekolwiek powodzenie byłoby cudem w tym wypadku, ponieważ naszą jedyną wspólną mową była sztuka i muzyka. Byłem bardzo zadowolony, gdy matka przyjechała je odebrać.

W miarę upływu lat zaobserwowaliśmy, że chłopcy z Summerhill, którzy zamierzają zająć się mechaniką, nie zadają sobie trudu zdawania matury. Idą od razu do ośrodków praktycznej nauki zawodu. Na ogół chcą zobaczyć świat, zanim zabiorą się poważnie do studiowania. Jeden z takich chłopców opłynął glob jako steward na statku. Dwóch innych zajęło się uprawą kawy w Kenii. Jeden pojechał do Australii, a jeden nawet do odległej Gujany Brytyjskiej.

Derrick Boyd jest typowym niespokojnym duchem, wyzwolonym przez swobodne kształcenie. Przyszedł do Summerhill, gdy miał osiem lat, a opuścił szkołę po zdaniu egzaminów wstępnych na uniwersytet jako osiemnastolatek. Chciał być lekarzem, lecz jego ojca nie było wówczas stać na opłacenie studiów. Derrick wymyślił więc, że czas oczekiwania spędzi na zwiedzaniu świata. Pojechał do londyńskich doków i stracił dwa dni na szukaniu jakiejkolwiek pracy, choćby palacza. Powiedziano mu, że zbyt wielu jest bezrobotnych wśród prawdziwych marynarzy, więc smutny wrócił do domu.

Niedługo potem dowiedział się od jednego ze szkolnych kolegów, że pewna angielska dama w Hiszpanii szuka kierowcy. Derrick skwapliwie skorzystał z tej szansy, pojechał do Hiszpanii, zbudował czy przebudował tej pani dom, obwiózł ją po całej Europie, a potem poszedł na uniwersytet. Dama ta postanowiła pomóc mu opłacić studia. Po dwóch latach poprosiła, aby wziął

21

rok urlopu, zawiózł ją do Kenii i zbudował jej tam dom. Derrick ukończył studia medyczne w Capetown.

Larry, który przybył do nas w wieku dwunastu lat, zdał egzaminy na uniwersytet, gdy miał szesnaście lat i pojechał na Thaiti uprawiać owoce. Stwierdziwszy, że jest to słabo płatne zajęcie, został taksówkarzem. Potem pojechał do Nowej Zelandii, gdzie, o ile mi wiadomo, wykonywał najrozmaitsze zajęcia łącznie z prowadzeniem taksówki. Następnie wstąpił na uniwersytet w Brisbane. Jakiś czas temu odwiedził mnie dziekan tego uniwersytetu, który z podziwem opowiadał mi o postępowaniu Larry’ego. „W czasie wakacji, gdy studenci rozjechali się do domów, Larry poszedł do pracy jako robotnik w tartaku”. Jest teraz praktykującym lekarzem w Essex.

Prawdą jest, że niektórzy starsi chłopcy nie wykazali się przedsiębiorczością. Nie mogę ich, z oczywistych przyczyn, opisać. Naszą chlubą są zawsze ci, którzy mieli dobre domy. Derrick, Jack i Larry mieli rodziców, którzy całkowicie podzielali idee szkoły, tak więc ci chłopcy nie przeżywali tego najbardziej męczącego z konfliktów: kto ma rację, dom czy szkoła?

Czy Summerhill wychowała jakiegoś geniusza? Nie, jak na razie żadnych geniuszy; może paru twórców, jeszcze niesławnych; kilku świetnych artystów; kilku dobrych muzyków. Nie wiadomo mi o żadnym wziętym pisarzu. Jest świetny projektant mebli i wytwórca sekretarzyków, kilku aktorów i aktorek, kilku naukowców i matematyków, którzy mogą jeszcze dokonać czegoś oryginalnego. Moim zdaniem, biorąc pod uwagę naszą liczebność – około 45 uczniów jednorazowo w szkole – duża część uczniów wybrała jakiś rodzaj twórczej i oryginalnej pracy.

Niemniej jednak, jak często mówiłem, jedno pokolenie wolnych dzieci niewiele udowadnia. Nawet w Summerhill niektóre dzieci mają wyrzuty sumienia z powodu niedużego przykładania się do nauki. Nie może być inaczej w świecie, w którym egzaminy są furtką do niektórych zawodów. Poza tym, zawsze jest jakaś ciotka Maryśka, która zawoła: „Jedenaście lat i nie umiesz porządnie czytać!” Dziecko wyczuwa mgliście, że cały świat zewnętrzny jest przeciw zabawie, ale za pracą.

Ogólnie rzecz biorąc, metoda polegająca na korzystaniu z wolności jest niemal pewna w przypadku dzieci poniżej dwunastego roku życia, natomiast dzieciom starszym otrząśnięcie się z kształcenia polegającego na systematycznym dawkowaniu wiedzy zabiera dużo czasu.

PRYWATNE LEKCJE W SUMMERHILL

W przeszłości moim głównym zajęciem nie było nauczanie lecz udzielanie „prywatnych lekcji”. Większość dzieci wymagała pomocy psychologicznej, ale zawsze było parę takich, które właśnie przyszły z innych szkół i prywatne lekcje miały na celu przyśpieszenie ich adaptacji do swobody. Jeżeli dziecko jest w środku całkowicie skrępowane, nie potrafi korzystać z wolności.

Prywatne lekcje (P.L.) były nieformalnymi rozmowami przy kominku. Siedziałem sobie z fajką w zębach, a dziecko, jeśli chciało, też mogło zapalić. Papieros bywał często sposobem na przełamanie pierwszych lodów.

Kiedyś poprosiłem czternastoletniego chłopca do siebie na rozmowę. Przyszedł właśnie do Summerhill z typowej szkoły państwowej. Zauważyłem, że ma palce żółte od nikotyny, więc zaproponowałem mu papierosa.

– Dziękuję – wyjąkał – ale ja nie palę, proszę pana. – Weźże jednego, ty cholerny łgarzu – powiedziałem z uśmiechem, a on wziął papierosa. Piekłem w ten sposób dwie pieczenie na jednym ogniu. Dla tego chłopca dyrektor szkoły był

surowym moralistą, którego trzeba było stale oszukiwać. Częstując go papierosem pokazywałem, że aprobuję to, że pali. Nazywając go cholernym łgarzem, stawiałem się na jednym z nim poziomie. Jednocześnie zaś atakowałem jego kompleks autorytetu pokazując, że dyrektor szkoły też może kląć łatwo i z przyjemnością. Żałuję, że nie mogłem sfotografować jego miny w czasie tej pierwszej rozmowy. Wyrzucono go z poprzedniej szkoły za kradzieże.

– Słyszałem, że z ciebie kawał oszusta – powiedziałem. – Jaki jest twój najlepszy sposób na okradanie kolei?

– Nigdy nie próbowałem ich okradać, proszę pana.

22

– Och – powiedziałem – to cieniutko. Musisz spróbować. Znam mnóstwo dobrych sposobów. – I opowiedziałem mu o paru.

Gapił się na mnie z otwartymi ustami: z całą pewnością trafił do jakiegoś domu wariatów. Pryncypał radzi mu, jak być lepszym kanciarzem? Długi czas potem powiedział mi, że ta rozmowa była największym szokiem, jakiego doznał w życiu.

Jakie dzieci potrzebowały P.L.? Najlepszą odpowiedzią będzie kilka przykładów. Lucy, nauczycielka przedszkolaków, przychodzi do mnie i mówi, że Peggy wydaje jej się

nieszczęśliwa i aspołeczna. W porządku, mówię, powiedz jej, żeby przyszła na P.L. Peggy przychodzi do mojego pokoju. – Nie chcę żadnych P.L. – mówi siadając. – One są po prostu głupie. – Oczywiście – zgadzam się. – Strata czasu. Rezygnujemy. Zastanawia się nad tym. – Wiesz – mówi wolno – nie mam nic przeciwko takiej malutkiej lekcyjce. Do tej pory zdążyła już usadowić się na moich kolanach. Pytam ją więc o tatę i mamę,

a zwłaszcza o braciszka. Mówi, że z niego to bardzo głupi mały osioł. – Pewnie – przytakuję. – Czy sądzisz, że mama lubi go bardziej niż ciebie? – Ona lubi nas tak samo – mówi dziewczynka szybko i dodaje. – Przynajmniej tak mówi. Niekiedy kłótnia z innym dzieckiem jest powodem chwilowego nieszczęścia. Ale znacznie

częściej wywołuje je list z domu, w którym być może była wiadomość, że brat czy siostra ma nową lalkę czy rower. P.L. kończy się tak, że Peggy wychodzi z niej całkiem zadowolona.

Z nowo przyjętymi nie było tak łatwo. Gdy trafił nam się jedenastoletni uczeń, któremu mówiono, że dzieci przynosi lekarz, to uwolnienie go od wszystkich kłamstw i lęków wymagało ciężkiej pracy. Rzecz jasna, takie dziecko miało poczucie winy w związku z masturbacją i to poczucie winy należało zniszczyć, jeżeli miało odnaleźć szczęście.

Większość małych dzieci nie potrzebowała P.L. Idealna sytuacja jest wtedy, gdy dziecko się ich domaga. Niektóre ze starszych dzieci czasami żądały P.L., ale młodsze bardzo rzadko.

Charlie, szesnastolatek, czuł się znacznie gorszy od chłopców w swoim wieku. Gdy spytałem, kiedy czuje się najgorszy, odpowiedział, że wtedy gdy dzieci się kąpią, ponieważ jego penis jest znacznie mniejszy niż innych chłopców. Wyjaśniłem mu, jak ten lęk powstał. Był on najmłodszym dzieckiem w rodzinie, w której było sześć sióstr, wszystkie znacznie starsze od niego. Między nim a najmłodszą siostrą istniała przepaść dziesięciu lat. W ogóle cały dom był sfeminizowany. Ojciec nie żył, a duże siostry rządziły. Dlatego Charlie identyfikował się z tym, co kobiece w życiu, żeby samemu także być silnym.

Charlie przestał przychodzić do mnie po około dziesięciu P.L. Spytałem dlaczego. „Już nie potrzebuję P.L.” – powiedział zadowolony – „mój interes jest teraz tak duży jak Berta”.

Ta krótka terapia obejmowała jednak znacznie więcej. Charliemu mówiono, że masturbacja spowoduje, że będzie impotentem, a ten strach wywarł na niego wpływ fizyczny. Jego wyleczenie było spowodowane także usunięciem poczucia winy i zdemaskowaniem głupiego kłamstwa o impotencji. Charlie opuścił Summerhill w rok czy dwa później. Jest teraz świetnym, zdrowym, szczęśliwym mężczyzną, który poradzi sobie w życiu.

Sylvia miała surowego ojca, który nigdy jej nie chwalił. Przeciwnie, krytykował ją i zrzędził cały boży dzień. Jej jedynym pragnieniem w życiu było zdobycie miłości ojca. Siedziała w pokoju i gorzko płakała, gdy opowiadała swoją historię. Trudno było jej pomóc. Psychoanaliza córki nie mogła zmienić ojca. Dla Sylvii nie było rozwiązania aż do czasu, gdy będzie na tyle dorosła, by opuścić dom. Ostrzegałem ją, że istnieje niebezpieczeństwo, iż może wyjść za mąż za niewłaściwego mężczyznę tylko dlatego, że będzie chciała uciec od ojca.

– Jakiego rodzaju niewłaściwego mężczyznę? – spytała. – Mężczyznę podobnego do twojego ojca, takiego który będzie traktował cię sadystycznie –

powiedziałem. Przypadek Sylvii był smutny. W Summerhill była prospołecznie nastawioną, życzliwą

dziewczyną, która nikogo nie obrażała. Natomiast w domu mówili o niej, że jest diabłem. Oczywiste jest, że to ojciec potrzebował analizy – nie córka.

23

Mała Florence to inny przypadek nie do rozwiązania. Była ona nieślubnym dzieckiem, ale nie wiedziała o tym. Moje doświadczenie mówi mi, że każde nieślubne dziecko podświadomie o tym wie. Florence z całą pewnością wyczuwała, że wiąże się z nią jakaś tajemnica. Powiedziałem matce, że jedynym lekarstwem na nienawiść i nieszczęście jej córki jest powiedzieć jej prawdę.

– Ale, Neill, nie mam odwagi. Mnie nie zrobiłoby to żadnej różnicy. Ale jeżeli jej powiem, to ona nie zatrzyma tego dla siebie i moja matka ją wydziedziczy.

Tak, tak, obawiam się, że musimy cierpliwie czekać, aż babcia umrze, żeby pomóc Florence. Nie można nic zrobić, gdy prawda nie może zostać ujawniona.

Pewien dwudziestoletni chłopiec przyjechał do nas na jakiś czas i poprosił mnie o parę P.L. – Ależ miałeś ich na kopy, gdy byłeś tutaj – powiedziałem. – Wiem – odparł ze smutkiem. – Mnóstwo, na których mi nie zależało, ale teraz wiem, że ich

potrzebuję. Obecnie nie stosuję regularnej terapii. W przypadku przeciętnego dziecka, gdy już wyjaśnisz

problem narodzin i masturbacji oraz pokażesz, jak sytuacja rodzinna stworzyła nienawiść i zazdrość, nic więcej nie można zrobić. Leczenie nerwicy u dziecka polega na uwolnieniu emocji i nie ulega żadnemu przyśpieszeniu, gdy będziemy objaśniać dziecku teorie psychiatryczne i mówić mu, że ma kompleks.

Przypominam sobie piętnastoletniego chłopca, któremu starałem się pomóc. Całymi tygodniami siedział na P.L. milcząc, odpowiadając tylko monosylabami. W końcu zdecydowałem się postąpić drastycznie i na następnej P.L. powiedziałem do niego:

– Dzisiejszego ranka zamierzam ci powiedzieć, co o tobie myślę. Otóż jesteś leniwym, zarozumiałym, złośliwym głupolem.

– Czyżby? – powiedział, czerwony ze złości. – A tobie zdaje się, że kim niby jesteś? Od tej chwili mówił już swobodnie i do rzeczy. Był także jedenastoletni George. Jego ojciec był drobnym kupcem na wsi koło Glasgow.

Chłopca przysłał do mnie jego lekarz. Problem George’a polegał na głębokim lęku. Bał się przebywać poza domem, nawet w wiejskiej szkole. Krzyczał przerażony, gdy musiał wyjść z domu. Z dużą trudnością udało się nakłonić go do przyjazdu do Summerhill. Płakał i czepiał się ojca tak, że ten nie mógł wrócić do domu. Zasugerowałem rodzicowi, żeby został na kilka dni.

Miałem już opis przypadku od lekarza, którego uwagi były, moim zdaniem, prawdziwe i bardzo pomocne. Sprawa powrotu ojca do domu stawała się pilna. Próbowałem mówić do George’a, ale on płakał i szlochał, że chce wracać.

– To jest zwyczajne więzienie – powiedział szlochając. Mówiłem więc dalej ignorując jego łzy. – Gdy miałeś cztery lata – powiedziałem – twojego młodszego brata zabrali do szpitala

i przynieśli z powrotem w trumnie (większy płacz). Twój strach przed wyjściem z domu polega na tym, że boisz się, iż to samo może stać się z tobą – wrócisz do domu w trumnie (głośniejsze szlochy). Ale nie to jest najważniejsze, George, ty zabiłeś swojego brata.

W tym miejscu zaprotestował gwałtownie i groził, że mnie kopnie. – Ty go nie zabiłeś naprawdę, George, ale myślałeś, że mama bardziej kocha jego niż ciebie

i czasami chciałeś, żeby umarł. Kiedy więc umarł naprawdę, miałeś ogromne wyrzuty sumienia, ponieważ myślałeś, że twoje życzenia go zabiły, i że Bóg ciebie zabije za karę, gdy tylko oddalisz się od domu.

Szlochanie ustało. Następnego dnia, chociaż urządził scenę na stacji, pozwolił ojcu odjechać. George nie pozbył się swojej tęsknoty za domem przez jakiś czas. A ciąg dalszy był taki, że po osiemnastu miesiącach nalegał na samodzielną podróż do domu na wakacje – sam jeden przesiadał się w Londynie ze stacji na stację. Tak samo zachował się w drodze powrotnej do Summerhill.

Coraz częściej dochodzę do wniosku, że terapia nie jest konieczna, gdy dziecko może odreagować swoje kompleksy w atmosferze swobody. Ale w przypadkach takich jak George, wolność nie wystarczyłaby.

24

W przeszłości dawałem P.L. złodziejom i widziałem wynikłe stąd wyzdrowienie, ale byli też złodzieje odmawiający przychodzenia na P.L. Mimo to, po trzech latach doświadczania wolności także ci chłopcy byli wyleczeni.

W Summerhill tym, co leczy, jest miłość, akceptacja i wolność do bycia wiernym sobie. Tylko niewielka część naszych 45 dzieci ma P.L. Coraz bardziej wierzę w terapeutyczną wartość twórczej pracy. Wolałbym, żeby te dzieci więcej majsterkowały, przedstawiały czy tańczyły.

Chciałbym, żeby było całkiem jasne, że prywatne lekcje miały na celu wyłącznie uwolnienie emocjonalne. Jeżeli dziecko było nieszczęśliwe, miało P.L. Natomiast jeżeli nie mogło nauczyć się czytać czy nie znosiło matematyki, nie próbowałem leczyć go psychoanalizą. Czasami, w trakcie P.L. okazywało się, że niemożność czytania pochodziła z czasów, gdy mama ciągle mówiła, żeby „był miłym, mądrym chłopcem, jak brat”, albo że niechęć do matematyki wynika z faktu, że nie lubił poprzedniego nauczyciela tego przedmiotu.

Naturalnie, ja jestem symbolem ojca dla wszystkich dzieci; moja żona symbolem matki. Społecznie moja żona znajduje się w dużo gorszym położeniu niż ja, ponieważ zbiera całą podświadomą nienawiść do matek przeniesioną na nią przez dziewczynki, podczas gdy ja otrzymuję ich miłość. Chłopcy okazują swoją miłość do matek mojej żonie, a nienawiść do ojców mnie. Chłopcy nie wyrażają nienawiści tak łatwo jak dziewczynki. Spowodowane jest to faktem, że znacznie lepiej radzą sobie z rzeczami niż z ludźmi. Wściekły chłopiec kopie piłkę, podczas gdy dziewczynka obrzuca zjadliwymi słowami symbol matki. Jednak żeby być uczciwym, muszę powiedzieć, że dziewczynki są zjadliwe i trudne we współżyciu tylko przez pewien czas – przed oraz w ciągu pierwszego roku okresu dojrzewania. Nie wszystkie dziewczynki przechodzą ten etap. Wiele zależy od ich poprzedniej szkoły; jeszcze więcej, od stosunku matki do autorytetu jako takiego.

W czasie P.L. wskazywałem na związek między reakcjami na dom i szkołę. Wszelką krytykę mojej osoby tłumaczyłem jako krytykę ojca. Oskarżenia pod adresem mojej żony okazywały się być oskarżeniami dotyczącymi matki. Starałem się utrzymać tę analizę na poziomie obiektywnym; wchodzenie w subiektywne głębie byłoby nieuczciwe w stosunku do dzieci.

Zdarzały się oczywiście sytuacje, w których subiektywne wyjaśnienie było konieczne, jak w przypadku Jane. Trzynastoletnia Jane chodziła po szkole i mówiła różnym dzieciom, że Neill chce je widzieć. Przyszła cała procesja – „Jane mówi, że mnie szukałeś”. Powiedziałem później Jane, że przysyłanie do mnie innych dzieci znaczyło, że to ona sama chciała przyjść.

Jaka była technika P.L.? Nie miałem jednej ustalonej metody. Czasami zaczynałem od pytania: „Gdy patrzysz w lustro, czy podoba ci się twoja twarz?” Odpowiedź była zawsze przecząca. „Której części swojej twarzy najbardziej nie znosisz?” Niezmienną odpowiedzią było: „Nosa”.

Dorośli dają taką samą odpowiedź. Twarz to człowiek. Gdy myślimy o ludziach, myślimy o twarzach, gdy rozmawiamy z ludźmi, patrzymy na ich twarze. Tak więc twarz staje się zewnętrznym obrazem wewnętrznego ja. Gdy dziecko mówi, że nie lubi swojej twarzy, to chce powiedzieć, że nie lubi swojej osobowości. Mój następny krok polega na tym, aby zostawić twarz i przejść do ja.

„Czego najbardziej w sobie nienawidzisz?” – pytałem. Zwykle odpowiedź dotyczyła wyglądu. „Mam za duże stopy”. „Jestem za gruby”. „Za mały”. „Włosów”.

Nigdy nie wyrażałem żadnej opinii – nigdy nie przytakiwałem, że on czy ona jest za gruby czy chudy. Nie forsowałem też niczego. Jeżeli interesujące było ciało, to rozmawialiśmy o nim, aż już nic więcej nie było do powiedzenia. Potem zaczynaliśmy rozmawiać o osobowości.

Często urządzałem taki oto test. „Napiszę teraz parę rzeczy – mawiałem – i zbadam cię na tej podstawie. Daj sobie taki stopień, na jaki twoim zdaniem zasługujesz. Na przykład, zapytam cię, ile ze 100 procent dałbyś sobie za, powiedzmy, swoje umiejętności gry czy za odwagę i tak dalej”. I egzamin się zaczynał.

Oto przykład testu dla pewnego czternastoletniego chłopca: „Wygląd: O, nie taki dobry, około 45%. Rozum: Uhm, 60%.

25

Odwaga: 25%. Lojalność: Nie sprawiam zawodu kumplom: 80%. Muzykalność: Zero. Majsterkowanie: Wymamrotał niewyraźną odpowiedź. Nienawiść: To zbyt trudne. Nie, nie potrafię na to odpowiedzieć. Gry sportowe: 66%. Uczucia społeczne: 90%. Głupota: Och, około 190%”. Oczywiście, odpowiedzi dziecka były okazją do rozmowy. Stwierdziłem, że najlepiej

zaczynać od ego, ponieważ budzi to ciekawość. Później, gdy przechodziliśmy do kwestii rodziny, dziecko mówiło swobodnie i z zainteresowaniem.

W przypadku młodszych dzieci technika była bardziej spontaniczna. Kierowałem się sygnałami otrzymywanymi od dziecka. Oto typowa pierwsza P.L. z sześcioletnią Margaret. Wchodzi ona do mojego pokoju i mówi:

– Chcę P.L. – Świetnie – stwierdzam. Mała siada w fotelu. – Co to jest P.L.? – pyta. – To nie jest nic do jedzenia – mówię – ale gdzieś w tej kieszeni mam cukierka. A, jest. –

I daję jej cukierka. – Dlaczego chcesz P.L.? – pytam. – Evelyn miała taką lekcję, to ja też chcę. – Dobra. To zaczynaj. O czym chcesz mówić? – Mam lalkę (przerwa). Skąd masz tę rzecz na kominku? (najwyraźniej nie czeka na

odpowiedź). Kto był w tym domu przed tobą? Jej pytania wskazują na pragnienie poznania jakiejś ważnej prawdy. I coś podejrzewam,

że chodzi o narodzenie. – Skąd się biorą dzieci? – pytam nagle. Margaret wstaje i maszeruje do drzwi. – Nie cierpię P.L. – mówi i wychodzi. Lecz kilka dni później prosi o następną P.L. I tak powoli posuwamy się do przodu. Sześcioletni Tommy także nie miał nic przeciwko P.L. tak długo, dopóki nie poruszałem

„brzydkich” rzeczy. Z pierwszych trzech lekcji wyszedł pełen oburzenia, i wiem dlaczego. Wiedziałem, że interesują go wyłącznie „brzydkie” rzeczy. Był on jedną z ofiar masturbacji.

Wiele dzieci nigdy nie miało P.L. Nie chciały. Były to dzieci prawidłowo wychowane, bez rodzicielskich kłamstw i kazań.

Terapia nie pomaga od razu. Poddawana jej osoba nie odczuwa żadnych korzyści przez jakiś czas, zwykle około roku. Dlatego też nigdy nie podchodziłem pesymistycznie do starszych uczniów, którzy opuszczali szkołę w stanie, jak można by to określić, na wpół surowym.

Tom został przysłany do nas, ponieważ nie dawał sobie rady w swojej szkole. Dawałem mu przez rok intensywne P.L. i nie było widocznego efektu. Gdy opuścił Summerhill, wydawało się, że nie powiedzie mu się w życiu. Tymczasem rok później jego rodzice napisali mi, iż zdecydował nagle, że chce być lekarzem i solidnie studiuje na uniwersytecie.

Bill wydawał się jeszcze bardziej beznadziejnym przypadkiem. Jego P.L. trwały trzy lata. Szkołę opuścił, wydawało się, osiemnastoletni młodzian, który nie wiedział, co ma robić. Przenosił się z pracy do pracy przez rok, a potem zdecydował, że zostanie farmerem. Wiadomości, które do mnie dotarły, świadczą o tym, że świetnie sobie radzi i jest zadowolony ze swojej pracy.

P.L. były w gruncie rzeczy reedukacją. Ich celem było zlikwidowanie wszystkich kompleksów wynikłych z moralizatorstwa i strachu.

Wolna szkoła taka jak Summerhill mogłaby być prowadzona bez P.L., które jedynie przyśpieszają proces reedukacji zaczynając od gruntownych porządków wiosennych przed nadejściem lata wolności.

26

SAMORZĄD

Summerhill jest szkołą samorządną i demokratyczną. Wszystkie sprawy związane z życiem społecznym czy grupowym – łącznie z karaniem za przewinienia przeciw społeczności – są załatwiane przez głosowanie w sobotnie wieczory na Ogólnym Spotkaniu Szkoły. Każdy nauczyciel i każde dziecko, niezależnie od wieku, ma jeden głos. Mój głos ma taką samą wagę jak głos siedmiolatka.

Można się teraz uśmiechnąć i powiedzieć: „Ale twoja wypowiedź ma jednak większe znaczenie, prawda?” No, przekonajmy się. Pewnego razu wstałem na zebraniu i zaproponowałem, że palenie papierosów powinno być zabronione dzieciom poniżej szesnastu lat. Wysunąłem argumenty na słuszność mojego stanowiska: narkotyk, trujący, brak rzeczywistej chęci palenia u dzieci, a głównie potrzeba pokazania, że jest się dorosłym. Kontrargumenty padały z całej sali. Głosowaliśmy. Zostałem przegłosowany przez przytłaczającą większość.

Warto opowiedzieć dalszy ciąg. Po mojej porażce chłopiec w wieku szesnastu lat wysunął propozycję, że palenie powinno być zabronione dzieciom poniżej dwunastu lat. Jego wniosek przeszedł. Jednakże na następnym cotygodniowym spotkaniu dwunastoletni chłopiec zaproponował uchylenie nowej reguły dotyczącej palenia mówiąc: „Siedzimy wszyscy w toaletach i palimy w tajemnicy dokładnie tak samo, jak dzieci w zwykłych szkołach. Twierdzę, że jest to sprzeczne z całą ideą Summerhill”. Jego wystąpienie przyjęto owacjami i zebranie uchyliło tę regułę. Mam nadzieję, że jasno pokazałem, iż mój głos nie zawsze więcej znaczy od głosu dziecka.

Kiedyś zaprotestowałem stanowczo przeciwko nieprzestrzeganiu reguł ciszy nocnej oraz wiążącym się z tym hałasem, niewyspaniem i snuciem się bez sensu następnego ranka. Byłem zdania, że za tego rodzaju przewinienie winowajca powinien płacić grzywnę w wysokości całego swojego kieszonkowego. Czternastoletni chłopiec zaproponował, żeby każdy, kto nie kładzie się spać o właściwej dla niego porze, dostawał jednego pensa nagrody za każdą godzinę czuwania po godzinie ciszy nocnej. Ja dostałem kilka głosów, natomiast on – znaczną większość.

Samorząd w Summerhill nie jest zbiurokratyzowany. Każde spotkanie prowadzi inny przewodniczący, wyznaczony przez poprzedniego przewodniczącego, a funkcję sekretarza sprawuje ochotnik. Dyżurni ciszy nocnej rzadko pełnią swoją funkcję dłużej niż kilka tygodni.

Nasza demokracja ustanawia reguły – także te dobre. Na przykład zabroniona jest kąpiel w morzu bez nadzoru ratowników, którymi zawsze są nauczyciele. Zabronione jest wchodzenie na dachy. Trzeba przestrzegać godzin ciszy nocnej albo automatycznie płacić grzywnę. To, czy zajęcia mają być odwołane w czwartek czy piątek poprzedzający jakieś święto, jest sprawą głosowania na Ogólnym Spotkaniu Szkoły.

Sukces zebrania zależy w dużym stopniu od siły lub słabości przewodniczącego, ponieważ utrzymanie porządku wśród czterdzieściorga pięciorga energicznych dzieci nie jest łatwe. Przewodniczący ma prawo karania hałaśliwych obywateli grzywną. Z reguły gdy przewodniczący jest słaby, kary pieniężne są stanowczo zbyt częste.

Personel, rzecz jasna, bierze udział w dyskusjach. Ja także; chociaż nieraz zdarzają się sytuacje, w których muszę pozostać neutralny. Widziałem, jak chłopcu oskarżonemu o jakieś przewinienie udało się wymigać przedstawiając dokładne alibi, chociaż prywatnie zwierzył mi się, że zrobił to, o co go oskarżają. W takich wypadkach muszę być zawsze po stronie jednostki.

Gdy przychodzi do oddawania głosów czy przedstawiania własnych propozycji biorę, oczywiście, udział tak jak wszyscy. Oto typowy przykład. Zaprotestowałem kiedyś przeciwko graniu w piłkę nożną w hallu. Hall jest pod moim gabinetem, wyjaśniłem więc, że gdy pracuję, to nie lubię hałasu, jaki robią grający. Zaproponowałem, żeby zabronić tego w budynku. Poparło mnie parę dziewczyn, kilku starszych chłopców i większość personelu. Lecz moja propozycja nie przeszła, co oznaczało, że w dalszym ciągu musiałem znosić hałaśliwe szuranie nogami pod gabinetem. W końcu, po wielu publicznych dysputach na kilku zebraniach, udało mi się, za aprobatą większości, doprowadzić do wydania zakazu gry w piłkę nożną w hallu. To jest właśnie

27

sposób, w jaki mniejszość zdobywa prawa w naszej szkolnej demokracji – wytrwale się ich domaga. Odnosi się to zarówno do małych dzieci, jak i do dorosłych.

Niektóre aspekty życia szkolnego nie podlegają samorządowi. Moja żona planuje umeblowanie sypialń, układa menu, wysyła i płaci rachunki. Ja zatrudniam nauczycieli i proszę ich, by odeszli, gdy sądzę, że nie są odpowiedni.

Do zadań samorządu w Summerhill należy nie tylko ustanawianie reguł, lecz także omawianie społecznych cech naszej grupy. Na początku każdego semestru ustanawia się przez głosowanie reguły dotyczące ciszy nocnej. (Chodzi się spać o określonej porze, zależnie od wieku). Następnie omawia się sprawy związane z zachowaniem w ogóle. Trzeba też wybrać komitety sportowe, komitet organizacyjny potańcówki na zakończenie semestru, komitet teatralny, dyżurnych ciszy nocnej oraz dyżurnych „miejskich”, którzy informują o wszelkich przynoszących wstyd zachowaniach poza obrębem szkoły.

Jedzenie jest zawsze najbardziej ekscytującym ze wszystkich poruszanych tematów. Już nieraz ożywiałem nudne spotkanie proponując likwidację dokładki. Jakakolwiek oznaka protekcji w kwestii jedzenia traktowana jest bardzo surowo. Natomiast gdy kuchnia porusza sprawę marnowania żywności, zebrani nie są zbyt zainteresowani. Stosunek dzieci do jedzenia jest z gruntu osobisty i egocentryczny.

Na Ogólnych Spotkaniach Szkoły unika się wszelkich akademickich dyskusji. Dzieci są niesamowicie praktyczne i teoria je nudzi. Lubią konkrety, nie abstrakcje. Kiedyś zgłosiłem wniosek, żeby uchwalić regułę zabraniającą przeklinania oraz podałem swoje powody. Oprowadzałem po szkole pewną kobietę i jej synka, ewentualnego ucznia. Nagle z góry doleciał bardzo silny przymiotnik. Matka bez zastanowienia zabrała syna i pośpiesznie opuściła szkołę.

– Dlaczego – zapytałem na spotkaniu – ma ucierpieć mój dochód z powodu tego, że jakiś jołop klnie w obecności rodziców potencjalnego ucznia? To w ogóle nie jest problem moralny tylko czysto finansowy. Wy klniecie, ja tracę pieniądze.

Czternastoletni chłopiec odpowiedział na moje pytanie. – Neill plecie bzdury – stwierdził. – Przecież to jasne, że jeżeli ta kobieta była zaszokowana,

to nie wierzyła w Summerhill. Nawet gdyby zapisała syna do naszej szkoły, to i tak zabrałaby go stąd, gdy będąc w domu na pierwszych wakacjach mówiłby „psiakrew” i „cholera”.

Zebrani zgodzili się z nim i mój wniosek został odrzucony w głosowaniu. Ogólne Spotkanie Szkoły często musi zajmować się sprawą znęcania się nad słabszymi. Nasza

społeczność jest bardzo surowa dla takich osobników, a reguła samorządu szkolnego obowiązująca w szkole została wywieszona i podkreślona na tablicy informacyjnej: „Wszystkie przypadki znęcania się nad słabszymi będą potraktowane bardzo surowo”. Jednakże to zjawisko nie jest tak częste w Summerhill jak w zwykłych szkołach, a przyczyny nie trzeba daleko szukać. Dziecko, poddane dyscyplinie dorosłych, staje się osobą, która nienawidzi. A ponieważ nie może tej wrogości do dorosłych bezkarnie okazać, wyładowuje ją na mniejszych i słabszych. To jednak rzadko zdarza się w Summerhill. Bardzo często, po przeanalizowaniu oskarżenia o znęcanie się, cała sprawa sprowadza się do tego, że Jenny nazwała Peggy wariatką.

Czasami na Ogólnym Spotkaniu Szkoły omawiany jest jakiś przypadek kradzieży. Nigdy nie ma żadnej kary za kradzież, ale zawsze trzeba wyrównać stratę. Często dzieci przychodzą do mnie i mówią: „John ukradł Davidowi parę monet. Czy to jest sprawa dla psychologa, czy też mamy ją poruszyć na spotkaniu?” Jeżeli uważam, że jest to problem psychologiczny, wymagający indywidualnego potraktowania, mówię, żeby zostawili to mnie. Jeżeli natomiast John jest normalnym, szczęśliwym chłopcem, który ukradł coś mało znaczącego, pozwalam, żeby oskarżono go na spotkaniu. W najgorszym wypadku będzie bez grosza, dopóki nie spłaci długu.

Jak prowadzone są Ogólne Spotkania Szkoły? Na początku każdego semestru wybiera się przewodniczącego, tylko na jedno zebranie. Pod koniec tegoż zebrania wyznacza on swojego następcę. W ten sposób postępuje się przez cały semestr. Każdy, kto wnosi jakieś zażalenie, oskarżenie, ma sugestię czy propozycję nowej reguły postępowania, przedstawia ją.

Oto typowy przykład: Jim wziął pedały z roweru Jacka, ponieważ jego własny rower był uszkodzony, a on chciał pojechać podczas weekendu z paroma innymi chłopcami na wycieczkę.

28

Po stosownym rozważeniu dowodów spotkanie decyduje, że Jim musi z powrotem zamontować pedały do roweru właściciela oraz że nie pojedzie na tę wycieczkę. Przewodniczący pyta:

– Czy są sprzeciwy? – Pewnie, że są – woła Jim – i to cholerne! To nie w porządku. Nie wiedziałem, że Jack w

ogóle używa tego swojego rupiecia. Poniewierał się po krzakach od dawna. Nie mam nic przeciwko założeniu mu pedałów, ale uważam, że kara jest nie fair. Nie sądzę, że powinienem być wyłączony z wycieczki.

Wywiązuje się ożywiona dyskusja. W trakcie debaty okazuje się, że Jim zwykle dostaje pieniądze z domu co tydzień, ale przez ostatnie sześć tygodni w ogóle nie nadeszły i teraz nie ma ani grosza. Zebrani postanawiają przez głosowanie, że wyrok należy unieważnić. Ale co zrobić z Jimem? W końcu zapada decyzja utworzenia funduszu na naprawę jego roweru. Koledzy zrzucają się na potrzebne pedały, a on sam szczęśliwy wyrusza na wycieczkę.

Werdykt wydany na zebraniu szkoły jest zwykle akceptowany przez winowajcę. Jeżeli jednak byłby on dla niego nie do przyjęcia, oskarżony może apelować; wówczas przewodniczący poruszy sprawę jeszcze raz, pod sam koniec spotkania. W przypadku takiej apelacji rozważa się ją znacznie dokładniej i na ogół pierwotny werdykt ulega złagodzeniu, z uwagi na niezadowolenie oskarżonego. Dzieci zdają sobie sprawę z tego, że jeżeli oskarżony czuje się niesprawiedliwie osądzony, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że tak właśnie się stało.

Żaden winowajca w Summerhill nie objawia nigdy żadnych oznak oporu czy nienawiści wobec autorytetu swojej społeczności. Stale zadziwia mnie posłuszeństwo naszych uczniów w wypadku, gdy zostaną ukarani.

Pewnego razu czterech z największych chłopców zostało oskarżonych na Ogólnym Spotkaniu Szkoły o robienie rzeczy niedozwolonej – sprzedawanie rozmaitych części swojej garderoby. Reguła, która tego zabrania, została przyjęta z racji, że takie praktyki są nie w porządku wobec rodziców kupujących ubranie oraz wobec szkoły, bowiem gdy dzieci wracają do domu uboższe o parę ciuchów, rodzice obwiniają szkołę o niedbałość. Wspomniani czterej chłopcy zostali ukarani w następujący sposób: przez cztery dni nie wolno im było opuszczać terenu szkoły oraz musieli w tym czasie kłaść się spać o dwudziestej. Przyjęli werdykt bez sarkania. W poniedziałek wieczorem, gdy wszyscy poszli do kina, zastałem Dicka, jednego z winowajców, czytającego w łóżku.

– Ależ z ciebie frajer – powiedziałem. – Wszyscy są w kinie. Dlaczego nie wstaniesz z tego łóżka?

– Aleś ty dowcipny – odpowiedział. Zadziwiająca jest ta lojalność uczniów Summerhill wobec własnej demokracji. Nie ma w niej

strachu, nie ma urazy. Widziałem, jak długo sądzono chłopca za jakiś aspołeczny postępek i wydawano werdykt. Często taki dopiero co „skazany” chłopiec wybierany jest na przewodniczącego następnego spotkania.

Poczucie sprawiedliwości u dzieci nigdy nie przestało mnie zadziwiać. A także umiejętność wymierzania sprawiedliwości. Z wychowawczego punktu widzenia samorząd ma ogromną wartość.

Pewne rodzaje przewinień podlegają automatycznie karze pieniężnej. Jeżeli jeździ się na cudzym rowerze bez pozwolenia, nieuchronnie płaci się karę w wysokości sześciu pensów. Przeklinanie w mieście (można kląć do woli na terenie szkoły), złe zachowanie w kinie, wspinanie się na dachy, rzucanie jedzeniem w jadalni – te i tym podobne naruszenia obowiązujących reguł podlegają zwyczajowej karze grzywny.

Z reguły są to kary pieniężne: zapłać swoją tygodniówkę lub zrezygnuj z wyjścia do kina. Często wysuwanym zastrzeżeniem wobec dzieci w roli sędziów jest to, że karzą one zbyt

surowo. Stwierdzam, że tak nie jest. Wręcz przeciwnie, dzieci są bardzo łagodne. Jeszcze nigdy w Summerhill nie wydano surowego werdyktu. Ponadto kara ma zawsze jakiś związek z przewinieniem.

Trzy dziewczynki zakłócały sen innym. Kara: przez tydzień muszą kłaść się spać o godzinę wcześniej. Dwóch chłopców oskarżono o rzucanie ziemią w innych chłopców. Kara: muszą nawieźć ziemi potrzebnej do wyrównania boiska hokejowego. Często przewodniczący stwierdza: „Ta sprawa jest tak głupia, że aż brak mi słów”, i decyduje, że me ma potrzeby nią się zajmować.

29

Gdy sądzono naszego sekretarza za jeżdżenie na rowerze Gingera bez pozwolenia, on i dwóch innych pracowników, którzy też na nim jeździli, musieli za karę pchać się wzajemnie na tymże rowerze dziesięć razy dookoła głównego trawnika. Czterem chłopaczkom, którzy wspinali się na drabinę należącą do murarzy budujących nowy warsztat, kazano wchodzić i schodzić z niej przez dziesięć minut bez przerwy.

Dzieci na spotkaniu nigdy nie szukają rady u dorosłych. Przypominam sobie tylko jeden taki przypadek. Trzy dziewczynki splądrowały spiżarnię. Zebranie ukarało je, nakazując zapłacić całe kieszonkowe. Ponownie splądrowały kuchnię tego wieczoru, więc pozbawiono je kina. Zrobiły to samo jeszcze raz, a zakłopotani zebrani nie wiedzieli, co zrobić.

Przewodniczący poprosił mnie o radę. – Daj każdej po dwa pensy nagrody – zaproponowałem. – Co? Coś ty, człowieku, jeśli to zrobimy, to cała szkoła będzie urządzać naloty na spiżarnię. – Nie będzie – powiedziałem. – Spróbuj. Spróbował tego sposobu. Dwie dziewczynki odmówiły przyjęcia pieniędzy, a wszystkie trzy

oświadczyły, że już nigdy więcej nie będą plądrować spiżarni. I nie robiły tego – przez dwa miesiące. Rzadko zdarza się, by ktoś zachowywał się na spotkaniu w sposób nadmiernie pewny siebie i

zarozumiały. Społeczność krzywo patrzy na wszelkie oznaki zarozumialstwa. Pewien jedenastoletni chłopiec, straszny ekshibicjonista, zwykł wstawać i zwracać na siebie uwagę wygłaszając długie i zawiłe komentarze bez związku i nie na temat. To znaczy, usiłował tak robić, ale zebrani wygwizdali go. Młodzi ludzie doskonale wyczuwają nieszczerość.

Udowodniliśmy w Summerhill, jak sądzę, że samorządność przynosi efekty. W gruncie rzeczy szkoła, która nie ma samorządu, nie powinna być nazywana postępową. Taka szkoła jest szkołą kompromisową. Nie można mówić o wolności, jeżeli dzieci nie mają pełnej swobody rządzenia swoim życiem społecznym. Tam, gdzie jest kierownik, nie ma prawdziwej wolności. Dotyczy to nawet bardziej łaskawego kierownika, niż takiego, który żąda posłuchu. Dziecko z charakterem może buntować się przeciw twardemu szefowi, podczas gdy łagodny szef sprawia, że dziecko staje się bezsilnie miękkie i niepewne swoich prawdziwych uczuć.

Dobry samorząd możliwy jest w szkole tylko wtedy, gdy jest w niej grupa starszych uczniów, którzy lubią spokój i walczą z obojętnością czy opozycją wieku gangsterskiego. Chociaż ta starsza młodzież jest często przegłosowywana, to jednak właśnie ona naprawdę wierzy i chce samorządu. Natomiast dzieci do wieku, powiedzmy, dwunastu lat nie stworzą go bez pomocy, ponieważ nie osiągnęły jeszcze wieku społecznego. Mimo to, w Summerhill siedmiolatki rzadko kiedy opuszczają Ogólne Spotkanie Szkoły.

Pewnej wiosny mieliśmy ogromnego pecha. Po zdaniu egzaminów wstępnych do college’u opuściło nas paru starszych, społecznie zorientowanych uczniów, a w szkole zostało niewielu seniorów. Przytłaczająca większość dzieci była w wieku gangsterskim. Mimo dojrzałości w wypowiedziach, nie były dość duże, by dobrze kierować społecznością. Ustanawiały mnóstwo reguł, o których zaraz zapominały i które łamały. Jednocześnie tak się złożyło, że ci starsi uczniowie, którzy pozostali w szkole, byli raczej indywidualistami i zajmowali się własnymi sprawami w swoich własnych grupach, a nauczyciele zbyt widocznie wybijali się jako ci, którzy atakują łamanie reguł szkolnych. Skończyło się tym, że na jednym z Ogólnych Spotkań Szkoły poczułem się zmuszony do przypuszczenia ostrego ataku na tychże seniorów za to, że są nie tyle antyspołeczni co aspołeczni, że łamią reguły ciszy nocnej siedząc stanowczo za długo oraz nie interesując się tym, co robią młodsi.

Szczerze mówiąc, małe dzieci są tylko trochę zainteresowane samorządem. Wątpię, czy pozostawione same sobie kiedykolwiek by go stworzyły. Ich wartości nie są naszymi wartościami, ani ich maniery naszymi manierami.

Surowa dyscyplina jest najlepszym sposobem dorosłych na to, by mieć spokój i ciszę. Każdy może być musztrującym sierżantem. Nie wiem, jaki jest inny sposób zapewnienia sobie spokojnego życia. Nasza summerhillska metoda prób i błędów bez wątpienia nie sprawdziła się, jeśli chodzi o zapewnienie dorosłym spokoju. Z drugiej strony, uchroniła dzieci przed życiem w nadmiernym

30

hałasie. Może ostatecznym sprawdzianem jest szczęście. Według tego kryterium Summerhill znalazła wspaniały kompromis w formie samorządu.

Nasza reguła dotycząca niebezpiecznych broni jest także kompromisem. Wiatrówki są zakazane. Tych paru chłopców, którzy chcą mieć strzelby w szkole, nienawidzi tej reguły; ale w większości podporządkowują się jej. Wydaje się, że dzieci, gdy są w mniejszości, nie odczuwają tego tak silnie jak dorośli.

Jest w Summerhill jeden wieczny problem, którego nie da się rozwiązać; można by go nazwać problemem „jednostka kontra społeczność”. Tak nauczyciele, jak uczniowie zostają w końcu wyprowadzeni z równowagi, gdy banda dziewcząt, której przewodzi jakaś trudna jednostka, drażni innych, oblewa ludzi wodą, łamie reguły ciszy nocnej i bez przerwy wszystkim daje się we znaki. Jean, przywódczyni, zostaje zaatakowana na Ogólnym Spotkaniu. Pada wiele mocnych słów potępiających nadużywanie przez nią swobody.

Goszcząca u nas psycholog powiedziała do mnie: – Tak nie można. Ta dziewczynka ma nieszczęśliwą twarz; nigdy nie była kochana, a cała ta

otwarta krytyka sprawia, że czuje się kochana jeszcze mniej niż przedtem. Ona potrzebuje miłości, nie krytyki.

– Droga pani – odpowiedziałem – próbowaliśmy zmienić ją miłością. Całymi tygodniami nagradzaliśmy jej antyspołeczne zachowanie. Okazywaliśmy jej uczucie i tolerancję, lecz ona nie reagowała. Prawdę powiedziawszy, patrzyła na nas jak na głuptaków, łatwe cele dla swojej agresji. Nie możemy poświęcać całej społeczności dla jednej osoby.

Nie znam idealnej odpowiedzi. Wiem tylko, że gdy Jean skończy piętnaście lat, będzie jednostką społeczną, a nie przywódcą bandy. Wierzę w siłę oddziaływania opinii publicznej. Żadne dziecko nie będzie latami znosić tego, że jest nie lubiane i krytykowane. Jeśli natomiast chodzi o potępienie na spotkaniu szkoły, to po prostu nie można poświęcić innych z powodu jednego trudnego dziecka.

Mieliśmy kiedyś w szkole sześcioletniego chłopca, który miał nieszczęśliwe życie zanim przyszedł do Summerhill. Znęcał się nad słabszymi, był destrukcyjny i pełen nienawiści. Cztero- i pięciolatki cierpiały i płakały. Społeczność musiała coś zrobić, żeby je chronić; a robiąc to musiała być przeciw niemu. Nie można było pozwolić na to, żeby błędy dwojga rodziców odbijały się na innych dzieciach, którym okazywano w domu miłość i troskę.

Zdarzało się, aczkolwiek bardzo sporadycznie, że musiałem odesłać jakieś dziecko, ponieważ sprawiało, że szkoła stawała się piekłem dla reszty. Mówię to z żalem, z niejakim poczuciem przegranej, ale nie widziałem innego wyjścia.

Czy musiałem zmienić swoje poglądy na samorząd w miarę upływu tak wielu lat? Ogólnie mówiąc, nie. Nie mógłbym sobie wyobrazić Summerhill bez samorządu. Był on zawsze popularny. Budzi żywe zainteresowanie gości. Ale to też ma swoje złe strony, gdy, na przykład, czternastoletnia dziewczyna szepcze do mnie na spotkaniu: „Chciałam powiedzieć o tym, że dziewczyny zatykają toalety, wrzucając do nich podpaski, ale popatrz na tych wszystkich gości”. Poradziłem jej, żeby się nie przejmowała gośćmi i poruszyła tę sprawę – co też zrobiła.

Nie można przecenić korzyści wychowawczych płynących z takiej praktycznej nauki o prawach i obowiązkach obywatela. W Summerhill dzieci walczyłyby do upadłego o prawo do samostanowienia. Moim zdaniem jedno cotygodniowe Ogólne Spotkanie Szkoły jest więcej warte niż całotygodniowy zestaw przedmiotów szkolnych. Jest to wspaniałe forum do ćwiczenia się w publicznym mówieniu i większość dzieci robi to dobrze i bez skrępowania. Często słyszałem rozsądne przemówienia wygłaszane przez dzieci, które nie umiały ani czytać ani pisać.

Nie widzę alternatywnej metody dla naszej summerhillskiej demokracji. Może ona być bardziej sprawiedliwa niż demokracja polityczna, ponieważ dzieci są życzliwe dla siebie wzajemnie i nie mają żadnych nadzwyczajnych nabytych praw. Ponadto jest to prawdziwsza demokracja, bo wszystkie prawa ustanawiane są na otwartym zebraniu i nie powstaje problem nie kontrolowanych, wybranych delegatów.

O znaczeniu samorządu decyduje fakt, że doświadczające wolności dzieci zdobywają szerokie spojrzenie na świat. Reguły, które ustanawiają, dotyczą rzeczy zasadniczych, nie pozorów. Reguły

31

dotyczące zachowania się w mieście są kompromisem z mniej wolną cywilizacją. „Miasto” – świat zewnętrzny – marnuje swoją cenną energię na przejmowanie się głupstwami. Tak jakby faktycznie miało znaczenie w życiu to, czy nosi się szykowne stroje albo mówi „cholera”. Summerhill, odchodząc od zewnętrznych drobiazgów życia, może mieć i ma ducha społecznego, który wyprzedza czas, w którym żyjemy. To prawda, że skłonny jest on nazywać łopatę pieprzoną szuflą, ale każdy kopacz rowów powie wam z pełnym przekonaniem, że łopata jest pieprzoną szuflą.

KOEDUKACJA

W większości szkół występuje wyraźny zamysł oddzielania chłopców od dziewcząt, szczególnie gdy chodzi o miejsce do spania. Nie zachęca się do romansów. Nie robi się tego także w Summerhill – ale też nie zniechęca się do nich.

W Summerhill nie wtrącamy się do dziewczyn i chłopców. Relacje między płciami wydają się być bardzo zdrowe. Jedna płeć nie wyrasta pełna iluzji czy złudzeń na temat drugiej. Nie chodzi o to, że Summerhill jest jak jedna duża rodzina, gdzie wszyscy grzeczni chłopcy i dziewczynki są dla siebie jak bracia i siostry. Gdyby tak było, stałbym się natychmiast zagorzałym przeciwnikiem koedukacji.

W warunkach prawdziwej koedukacji – to znaczy nie takiej, w której dziewczynki i chłopcy siedzą razem w ławkach, ale jednocześnie mieszkają i śpią w oddzielnych domach – naganna ciekawość jest niemal całkowicie wyeliminowana. Nie ma podglądaczy w Summerhill. Jest tutaj także znacznie mniej niepokoju związanego z seksem niż w innych szkołach.

Co jakiś czas odwiedzający naszą szkołę dorosły pyta: „Ale czy oni wszyscy nie sypiają ze sobą?” Gdy odpowiadam, że nie, wykrzykuje zdziwiony: „Ale dlaczego nie? Ależ bym poszalał w ich wieku”.

Właśnie tego typu osoby zakładają, że jeżeli chłopcy i dziewczyny kształcą się razem, to koniecznie muszą folgować sobie w życiu seksualnym. Dla jasności, ci ludzie nie mówią, że taka właśnie myśl leży u podstaw ich obiekcji. Natomiast racjonalizują swoje stanowisko, mówiąc, że dziewczynki i chłopcy mają różne możliwości uczenia się i z tego powodu nie powinni mieć wspólnych lekcji.

Szkoły powinny być koedukacyjne, ponieważ koedukacyjne jest życie. Wielu nauczycieli i rodziców boi się jej ze względu na ewentualną ciążę. Istotnie, wiem że niejeden dyrektor szkoły koedukacyjnej spędzał bezsenne noce z tego powodu. Zahamowane dzieci obu płci są często niezdolne do miłości. Może być to uspokajająca wiadomość dla tych, którzy boją się seksu; lecz dla młodzieży jako takiej nieumiejętność kochania jest wielką ludzką tragedią.

Gdy spytałem kilku nastolatków z pewnej znanej szkoły koedukacyjnej o to, czy są w ich szkole jakieś pary, odpowiedzieli, że nie. Gdy okazałem zdziwienie, powiedzieli mi: „Czasami jest przyjaźń między dziewczyną a chłopcem, ale nie romans”. Ponieważ dostrzegłem tam paru przystojnych młodzieńców i ładne dziewczyny, wiedziałem, że ta szkoła narzuca swoim uczniom przeciwne życiu ideały oraz że jej wysoce moralna atmosfera hamuje seks.

Spytałem kiedyś dyrektora pewnej postępowej szkoły: „Czy w pańskiej szkole są jakieś pary?” „Nie”, odpowiedział poważnie. „No, ale my nie przyjmujemy trudnych dzieci”.

Przeciwnicy koedukacji mogą utrzymywać, że ten system powoduje feminizację chłopców i maskulizację dziewcząt. Ale gdzieś głęboko tkwi jednak moralna obawa, a w gruncie rzeczy zazdrosny strach. Seks połączony z miłością jest największą przyjemnością na świecie i represjonuje się go dlatego właśnie, że jest największą przyjemnością. Cała reszta to wykręty.

Nie żywię obaw, że starsi uczniowie w Summerhill, którzy są tutaj od wczesnego dzieciństwa, mogliby zacząć uprawiać intensywne życie seksualne, bo wiem, że nie mam do czynienia z dziećmi, które mają stłumione i dlatego nienaturalne zainteresowanie seksem.

Kilka lat temu przybyło do nas jednocześnie dwoje uczniów: siedemnastoletni chłopiec z prywatnej szkoły dla chłopców i szesnastoletnia dziewczyna z prywatnej szkoły dla dziewcząt. Zakochali się w sobie i byli ciągle razem. Spotkałem ich kiedyś późno wieczorem i zatrzymałem.

32

„Nie wiem, co wy dwoje robicie – powiedziałem – i z moralnego punktu widzenia nie obchodzi mnie to, ponieważ nie jest to w ogóle problem moralny. Ale ekonomicznie to, owszem, jestem zainteresowany. Jeżeli ty, Kate, będziesz miała dziecko, moja szkoła będzie zrujnowana”. Mówiłem dalej rozwijając tę myśl: „Widzicie, wy dopiero co przybyliście do Summerhill. Naturalnie, nie żywicie dla niej żadnych szczególnych uczuć. Dla was oznacza to swobodę robienia tego, co chcecie. Gdybyście byli tutaj od siódmego roku życia, nigdy nie musiałbym o tym z wami rozmawiać. Bylibyście tak silnie związani ze szkołą, że to wy myślelibyście o konsekwencjach dla Summerhill”. Był to jedyny możliwy sposób podejścia do tej sprawy. Na szczęście, nigdy więcej nie musiałem rozmawiać z nimi na ten temat.

PRACA

Kiedyś obowiązywała w Summerhill taka zasada, w myśl której każde dziecko powyżej dwunastego roku życia i każdy członek personelu musiał przepracować dwie godziny tygodniowo na naszym terenie. Zapłata, w wysokości 6 pensów za godzinę, była czysto symboliczna. Jeśli nie odpracowało się swoich godzin, płaciło się karę w wysokości 12 pensów. Byli tacy, także nauczyciele, którzy zadowalali się płaceniem kary. Natomiast większość pracujących stale spoglądała na zegarek. W tej pracy nie było żadnego elementu zabawy, dlatego też nudziła wszystkich. Zasada została ponownie przedyskutowana i dzieci zniosły ją niemal jednogłośnie.

Kilka lat temu potrzebowaliśmy w Summerhill izby chorych. Zdecydowaliśmy się sami wybudować porządny budynek z cegły. Nikt z nas nie położył przedtem ani jednej cegły, ale zaczęliśmy. Kilku uczniów pomagało wykopać fundamenty i rozebrało jakieś stare mury, by w ten sposób odzyskać cegły. Lecz dzieci zażądały zapłaty. My odmówiliśmy. Skończyło się na tym, że izbę chorych wybudowali nauczyciele i goście. To zajęcie było zbyt nudne dla dzieci. Nie widziały w tym dla siebie żadnego interesu. Natomiast jakiś czas potem, gdy potrzebne im było pomieszczenie na rowery, zbudowały je zupełnie same, bez żadnej pomocy ze strony dorosłych.

Piszę o dzieciach – nie o takich, jakie my dorośli chcielibyśmy widzieć – ale o takich, jakie naprawdę są. Zmysł społeczny, poczucie społecznej odpowiedzialności nie rozwija się do wieku co najmniej 18 lat. Interesuje je tu i teraz, a przyszłość dla nich nie istnieje.

Nigdy jeszcze nie widziałem leniwego dziecka. To, co nazywane bywa lenistwem, jest albo brakiem zainteresowania albo brakiem zdrowia. Zdrowe dziecko nie umie być leniwe, musi przez cały dzień coś robić. Znałem kiedyś bardzo zdrowego chłopca, którego uważano za lenia. Matematyka nie interesowała go zupełnie, ale szkolny plan zajęć wymagał, by uczył się tego przedmiotu. Oczywiście nie chciał, a jego nauczyciel uważał, że jest on leniwy.

Niedawno przeczytałem gdzieś, że jeżeli para na dancingu przetańczyłaby każdy taniec, to tak jakby przeszła 25 mil. Mimo to ci ludzie nie odczuwaliby żadnego niemal zmęczenia, ponieważ cały wieczór doznawaliby przyjemności – zakładając, że nie depczą sobie po palcach. Tak samo jest z dziećmi. Chłopiec, który jest leniwy na lekcjach, przebiegnie mile podczas gry w piłkę nożną.

Stwierdzam, że mnie nie udaje się skłonić siedemnastoletniej młodzieży do pomocy przy sadzeniu ziemniaków, przy pieleniu cebuli, chociaż ci sami chłopcy spędzają całe godziny grzebiąc w silnikach, myjąc samochody czy robiąc radioodbiorniki. Długo trwało, zanim zaakceptowałem to zjawisko. Prawda zaczęła docierać do mnie pewnego razu, gdy kopałem ogród mojego brata w Szkocji. To zajęcie nie sprawiało mi przyjemności i nagle pojąłem, że cała sprawa w tym, iż kopię ogród, który mnie nic nie obchodzi. Podobnie mój ogród nie ma żadnego znaczenia dla chłopców, podczas gdy ich rowery czy radia są dla nich ważne. Długo jeszcze czekać trzeba na prawdziwy altruizm, a i tak nigdy nie traci on elementów egoizmu.

Małe dzieci mają zupełnie inny stosunek do pracy niż nastolatki. Nasze maluchy w wieku od trzech do ośmiu lat będą bardzo dzielnie pracować mieszając cement, wożąc piasek, czyszcząc cegły; będą pracować nie myśląc o nagrodzie. Identyfikują się z dorosłymi, a taka praca jest dla nich jak fantazje zrealizowane w rzeczywistości.

33

Jednakże od wieku ośmiu-, dziewięciu lat aż do wieku dziewiętnastu czy dwudziestu lat chęć wykonywania nudnej pracy fizycznej po prostu nie występuje. Odnosi się to do większości dzieci. Zdarzają się, oczywiście, dzieci, które są pracowite od wczesnego dzieciństwa przez całe życie.

Faktem jest, że my, dorośli, wykorzystujemy dzieci stanowczo zbyt często. „Marion, skocz wrzucić mi ten list”. Nikt nie lubi być wykorzystywany.

Przeciętne dziecko mgliście zdaje sobie sprawę z tego, że jest karmione i ubierane przez rodziców, bez żadnych starań ze swej strony. Czuje ono, że ta opieka jest naturalnym przysługującym mu prawem, a jednocześnie zdaje sobie sprawę z tego, że z drugiej strony oczekuje się od niego wykonywania mnóstwa posług i wielu nieprzyjemnych codziennych prac, których sami rodzice unikają.

Przeczytałem kiedyś o szkole w Ameryce, która została wybudowana samodzielnie przez uczniów. Wydawało mi się to kiedyś idealnym wyjściem. Ale tak nie jest. Jeżeli dzieci wybudowały tę szkołę, to można być pewnym, że stał obok jakiś pełen werwy, życzliwości i powagi jegomość, który z pasją wykrzykiwał słowa zachęty. Gdy takiego „autorytetu” nie ma, dzieci po prostu nie budują szkół.

Moim zdaniem rozsądna cywilizacja nie wymagałaby pracy od dzieci do czasu, aż skończą one co najmniej osiemnaście lat. Większość chłopców i dziewczyn robiłaby dużo przed osiągnięciem tego wieku, ale taka praca byłaby dla nich zabawą, prawdopodobnie byłaby także nieekonomiczna z punktu widzenia rodziców. Czuję się przygnębiony na myśl o ogromie pracy, jaką muszą wykonać studenci, by przygotować się do egzaminów. Słyszałem, że w przedwojennym Budapeszcie prawie 50% studentów przeżywało fizyczne lub psychiczne załamania po egzaminach maturalnych.

Powodem, dla którego stale słyszymy w Summerhill takie dobre opinie o pracowitości, jaką wykazują się nasi byli uczniowie wykonujący odpowiedzialną pracę, jest fakt, że te dziewczyny i chłopcy przeżyli okres skoncentrowanego na sobie fantazjowania w Summerhill. Jako młodzi, dorośli już ludzie potrafią stawić czoło rzeczywistości bez żadnych podświadomych tęsknot za zabawami dzieciństwa.

ZABAWA

Summerhill można by zdefiniować jako szkołę, w której zabawa jest najważniejsza. Dlaczego bawią się dzieci i kociaki, nie wiem. Przypuszczam, że ma to związek z energią.

Nie chodzi mi o zabawy w sensie zorganizowanym czy o zmagania na boiskach sportowych. Chodzi mi o zabawę w sensie fantazji. Zorganizowane gry angażują sprawność, współzawodnictwo, współpracę w grupie, natomiast zabawy dzieci nie wymagają zwykle specjalnych umiejętności, jest w nich bardzo mało współzawodnictwa i prawie nie ma żadnej współpracy w grupie. Małe dzieci bawią się w gry typu gangsterskiego ze strzelaniem czy walką na miecze. Na długo przed epoką kina dzieci bawiły się w ten sposób. Opowiadania i filmy mogą kierunkować niektóre zabawy, ale ich podstawy znajdują się w sercach dzieci wszystkich ras.

W Summerhill sześciolatki bawią się przez cały dzień – robią to z fantazją. Dla małego dziecka rzeczywistość i fantazja są ze sobą bardzo blisko związane. Gdy dziesięcioletni chłopiec przebrał się za ducha, maluchy wrzeszczały zachwycone; wiedziały wprawdzie, że to tylko Tommy, widziały, jak wkładał na siebie to prześcieradło, ale gdy zbliżał się do nich, wszystkie bez wyjątku krzyczały ze strachu.

Małe dzieci żyją w świecie wyobraźni i tę wyobraźnię wcielają w czyn. Chłopcy w wieku od ośmiu do czternastu lat w swoich zabawach bez przerwy katrupią ludzi lub latają po niebie na swoich drewnianych samolotach. Małe dziewczynki także przechodzą przez okres band, ale bez strzelb czy mieczy. Ma on bardziej osobisty charakter. Banda Mary nie zgadza się z bandą Nellie, są więc kłótnie i obraźliwe słowa. Rywalizujące ze sobą bandy chłopców są wrogami tylko w zabawie. Z tego też powodu łatwiej żyć z małymi chłopcami niż z dziewczynkami.

34

Nie udało mi się odkryć, gdzie przebiega granica między rzeczywistością a fantazją. Gdy dziecko przynosi lalce jedzenie na małym talerzyku, to czy naprawdę wierzy ono przez chwilę, że ta lalka jest żywa? Czy koń na biegunach jest prawdziwym koniem? Gdy chłopiec woła „Ręce do góry!” i strzela, czy myśli, czy mu się wydaje, że to prawdziwy pistolet? Skłonny jestem przypuszczać, że dzieci faktycznie wyobrażają sobie, że ich zabawki są żywe. Jedynie wtedy, gdy jakiś bezmyślny dorosły wtrąca się i przypomina, że to tylko na niby, z hukiem wracają na ziemię. Żaden rozumiejący uczucia dziecka rodzic nie zniszczy nigdy jego fantazji.

Chłopcy na ogół nie bawią się z dziewczynkami. Chłopcy bawią się w bandy i w berka, robią domki na drzewach, kopią doły i okopy. Dziewczynki rzadko organizują jakąkolwiek zabawę. Odwieczna zabawa w nauczyciela czy lekarza nie jest znana dzieciom cieszącym się wolnością, ponieważ nie mają one potrzeby naśladowania autorytetów. Młodsze dziewczynki bawią się lalkami, natomiast wydaje się, że starszym daje najwięcej przyjemności kontakt z ludźmi, a nie przedmiotami. Często dziewczynki i chłopcy grają wspólnie w hokeja. Gry w karty i inne zabawy w domu są zwykle mieszane.

Dzieci kochają hałas i błoto, tupią na schodach, wrzeszczą jak potępieńcy, nie zwracają uwagi na meble. Jeśli akurat bawią się w berka, przeszłyby po wazie portlandzkiej, gdyby znalazła się na ich drodze, zupełnie jej nie zauważając.

Zbyt często matki nie dość długo bawią się ze swoimi dziećmi. Wydaje się im, że włożenie do wózka miękkiego misia załatwia sprawę na godzinkę czy dwie. Zapominają przy tym jednak, że dzieci chcą być łaskotane i przytulane.

Jeżeli przyznajemy, że dzieciństwo jest zabawą, to jak my, dorośli, reagujemy zwykle na ten fakt? My to ignorujemy. Zapominamy o tym zupełnie, ponieważ dla nas zabawa jest marnowaniem czasu. Wznosimy więc duże miejskie szkoły z wieloma salami i drogimi pomocami szkolnymi, a tym, co ma zaspokoić instynkt zabawy, jest najczęściej mały betonowy plac.

Można by, z pewną dozą racji, twierdzić, że zło cywilizacji wynika z faktu, że żadne dziecko nie mogło się nigdy do końca wybawić. Innymi słowy, dziecko, jak roślina cieplarniana, zostało wyhodowane na dorosłego, zanim osiągnęło dojrzałość.

Stosunek dorosłych do zabawy jest całkowicie arbitralny. My, starzy, planujemy czas dzieci: nauka od dziewiątej do dwunastej, godzinka przerwy na obiad, i znowu lekcje do trzeciej. Gdyby poprosić o ułożenie planu nieskrępowane dziecko, niemal na pewno przeznaczyłoby ono dużo czasu na zabawę, a tylko trochę na lekcje.

U podłoża antagonizmu dorosłych wobec zabawy dzieci leży strach. Setki razy wysłuchiwałem pełne niepokoju pytania: „Jeżeli mój syn będzie się bawił cały dzień, to jak kiedykolwiek nauczy się czegoś, jak zda egzaminy?”. Nieliczni tylko przyjmą moją odpowiedź: „Jeżeli pozwolisz twojemu dziecku bawić się tak długo, jak zechce, to będzie w stanie zdać egzaminy wstępne do college’u po dwóch latach intensywnej nauki, zamiast po trwającej zwykle pięć, sześć czy siedem lat nauce w szkole, która lekceważy zabawę jako część życia”.

Lecz zawsze muszę dodać: „Zakładając, że on w ogóle będzie chciał zdawać te egzaminy!” Może, na przykład, chcieć zostać tancerzem czy mechanikiem radiowym. Ona może chcieć zostać projektantką odzieży czy pielęgniarką dziecięcą.

Tak, strach o przyszłość dziecka popycha dorosłych do tego, że pozbawiają dzieci ich prawa do zabawy. Jest w tym jednak coś więcej. Za tą dezaprobatą zabawy kryje się bowiem mgliste przekonanie, że wcale nie jest tak dobrze być dzieckiem, przeświadczenie, które dochodzi do głosu, gdy napomina się młodego dorosłego: „Nie bądź dzieckiem”.

Rodzice, którzy zapomnieli o tęsknotach swojego dzieciństwa – zapomnieli jak się bawić i jak fantazjować – są marnymi rodzicami. Dziecko, które utraci zdolność do zabawy, jest psychicznie martwe oraz niebezpieczne dla każdego innego dziecka, które wejdzie z nim w kontakt.

Nauczyciele z Izraela opowiadali mi o istniejących tam wspaniałych ośrodkach społecznych. Szkoła, jak mówili, jest częścią społeczności, w której najważniejsza jest ciężka praca. Dziesięcioletnie dzieci, powiedział mi jeden z nauczycieli, płaczą, gdy – za karę – nie pozwala im się kopać ogrodu. Gdybym ja miał dziesięcioletnie dziecko, które płakałoby z tego powodu, że nie pozwalam mu kopać kartofli, zastanawiałbym się, czy nie jest ono umysłowo upośledzone.

35

Dzieciństwo to czas zabawy i każda społeczność, która ignoruje tę prawdę, kształci w zły sposób. Dla mnie metoda izraelska jest poświęcaniem młodego życia dla potrzeb ekonomicznych. Może to być konieczne, jednak ja nie odważyłbym się nazwać takiego systemu idealnym.

Intrygująca, choć niebywale trudna, byłaby ocena krzywdy wyrządzonej dzieciom, którym nie pozwolono bawić się do woli. Zastanawiam się często, czy te masy ludzi oglądające zawodowy football, usiłują odreagować swoje zablokowane zainteresowanie zabawą, poprzez identyfikację z zawodnikami grającymi niejako zamiast nich. Większość absolwentów Summerhill nie chodzi na mecze piłki nożnej, nie interesuje się także różnego rodzaju widowiskami. Sądzę, że bardzo nieliczni poszliby gdzieś daleko, żeby obejrzeć przemarsz królewski. Parada ma w sobie elementy dziecinne; typowy dla niej kolor, sformalizowanie, i powolne ruchy przywodzą na myśl świat zabawek i wystrojone lalki. Być może z tego powodu kobiety bardziej niż mężczyźni lubią parady. Wydaje się, że w miarę jak ludzie dorośleją i stają się bardziej wyrafinowani, wszelkiego typu widowiska są dla nich coraz mniej atrakcyjne. Wątpię, czy państwowe defilady dostarczają czegoś więcej poza nudą generałom, politykom i dyplomatom. Istnieją pewne dane wskazujące na to, że dzieci wychowane w swobodnej atmosferze i z maksymalną ilością zabawy nie mają skłonności do zachowań stadnych. Jedynie ci z naszych uczniów, którzy pochodzą z domów o sympatiach komunistycznych, potrafią swobodnie i entuzjastycznie wiwatować w tłumie.

TEATR

W zimie niedzielny wieczór w Summerhill jest wieczorem teatralnym. Przedstawienia ogląda zawsze dużo widzów. Zdarzało się sześć kolejnych niedziel z pełnym programem dramatycznym. Czasami jednak bywa i tak, że po serii sztuk nie ma spektaklu przez kilka tygodni.

Widownia nie jest zbyt krytyczna. Zachowuje się dobrze – dużo lepiej niż większość widowni londyńskich. Rzadko zdarza się wygwizdywanie, tupanie nogami czy wrzaski.

Teatr Summerhill, funkcjonujący w przerobionej hali do gry w squash’a, mieści około stu osób. Scena jest ruchoma; to znaczy zrobiono ją z pudeł, które można dowolnie układać w stopnie czy platformy. Dysponuje odpowiednim oświetleniem pozwalającym na przyciemnianie świateł, posiada też reflektory. Nie ma żadnych dekoracji, poza szarą kurtyną. Gdy w didaskaliach jest wskazówka, że „Przez przerwę w żywopłocie wchodzą wieśniacy”, wtedy aktorzy rozsuwają kurtynę na boki.

Tradycją szkoły jest, że wystawia się tylko sztuki napisane w Summerhill. Istnieje też cicha zasada, że sztuki autorstwa nauczycieli wystawiane są tylko wtedy, gdy panuje posucha na sztuki napisane przez dzieci. Obsada samodzielnie wykonuje kostiumy i są one na ogół znakomite. Nasi szkolni dramatopisarze skłaniają się raczej ku komedii i farsie niż tragedii, lecz gdy już mamy tragedię, jest ona dobrze, a czasami pięknie zrobiona.

Dziewczyny piszą częściej. Mali chłopcy też wystawiają własne sztuki, lecz zazwyczaj role nie są napisane. Właściwie nie jest to konieczne, jako że najważniejszym zdaniem każdej z postaci jest zawsze: „Ręce do góry!”. W tych sztukach kurtyna opada zwykle na stos trupów, jako że mali chłopcy są z natury dokładni i bezkompromisowi.

Trzynastoletnia Daphne pisywała nam sztuki z Sherlockiem Holmesem w roli głównej. Pamiętam jedną o posterunkowym, który uciekł z żoną sierżanta. Z pomocą detektywa i, rzecz jasna, „mojego drogiego Watsona”, sierżant wytropił żonę w mieszkaniu posterunkowego. Ujrzeli tam szczególny widok. Posterunkowy leżał na tapczanie obejmując niewierną żonę sierżanta, podczas gdy grono kobiet z półświatka wiło się w tańcu na środku pokoju. Posterunkowy był w wieczorowym garniturze. Daphne zawsze wprowadzała high-life do swoich sztuk.

Czternastoletnie dziewczyny czasami piszą wierszem, a ich sztuki są na ogół dobre. Oczywiście, nie wszystkie dzieci i nie cały personel pisze sztuki.

Niechęć do plagiatów jest silna. Zdarzyło się kiedyś, że jakiś spektakl wypadł z programu i musiałem szybko coś napisać. Wykorzystałem jedno z opowiadań W. W. Jacobsa. Podniosły się krzyki oburzenia: „Plagiator” i „Oszust”.

36

Dzieci w Summerhill nie lubią udramatyzowanych opowiadań. Nie chcą też intelektualnych tekstów tak częstych w innych szkołach. Nigdy nie grają Szekspira; ale czasami ja piszę jakąś szekspirowską burleskę, na przykład, Juliusza Cezara umieszczam w amerykańskim świecie gangsterskim – językiem, który jest mieszaniną Szekspira i kryminału. Mary porwała widownię, gdy lako Kleopatra zasztyletowała wszystkich na scenie a potem, patrząc na ostrze swego noża, przeczytała głośno słowa: „stal nierdzewna” i wbiła nóż w swoją pierś.

Uczniowie przejawiają duże zdolności aktorskie. Nie ma wśród nich czegoś takiego jak trema. Wspaniale ogląda się małe dzieci; bardzo

szczerze przeżywają swoje role. Dziewczyny grają chętniej niż chłopcy. W samej rzeczy, chłopcy poniżej 10 lat, poza swoimi własnymi sztukami gangsterskimi nie występują prawie wcale. Niektóre dzieci nigdy nie występują, ani też nie mają na to ochoty.

Nasze długie doświadczenie dowodzi, że najgorszym aktorem jest ten, kto gra w życiu. Takie dziecko nie potrafi zdystansować się od siebie i jest zakłopotane na scenie. Być może „zakłopotane” jest niewłaściwym określeniem, ponieważ oznacza zdawanie sobie sprawy z tego, że inni czują się zażenowani z twojego powodu.

Granie to konieczny element kształcenia. Jest ono w dużym stopniu ekshibicjonizmem; lecz w Summerhill nie podziwia się aktora, którego aktorstwo staje się wyłącznie ekshibicjonizmem. Będąc aktorem trzeba umieć silnie zidentyfikować się z innymi. W przypadku dorosłych ta identyfikacja nigdy nie jest nieświadoma; dorośli wiedzą, że grają na niby. Wątpię jednak, czy małe dzieci naprawdę też to wiedzą. Całkiem często, gdy dziecko wchodzi na scenę i pada pytanie: „Kim jesteś?” – zamiast odpowiedzieć: „Jestem duchem tego opactwa” mówi: „Jestem Piotrek”.

W jednej ze sztuk napisanej dla najmłodszych dzieci była scena przy obiedzie z prawdziwymi potrawami. Nakłonienie aktorów do przejścia do następnej sceny wymagało od suflera nieco czasu i wysiłku. Dzieci zajmowały się wyżerką, zupełnie nie zwracając uwagi na publiczność.

Granie jest jednym ze sposobów zdobycia wiary w siebie. Lecz te dzieci, które nigdy nie występują, mówią, że nienawidzą przedstawień, ponieważ czują się gorsze. Oto trudność, dla której nie znalazłem rozwiązania. Takie dziecko znajduje zwykle inną dziedzinę, w której może pokazać swoją wyższość. Trudna jest sytuacja dziewczyny, która uwielbia występować, ale nie umie grać. Wiele mówi o manierach dzieci fakt, że taka dziewczyna rzadko kiedy pomijana jest w obsadzie.

Trzynasto- i czternastolatki odmawiają grania ról w sztukach, w których są sceny miłosne, ale małe dzieci zagrają wszystko, swobodnie i z przyjemnością. Seniorzy powyżej piętnastego roku życia zagrają w romansie, jeżeli są to role komediowe. Tylko jeden czy dwóch seniorów wzięłoby poważną rolę miłosną. Tego typu role nie mogą być dobrze zagrane, dopóki nie doświadczy się miłości. Niemniej jednak dzieci, które nie zaznały żalu w prawdziwym życiu, mogą świetnie zagrać w smutnej roli. Widziałem, jak Virginia załamywała się na próbach i płakała, grając taką rolę. Można to wytłumaczyć faktem, że każde dziecko zaznało żalu w wyobraźni. W gruncie rzeczy śmierć szybko wkracza w świat dziecięcej fantazji.

Sztuki dla dzieci powinny być na ich poziomie. Zmuszanie dzieci do grania klasycznych sztuk, które są tak odległe od ich świata fantazji, jest złem. Sztuki, podobnie jak to, co czytają, powinno być dostosowane do wieku. Dzieci z Summerhill rzadko czytają Scotta, Dickensa czy Thackeraya, ponieważ dzisiejsze pokolenia należą do epoki filmu. Gdy dziecko idzie do kina, to w półtorej godziny dostaje historię tak długą jak „Westward Ho” – historię, której przeczytanie zajęłoby mu kilka dni, a w dodatku bez wszystkich nudnych opisów przyrody i ludzi. Tak więc w swoich sztukach dzieci nie chcą opowiadania o Elsinore; chcą opowiadania o swoim własnym otoczeniu.

Chociaż dzieci z Summerhill wystawiają sztuki, które same piszą, to gdy da się im okazję, reagują entuzjastycznie na naprawdę dobry dramat. Którejś zimy czytałem seniorom sztukę raz w tygodniu. Przeczytałem wszystko Barrie’ego, Ibsena, Strindberga i Czechowa, trochę Shawa i Galsworthy’ego oraz parę sztuk współczesnych takich jak „The Silver Cord” i „The Vortex”. Naszym najlepszym aktorom i aktorkom podobał się Ibsen.

Seniorzy interesują się techniką sceniczną i mają na nią oryginalny pogląd. W pisaniu sztuk obowiązuje odwieczny trik nie pozwalający nigdy żadnej postaci na opuszczenie sceny bez jakiegoś

37

usprawiedliwienia. Gdy dramaturg chciał pozbyć się ojca, żeby żona i córka mogły sobie powiedzieć, jakim jest on osłem, ojciec obowiązkowo wstawał, mówił: „Pójdę lepiej zobaczyć, czy ogrodnik posadził tę kapustę” i wychodził szurając nogami. Nasi młodzi dramatopisarze mają bardziej bezpośrednią technikę. Jak powiedziała mi jedna dziewczynka: „W życiu wychodzisz z pokoju nie mówiąc, dlaczego to robisz”. Faktycznie, tak jest i tak też dzieje się na scenie w naszym teatrze.

Specjalnością Summerhill jest pewna gałąź sztuki dramatycznej, którą nazywamy spontanicznym graniem. Zadaję takie na przykład zadania aktorskie: Włóż na niby płaszcz, zdejmij i

powieś na wieszaku. Weź do ręki wiązankę kwiatów i znajdź wśród nich oset. Otwórz telegram,

który zawiadamia cię, że twój ojciec (czy matka) nie żyje. Zjedz pośpieszny posiłek w restauracji

dworcowej i siedź przy tym jak na szpilkach, bo a nuż pociąg odjedzie bez ciebie. Czasami granie jest „gadane”. Siadam, na przykład, przy stole i oznajmiam, że jestem

urzędnikiem imigracyjnym w Harwich. Każde dziecko musi mieć na niby paszport i musi być przygotowane do odpowiedzi na moje pytania. Jest to dobra zabawa.

Albo jestem sobie, na przykład, producentem filmowym przesłuchującym przyszłą obsadę, albo biznesmenem szukającym sekretarki. Kiedyś byłem mężczyzną, który dał ogłoszenie, że szuka amanuensis. Żadne z dzieci nie wiedziało, co znaczy to słowo. Jedna dziewczyna grała tak, jakby oznaczało ono manikiurzystkę, co było świetną zabawą.

Spontaniczne granie jest twórczą i istotną stroną szkolnego teatru. Nasz teatr zrobił więcej dla twórczości niż cokolwiek innego w Summerhill. Każdy może zagrać w sztuce, ale nie każdy może ją napisać. Jestem przekonany, że dzieci, nawet jeśli nie do końca, zdają sobie jednak sprawę, że tradycja wystawiania tylko oryginalnych, własnych sztuk inspiruje częściej twórczą postawę niż naśladownictwo.

TANIEC I MUZYKA

Niech żyje taniec – ale tańczony zgodnie z zasadami. Najdziwniejsze, że tłum jako taki akceptuje te zasady, podczas gdy jednostki go tworzące mogą zgodnie ich nienawidzić.

Londyńska sala balowa jest dla mnie symbolem tego, czym jest Anglia. Taniec, który powinien być indywidualną i twórczą przyjemnością, zostaje zredukowany do sztywnego chodu. Wszystkie pary tańczą tak samo. Konserwatyzm tłumu nie pozwala większości tancerzy na oryginalność. A przecież radość tańca to radość płynąca z inwencji. Gdy inwencję pominiemy, tańczenie staje się czynnością mechaniczną i nudną. Angielski sposób tańczenia w pełni wyraża angielski strach przed emocjami i oryginalnością.

Jeżeli nie ma miejsca na swobodę w przyjemności takiej jak taniec, jak można się jej spodziewać w poważniejszych aspektach życia? Jeżeli jednostka nie odważa się wymyślić swoich własnych kroków tanecznych, nieprawdopodobne jest, by była tolerowana, gdy ośmieli się wymyślić swoje własne kroki religijne, edukacyjne czy polityczne!

W Summerhill każdy program zawiera tańce. Są one zwykle układane i wykonywane przez dziewczyny, które robią to dobrze. Nie tańczą do muzyki klasycznej, a zawsze do jazzu. Kiedyś przedstawiły nam balet do muzyki Gershwina „Amerykanin w Paryżu”. Ja napisałem opowieść, a dziewczyny zinterpretowały ją w tańcu. Widywałem gorsze tańce na scenie londyńskiej.

Taniec stanowi doskonałe ujście dla nieświadomego zainteresowania seksualnego. Używam słowa „nieświadomego”, ponieważ nawet ładna dziewczyna nie będzie miała wielu partnerów do tańca, jeżeli jest słabą tancerką.

Prawie co wieczór nasz prywatny pokój jest pełen dzieci. Często puszczamy płyty, co nieraz prowadzi do nieporozumień. Dzieci chcą słuchać Duke’a Ellingtona i Elvisa Presleya, a ja tego nie cierpię. Lubię Ravela, Strawińskiego i Gershwina. Czasami mam już tak dosyć jazzu, że zaprowadzam porządek mówiąc, że ponieważ jest to mój własny pokój, to puszczę to, czego ja chcę posłuchać.

38

Trio „Rosenkavalier” czy kwintet „Meistersinger” wymiata wszystkich z pokoju. Ale też nieliczne tylko dzieci lubią muzykę klasyczną czy klasyczne malarstwo. Absolutnie nie staramy się przekonywać ich do wyższych gustów – czymkolwiek by nie były.

Tak naprawdę nie ma znaczenia dla szczęścia w życiu to, czy lubimy Beethovena czy jazz. Szkoły cieszyłyby się większym powodzeniem, gdyby w swoim programie miały jazz zamiast Beethovena. W Summerhill trzech chłopców zainspirowanych przez orkiestry jazzowe zajęło się grą na instrumentach muzycznych. Dwóch z nich kupiło klarnety, a trzeci trąbkę. Po opuszczeniu szkoły wszyscy trzej rozpoczęli studia w Royal Academy of Music. Obecnie wszyscy grają w orkiestrach, które wykonują wyłącznie muzykę klasyczną. Z przyjemnością myślę, że powodem tego rozwoju muzycznych upodobań jest fakt, że w Summerhill każdy z nich mógł słuchać Duke’a Ellingtona i Bacha, czy też jakiegokolwiek innego kompozytora.

SPORT I GRY

W większości szkół sport jest obowiązkowy. Nawet oglądanie meczów jest obowiązkowe. W Summerhill przeciwnie.

Pewien chłopiec był w szkole przez dziesięć lat i nigdy w nic nie grał. Nigdy też nie proszono go, by wziął udział w jakiejś grze. Ale większość dzieci je uwielbia. Młodsze dzieci ich nie organizują. Bawią się w gangsterów czy czerwonoskórych Indian, budują domki na drzewach i robią te wszystkie rzeczy, które zwykle robią małe dzieci. Ponieważ nie osiągnęły jeszcze etapu, na którym współpracuje się z innymi, nie należy organizować im zabaw. Zorganizowane gry i sporty pojawiają się w sposób naturalny w odpowiednim czasie.

W Summerhill najczęściej gra się w hokeja zimą i w tenisa latem. W przypadku dzieci problemem jest uzyskanie dobrego współdziałania przy grze deblowej. Oczywista jest dla nich współpraca w grupie przy grze w hokeja, ale w przypadku tenisa dwóch graczy z pary często zachowuje się tak, jakby grali pojedynczo, a nie wspólnie. Współpraca w grupie staje się łatwiejsza około siedemnastego roku życia.

Pływanie jest bardzo popularne w każdym wieku. Plaża w Sizewell nie jest dobra ponieważ sprawia wrażenie że ciągle jest przypływ. Nie ma na naszym brzegu dużych połaci piachu ze skałami i kałużami, które dzieci tak lubią.

W szkole nie ma sztucznej gimnastyki, nie uważam jej też za konieczną. Dzieci mają wystarczająco dużo ruchu dzięki grom, pływaniu, tańcom i jeździe na rowerach. Wątpię, czy ludzie cieszący się wolnością poszliby na lekcję wf-u.

W domu gramy w tenisa stołowego, szachy i karty. Młodsze dzieci mają brodzik, piaskownicę i huśtawki. Piaskownica w ciepły dzień jest zawsze pełna umorusanych brzdąców, przy czym młodsi stale narzekają, że starsi przychodzą bawić się ich piachem. Wydaje się, że powinniśmy mieć piaskownicę także dla starszych dzieci. Okres zabaw w piasku i błocie trwa dłużej, niż myśleliśmy.

Nieraz debatowaliśmy i spieraliśmy się na temat naszej niekonsekwencji w przyznawaniu nagród sportowych. Brak konsekwencji wyraża się w tym, że stanowczo odmawiamy wprowadzenia nagród czy stopni do szkoły. Argumentem przeciw nagrodom jest to, że daną rzecz powinno się robić dla niej samej, a nie dla nagrody – i to rzeczywiście prawda. Dlatego też czasami pytają nas, dlaczego można dawać nagrodę za grę w tenisa, a nie można za geografię. Sądzę, że cała rzecz w tym, iż gra w tenisa jest z natury rywalizacyjna i polega na pokonaniu tego drugiego. Natomiast uczenie się geografii nie jest rywalizacją. Jeżeli znam geografię, to naprawdę nie obchodzi mnie, czy jakiś facet umie ją lepiej czy gorzej ode mnie. Osobiście wiem, że dzieci chcą nagród za gry, ale nie chcą ich za wyniki w nauce – przynajmniej w Summerhill. W każdym razie my w Summerhill nie robimy bohaterów z naszych zwycięzców sportowych. Fakt, że Fred jest kapitanem drużyny hokejowej, nie dodaje znaczenia jego głosowi na Ogólnym Spotkaniu Szkoły.

W Summerhill stosunek do sportu jest właściwy. Nikt nie patrzy z góry na chłopca, który nigdy w nic nie gra i nikt nie uważa go za gorszego. „Żyj i pozwól żyć innym” to motto, które

39

znajduje idealny wyraz wtedy, gdy dzieci mają swobodę bycia sobą. Ja sam mało interesuję się sportem, natomiast jestem żywo zainteresowany duchem sportowym czyli rzetelnym sposobem postępowania. Gdyby nauczyciele w Summerhill ponaglali: „No, chłopcy, na boisko!”, sport uległby wypaczeniu. Tylko wtedy, gdy istnieje w pełni wolny wybór – grać czy nie grać – można rozwijać prawdziwego ducha sportowego.

RAPORT INSPEKTORÓW RZĄDU BRYTYJSKIEGO

MINISTERSTWO EDUKACJI

Raport Inspektorów JKM

w sprawie szkoły Summerhill, Leiston, Suffolk East

wizytowanej 21 czerwca 1949 roku

UWAGI

1. Raport ten jest poufny i nie może być opublikowany bez wyraźnego polecenia ze strony

szkoły. W razie publikacji musi być on opublikowany w całości. 2. Prawo autorskie przysługuje rewidentowi biura dokumentów J.K.M. Nie zgłasza on

sprzeciwu w sprawie publikacji raportu pod warunkiem, że jest jasne dla wszystkich

zainteresowanych ewentualną publikacją, że prawa autorskie należą do niego. 3. Uważa się za oczywiste, że publikacja tego raportu nie stanowi żadnej formy uznania

przez ministra. MINISTERSTWO EDUKACJI

CURZON STREET, LONDON, W.1., IND3 38B/6/8.

Szkoła ta znana jest na całym świecie jako miejsce, w którym eksperyment pedagogiczny

przeprowadzany jest w sposób rewolucyjny i gdzie publikowane teorie jej Dyrektora, szeroko znane

i dyskutowane, są wcielane w życie. Zadanie skontrolowania tej szkoły okazało się być zajęciem

odpowiedzialnym i interesującym. Odpowiedzialnym ze względu na duże różnice w praktyce między

tą szkołą a innymi, znanymi inspektorom. Interesującym dzięki możliwości skorzystania z okazji do

oceny, a nie tylko obserwacji, wartości zdobywanego tu wykształcenia. Wszystkie dzieci mieszkają w szkole, a roczne czesne wynosi 120 funtów. Pomimo niskich

pensji płaconych nauczycielom, o czym będzie mowa później, Dyrektorowi trudno jest prowadzić

szkołę za te pieniądze, a niechętny jest podniesieniu opłat ze względu na sytuację finansową

rodziców. Chociaż czesne jest niskie, a personel, w porównaniu z wieloma prywatnymi szkołami,

liczny, inspektorzy byli nieco zaskoczeni kłopotami finansowymi, o których mówił Dyrektor. Jedynie

szczegółowa analiza rachunków i wydatków mogłaby pokazać, czy możliwe jest obniżenie kosztów.

Byłoby pożądane zapewnienie sobie takiej analizy ze strony osób niezależnych i doświadczonych.

Na razie można stwierdzić, że bez względu na jakiekolwiek braki, dzieci są dobrze i obficie

odżywiane. Zasady, według których prowadzona jest szkoła, są dobrze znane czytelnikom książek jej

Dyrektora. Niektóre z nich zostały zaakceptowane od razu, inne wywierają coraz większy wpływ na

szkolnictwo, podczas gdy do niektórych większość rodziców i nauczycieli nadal odnosi się

podejrzliwie i niechętnie. Pomimo, że inspektorzy usiłowali jak zwykle w sposób obiektywny ocenić

to, co robi się w szkole, wydaje im się niemożliwe napisanie uczciwego raportu na temat szkoły bez

pewnego odniesienia się do jej zasad i celów, niezależnie od tego, czy oni sami osobiście je

akceptują.

40

Główną zasadą, w oparciu o którą prowadzona jest szkoła, jest swoboda. Ta swoboda nie jest

zupełnie nieograniczona. Istnieją reguły dotyczące bezpieczeństwa życia i zdrowia ustanawiane

przez dzieci, ale akceptowane przez Dyrektora tylko wtedy, gdy są one wystarczająco surowe.

Dzieciom na przykład, wolno się kąpać wyłącznie w obecności dwóch osób personelu pełniących

rolę ratowników. Młodszym nie wolno wychodzić poza teren szkoły bez towarzystwa starszych.

Te i podobne reguły są kategoryczne, a ci, którzy je łamią, są karani grzywnami. Ale zakres

swobody, z jakiej korzystają dzieci, jest bez porównania większy, niż zdarzyło się inspektorom

widzieć w jakiejkolwiek innej szkole, przy czym jest to faktyczna swoboda. Żadne dziecko, na

przykład, nie ma obowiązku uczęszczania na lekcje. Jak okaże się później, większość chodzi na

lekcje na ogół regularnie, ale jeden z uczniów w ciągu trzynastu lat pobytu tutaj nie poszedł na ani

jedną lekcję. Jest teraz wybitnym producentem narzędzi precyzyjnych. Wspominamy o tym

ekstremalnym przypadku po to, aby pokazać, że dzieci cieszą się tu prawdziwą wolnością, której nie

ogranicza się, gdy tylko jej skutki stają się kłopotliwe. Szkoła nie jest jednak prowadzona na

zasadach anarchii. Reguły ustanawiane są przez parlament szkolny, który spotyka się regularnie

pod przewodnictwem dziecka i w którym uczestniczą uczniowie i nauczyciele, którzy chcą.

Zgromadzenie to może dyskutować bez ograniczeń, i ma – jak się wydaje – bardzo szeroką moc

ustawodawczą. Pewnego razu omawiano tam zwolnienie z pracy nauczyciela wykazując się, jak

rozumiemy, ogromnym rozsądkiem przy wygłaszaniu opinii. Lecz tego typu zdarzenia są rzadkie

i zwykle parlament zajmuje się codziennymi problemami wynikającymi z życia w społeczności. Inspektorzy mieli okazję uczestniczyć w jego sesji pierwszego dnia inspekcji. Dyskutowano

wówczas kwestie egzekwowania reguł związanych z ciszą nocną, uchwalonych przez parlament

oraz kontrolowania bezprawnego wstępu do kuchni. Problemy te omawiano z ogromnym wigorem

i swobodą wypowiedzi, w sposób w miarę uporządkowany i nie odnosząc ich do poszczególnych

osób. Chociaż wydawać by się mogło, że sporo czasu pochłaniały bezowocne wymiany zdań,

inspektorzy skłonni są zgodzić się z Dyrektorem, że doświadczenie uczenia się tego, jak

organizować swoje własne sprawy, było dla dzieci znacznie cenniejsze niż stracony czas. Oczywistym jest, że większość rodziców i nauczycieli byłaby w najwyższym stopniu niechętna

przyznaniu całkowitej swobody w sprawach seksu. Większość z tych, którzy zgodziliby się z

Dyrektorem do pewnego momentu, nie poparłaby go w tej kwestii. Być może nie sprawiłoby im

trudności przyjęcie jego poglądów, że wiedza na tematy seksualne powinna być bezwarunkowo

udzielana, że seks należy oddzielić od winy, oraz że wiele z dawna akceptowanych zahamowań

wyrządziło nieopisane szkody; niemniej jednak w szkole koedukacyjnej podjęliby oni znacznie

więcej środków bezpieczeństwa niż on. Rzecz jasna, niezwykle trudno jest uczciwie skomentować

fakt niepodejmowania takich zabezpieczeń. W każdej społeczności nastolatków emocje seksualne

muszą występować i z całą pewnością tabu ich nie usunie. Może je natomiast niemal na pewno

pobudzać. Jednocześnie, jak przyznaje sam Dyrektor, zupełna swoboda w ich wyrażaniu nie jest

możliwa, nawet jeśli jest pożądana. To, co można na pewno powiedzieć, to że trudno byłoby znaleźć

bardziej naturalną, otwartą i nieskrępowaną grupę dziewcząt i chłopców, a nieszczęścia, których

spodziewali się niektórzy, nie zdarzyły się przez całe dwadzieścia osiem lat istnienia szkoły. Należy także wspomnieć o innej, wysoce kontrowersyjnej sprawie, a mianowicie o braku

jakiegokolwiek życia, czy nauczania religijnego. Religia nie jest zakazana i gdyby parlament

szkolny zdecydował ją wprowadzić, prawdopodobnie tak by się stało. Podobnie, gdyby ktoś indywidualnie chciał religii, nie zrobiono by nic, by go od tego odwieść. Dzieci pochodzą z domów,

które nie akceptują ortodoksyjnych doktryn chrześcijańskich, i rzeczywiście nie wyrażono nigdy

chęci do nauki czy praktyk religijnych. Nie nadużywając w najmniejszym stopniu tego określenia,

można bezpiecznie stwierdzić, że wiele zasad chrześcijańskich wciela się w życie w tej szkole, oraz

że wiele z tego, co się tu dzieje, mógłby zaakceptować każdy chrześcijanin. Skutki zupełnego braku

nauczania religii z oczywistych powodów nie mogły być ocenione w toku dwudniowej inspekcji.

41

ORGANIZACJA

W szkole przebywa 70 dzieci w wieku od czterech do szesnastu lat. Mieszkają one w czterech

oddzielnych budynkach, które będą opisane w części dotyczącej nieruchomości. Tutaj opiszemy ich

kształcenie w najwęższym sensie tego słowa. W szkole jest sześć klas zorganizowanych bardzo luźno

według wieku, ale też w dużym związku ze zdolnościami. Klasy te odbywają zajęcia według zupełnie

zwyczajnego i tradycyjnego planu lekcji, trwających 45 minut i prowadzonych pięć razy w tygodniu

w konkretnych miejscach przez konkretnych nauczycieli. Tym, co różni je od podobnych klas w

normalnych szkołach, jest fakt, że nie istnieje najmniejsza gwarancja, że wszyscy, lub że w ogóle

ktokolwiek na nie przyjdzie. Inspektorów bardzo zasmuciło, gdy tak istotnie się stało, co stwierdzili

biorąc udział w lekcjach oraz zasięgając informacji. Wydaje się, że dzieci uczęszczają na nie

regularniej w miarę jak stają się starsze oraz, że gdy jakieś dziecko raz zdecyduje się na chodzenie

na dane lekcje, wtedy robi to systematycznie. Znacznie trudniej było stwierdzić, czy równowaga

między pracą nad poszczególnymi przedmiotami jest właściwa. Ponieważ wiele dzieci zdaje

egzaminy końcowe, ich wybór kontrolują wynikające stąd wymagania. Natomiast młodsze dzieci

mają zupełną swobodę. Ogólnie rzecz biorąc, efekty tego systemu nie są imponujące. Prawdą jest,

że dzieci pracują z wolą i zainteresowaniem, co jest bardzo pokrzepiające, ale ich osiągnięcia są

raczej niewielkie. Nie jest to, zdaniem inspektorów, nieuchronnym skutkiem tego systemu, lecz

raczej jego złej pracy. Wydaje się, że do przyczyn wadliwego funkcjonowania tego systemu można

zaliczyć: 1. Brak dobrego nauczyciela młodszych dzieci, który potrafiłby śledzić i integrować ich

pracę i aktywność. 2. Ogólna jakość nauczania. Nauczanie przedszkolaków jest, o ile można było zauważyć,

inteligentne i skuteczne, także nieźle uczy się w starszych klasach, ale brak dobrego

nauczyciela młodszych dzieci, zdolnego zainspirować i stymulować 8-, 9- i 10-latki bardzo

rzuca się w oczy. Stosuje się niektóre zadziwiająco stare i sformalizowane metody

nauczania, a gdy dzieci osiągają wiek, w którym gotowe są do bardziej zaawansowanej

pracy, znajdują się w niekorzystnej dla siebie sytuacji i stawiają nauczycieli przed

poważnymi problemami. Nauczanie starszych dzieci jest dużo lepsze, a w jednym czy

dwóch przypadkach naprawdę dobre. 3. Dzieciom brak przewodnictwa. Godne podziwu jest to, że piętnastoletnia dziewczyna

decyduje, że chciałaby uczyć się francuskiego i niemieckiego, dwóch języków, które

wcześniej zaniedbała, ale pozwalanie, by próbowała osiągnąć ten cel przy dwóch lekcjach

niemieckiego i trzech francuskiego tygodniowo, jest z pewnością nieco nieodpowiedzialne.

Dziewczynka robiła małe postępy, mimo swojej godnej podziwu determinacji i należało

dać jej znacznie więcej czasu. Inspektorom wydaje się, że można by opracować jakiś system indywidualnego nauczania, który byłby pomocny dzieciom w planowaniu ich

własnej pracy. 4. Brak prywatności. ,,Summerhill jest miejscem, w którym trudno jest się uczyć”. Są to

słowa Dyrektora. Szkoła jest miejscem bardzo ożywionym, w którym ciągle coś się dzieje,

a wiele rzeczy przyciąga uwagę i ciekawość. Żadne dziecko nie ma pokoju wyłącznie dla

siebie, nie ma też pokoi przeznaczonych specjalnie do cichej nauki. Osoba

zdeterminowana bez wątpienia mogłaby gdzieś coś znaleźć, ale konieczny do tego stopień

determinacji jest rzadki. Niewiele dzieci zostaje w szkole po ukończeniu 16 lat, chociaż nic

im w tym nie przeszkadza. W Summerhill są i były także niezwykle zdolne i inteligentne

dzieci i wątpliwe jest, czy z akademickiego punktu widzenia szkoła ta daje im to wszystko,

czego potrzebują. Jednocześnie wykonuje się tam świetną pracę, gdy tylko jakość nauczania jest dobra. Plastyka

jest znakomita. Trudno było stwierdzić jakieś istotne różnice między obrazami dzieci z Summerhill

a dzieci z wielu dużo bardziej tradycyjnych szkół, ale według wszelkich standardów te prace były

dobre. Widzieliśmy dużą rozmaitość dobrych prac z zakresu malarstwa i rękodzieła artystycznego.

42

W czasie inspekcji instalowano właśnie piec do wypalania gliny, a oczekujące na pierwsze

wypalenie naczynia miały wspaniałe kształty. Lepsze wyposażenie pracowni krawiecko-tkackiej

pozwoliłoby na uprawianie jeszcze jednej dziedziny, której obiecujące początki już zostały zrobione. Dzieci wykonują dużo twórczej pracy pisemnej, łącznie z redagowaniem gazetki ściennej.

Piszą także i wystawiają co semestr własne sztuki. Dużo słyszeliśmy o nich, ale wydaje się, że nie

ma zwyczaju przechowywania tekstów, tak więc ocena ich jakości nie była możliwa. Niedawno

dzieci wystawiły „Makbeta” w małym teatrze szkolnym, wykonały przy tym samodzielnie wszystkie

dekoracje i kostiumy. Co ciekawe, zdecydowały o tym wbrew życzeniom Dyrektora, który woli, żeby

grały one w sztukach swojego własnego autorstwa. Wychowanie fizyczne odbywa się zgodnie z zasadami obowiązującymi w szkole. Nie ma

obowiązkowych gier czy ćwiczeń fizycznych. Z entuzjazmem gra się tu w krykieta i tenisa, a piłka

nożna stoi na szczególnie wysokim poziomie dzięki temu, że jeden z nauczycieli jest w tym zakresie

ekspertem. Dzieci rozgrywają mecze z innymi szkołami z miasta. W dniu wizytacji odbywał się mecz

krykieta z sąsiednią szkołą. Dzieci z Summerhill postanowiły nie wystawiać swojego najlepszego

zawodnika, gdy dowiedziały się, że najlepszy gracz ich przeciwników jest chory. Bardzo dużo czasu spędzają dzieci na powietrzu, prowadząc aktywny i zdrowy tryb życia, co

zresztą potwierdza ich wygląd. Tylko dokładne i specjalistyczne badanie mogłoby wykazać, czy,

jeśli w ogóle, tracą cokolwiek z powodu braku bardziej sformalizowanego wychowania fizycznego.

TEREN SZKOŁY

Szkoła znajduje się na terenie stwarzającym dobre warunki dla rekreacji. W budynku

głównym, który był uprzednio prywatnym domem, mieszczą się: hall, jadalnia, pokój chorych,

pracownia artystyczna, mała pracownia rękodzieła i sypialnie dziewcząt. Najmłodsze dzieci śpią

w niewielkiej willi, w której mieści się także ich sala lekcyjna. Sypialnie pozostałych chłopców oraz

kilku nauczycieli, jak również reszta sal lekcyjnych znajdują się w chatkach w ogrodzie. Wszystkie

pokoje mają drzwi otwierające się bezpośrednio do ogrodu. Sale lekcyjne są małe, ale

wystarczające, ponieważ nauczanie odbywa się w małych grupach. Jeden z budynków, w którym

mieszczą się sypialnie, stanowi dowód budowlanego wysiłku chłopców i nauczycieli; wybudowano

go jako sanatorium dla chorych, które najwidoczniej okazało się niepotrzebne. Wyposażenie sypialń

jest nieco prymitywne według normalnych standardów, ale rozumiemy, że zdrowotność w szkole jest

dobra, więc to wyposażenie można uznać za dostateczne. Ilość łazienek jest wystarczająca. Chociaż na pierwszy rzut oka te domki w ogrodzie wyglądają na niesłychanie prymitywne

i pozbawione prywatności, wyjątkowo dobrze tworzą atmosferę nieustannych wakacji, tak bardzo

charakterystyczną dla szkoły. Ponadto dały one szansę obserwowania, w jaki sposób dzieci

zajmowały się nauką, nie niepokojone przez gości, których wielu było tego dnia na terenie szkoły.

PERSONEL

Nauczycielom płaci się 8 funtów miesięcznie plus mieszkanie i utrzymanie. Znalezienie

mężczyzn i kobiet, którzy nie tylko wierzą w zasady szkoły, ale są jednocześnie wystarczająco

dojrzali i zrównoważeni, by żyć na równej stopie z dziećmi, którzy mają kwalifikacje akademickie

i duże zdolności nauczycielskie, a następnie przekonanie ich do pracy za 8 funtów miesięcznie musi

być dla Dyrektora nie lada zadaniem. Praca w Summerhill nie jest czymś, czym można by się

pochwalić w środowisku zawodowym, a konieczne łączenie przekonania, bezinteresowności,

charakteru i uzdolnień jest rzadkie. Jak już powiedziano, nauczyciele nie spełniają wszystkich

wymagań, są jednak dużo lepsi niż w wielu innych niezależnych szkołach płacących dużo wyższe

pensje. Są wśród nich osoby z dyplomami uniwersytetów w Edynburgu (filologia angielska),

Liverpool (nauki humanistyczne i przyrodnicze), Cambridge (historia, matematyka), Londynie

(francuski, niemiecki). Cztery osoby mają kwalifikacje nauczycielskie. Nie obejmuje to nauczycieli

43

plastyki i rękodzieła, którzy legitymują się dyplomami zagranicznych uczelni i należą do

najlepszych wśród personelu. Mimo że obecny skład wymaga wzmocnienia w paru punktach, nie można określać go mianem

słabego, a gdyby poprzez uczestnictwo w kursach i obserwację pracy innych, nauczyciele poszerzyli

i odświeżyli swoje doświadczenia oraz zapoznali się z najnowszymi metodami, mogliby być bardzo

dobrzy. Jednocześnie jak długo można mieć nadzieję, że pensja w wysokości 96 funtów rocznie

przyciągnie do tej szkoły nauczycieli, jakich jej potrzeba? Wydaje się jasne, że tę trudność trzeba

uczciwie wziąć pod uwagę. Dyrektor jest osobą o głębokich przekonaniach i szczerości. Jego wiara i cierpliwość są chyba

nieograniczone. Jest on silną osobowością z rzadko spotykanym brakiem skłonności do dominacji.

Nie można nie mieć dla niego szacunku, gdy się go widzi w jego szkole, nawet wtedy, gdy ktoś nie

lubi niektórych jego poglądów czy nie zgadza się z nimi. Ma poczucie humoru, dużo ciepła

i zdrowego rozsądku, co uczyniłoby z niego dobrego dyrektora każdej szkoły. Jego szczęśliwe życie

rodzinne dzielone jest z innymi dziećmi, które przypuszczalnie odnoszą korzyść z dobrego

przykładu. Ma on szeroką wizję kształcenia jako pomocy w uczeniu się, jak żyć pełnią życia.

Chociaż przyznaje słuszność przynajmniej niektórym uwagom krytycznym zawartym w niniejszym

raporcie, to uważa, że jego szkoła będzie trwać lub upadnie raczej dzięki temu, jakimi dziećmi stają

się jej uczniowie, niż dzięki określonym sprawnościom i umiejętnościom, których się je uczy.

Oceniając na tej podstawie można stwierdzić: 1. Dzieci są pełne życia i zapału. Nie ma śladu nudy czy apatii. Szkołę przenika atmosfera

zadowolenia i tolerancji. Przywiązanie, z jakim traktują ją byli uczniowie, jest dowodem

sukcesu. Średnio około trzydziestu z nich bierze udział w przedstawieniach i tańcach na

zakończenie semestru, a wielu przyjeżdża do szkoły na wakacje. Warto być może

odnotować w tym miejscu, że podczas gdy w początkowym okresie do szkoły przychodziły

prawie wyłącznie tak zwane „trudne” dzieci, obecnie uczniowie stanowią całkiem

normalny przekrój populacji. 2. Zachowania dzieci są zachwycające. Być może brakuje im nieco konwencjonalnych

manier, ale życzliwość, pogoda i naturalność, ich zupełny brak nieśmiałości i skrępowania

sprawiały, że są to ludzie, z którymi łatwo i przyjemnie się współżyje. 3. Inicjatywa, odpowiedzialność i prawość są cechami, które ten system pobudza. O ile

można ocenić, są one tam faktycznie rozwijane. 4. Dostępne dane nie dają powodów do przypuszczeń, że wychowankowie Summerhill są

niezdolni do przystosowania się do normalnego społeczeństwa po opuszczeniu szkoły.

Następujące informacje nie przesądzają sprawy, niemniej jednak dowodzą, że kształcenie

w Summerhill nie przekreśla bynajmniej szans na życiowy sukces. Wśród absolwentów

znaleźli się bowiem: przewodniczący Królewskiego Towarzystwa Inżynierów Elektryków

i Mechaników, kwatermistrz – sierżant baterii, pilot bombowca i dowódca szwadronu,

pielęgniarka dziecięca, stewardesa, klarnecista w Granadier Guards Band, pracownik

naukowy w Imperial College, baletnica w Sadler’s Wells, operator radiowy i autor

opowiadań piszący do ważnej ogólnokrajowej gazety codziennej, badacz rynku przy dużej

firmie. Uzyskali oni, między innymi, dyplomy następujących uczelni: dyplom z

wyróżnieniem z ekonomii w Cambridge, dyplom Royal College of Art, dyplom

z wyróżnieniem I klasy z fizyki w Londynie, dyplom z wyróżnieniem z historii w

Cambridge, dyplom z wyróżnieniem I klasy z języków nowożytnych w Manchester. 5. Poglądy Dyrektora czynią z tej szkoły wyjątkowo odpowiednie miejsce dla takiego rodzaju

kształcenia, w którym podstawowa praca oparta jest na zainteresowaniach dzieci oraz

gdzie praca w klasie nie jest niepotrzebnie podporządkowana wymaganiom

egzaminacyjnym. Stworzenie sytuacji, w której mogłoby kwitnąć inteligentne akademickie

kształcenie, jest osiągnięciem. Niestety nie kwitnie i w ten sposób marnuje się ogromną

szansę. Przy lepszym nauczaniu na wszystkich etapach, a przede wszystkim młodszych

dzieci, można by spowodować jego rozwój, a niezmiernie interesujący eksperyment miałby

pełną szansę na powodzenie.

44

Pozostaje nieco wątpliwości związanych zarówno z zasadami jak i metodami. Bliższa i dłuższa

znajomość ze szkołą usunęłaby może niektóre z nich, a możliwe, że pogłębiła inne. Nie ulega

natomiast najmniejszej wątpliwości, że prowadzony jest tutaj fascynujący i wartościowy

eksperyment wychowawczy i byłoby dobrze, żeby zobaczyli go wszyscy pedagodzy.

UWAGI DO RAPORTU INSPEKTORÓW JEJ KRÓLEWSKIEJ MOŚCI

Mieliśmy doprawdy szczęście, że przysłano do nas dwóch inspektorów o szerokich horyzontach. Od razu przeszliśmy na „ty”. W czasie ich dwudniowej wizyty odbyliśmy sporo przyjacielskich dyskusji.

Wyczułem, że inspektorzy szkolni byli przyzwyczajeni do tego, by wziąwszy do ręki książkę z francuskiego przepytywać klasę i sprawdzać, co uczniowie wiedzą. Przekonywałem ich, że tego typu podejście i doświadczenie będą mało przydatne dla oceny wartości szkoły, w której lekcje nie są najważniejsze. Powiedziałem do jednego z inspektorów: „Wy naprawdę nie możecie kontrolować Summerhill, ponieważ naszymi kryteriami są szczęście, szczerość, zrównoważenie i umiejętność życia w społeczności”. Ten uśmiechnął się na to mówiąc, że mimo wszystko spróbują. Obydwaj znakomicie się dostosowali i najwyraźniej znajdowali w tym przyjemność.

Uderzały ich różne rzeczy. Jeden z nich powiedział: „Cóż to za wspaniały szok, gdy wejdzie się do klasy i stwierdzi, że dzieci w ogóle nie zwracają na ciebie uwagi – po latach odwiedzania klas stających na baczność”. Tak, mieliśmy szczęście, że przyjechali do nas właśnie ci dwaj ludzie.

Teraz w sprawie samego raportu: „inspektorzy byli nieco zaskoczeni kłopotami finansowymi...” Wytłumaczeniem są duże długi, ale to nie wszystko. W raporcie podaje się sumę 120 funtów jako wysokość czesnego, lecz od tamtego czasu całe lata staraliśmy się radzić sobie jakoś z wysokimi cenami podnosząc średnie czesne do wysokości około 250 funtów rocznie. Taka suma nie pozwala na remonty budynków, zakupy nowych urządzeń, itd. A poza tym szkody w Summerhill są większe niż w zdyscyplinowanej szkole. Dzieci w Summerhill bez przeszkód przechodzą przez okres gangsterski, wskutek czego więcej mebli ulega zniszczeniu.

Raport mówi, że mamy siedemdziesięcioro dzieci. Obecnie jest ich tylko 45 i ten fakt, do pewnego stopnia wpływa na wysokość czesnego.

Raport mówi o niskim poziomie nauczania młodszych dzieci. Zawsze był z tym kłopot. Nawet mając świetnego nauczyciela trudno jest przebrnąć przez program zwyczajnej szkoły państwowej, chociażby z tego powodu, że dzieci mają pełną swobodę robienia innych rzeczy. Gdyby uczniowie 10–12-letni w szkołach państwowych mogli wspinać się na drzewa, czy kopać doły zamiast chodzić na lekcje, ich poziom byłby podobny. Lecz my akceptujemy fakt, że nasze dzieci będą miały okres, w czasie którego poziom uczenia musi być niższy, ponieważ uważamy, że zabawa jest dla ich życia w tym okresie ważniejsza niż nauka.

Nawet jeżeli uznamy, że opóźnienie naszych uczniów jest poważne, to i tak prawdą jest, że w rok później ci sami juniorzy, wówczas już seniorzy, w czasie egzaminów oxfordzkich osiągają bardzo dobre wyniki. Zdając z trzydziestu dziewięciu przedmiotów (przeciętnie 6,5 przedmiotu na ucznia) otrzymali dwadzieścia cztery oceny bardzo dobre, co stanowi więcej niż siedemdziesiąt procent. Na wszystkie trzydzieści dziewięć egzaminów. W tym tylko jeden został oblany. Tak więc fakt, że będąc juniorem w Summerhill dany chłopiec nie spełnia wymagań zwyczajnej szkoły, nie oznacza wcale, że reprezentuje niski poziom także później, gdy jest starszy.

Jeśli o mnie chodzi, zawsze lubiłem takich, którzy późno zaczynali. Widziałem niemało bystrych dzieci, które potrafiły recytować Miltona mając cztery lata, a w dwadzieścia lat później wyrastały na pijaków i obiboków. Lubię spotykać ludzi, którzy mając pięćdziesiąt trzy lata mówią, że nie wiedzą jeszcze dokładnie, czym chcą być w życiu. Przeczuwam, że chłopiec, który mając siedem lat już wie, kim chce być, może później okazać się osobą o konserwatywnym stosunku do życia.

W raporcie napisano: „Stworzenie sytuacji, w której akademickie kształcenie o najbardziej inteligentnym charakterze mogłoby kwitnąć, jest osiągnięciem, lecz ono niestety nie kwitnie i w ten

45

sposób marnuje się ogromną szansę”. Jest to jedyny akapit, w którym obydwaj inspektorzy nie wznieśli się ponad swoje akademickie uprzedzenia. Nasz system świetnie się spisuje, gdy dziecko chce akademickiego kształcenia – jak pokazują wyniki egzaminów. Możliwe jednak, że ten akapit raportu znaczy, że lepsze nauczanie juniorów sprawiłoby, że więcej dzieci chciałoby zdawać egzaminy maturalne.

Czy już nie czas ustawić kształcenie akademickie na właściwym miejscu? Kształcenie akademickie zbyt często usiłuje zrobić jedwabną sakiewkę ze świńskiej skóry. Zastanawiam się, co tego rodzaju nauczanie dałoby niektórym z naszych byłych uczniów – projektantowi odzieży, fryzjerowi, tancerzowi, muzykom, pielęgniarkom, mechanikom, inżynierom czy artystom.

Jest to mimo wszystko rzetelny, szczery i pokrzepiający raport. Publikuję go po prostu dlatego, że dobrze jest, aby czytelnicy zapoznali się z innym niż moje spojrzeniem na Summerhill. Proszę zauważyć, że raport nie zawiera żadnej formy uznania szkoły przez ministerstwo edukacji. Osobiście nie mam nic przeciwko temu, ale takie uznanie byłoby mile widziane z dwóch względów: nauczyciele podlegaliby wtedy państwowemu systemowi emerytalnemu, a rodzice mieliby większą szansę na uzyskanie pomocy od lokalnych samorządów.

Chciałbym odnotować fakt, że Summerhill nigdy nie miała żadnych kłopotów z ministerstwem edukacji. Wszelkie moje pytania czy wizyty w ministerstwie spotykały się zawsze z uprzejmością i życzliwością. Jedynym niepowodzeniem, którego doznałem z tej strony, była odmowa przez ministra – tuż po wojnie – wydania zezwolenia pewnemu rodzicowi ze Skandynawii na import prefabrykatów i postawienie z nich za darmo domu.

Gdy pomyślę o urzędowym zainteresowaniu państw europejskich prywatnym szkolnictwem, wtedy cieszę się, że mieszkam i pracuję w kraju, który zostawia tak wiele swobody prywatnym przedsięwzięciom. Ja okazuję tolerancję w stosunku do dzieci, ministerstwo wykazuje tolerancję w stosunku do mojej szkoły. To mi wystarcza.

PRZYSZŁOŚĆ SUMMERHILL

Teraz, gdy mam już osiemdziesiąt cztery lata, uważam, że nie powinienem pisać nowej książki na temat kształcenia, ponieważ niewiele nowego mam do powiedzenia. Lecz to, co mam do powiedzenia, przemawia w jakimś stopniu na moją korzyść; nie spędziłem minionych czterdziestu lat na spisywaniu teorii na temat dzieci. Większość z tego, co napisałem, opiera się na obserwacji, na życiu z nimi. To prawda, że czerpałem inspiracje z Freuda, Homera Lane i innych; lecz stopniowo skłaniałem się do porzucenia teorii, w miarę jak życie wykazywało ich nieprzydatność.

Doprawdy dziwnie jest być autorem. To tak jak w radio, wysyła się jakąś wiadomość do ludzi, których się nie widzi, do ludzi, których nie można policzyć. Moi czytelnicy stanowią szczególną grupę. Tak zwana oficjalna opinia publiczna mnie nie zna. BBC z pewnością nigdy nie poprosiłaby mnie o wygłoszenie radiowego wykładu na temat kształcenia. Żaden uniwersytet, łącznie z moim własnym w Edynburgu, nie przyznałby mi nigdy honorowego stopnia. Gdy mam wykłady dla studentów z Oxford czy Cambridge, nie przychodzi mnie posłuchać żaden profesor czy wykładowca. Jestem z tego raczej dumny, bo uważam, że oficjalne uznanie oznaczałoby, że stałem się przestarzały.

Był czas, że czułem się dotknięty tym, że „The Times” nigdy nie drukował żadnego nadesłanego przeze mnie listu. Natomiast dzisiaj uważam, że ich odmowa jest dla mnie komplementem.

Nie twierdzę bynajmniej, że zupełnie nie zależy mi na uznaniu; wiek jednak przynosi zmiany – szczególnie zmiany w sferze wartości. Niedawno miałem wykład dla siedmiuset Szwedów upchniętych w sali na sześćset osób i nie odczuwałem z tego powodu dumy, nie przepełniała mnie też pycha. Uważałem, że jest mi to obojętne aż do chwili, gdy zapytałem samego siebie: „Jak byś się czuł, gdyby słuchaczy było tylko dziesięciu?” I odpowiedziałem sobie: „Byłbym cholernie zirytowany” – tak więc nawet gdy brak pozytywnej dumy nie brak negatywnego smutku.

46

Ambicja umiera wraz z wiekiem. Uznanie to inna sprawa. Niemiło mi, gdy widzę książkę zatytułowaną, powiedzmy, „Historia postępowych szkół”, w której nie ma wzmianki na temat mojej pracy. Ale jak dotąd nie spotkałem jeszcze człowieka, któremu uznanie byłoby rzeczywiście obojętne.

Starość ma także swoją komiczną stronę. Przez całe lata starałem się dotrzeć do młodych – studentów, nauczycieli, rodziców – uważając starość za hamulec postępu. Teraz gdy jestem stary – jeden z wielu Starych Ludzi przeciw którym wygłaszałem moje mowy – uważam inaczej. Niedawno, gdy miałem wykład dla trzystu studentów w Cambridge, czułem się najmłodszą osobą na sali. Naprawdę tak było. Powiedziałem im: „Dlaczego potrzebny wam taki stary człowiek jak ja, żeby mówił wam o wolności?” Obecnie nie myślę kategoriami młodości i starości. Uważam, że wiek niewiele ma wspólnego ze sposobem myślenia jednostki. Znam dwudziestoletnich młodzieńców, którzy są dziewięćdziesięcioletnimi starcami oraz sześćdziesięcioletnich mężczyzn, którzy są dwudziestolatkami. Myślę teraz kategoriami świeżości, entuzjazmu, braku konserwatyzmu, nieczułości i pesymizmu.

Nie wiem, czy złagodniałem, czy też nie. Gorzej niż przedtem znoszę głupców, bardziej denerwują mnie nudne rozmowy, a osobiste ludzkie historie wydają mi się mniej interesujące. Ale też zbyt wielu musiałem wysłuchać w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Mniej także interesują mnie rzeczy i rzadko mam ochotę coś kupić. Od lat nie spojrzałem na wystawę sklepu z odzieżą, nawet moje ukochane sklepy z narzędziami przy Euston Road już mnie nie pociągają.

Jeżeli teraz osiągnąłem wiek, w którym dziecięcy hałas męczy mnie bardziej niż przedtem, to jednak nie mogę stwierdzić, że starość przyniosła także brak cierpliwości. Nadal potrafię spokojnie patrzeć, jak dziecko robi wszystkie złe rzeczy, jak odreagowuje swoje kompleksy, bo wiem, że w odpowiednim czasie to dziecko będzie dobrym obywatelem. Starość zmniejsza strach. Lecz starość zmniejsza także odwagę. Dawniej potrafiłem bez trudu powiedzieć chłopcu, który groził, że wyskoczy przez okno, jeżeli nie postawi na swoim, żeby skakał, jeśli chce. Nie jestem pewny, czy potrafiłbym postąpić tak dzisiaj.

Często zadają mi następujące pytanie: „Czyż Summerhill nie jest przedstawieniem jednego aktora? Czy mogłaby istnieć dalej bez ciebie?” Summerhill nie jest absolutnie dziełem jednego człowieka. W codziennej pracy szkoły moja żona i nauczyciele są tak samo ważni jak ja. Tym, co uczyniło tę szkołę taką jaką jest, była idea niewtrącania się do rozwoju dziecka oraz niewywieranie nacisku na dziecko.

Czy Summerhill znana jest w szerokim świecie? Prawie nie. A jeśli już, to wyłącznie garstce pedagogów. Summerhill najlepiej znana jest w Skandynawii. W ciągu trzydziestu lat mieliśmy uczniów z Norwegii, Szwecji i Danii – czasami dwudziestkę na raz. Mieliśmy także uczniów z Australii, Nowej Zelandii, południowej Afryki i Kanady. Moje książki przetłumaczono na wiele języków, w tym na japoński, hebrajski, hinduski i gujarati. Summerhill wywarła pewien wpływ w Japonii. Przeszło 30 lat temu odwiedził nas wybitny japoński pedagog Seishi Shimoda. Tłumaczenia moich książek zrobione przez niego sprzedawały się całkiem dobrze, i stały się przedmiotem dyskusji w środowisku nauczycielskim w Tokio. Shimoda ponownie spędził z nami miesiąc w 1958. Dyrektor szkoły w Sudanie powiada, że Summerhill bardzo zainteresowali się niektórzy tamtejsi nauczyciele.

Przytaczam te fakty o przekładach, wizytach i korespondencji bez złudzeń. Zapytaj stu ludzi na Oxford Street, z czym kojarzy im się słowo Summerhill. Całkiem możliwe, że żadna z tych osób nie będzie znała tej nazwy. Należy pielęgnować pełne humoru podejście do własnej ważności czy braku tejże.

Nie sądzę, by świat stosował metodę Summerhill przez zbyt długi czas jeżeli w ogóle będzie ją stosował. Świat może znaleźć lepszy sposób. Tylko próżny gaduła uważałby, że jego praca jest ostatnim słowem w tej materii. Świat musi znaleźć lepszy sposób. Polityka nie uratuje ludzkości. Nigdy jeszcze jej się to nie udało. Większość gazet nieustannie zieje nienawiścią. Zbyt wiele z nich ma profil socjalistyczny dlatego, że nienawidzi bogatych, a nie dlatego, że kocha biednych.

Jak możliwe są szczęśliwe i pełne miłości domy, jeżeli dom jest maleńką częścią społeczności, w której okazuje się nienawiść na setki rozmaitych sposobów? Widać chyba,

47

dlaczego nie mogę postrzegać kształcenia jako egzaminów, lekcji i uczenia. Szkoła unika podstawowej sprawy: cała greka, matematyka i historia świata nie pomoże, by dom stał się bardziej kochającym, dziecko wolne od zahamowań, rodzic wolny od nerwicy.

Przyszłość Summerhill jako takiej może być mało ważna. Natomiast przyszłość Summerhill jako idei jest jedną z najważniejszych spraw dla ludzkości. Nowe pokolenia muszą mieć szansę wzrastania w wolności. Obdarzanie wolnością jest dawaniem miłości. A tylko miłość może uratować świat.

48

CZĘŚĆ II WYCHOWANIE DZIECKA

ZAHAMOWANE DZIECKO

Urabiane, uwarunkowane, utrzymywane w karności, zamknięte w sobie dziecko – dziecko zniewolone, któremu na imię Legion, można spotkać wszędzie jak świat długi i szeroki. Mieszka w naszym mieście, tuż naprzeciwko, po drugiej stronie ulicy. Siedzi w nieciekawej ławce w nudnej szkole; a potem zasiada przy jeszcze bardziej nieciekawym biurku lub przy warsztacie. Jest uległe, skłonne do posłuszeństwa wobec autorytetu, boi się krytyki i niemal fanatycznie pragnie być człowiekiem zwyczajnym, typowym i na miejscu. Prawie bez pytania akceptuje to, czego go nauczono, a wszystkie swoje kompleksy, lęki i frustracje przekazuje własnym dzieciom.

Psycholodzy utrzymują, że większość szkód psychicznych wyrządza się dziecku w ciągu pierwszych pięciu lat jego życia. Chyba bliższe prawdy jest stwierdzenie, że to w ciągu pierwszych pięciu miesięcy, albo pierwszych pięciu tygodni, albo może nawet pierwszych pięciu minut, wyrządza się dziecku krzywdę na całe życie.

Zniewolenie zaczyna się przy narodzeniu. Powiem nawet, że zaczyna się ono długo przed narodzeniem. Jeżeli rodzi zamknięta w sobie kobieta, której ciało jest napięte, to któż może powiedzieć, jaki wpływ to matczyne napięcie wywrze na nowo narodzone dziecko?

Być może wcale nie przesadzę, gdy powiem, że dzieci w naszej cywilizacji rodzą się w atmosferze nieprzychylnej życiu. Zwolennicy ścisłego przestrzegania regularności posiłków są z gruntu przeciwnikami przyjemności. Chcą, żeby dziecko było karmione według sztywnego rozkładu posiłków, ponieważ karmienie dziecka na życzenie sugeruje orgiastyczną przyjemność przy ssaniu piersi. Argumenty żywieniowe są zwykle racjonalizacją: rzeczywistym motywem jest chęć zrobienia z dziecka karnego stworzenia, które będzie przedkładało obowiązek nad przyjemność.

Przyjrzyjmy się życiu przeciętnego ucznia szkoły średniej, powiedzmy Johna Smitha. Jego rodzice chodzą do kościoła od czasu do czasu, niemniej jednak nalegają, żeby John uczęszczał na lekcje religii co tydzień. Rodzice pobrali się, całkiem zwyczajnie, z powodu wzajemnej atrakcyjności seksualnej; musieli się pobrać, ponieważ w ich środowisku, o ile nie było się porządnym – to znaczy żonatym, nie można było żyć ze sobą. Jak to często bywa, atrakcyjność seksualna nie wystarczyła, a różnice temperamentów zrobiły z domu miejsce pełne napięć i powtarzających się od czasu do czasu głośnych sprzeczek między rodzicami. Było też wiele chwil pełnych czułości, ale te mały John uważał za normalne, podczas gdy głośne kłótnie między rodzicami były dla niego silnym ciosem, a on bał się i płakał, więc dostawał lanie za płacz bez powodu.

Od samego początku był uzależniony. Ścisłe przestrzeganie regularności posiłków dostarczyło mu wielu frustracji. Gdy był głodny, to według rozkładu do następnego posiłku zostawała jeszcze godzina. Pakowano go w zbyt wiele ubrań i zawijano za mocno. Stwierdzał, że nie może fikać nóżkami tak swobodnie, jak by chciał. Frustracja przy karmieniu spowodowała, że zaczął ssać kciuk. Ale lekarz powiedział, że nie można pozwolić mu na utrwalanie złych nawyków i kazał mamie wiązać mu rączki w rękawach albo smarować palce jakąś śmierdzącą substancją. W okresie pieluszkowym zostawiono w spokoju jego funkcje fizjologiczne, ale gdy zaczął raczkować i bawić się na podłodze, słowa takie jak niegrzeczny i brudny fruwały w powietrzu, a ponury początek w uczeniu go czystości został zrobiony.

Wcześniej za każdym razem, gdy tylko dotknął narządów płciowych, odsuwano mu rękę, zaczął więc szybko kojarzyć zakaz ich dotykania z nabytym wstrętem do kału. Dlatego też wiele lat

49

później, gdy został komiwojażerem, jego repertuar składał się po równej części z dowcipów seksualnych i klozetowych.

Wiele ze swojego treningu miał do zawdzięczenia krewnym i sąsiadom. Matce i ojcu bardzo zależało na tym, by wszystko zrobić jak należy – więc gdy przychodził jakiś krewny czy sąsiad, John musiał pokazać, że jest dobrze wychowanym dzieckiem. Musiał mówić „dziękuję”, gdy ciocia dała mu kawałek czekolady, musiał bardzo uważać na swoje zachowanie przy stole, a zwłaszcza musiał powstrzymywać się od mówienia, gdy dorośli rozmawiali.

Jego ohydne niedzielne ubranko było ustępstwem na rzecz sąsiadów. Takiemu treningowi towarzyszył zawiły system kłamstw – system, z którego świadomie zwykle nie zdawał sobie sprawy. Okłamywanie zaczęło się wcześnie. Powiedziano mu, że Bóg nie lubi niegrzecznych chłopców, którzy mówią „cholera” i że konduktor da mu klapsa, gdy będzie chodził po korytarzu w pociągu.

Wszelka jego ciekawość związana z pochodzeniem i początkiem życia zbywana była niezręcznymi kłamstwami; kłamstwami tak skutecznymi, że jego ciekawość życia i narodzin zniknęła. Kłamstwa na te tematy poczęły łączyć się z lękiem, gdy matka nakryła go na zabawie seksualnej z czteroletnią siostrą i dziewczynką z sąsiedztwa, gdy miał pięć lat. Okropne lanie, które wtedy dostał (ojciec dołożył swoje, gdy wrócił z pracy), na zawsze wbiło mu do głowy, że seks jest czymś ohydnym i grzesznym; czymś, o czym się nawet nie myśli. Biedny John musiał stłumić swoje zainteresowanie aż do okresu dojrzewania, kiedy to śmiał się rubasznie w kinie, gdy jakaś kobieta powiedziała, że jest w trzecim miesiącu ciąży.

Pod względem intelektualnym rozwój Johna był normalny. Uczył się łatwo, tak więc udało mu się uniknąć drwin i kar głupiego nauczyciela. Opuścił szkołę z powierzchowną i w większości bezużyteczną wiedzą oraz potrzebami kulturalnymi, które łatwo było zadowolić tanią ilustrowaną gazetą, szablonowym filmem i biblioteką brukowych kryminałów.

Nazwisko Miltona kojarzyło się Johnowi wyłącznie z wodą do płukania ust, a Beethoven i Bach to byli natrętni faceci, na których ciągle się trafiało w radiu szukając stacji, na której można by posłuchać Elvisa Presleya czy jemu podobnych.

Bogaty kuzyn Johna Smitha, Reginald Worthington, chodził do prywatnej szkoły; ale jego rozwój przebiegał zasadniczo tak samo jak rozwój ubogiego Johna. On tak samo akceptował w życiu to co drugorzędne, był takim samym niewolnikiem status quo, tak samo negował miłość i radość.

Czy te portrety Johna i Reginalda są jednostronnymi karykaturami? Może niezupełnie karykaturami, chociaż nie przedstawiłem kompletnego obrazu. Pominąłem ciepłe człowieczeństwo ich obu, człowieczeństwo, które przetrwa najgorsze nawet urabianie charakteru. Smithowie i Worthingtonowie tego świata są w większości przyzwoitymi, życzliwymi ludźmi, pełnymi dziecinnej wiary i przesądów, dziecięcego zaufania i lojalności. Oni i im podobni są tymi obywatelami, którzy ustanawiają prawa i domagają się humanitarności. Są tymi ludźmi, którzy zarządzają, że zwierzęta należy zabijać w sposób humanitarny, że o trzymane w domu zwierzaki należy się odpowiednio troszczyć, ale także oni załamują się, gdy chodzi o brak humanitaryzmu w stosunku do drugiego człowieka. Akceptują bez zastanowienia okrutny, niechrześcijański kodeks karny; akceptują też zabijanie innych ludzi na wojnie, traktując to jak zjawisko naturalne.

John i jego bogaty kuzyn zgadzają się, by prawa dotyczące miłości i małżeństwa były głupie, nieprzyjazne i pełne nienawiści. Zgadzają się, że w miłości musi być inne prawo dla mężczyzn, a inne dla kobiet. Obydwaj wymagają, żeby dziewczyny, z którymi się ożenią, były dziewicami. Zapytani, czy sami są równie niewinni, mówią marszcząc brwi: „Mężczyzna to co innego”.

Obydwaj lojalnie popierają patriarchat, nawet jeżeli nigdy nie słyszeli tego określenia. Sami zostali ukształtowani na takich ludzi, którzy są niezbędni patriarchalnemu państwu dla dalszego trwania. Ich emocje są raczej emocjami tłumu niż indywidualnymi uczuciami.

Długo po opuszczeniu szkoły, której nienawidzili jako uczniowie, wołają: „Bito mnie w szkole, ale to tylko wyszło mi na dobre” i pakują swoich synów do tej samej albo podobnej szkoły. Rozpatrując problem w kategoriach psychologicznych, można powiedzieć, że akceptują oni ojca

50

bez konstruktywnego buntu przeciwko niemu; i w ten sposób tradycja ojcowskiego autorytetu przekazywana jest z pokolenia na pokolenie.

Celem dopełnienia portretu Johna Smitha powinienem pokrótce naszkicować życie jego siostry Mary – pokrótce, bowiem z grubsza jej represyjne środowisko jest takie samo jak to, które tłumi jej brata. Jest ona jednakże od początku w gorszej sytuacji. W patriarchalnym społeczeństwie uważana jest za zdecydowanie gorszą i uczy się ją, żeby o tym wiedziała. To ona musi wykonywać różne prace domowe, podczas gdy jej brat czyta lub bawi się. Szybko dowiaduje się, że gdy zacznie pracować, to będzie zarabiać mniej niż mężczyzna.

Mary z reguły nie buntuje się przeciwko swojemu gorszemu statusowi w stworzonym przez mężczyzn społeczeństwie. Mężczyźni pilnują, żeby otrzymywała za to jakąś rekompensatę – w większości tandetną. Na niej koncentrują się dobre maniery; okazuje się jej względy; mężczyzna będzie stał w jej obecności dopóki ona nie usiądzie. Mężczyzna zapyta ją, czy łaskawie wyjdzie za niego za mąż. Mary uczona jest w subtelny sposób, że jednym z jej głównych zadań jest wyglądać jak najładniej, w wyniku czego dużo więcej pieniędzy wydaje się na stroje i kosmetyki niż na książki i szkoły.

W sprawach seksu natomiast Mary wykazuje się podobnym jak jej brat stłumieniem i ignorancją. Męska część patriarchalnego społeczeństwa zdecydowała, że ich kobiety muszą być czyste, dziewicze i niewinne. Nie jest winą Mary to, że wyrosła w szczerym przekonaniu, iż kobiety mają czystsze niż mężczyźni umysły. W jakiś mistyczny sposób mężczyznom udało się jej wmówić, że jej główną funkcją w życiu jest rodzenie oraz że przyjemność seksualna jest domeną mężczyzny.

Babce, a prawdopodobnie także matce Mary, nie wolno było mieć żadnego życia seksualnego do czasu, aż nie pojawił się odpowiedni mężczyzna i nie zbudził śpiącej królewny. Mary odeszła od takiego pojmowania spraw, jednak nie na tyle daleko, jak chcielibyśmy wierzyć. Jej życiem seksualnym rządzi lęk przed ciążą, ponieważ wie ona dobrze, że nieślubne dziecko według wszelkiego prawdopodobieństwa zniweczyłoby jej szanse na zdobycie męża.

Jednym z wielkich zadań na dziś i na jutro jest zbadanie stłumionego popędu seksualnego i jego związku z chorobami ludzi. Nasz John Smith może umrzeć z powodu kłopotów z nerkami, a Mary Smith umrze być może na raka; i żadne z nich nie zastanowi się, czy przypadkiem ich ubogie, stłumione życie emocjonalne nie miało jakiegoś związku z chorobą. Być może pewnego dnia ludzkość odkryje, że trapiące ją nieszczęścia, nienawiść i choroby wynikają z charakteru tej specyficznej formy cywilizacji, która jest z gruntu wrogo nastawiona do życia. Jeżeli ciągłe ćwiczenie charakteru usztywnia ludzkie ciało, które staje się zdrętwiałe i spięte zamiast być żywym i tętniącym – wydaje się logicznym wniosek, że to samo odrętwienie wpłynie ujemnie na funkcjonowanie każdego ludzkiego organu niezbędnego do życia.

Podsumowując, twierdzę, że ograniczające wolność kształcenie wpływa w rezultacie na życie, które nie może być w pełni przeżyte. Tego rodzaju kształcenie prawie całkowicie ignoruje emocjonalną stronę życia; ponieważ emocje mają charakter dynamiczny, brak możliwości ich wyrażania musi prowadzić i prowadzi do nieszczerości, brzydoty i nienawiści. Kształci się tylko umysł. Jeżeli pozwoli się na faktyczne uwolnienie emocji, intelekt da sobie radę.

Tragedią człowieka jest, że jego charakter, podobnie jak w przypadku psa, można urabiać. Nie można wpływać na charakter kota, zwierzęcia stojącego wyżej niż pies. Można wywołać wyrzuty sumienia u psa, ale niemożliwe jest to w przypadku kota. A mimo to większość ludzi woli psy, ponieważ ich posłuszeństwo i pochlebne machanie ogonem dostarcza widocznego dowodu wyższości i wartości pana.

Trening w żłobku przypomina tresurę w psiarni; zbite dziecko podobnie jak zbity szczeniak wyrasta na posłusznego dorosłego, z poczuciem niższej wartości. Tresujemy psy tak, żeby nam było wygodnie i podobnie traktujemy nasze własne dzieci. W tej psiarni, zwanej żłobkiem, ludzkie szczenięta muszą być czyste; nie wolno im za dużo szczekać; muszą być posłuszne na gwizdek; muszą jeść wtedy, gdy my uznamy to za stosowne.

Widziałem setki tysięcy posłusznych, łaszących się psów machających ogonami kiedy na Tempelhof w Berlinie, w 1935 roku wielki treser Hitler wygwizdywał swoje rozkazy.

51

Chciałbym teraz zacytować kilka „Instrukcji dla przyszłych matek” wydanych kilka lat temu przez szpital przy akademii medycznej w Pensylwanii:

„Można przeciwdziałać nawykowi ssania kciuka czy palców umieszczając ręce dziecka w kartonowych rurach, aby uniemożliwić mu zginanie rąk w łokciach”.

„Narządy płciowe. Powinny być utrzymywane w pedantycznej czystości celem uniknięcia choroby oraz tworzenia się złych nawyków” (podkreślenie moje).

Winię lekarzy za wiele zła, które wyrządza się w wychowywaniu dzieci. Lekarze nie są z reguły przygotowani do tego; mimo to dla wielu kobiet ich zdanie jest jak głos Boga. Jeżeli lekarz mówi, że dziecko powinno dostać lanie za masturbację, biedna matka nie wie, że przemawia przez niego jego własne poczucie winy związane z seksem, a nie naukowa wiedza o naturze dziecka. Obwiniam lekarzy o zalecanie głupiej, sztywnej regularności w karmieniu dzieci, mazideł przeciw ssaniu palców, o wydawanie głupich zakazów bawienia się z dziećmi oraz ustępowania im.

Trudne dziecko to dziecko zmuszane do czystości i tłumienia seksualnych zainteresowań. Dorośli uważają za oczywisty fakt, że dziecko należy nauczyć tak się zachowywać, żeby dorośli mieli z nim jak najmniej kłopotu. Stąd waga przykładana do posłuszeństwa, manier i uległości.

Któregoś dnia obserwowałem trzyletniego chłopca, którego matka wypuściła do ogrodu. Jego ubranie było nieskazitelnie czyste. Zaczął bawić się ziemią i trochę je zabrudził. Mama wybiegła z domu, dała mu klapsa, wzięła go do środka, a po chwili płaczącego znowu wysłała na dwór w czystym ubraniu. Mały po dziesięciu minutach ubrudził się znowu i cała sytuacja się powtórzyła. Zastanawiałem się, czy jej powiedzieć, że syn będzie ją nienawidził do końca życia; a co gorsza, będzie nienawidził życia samego w sobie. Zdałem sobie jednak sprawę, że cokolwiek bym powiedział i tak to do niej nie dotrze.

Często, gdy jestem w mieście, dużym czy małym, widzę następującą sytuację: trzyletnie dziecko potyka się i przewraca, a mamuśka spuszcza mu lanie za to, że się przewróciło.

Niemal za każdym razem, gdy jadę pociągiem słyszę, jak jakaś matka mówi: „Willie, jeżeli jeszcze raz wyjdziesz na ten korytarz, konduktor cię zamknie”. Większość dzieci wychowuje się w oparciu o stek kłamstw i głupie zakazy.

Niejedna matka, która w domu traktuje swoje dziecko całkiem przyzwoicie, krzyczy na nie lub bije je poza domem, ponieważ tak bardzo zależy jej na opinii sąsiadów. Od samego początku trzeba zmuszać dziecko do tego, żeby dopasowało się do naszego obłąkanego społeczeństwa.

Kiedyś, gdy miałem wykład w nadmorskim mieście w Anglii powiedziałem: „Czy wy, matki, zdajecie sobie sprawę z tego, że za każdym razem, gdy uderzacie własne dziecko pokazujecie, że je nienawidzicie?” Reakcja była gwałtowna. Te kobiety krzyczały na mnie rozwścieczone. Gdy później tego samego wieczoru przedstawiłem moje poglądy na temat: „Jak można poprawić moralną i religijną atmosferę w domu?”, słuchacze wygwizdali mnie z dużym zapałem. Było to dla mnie szokiem, ponieważ zwykle wygłaszam wykłady dla ludzi, którzy wierzą w to, w co i ja wierzę. Tym razem miałem słuchaczy z klasy robotniczej i średniej, którzy nigdy przedtem nie słyszeli o psychologii dziecka. Sprawiło to, że uzmysłowiłem sobie, jak silnie okopana na swoich pozycjach jest ta zwarta większość, która jest przeciw wolności dla dzieci – i wolności dla siebie.

Cywilizacja jest chora i nieszczęśliwa, a ja twierdzę, że źródłem tego wszystkiego jest skrępowana rodzina. Już od kołyski zacofane i nienawistne siły pozbawiają dzieci energii i zapału. Uczy się je, by mówiły życiu „nie”, ponieważ ich młode życie jest jednym długim „nie”. Nie hałasuj; nie onanizuj się; nie kłam; nie kradnij.

Uczy się je, by mówiły „tak” temu, co nie sprzyja życiu. Szanuj starszych, szanuj religię, szanuj nauczyciela, szanuj prawo ojców. Niczego nie kwestionuj – po prostu bądź posłuszny.

Okazywanie szacunku komuś, kto na to nie zasługuje, nie jest cnotą. Nie jest też cnotą żyć w zalegalizowanym grzechu z mężczyzną czy kobietą, których przestało się kochać; nie jest cnotą kochać Boga, którego się w rzeczywistości boi.

Tragedia polega na tym, że człowiek, który trzyma swoją rodzinę w niewoli, sam także jest, i musi być, niewolnikiem – w więzieniu bowiem strażnik także jest uwięziony. Niewolnictwo człowieka to niewolnictwo w nienawiści: ogranicza swoją rodzinę, a czyniąc to, tłumi własne życie. Musi tworzyć sądy i więzienia, aby ukarać ofiary swojego własnego stłumienia. Ujarzmiona kobieta

52

musi posyłać swojego syna na wojny, które mężczyźni nazywają wojnami obronnymi albo patriotycznymi, albo wojnami w obronie demokracji, albo wojnami o zaprzestanie wojen.

W ogóle nie ma trudnych dzieci; są tylko trudni rodzice. Być może należałoby powiedzieć, że jest tylko trudna ludzkość. Dlatego właśnie, że znajduje się pod kontrolą ludzi wrogo nastawionych do życia, bomba atomowa jest tak groźna – bowiem jak ktoś, komu krępowano ręce w kołysce może nie być wrogo do życia nastawiony?

Jest wśród ludzi wiele braterskich uczuć i miłości, i wierzę głęboko, że nowe pokolenia, nie wypaczone w dzieciństwie, będą żyły ze sobą w pokoju – to znaczy, jeżeli dzisiaj pełni nienawiści ludzie nie doprowadzą do zagłady świata, zanim nowe pokolenia będą miały szansę przejąć nad nim kontrolę.

Jest to nierówna walka, ponieważ pełni nienawiści ludzie kontrolują kształcenie, religię, prawa, wojsko i podłe więzienia. Jedynie garstka pedagogów dokłada starań, żeby pozwolić na swobodny rozwój temu, co w dzieciach dobre. Jednak znaczna większość dzieci jest urabiana przez ludzi wrogo nastawionych do życia i stosujących nienawistny system kar.

Dziewczęta w niektórych szkołach przyklasztornych nadal muszą okrywać się, gdy biorą kąpiel, żeby nie zobaczyły własnego ciała. Rodzice i nauczyciele nadal mówią chłopcom, że masturbacja jest grzechem prowadzącym do obłędu i wszelkiego rodzaju straszliwych skutków. Niedawno zdarzyło mi się widzieć kobietę, która dała klapsa swojemu dziesięciomiesięcznemu dziecku za to, że płakało z pragnienia.

To jest wyścig między zwolennikami śmierci a zwolennikami życia. I niech nikt się nie waży pozostać niezaangażowanym: to oznaczałoby śmierć. Musimy być po jednej albo po drugiej stronie. Opowiedzenie się po stronie śmierci daje nam trudne dzieci; akceptacja życia daje nam dzieci zdrowe.

NIEZAHAMOWANE DZIECKO

Na świecie jest tak mało „wewnątrzsterownych” dzieci, że każda próba ich opisania musi być dyskusyjna. Zaobserwowane dotychczas rezultaty sugerują początek nowej cywilizacji, w której zmiana może mieć głębszy charakter niż w jakimkolwiek społeczeństwie obiecywanym przez najrozmaitsze partie polityczne.

Samoregulacja zakłada wiarę w dobroć natury ludzkiej; przekonanie, że nie ma, i nigdy nie było, grzechu pierworodnego.

Jeszcze nikt nigdy nie widział całkowicie wewnątrzsterownego dziecka. Każde żyjące dzisiaj było urabiane przez rodziców, nauczycieli i społeczeństwo. Gdy moja córka Zoe miała dwa lata, ilustrowane czasopismo „Picture Post” wydrukowało o niej artykuł ze zdjęciami, mówiący, że zdaniem redakcji ze wszystkich brytyjskich dzieci właśnie Zoe miała najlepsze szanse na to, by być wolną. Było to niezupełnie prawdą, ponieważ żyła ona i żyje w szkole wśród wielu dzieci, które nie stanowią same o sobie, lecz są w mniejszym lub większym stopniu uwarunkowane. Ponieważ urabianie charakteru po prostu musi prowadzić do lęku i nienawiści, Zoe znalazła się w sytuacji, w której miała kontakt z dziećmi wrogo nastawionymi do życia.

Wychowywaliśmy ją bez lęku przed zwierzętami. A mimo to, gdy zatrzymaliśmy kiedyś samochód na farmie i zaproponowałem: „Chodź, pooglądamy sobie krowy”; ona nagle się przestraszyła i powiedziała: „Nie, nie, krowy jedzą ludzi”. Powiedziało jej tak siedmioletnie dziecko, które nie było wychowywane w samoregulacji. Prawda, że ten lęk trwał tylko tydzień czy dwa. Podobna opowieść o tygrysach czających się w krzakach także miała krótki żywot.

Wydawałoby się, że wewnątrzsterowne dziecko jest w stanie pokonać wpływ swoich uwarunkowanych rówieśników w stosunkowo krótkim czasie. Nabyte lęki i stłumione zainteresowania Zoe nigdy nie trwały długo; niemniej jednak nikt nie potrafi powiedzieć, jaką trwałą szkodę, jeżeli w ogóle jakąś, zdołały one wyrządzić, jeśli chodzi o jej charakter.

Mnóstwo ludzi z całego świata mówiło o Zoe: „To jest coś zupełnie nowego; pełne wdzięku, zrównoważone i szczęśliwe dziecko, które nie walczy ze swoim otoczeniem, a przeciwnie, żyje

53

z nim w zgodzie”. To prawda; jest ona, na tyle na ile to możliwe w neurotycznym społeczeństwie, naturalnym dzieckiem, które jak się wydaje, automatycznie wie, gdzie leży granica między swobodą a jej nadużywaniem.

Jednym z niebezpieczeństw wynikających z tego, że ma się wewnątrzsterowne dziecko jest to, że dorośli okazują mu tak dużo zainteresowania, iż zbyt często znajduje się ono w centrum uwagi. Prawdopodobnie w społeczności, w której wszystkie dzieci byłyby naturalne i swobodne, żadne by się nie wyróżniało. Żadne nie odczuwałoby zachęty do tego, by się popisywać. Wtedy też nie byłoby zazdrości, jaką przejawiają inne dzieci w kontakcie z dzieckiem nieskrępowanym, które nie ma takich jak one zahamowań.

W porównaniu z Tedem, swoim kolegą, Zoe była jako małe dziecko giętka i swobodna. Gdy podniosło się ją, jej ciało było tak rozluźnione jak ciało kociaka; za to biednego Teda podnosi się jak worek ziemniaków. Nie potrafił się odprężyć; wszystkie jego reakcje były obronne i stale stawiał opór; był wrogo pod każdym względem nastawiony do życia.

Przewiduję, że wewnątrzsterowne dzieci nie będą przechodzić przez to nieprzyjemne stadium. Nie widzę powodu, dla którego w ogóle musiałyby. Jeśli nie czują się krępowane i ograniczane przez rodziców w dzieciństwie, nie widzę żadnego powodu, dla którego bunt przeciwko rodzicom miałby zrodzić się później. Nawet w na wpół wolnych domach równość między rodzicami i dziećmi bywa na tyle duża, że nie pojawiają się buntownicze próby uwolnienia się od rodziców.

Samoregulacja oznacza prawo dziecka do tego, by żyć, ciesząc się wolnością, bez zewnętrznego autorytetu w sprawach psychicznych i somatycznych. Oznacza ona, że dziecko je, gdy jest głodne; że zaczyna przestrzegać czystości wtedy, kiedy jest gotowe; że nigdy się na nie nie wrzeszczy ani nie bije; że jest ono zawsze kochane i ochraniane.

Wszystko to brzmi prosto, naturalnie i pięknie, a jednak jest zdumiewające, jak wielu młodym rodzicom zapalonym do tej idei udaje się błędnie ją zrozumieć. Czteroletni Tommy wali po klawiszach fortepianu sąsiadów drewnianym młotkiem. Jego zaślepieni rodzice przyglądają się temu z triumfującym uśmiechem, który mówi: „Czyż samoregulacja nie jest wspaniała?”

Z kolei inni rodzice uważają, że nigdy nie powinni kłaść spać swojego osiemnasto-miesięcznego dziecka, ponieważ byłoby to ingerowaniem w naturę. Nie, dziecka nie wolno zaganiać do spania; gdy się zmorduje, wtedy matka zaniesie je do łóżeczka. Tymczasem w rzeczywistości dziecko robi się coraz bardziej zmęczone i złe. Nie umie powiedzieć, że chce iść spać, ponieważ nie potrafi wyrazić słowami swojej potrzeby. Zwykle zmęczona i rozczarowana matka niesie je w końcu, wrzeszczące, do łóżeczka. Inne znowu młode małżeństwo pytało, usprawiedliwiając się, czy byłoby nie w porządku, gdyby założyli kratę ochronną przed kominkiem w pokoju dziecka. Wszystkie te przykłady dowodzą, że każda idea, stara czy nowa, jest niebezpieczna, gdy ludziom brak zdrowego rozsądku.

Tylko głupiec opiekujący się małymi dziećmi zostawiłby nie zabezpieczone odpowiednio okna w sypialni czy kominek w pokoju dziecinnym. A jednak zbyt często zdarza się, że młodzi entuzjaści samoregulacji, którzy odwiedzają moją szkołę jako goście, protestują przeciwko naszemu ograniczaniu wolności, gdy dowiadują się, że trucizny zamykamy na klucz w szafce w laboratorium, oraz że obowiązuje zakaz bawienia się na drabinkach przeciwpożarowych. Cały ruch na rzecz swobody jest zaprzepaszczany i lekceważony dlatego, że zbyt wielu orędowników wolności nie stąpa twardo po ziemi.

Jeden taki niedawno protestował, gdy srogo krzyknąłem na siedmioletniego trudnego chłopca, który kopał w drzwi mojego biura. Jego zdaniem powinienem był się uśmiechać i tolerować ten hałas do czasu, aż dziecko odreaguje swoją potrzebę trzaskania drzwiami. Prawdą jest, że spędziłem dobrych kilka lat mojego życia cierpliwie znosząc destrukcyjne zachowania trudnych dzieci, ale robiłem to jako leczący je psycholog, a nie jako ich współobywatel.

Jeżeli młodej matce wydaje się, że jej trzyletniemu dziecku należy pozwolić malować wejściowe drzwi czerwonym atramentem z racji tego, że w ten sposób nieskrępowanie wyraża ono samo siebie, to nie jest ona w stanie pojąć, co znaczy samoregulacja.

54

Pamiętam, jak pewnego razu siedziałem z przyjacielem w Covent Garden. Podczas pierwszego występu baletu siedzące przed nami dziecko mówiło głośno do swojego ojca. Poszukałem innych miejsc. Mój towarzysz zapytał:

– Co byś zrobił, gdyby któreś z twoich dzieci z Summerhill tak się zachowało? – Powiedziałbym, żeby się zamknęło – odparłem. – Nie musiałbyś – stwierdził mój przyjaciel – ono po prostu nie zachowałoby się w ten

sposób. – Ja też tak myślę. Kiedyś pewna kobieta przyprowadziła do mnie swoją siedmioletnią córkę. – Panie Neill – powiedziała – przeczytałam każdą linijkę, jaką pan napisał; i jeszcze przed

urodzeniem Daphne zdecydowałam, że wychowam ją ściśle według pańskich wskazówek. Spojrzałem na Daphne, która w buciorach stała na skrzydle mojego fortepianu. Wykonała

skok na kanapę i niemal przeleciała przez sprężyny. – Widzi pan, jaka ona naturalna – powiedziała matka. – Dziecko Neilla! Obawiam się, że się zarumieniłem. Tej właśnie różnicy między swobodą a rozwydrzeniem nie może pojąć wielu rodziców.

W karnym domu dzieci nie mają żadnych praw. W zepsutym domu mają one wszystkie prawa. Właściwym domem jest ten, w którym dzieci i dorośli mają równe prawa. To samo odnosi się do szkoły.

Trzeba w kółko powtarzać, że swoboda nie oznacza rozpuszczania dziecka. Jeżeli trzyletnie dziecko chce sobie pochodzić po stole w jadalni, powiedz mu zwyczajnie, że tego nie wolno. Mały musi posłuchać, to prawda. Ale z drugiej strony, ty także musisz go posłuchać, kiedy trzeba. Ja wychodzę z pokoi małych dzieci, gdy mówią mi, żebym się wyniósł.

Pewne poświęcenie ze strony dorosłych jest konieczne, jeżeli dzieci mają żyć w zgodzie ze swoją wewnętrzną naturą. Zdrowi rodzice dochodzą do jakiegoś kompromisu; niezdrowi natomiast albo stają się gwałtowni albo psują swoje dzieci pozwalając na to, by miały one wszystkie prawa społeczne.

W praktyce rozbieżność między interesami rodziców i dzieci może być zmniejszona, jeżeli nie rozwiązana, przez uczciwe wzajemne ustępstwa. Zoe respektowała moje biurko i nie wykazywała przemożnej chęci bawienia się moją maszyną do pisania czy papierami. Ja z kolei szanowałem jej pokój i zabawki.

Dzieci są bardzo mądre i szybko akceptują prawa społeczne. Nie powinno się ich wykorzystywać, jak to zbyt często się dzieje. Stanowczo za często rodzic woła: „Jimmy, przynieś mi szklankę wody”, gdy dziecko jest pochłonięte absorbującą zabawą.

Duża ilość niegrzecznych zachowań spowodowana jest błędną metodą postępowania. Zoe, gdy miała niewiele ponad rok, przechodziła okres wielkiego zainteresowania moimi okularami, zrywała mi je z nosa, żeby zobaczyć, jakież to one są. Nie protestowałem, nie okazywałem niezadowolenia miną czy tonem głosu. Moje okulary szybko przestały ją interesować i nie dotykała ich więcej. Nie ulega wątpliwości, że gdybym surowo jej zabronił – lub, co gorsza, dał jej po paluszkach – zainteresowanie nimi przetrwałoby, pomieszane z lękiem przede mną i buntem przeciwko mnie.

Moja żona pozwalała jej bawić się kruchymi drobiazgami. Dziecko manipulowało nimi bardzo ostrożnie i rzadko coś tłukło. Poznawało rzeczy samodzielnie. Istnieje, oczywiście, granica samoregulacji. Nie można pozwalać, by sześciomiesięczne niemowlę samodzielnie odkrywało, że zapalony papieros boleśnie parzy. Błędem jest w takiej sytuacji krzyczenie w trwodze; należy spokojnie usunąć niebezpieczeństwo.

O ile dziecko nie jest umysłowo upośledzone, samo odkryje, co je interesuje. Nie niepokojone przez podniecone krzyki i złe głosy, będzie niewiarygodnie rozsądne w postępowaniu z wszelkiego rodzaju materiałami. Matka gotująca coś w kuchni, zdenerwowana tym, co też robią dzieci, jest matką, która nigdy nie miała do nich zaufania. W niejednym dzisiejszym domu można jeszcze usłyszeć: „Idź, zobacz, co robi mały i powiedz mu, że nie wolno”.

55

Gdy jakaś matka pisze do mnie pytając, co ma zrobić z dziećmi, które bałaganią, podczas gdy ona zajęta jest gotowaniem obiadu, mogę tylko odpowiedzieć, że być może sama wychowała je w ten sposób.

Pewni rodzice przeczytali niektóre z moich książek i gnębiły ich wyrzuty sumienia na myśl o krzywdzie, jaką wyrządzili wychowując swoje dzieci. Zwołali więc rodzinną naradę i stwierdzili: „Wychowywaliśmy was zupełnie źle. Od tej chwili możecie robić, co chcecie”. Zapomniałem, na ile opiewał rachunek za usunięcie zniszczeń, ale pamiętam, że musieli zwołać drugą naradę i odwołać poprzednie postanowienie.

Zazwyczaj przedstawia się następujące argumenty przeciw swobodzie dla dzieci: Życie jest

ciężkie i należy szkolić dzieci tak, żeby później potrafiły się do niego dopasować. Z tego też powodu

musimy utrzymywać je w ryzach i kształcić ich charakter. Jeżeli pozwolimy im robić to, co chcą,

to jak będą kiedykolwiek w stanie pracować mając nad sobą szefa? Jak będą rywalizować z tymi,

którzy zostali poddani dyscyplinie? Jak będą kiedykolwiek w stanie wykazać się samodyscypliną? Ludzie, którzy sprzeciwiają się przyznaniu swobody dzieciom i używają tego argumentu, nie

uświadamiają sobie, że wychodzą z nie uzasadnionego, nie udowodnionego założenia, że dziecko nie będzie rosło czy rozwijało się, jeżeli się go do tego nie zmusi. A jednak całe trzydzieści dziewięć lat doświadczenia Summerhill obala to założenie. Weźmy, jako jeden z setki, przypadek Mervyna. Przebywał on w Summerhill przez dziesięć lat, między siódmym a siedemnastym rokiem życia. Przez te dziesięć lat Mervyn nie był na ani jednej lekcji. W wieku siedemnastu lat prawie nie umiał czytać. Mimo to, gdy opuścił szkołę i zdecydował, że zostanie wytwórcą narzędzi, szybko sam nauczył się czytać i w krótkim czasie przez samodzielną naukę przyswoił sobie całą techniczną wiedzę, której potrzebował. Włożył wiele trudu przygotowując się do nauki zawodu. Dzisiaj ten sam facet umie doskonale czytać i pisać, dobrze zarabia i jest czołową postacią w swojej społeczności. Natomiast jeśli chodzi o samodyscyplinę, to Mervyn wybudował większą część domu swoimi własnymi rękami oraz wychowuje i utrzymuje świetną rodzinę (trzech synów) z owoców swojej codziennej pracy.

Podobnie każdego roku chłopcy i dziewczyny z Summerhill, którzy przedtem niewiele się uczyli, decydują się na pójście do college’u. Z własnej woli podejmują długi i męczący trud przygotowania się do egzaminów wstępnych. Dlaczego to robią?

Powszechne przekonanie, że dobre nawyki, których nie wpojono nam we wczesnym dzieciństwie, nie rozwiną się nigdy później w życiu, jest założeniem, na którym nas wychowano i które bezkrytycznie akceptujemy jedynie dlatego, że nikt go przedtem nie kwestionował. Otóż ja tej przesłance zaprzeczam.

Swoboda jest dziecku niezbędna, ponieważ tylko doświadczając wolności może się ono rozwijać w naturalny dla niego sposób – dobry sposób. Obserwuję skutki niewolnictwa w przypadku nowych uczniów przychodzących do nas ze szkół państwowych czy klasztornych. Są oni kłębkiem hipokryzji o nieszczerej uprzejmości i sztucznych manierach.

Ich reakcja na wolność jest szybka i męcząca. Przez pierwsze mniej więcej dwa tygodnie otwierają nauczycielom drzwi, mówią do mnie: „Proszę pana” i starannie się myją. Spoglądają na mnie z „szacunkiem”, który łatwo można rozpoznać jako lęk. Po kilku tygodniach wolności pokazują, jacy są naprawdę. Stają się bezczelni, pozbawieni manier, brudni. Robią to wszystko, czego zabraniano im w przeszłości: klną, palą papierosy, niszczą rzeczy. I przez cały ten czas ich oczy i ich głosy mają uprzejmy i nieszczery wyraz.

Pozbycie się tej nieszczerości zajmuje im co najmniej sześć miesięcy. Następnie wyzbywają się szacunku dla tego, co uważali za autorytet. Po około sześciu miesiącach są naturalnymi, zdrowymi dziećmi, które mówią, co myślą bez wzburzenia czy nienawiści. Jeżeli dziecko doświadcza wolności, gdy jest wystarczająco młode, to nie musi przechodzić przez ten etap nieszczerości i grania. Najbardziej uderzającą cechą w Summerhill jest absolutna szczerość wśród naszych uczniów.

Bycie szczerym w życiu i szczerym wobec życia jest kwestią podstawową. To naprawdę najważniejsza sprawa na świecie. Jeżeli jesteś szczery, wszystko inne się ułoży. Każdy docenia wagę szczerości w, powiedzmy, aktorstwie. Oczekujemy szczerości od naszych polityków (aż taki

56

jest optymizm ludzkości), od sędziów i urzędników, nauczycieli i lekarzy. Pomimo to kształcimy nasze dzieci w taki sposób, że nie odważają się być szczere.

Możliwe, że największym odkryciem, jakie zrobiliśmy w Summerhill, jest to, że dziecko rodzi się szczere. Zabraliśmy się za to w ten sposób, że zostawiliśmy dzieci w spokoju, żeby zobaczyć, jakie one naprawdę są. Jest to jedyny możliwy sposób postępowania. Pionierska szkoła przyszłości musi dalej podążać tą drogą, jeżeli chce wnieść swój wkład w wiedzę o dziecku i, co ważniejsze, w szczęście dziecka.

Celem życia jest szczęście. Złem życia jest wszystko to, co ogranicza je lub niszczy. Szczęście zawsze oznacza dobro; jego brak w swojej ekstremalnej postaci to szczucie Żydów, prześladowanie mniejszości czy wojna.

Przyznaję, oczywiście, że szczerość bywa kłopotliwa. Ostatnio, na przykład, trzyletnia dziewczynka spojrzała na brodatego gościa i powiedziała: „Wiesz co, chyba nie podoba mi się twoja twarz”. Nasz gość bezbłędnie znalazł się w sytuacji mówiąc: „Za to mnie podoba się twoja”, a Mary uśmiechnęła się.

Nie, nie będę argumentował za swobodą dla dzieci. Pół godziny spędzone w towarzystwie dziecka cieszącego się wolnością jest bardziej przekonujące niż cała książka argumentów. Zobaczyć znaczy uwierzyć.

Nie jest łatwo dać dziecku wolność. Oznacza to, że odmawiamy uczenia go religii, polityki czy świadomości klasowej. Dziecko nie doświadcza prawdziwej wolności, gdy słyszy ojca rzucającego gromy na jakieś ugrupowanie polityczne albo gdy słyszy, jak matka wścieka się na służbę. Jest nieomal niemożliwe uchronić dzieci przed przyjmowaniem naszego stosunku do życia. Mało prawdopodobne, by syn rzeźnika głosił wegetarianizm – to znaczy, o ile lęk przed autorytetem ojca nie doprowadzi go do opozycji.

Społeczeństwo z samej swej natury jest wrogie wolności. Społeczeństwo – tłum – jest konserwatywne i nienawistne wobec nowej myśli.

Moda stanowi typowy przykład nieprzyjaznego stosunku tłumu do swobody. Tłum żąda ujednolicenia. W mieście jestem dziwakiem, bo noszę sandały; w mojej wsi byłbym pomylony, gdybym nosił kapelusz. Nieliczni odważają się odstąpić od tego, co powszechnie uchodzi za właściwe.

Prawo w Anglii – prawo tłumu – zabraniało kupowania papierosów po pewnej godzinie wieczorem. Nie wyobrażam sobie choć jednej osoby, która pochwalałaby to prawo. W pojedynkę spokojnie akceptujemy głupie decyzje tłumu.

Nieliczne jednostki przyjęłyby na siebie odpowiedzialność za powieszenie mordercy czy posłanie przestępcy na śmierć za życia, którą nazywamy więzieniem. Tłum może utrzymywać takie barbarzyństwa jak kara śmierci czy więzienia, ponieważ tłum nie ma sumienia. Tłum nie myśli, tłum tylko czuje. Dla tłumu przestępca jest niebezpieczeństwem; najłatwiejszym sposobem obrony jest zabić niebezpieczeństwo albo je zamknąć. Nasz przestarzały kodeks karny zasadniczo opiera się na strachu; nasz represyjny system edukacji jest w gruncie rzeczy także oparty na strachu – strachu przed nowym pokoleniem.

Sir Martin Conway w swojej doskonałej książce „The Crowd in Peace and War” („Tłum w czasie wojny i pokoju”) zauważa, że tłum lubi starych ludzi. W czasie wojny wybiera on starych generałów; w czasie pokoju woli starych lekarzy. Tłum lgnie do starych, ponieważ boi się młodych.

Instynkt samozachowawczy tłumu postrzega młode pokolenie jako niebezpieczeństwo – niebezpieczeństwo polegające na tym, że dorasta pod bokiem nowy, konkurencyjny tłum – tłum, który mógłby z powodzeniem zniszczyć stary. W najmniejszym ze wszystkich tłumie – w rodzinie – odmawia się wolności młodym z tego samego powodu. Dorośli trzymają się kurczowo starych wartości – starych wartości emocjonalnych. Zakaz palenia papierosów, jaki wydaje ojciec swojej dwudziestoletniej córce, nie ma logicznej podstawy. Zakaz ten bierze się z pobudek emocjonalnych i konserwatywnych. Czai się za nim lęk. Co ona może zrobić potem? Tłum jest strażnikiem moralności. Dorośli boją się swobody dla dzieci, ponieważ boją się, że młodzi mogliby rzeczywiście zrobić to wszystko, na co oni, dorośli, mieli ochotę. Bezustanne narzucanie dzieciom dorosłych pojęć i wartości jest wielkim grzechem przeciwko dzieciństwu.

57

Dać swobodę, to znaczy pozwolić dziecku żyć własnym życiem. Wydaje się to proste, gdy wyrazić to w ten sposób. Tylko że nasz nieszczęsny nawyk nauczania, urabiania, pouczania i przymuszania czyni nas niezdolnymi do uświadomienia sobie prostoty prawdziwej wolności.

Jak reaguje dziecko, gdy nie ogranicza mu się wolności? Dzieci inteligentne i dzieci nie-tak-znów-inteligentne zyskują coś, czego nigdy nie miały – takie coś, czego niemal nie daje się określić. Głównym zewnętrznym tego przejawem jest ogromny wzrost szczerości i życzliwości plus zmniejszenie agresji. Gdy dzieci nie doświadczają lęku i dyscypliny, nie są otwarcie agresywne. Tylko raz przez trzydzieści osiem lat w Summerhill widziałem bójkę na pięści i rozbite nosy. Zawsze można znaleźć jakiegoś znęcającego się nad słabszymi tchórza – bowiem żadna ilość wolności w szkole nie jest w stanie całkowicie zneutralizować wpływu złego domu. Nabyty w ciągu pierwszych miesięcy czy lat życia charakter może się zmienić pod wpływem wolności, ale nie może się całkowicie odmienić. Największym wrogiem wolności jest lęk. Jeżeli będziemy mówić dzieciom o seksie, to czy nie staną się one rozpustne? Jeżeli nie będziemy cenzurować przedstawień, to czy ludzie nie staną się niemoralni?

Dorośli, którzy obawiają się, że młodzi będą zepsuci, sami są zepsuci – tak samo jak ludzie mający sprośne myśli żądają, byśmy wszyscy nosili dwuczęściowe kostiumy kąpielowe. Jeżeli człowieka cokolwiek szokuje, to właśnie to, co go najbardziej pociąga. Świętoszek to rozpustnik, który nie ma odwagi stanąć twarzą w twarz ze swą nagą duszą.

Jednakże wolność to także pokonanie ignorancji. Wolni ludzie nie potrzebowaliby cenzora sztuk czy ubioru. Bowiem wolni ludzie nie interesowaliby się szokującymi rzeczami, ponieważ wolnych ludzi nie można by było zaszokować. Uczniów Summerhill nic nie szokuje – nie dlatego, że są zaawansowani w grzechu – lecz dlatego, że przeżyli oni swoje zainteresowanie szokującymi rzeczami i nie są im one więcej potrzebne jako przedmiot rozmowy czy dowcipu.

Ludzie mówią mi często tak: „Jak twoje wolne dzieci przystosują się kiedykolwiek do życiowego mozołu i harówki?” Mam nadzieję, że te dzieci będą pionierami w obaleniu takiego właśnie modelu życia.

Musimy pozwolić dzieciom być egoistami – mającymi pełną swobodę zaspokajania własnych dziecięcych zainteresowań. Gdy indywidualny interes dziecka koliduje z interesem społecznym, wtedy należy przyznać pierwszeństwo jego indywidualnemu dobru. Cała idea Summerhill to zapewnienie wolności: pozwolenie dziecku na to, aby zaspokajało w pełni swoje naturalne potrzeby.

Szkoła powinna uczynić życie dziecka zabawą. Nie chodzi mi o to, że dziecko powinno mieć drogę usłaną różami. Ułatwianie mu wszystkiego jest fatalne dla jego charakteru. Ale już samo życie przynosi tak wiele trudności, że te sztucznie przez nas dzieciom sprawiane, są doprawdy niepotrzebne.

Uważam, że narzucanie czegokolwiek mocą autorytetu jest błędem. Dziecko nie powinno

robić niczego, dopóki samo nie dojdzie do wniosku – swojego własnego wniosku – że coś tam

powinno zostać zrobione. Przekleństwem ludzkości jest zewnętrzny przymus, niezależnie od tego, czy pochodzi od papieża, państwa, nauczyciela czy rodzica. Jest to faszyzm in toto.

Większość ludzi domaga się jakiegoś boga; jak mogłoby być inaczej, skoro w domu rządzą fałszywe bożki obu płci, bożki domagające się całkowitej prawdy i moralnego zachowania? Wolność to robienie tego, co się komu podoba, dopóki nie narusza się wolności innych. Wynikiem jest samodyscyplina.

Jako naród, z taką polityką edukacyjną jaką mamy, odmawiamy innym spokojnego życia. Nakłaniamy przez lęk. Ale jest przecież ogromna różnica między zmuszaniem dziecka do tego, by przestało rzucać kamieniami, a zmuszaniem go do nauki łaciny. Rzucanie kamieniami dotyczy także innych, natomiast uczenie się łaciny dotyczy tylko danego dziecka. Społeczność ma prawo poskromienia aspołecznie zachowującego się chłopca, ponieważ narusza on prawa innych. Ale społeczność nie ma żadnego prawa zmuszania chłopca, by uczył się łaciny – bowiem uczenie się tejże łaciny jest jego indywidualną sprawą. Zmuszanie dziecka do nauki jest tym samym co zmuszanie człowieka do przyjęcia jakiejś religii ustawą parlamentu. I jest równie głupie.

58

Jako chłopiec uczyłem się łaciny – raczej dano mi łacińskie książki, z których miałem się uczyć. Nie byłem wtedy w stanie tego robić, ponieważ interesowało mnie co innego. Natomiast gdy miałem dwadzieścia jeden lat, stwierdziłem, że bez znajomości łaciny nie dostanę się na uniwersytet. W czasie krótszym niż rok nauczyłem jej się na tyle, że zdałem egzaminy wstępne. Korzyść własna skłoniła mnie do nauki.

Każde dziecko ma prawo nosić takie ubranie, żeby nie miało najmniejszego nawet znaczenia to, czy ubrudzi się ono czy nie. Każde dziecko ma prawo do wolności. Przez wiele lat wysłuchiwałem nastolatków wypuszczających z siebie te wszystkie „cholery” i „psiakrew”, których nie pozwolono im mówić, gdy byli mali.

Zadziwiającym jest fakt, że mimo, iż miliony wychowuje się w nienawiści i lęku przed seksem, świat nie jest jeszcze bardziej neurotyczny. Moim zdaniem oznacza to, że naturalne człowieczeństwo ma w sobie jakąś wrodzoną siłę ostatecznego pokonania zła, które mu się narzuca. Występuje powolny ruch w kierunku wolności seksualnej i innej. Gdy ja byłem dzieckiem, kobieta szła kąpać się w pończochach i długiej sukni. Dzisiaj kobiety pokazują swoje nogi i ciało. Dzieci z każdym pokoleniem mają coraz więcej swobody. Dzisiaj tylko nieliczni szaleńcy smarują dziecku kciuk pieprzem tureckim, żeby przestało go ssać. Dzisiaj tylko w niektórych krajach bije się dzieci w szkole.

Wolność działa powoli; może upłynąć kilka lat, zanim dziecko zrozumie, co ona oznacza. Każdy, kto spodziewa się szybkich rezultatów, jest nieuleczalnym optymistą. Wolność przynosi najlepsze efekty w przypadku bystrych dzieci.

Chciałbym móc powiedzieć, że ponieważ wolność dotyka przede wszystkim emocji, dzieci wszelkiego typu – inteligentne i tępe – w równym stopniu na nią reagują. Nie mogę jednak tak powiedzieć.

Różnicę widać dobrze na przykładzie lekcji. Każde cieszące się wolnością dziecko bawi się przez większość czasu; ale gdy przychodzi czas, te inteligentne usiądą i wezmą się do pracy, żeby opanować przedmioty, które wymagane są przy egzaminach państwowych. W niewiele ponad dwa lata chłopak czy dziewczyna wykona pracę, która utrzymywanym w karności dzieciom zajmuje osiem lat.

Ortodoksyjny nauczyciel utrzymuje, że można zdać egzamin tylko wtedy, gdy dyscypliną zmusza się kandydata do harówki bez wytchnienia. Nasze wyniki dowodzą, że w przypadku inteligentnych dzieci takie rozumowanie jest fałszywe. W warunkach swobody tylko zdolne dzieci są w stanie skoncentrować się na intensywnej nauce, co jest niezwykle trudne w społeczności, w której dzieje się tak wiele atrakcyjnych rzeczy.

Wiem, że poddani dyscyplinie nawet stosunkowo słabi uczniowie zdają egzaminy, niemniej jednak zastanawiam się, co dzieje się z nimi później w życiu. Gdyby wszystkie szkoły były wolne, a wszystkie lekcje nieobowiązkowe, wtedy, jak przypuszczam, każde dziecko znalazłoby swój własny poziom.

Słyszę już, jak zaniepokojona, zajęta gotowaniem matka – w czasie gdy jej dziecko raczkuje w koło i przewraca różne rzeczy – pyta ze zniecierpliwieniem: „Co to w ogóle jest ta samoregulacja? Wszystko to piękne dla bogatych kobiet z opiekunkami do dzieci, ale dla takich jak ja to tylko słowa i zamęt”.

Inna, być może, zawoła: „Chciałabym, ale jak mam zacząć? Jakie książki mogę przeczytać na ten temat?”

Odpowiedź brzmi następująco: nie ma książek, nie ma wyroczni, nie ma autorytetów. Jest jedynie bardzo mała grupka rodziców, lekarzy i nauczycieli, którzy wierzą w osobowość i organizm nazywany dzieckiem, i którzy zdecydowani są nie robić niczego, co mogłoby wypaczyć charakter i usztywnić ciało poprzez błędną ingerencję. Jesteśmy wszyscy nieautorytarnymi poszukiwaczami prawdy o człowieczeństwie. Możemy jedynie zaproponować relację o dzieciach wychowanych bez ograniczania wolności – i to wszystko.

59

MIŁOŚĆ I AKCEPTACJA

Szczęście i pomyślność dzieci zależą od tego, ile okazujemy im miłości i akceptacji. Musimy być po stronie dziecka. O tym, że jesteśmy po jego stronie, świadczy okazywana mu miłość – nie miłość zaborcza – nie miłość sentymentalna – a po prostu miłość, w wyniku której dziecko czuje się kochane i akceptowane.

To da się zrobić. Znam mnóstwo rodziców, którzy są po stronie swoich dzieci, nie żądają niczego w zamian i dlatego otrzymują wiele. Zdają sobie sprawę z tego, że dzieci nie są małymi dorosłymi.

Gdy dziesięcioletni syn pisze do domu: „Kochana Mamo, proszę, przyślij mi trochę pieniędzy. Mam nadzieję, że macie się dobrze. Ucałowania dla Taty”, tacy rodzice uśmiechają się wiedząc, że tak właśnie pisze dziesięcioletnie dziecko, jeżeli jest szczere i nie zastraszone. Inni rodzice wzdychają nad takim listem i myślą: A to egoistyczny gówniarz, wiecznie czegoś chce.

Dobrzy rodzice nigdy nie pytają, jak radzą sobie ich dzieci; sami widzą. Rodzice o niewłaściwej postawie stale zadają mi niecierpliwe pytania: Czy on już umie czytać? Czy on

kiedykolwiek będzie porządny? Czy ona w ogóle chodzi na lekcje? Jest to kwestia wiary w dzieci. Niektórzy ją mają; większość nie. Dzieci to czują. Czują, że

twoja miłość nie może być zbyt głęboka, gdyby bowiem tak było, miałbyś do nich więcej zaufania. Gdy akceptuje się dzieci, można rozmawiać z nimi o wszystkim, ponieważ akceptacja usuwa wiele zahamowań.

Ale powstaje pytanie, czy możliwa jest akceptacja dzieci bez akceptacji samego siebie? Jeżeli nie jesteś świadom samego siebie, nie możesz siebie akceptować. Innymi słowy, im bardziej jesteś świadomy samego siebie i własnych motywów, tym bardziej prawdopodobne, że siebie zaakceptujesz.

Wyrażam więc głęboką nadzieję, że więcej wiedzy o sobie samych i naturze dziecka pomoże rodzicom w uchronieniu ich przed nerwicą. Powtarzam, że rodzice psują własne dzieci narzucając im przestarzałe przekonania, przestarzałe maniery, przestarzałą moralność. Poświęcają je dla przeszłości. Jest to prawdziwe zwłaszcza w odniesieniu do tych, którzy narzucają swoim dzieciom autorytatywną religię, podobnie jak kiedyś została ona im narzucona.

Wiem, że najtrudniejszą rzeczą na świecie jest rezygnacja z tego, co uważamy za ważne, ale jedynie przez wyrzeczenie znajdujemy życie, postęp i szczęście. Rodzice muszą się wyrzec. Muszą wyrzec się nienawiści zamaskowanej jako autorytet i krytykowanie. Muszą wyrzec się swojej nietolerancji, która jest wynikiem lęku. Muszą wyrzec się starej moralności i wyroków tłumu.

Mówiąc prościej, rodzic musi stać się indywidualnością. Musi wiedzieć, na czym naprawdę stoi. To nie jest łatwe, ponieważ człowiek nie jest po prostu sobą. Jest on kombinacją wszystkich, z którymi się zetknął i zatrzymuje wiele ich wartości. Rodzice narzucają autorytet swoich własnych rodziców, ponieważ każdy mężczyzna nosi w sobie swojego ojca, a każda kobieta – matkę. To właśnie narzucanie sztywnego autorytetu rodzi nienawiść, a z nią, tworzy trudne dzieci. Jest to przeciwieństwo akceptacji.

Niejedna dziewczyna mówiła do mnie: „Nigdy nie udaje mi się zadowolić mamy. Ona robi wszystko lepiej ode mnie i zaraz się złości, gdy pomylę się przy szyciu czy robieniu na drutach”.

Dzieci nie potrzebują nauczania w takim stopniu, w jakim potrzebują miłości i zrozumienia. Potrzebują akceptacji i swobody po to, aby mogły stać się naturalnie dobrymi. I właśnie autentycznie silny i kochający rodzic ma najwięcej siły, aby dać dziecku wolność do bycia dobrym.

Świat cierpi z powodu nadmiaru ostrej krytyki, co jest w istocie bardziej wyszukanym sposobem powiedzenia tego, że świat cierpi z powodu nienawiści. To nienawiść rodziców stwarza trudne dzieci, tak jak nienawiść społeczna stwarza problem, jakim jest przestępca. Zbawienie leży w miłości, ale tym co je utrudnia, jest fakt, że nikogo nie można do niej zmusić.

Rodzic trudnego dziecka musi siąść i zapytać samego siebie: Czy okazywałem mojemu dziecku

prawdziwą akceptację? Czy okazywałem mu zaufanie? Czy okazywałem zrozumienie? Ja nie teoretyzuję. Ja wiem, że trudne dziecko może przyjść do mojej szkoły i stać się szczęśliwym,

60

normalnym człowiekiem. Wiem. że głównymi składnikami w procesie leczenia jest okazywanie akceptacji, zaufania i zrozumienia.

Akceptacja jest jednakowo niezbędna dzieciom zdrowym i dzieciom trudnym. Jedynym przykazaniem, którego ma przestrzegać każdy rodzic i każdy nauczyciel jest: Musisz być po stronie dziecka. Przestrzeganie tego właśnie przykazania sprawia, że Summerhill jest szczęśliwą szkołą. Albowiem my jesteśmy zdecydowanie po stronie dziecka – a ono podświadomie o tym wie.

Nie twierdzę, że jesteśmy aniołami. Zdarza się, że my dorośli, urządzamy awantury. Gdybym, na przykład, malował drzwi, a Robert zacząłby rzucać błotem w świeżą farbę, skląłbym go na czym świat stoi, ponieważ jest on jednym z nas już od dawna i to, co mu powiem, nie ma znaczenia. Ale przypuśćmy, że Robert przyszedłby właśnie z pełnej nienawiści szkoły i to ciskanie błotem byłoby jego próbą walki z autorytetem. Wtedy przyłączyłbym się do niego, ponieważ uratowanie go jest ważniejsze niż drzwi. Wiem, że muszę być po jego stronie, gdy przechodzi on okres nienawiści po to, aby mógł znowu stać się jednostką społeczną. To nie jest łatwe. Stałem obok i przyglądałem się, jak pewien chłopiec bardzo źle traktował moją cenną obrabiarkę. Wiedziałem, że jeśli zaprotestuję, on natychmiast utożsami mnie ze swoim surowym ojcem, który stale groził synowi, że go zbije, gdy ten tylko dotknie jego narzędzi.

Dziwne w tym wszystkim jest to, że możesz być po stronie dziecka nawet wtedy, jeżeli czasami się na nie złościsz. Jeżeli faktycznie jesteś po jego stronie, dziecko zdaje sobie z tego sprawę. Jakiekolwiek drobne nieporozumienia, które mogą zaistnieć między wami z powodu ziemniaków czy porysowanych narzędzi, nie podważają waszego zasadniczego wzajemnego stosunku. Jeżeli w postępowaniu z dzieckiem nie odwołujesz się do autorytetu czy moralności, czuje ono, że jesteś po jego stronie. W jego wcześniejszym życiu autorytet i moralność były jak policjanci, którzy ograniczali jego aktywność.

Jeżeli ośmioletnia dziewczynka mijając mnie mówi: „Neill jest głupi”, wiem, że jest to tylko jej negatywny sposób wyrażenia miłości, powiedzenia mi, że czuje się swobodnie. Dzieci nie tyle kochają, ile chcą być kochane. Dla każdego dziecka akceptacja przez dorosłych oznacza miłość, podczas gdy dezaprobata oznacza nienawiść. Stosunek dzieci do personelu w Summerhill jest taki jak do mnie. Dzieci czują, że nauczyciele są zawsze po ich stronie.

Wspomniałem już o szczerości nieskrępowanych dzieci. Jest ona rezultatem tego, że są akceptowane. Nie muszą dorównywać jakimś sztucznym standardom zachowania. Nie ogranicza ich żadne tabu. Nie muszą wieść życia, które jest kłamstwem.

Nowi uczniowie przychodzący ze szkół, w których musieli respektować autorytet, mówią do mnie „Proszę pana”. Dopiero gdy odkryją, że nie jestem autorytetem, zaczynają mówić do mnie Neill. Nigdy nie szukają akceptacji z mojej strony – a jedynie akceptacji ze strony całej szkolnej społeczności. Ale gdy byłem jeszcze dyrektorem szkoły w Szkocji, każde dziecko zostałoby chętnie po lekcjach, żeby pomóc mi sprzątnąć klasę czy przystrzyc żywopłot, szukając – nieszczerze – mojej akceptacji, ponieważ ja byłem szefem.

Żadne dziecko w Summerhill nie robi nigdy nic po to, żeby zdobyć moją akceptację, chociaż odwiedzający mogliby dojść do innego wniosku widząc, jak dziewczyny i chłopcy pomagają mi w pieleniu. Powód tej pracy nie ma nic wspólnego ze mną. W tym konkretnym przypadku dzieci plewiły, ponieważ zasada ustanowiona na Ogólnym Spotkaniu przez nie same zobowiązywała każdego powyżej dwunastego roku życia do przepracowania w ogrodzie dwóch godzin tygodniowo. Zasada ta została później zniesiona.

Niemniej jednak w każdej społeczności występuje naturalne pragnienie akceptacji. Przestępca to ten, kto stracił pragnienie akceptacji ze strony większej części społeczeństwa, czy raczej ten, kto został zmuszony do zmiany tego pragnienia akceptacji na jego przeciwieństwo, to znaczy pogardę dla społeczeństwa. Przestępca jest zawsze egoistą Numer 1: Niech no ja tylko szybko się wzbogacę,

do diabla ze społeczeństwem. Wyroki skazujące go na więzienie jedynie opancerzają jego egoizm. Odsiadywanie wyroku więzienia zmusza przestępcę do tego zaledwie, by stał się samotnikiem, rozmyślającym nad sobą i okropnym społeczeństwem, które go karze. Kara i wyroki nie mogą skłonić przestępcy do wstąpienia na drogę poprawy, ponieważ dla niego są one jedynie dowodem nienawiści społecznej. Społeczeństwo przekreśla szansę na to, że mógłby on stać się jednostką

61

społeczną, po to, żeby zyskać akceptację innych. Ten obłąkany, nieludzki system więziennictwa jest ostro krytykowany, ponieważ nie dotyka on niczego, co ma wartość psychologiczną dla więźnia.

Stąd też twierdzę, że podstawową sprawą w każdym zakładzie poprawczym jest szansa akceptacji społecznej. Dopóki chłopcy muszą salutować nadzorcom, stać w szeregu, podrywać się z miejsc, gdy kierownik wchodzi do pokoju, dopóty nie ma prawdziwej swobody, a zatem nie ma szansy na akceptację społeczną. Homer Lane zauważył, że gdy tylko nowy uczeń przybywał do Little Commonwealth, szukał on akceptacji ze strony innych chłopców stosując zwykle tę samą technikę, której używał na swojej ulicy w slumsach: chwalił się swoimi przestępstwami, swoim sprytem przy okradaniu sklepów, swoim męstwem przy wykiwaniu policjantów. Gdy stwierdzał, że przechwala się przed młodzieżą, która ten sposób szukania akceptacji społecznej ma już za sobą, przybysz był w impasie i często pogardliwie zbywał swoich nowych towarzyszy, nazywając ich zniewieściałymi. Stopniowo naturalna potrzeba akceptacji zmuszała go do szukania jej u ludzi ze swego nowego otoczenia. I, bez żadnej indywidualnej analizy ze strony Lane’a, przystosowywał się do nowych towarzyszy. W ciągu kilku miesięcy stawał się jednostką społeczną.

Pozwólcie, że zwrócę się teraz do zwykłego, przyzwoitego, sympatycznego męża, który co wieczór wraca do domu po pracy.

Znam cię, Johnie Brown. Wiem, że chcesz kochać swoje dzieci i chcesz, żeby one także cię kochały. Wiem, że gdy twój pięcioletni syn budzi się o drugiej w nocy i wrzeszczy uporczywie bez żadnej widocznej przyczyny, nie będziesz żywił do niego nazbyt ciepłych uczuć w tym momencie. Bądź pewien, że mały nie płacze bez powodu, nawet jeżeli ty nie potrafisz natychmiast go odkryć. Jeżeli jesteś zły, postaraj się tego nie okazać. Męski głos jest bardziej przerażający dla małego dziecka niż głos kobiecy, a nigdy nie wiadomo, jakie lęki na całe życie mogą zostać wpojone dziecku przez głośny, zły głos w nieodpowiednim momencie.

„Nie leż z dzieckiem w łóżku”, głosi broszura z instrukcjami dla rodziców. Zapomnij o tym. Przytulaj i pieść dziecko, ile tylko możesz.

Nie używaj swoich dzieci do tego, żeby się popisać. Bądź w tym równie ostrożny, jak chwaląc je czy za coś obwiniając. Źle jest unosić się nad dzieckiem w jego obecności. O, tak, Mary świetnie

daje sobie radę. Pierwsza w klasie w zeszłym tygodniu. Zdolna dziewczyna. Nie chodzi o to, żebyś nigdy nie chwalił swego dziecka. Dobrze jest, gdy powiesz synowi: Zrobiłeś bardzo fajny latawiec, ale chwalenie po to, żeby zrobić wrażenie na gościach jest niewłaściwe. Młode gęsi tak łatwo wyciągają szyję jak łabędzie, gdy się je podziwia. Nie powinieneś nigdy zachęcać swojego dziecka do tego, żeby odchodziło od rzeczywistości, żeby tworzyło sobie nierealistyczny obraz samego siebie. Z drugiej jednak strony, jeżeli dziecku coś się nie uda, nigdy mu tego nie wypominaj. Nawet jeśli świadectwo szkolne pełne jest słabych ocen, nie mów nic. A jeżeli Billy przyjdzie do domu z płaczem, bo został pokonany w walce, nie mów mu, że zachowuje się jak baba.

Jeżeli kiedykolwiek zdarza ci się mówić „Gdy byłem w twoim wieku...”, popełniasz okropny błąd. Krótko i węzłowato, chodzi o to, że musisz akceptować swoje dziecko takie, jakie jest, i powstrzymać się od prób ukształtowania go na swoje podobieństwo.

Moje motto, zarówno w domu, jak w kształceniu i w życiu, brzmi następująco: Na litość

boską, pozwólcie ludziom żyć ich własnym życiem. Jest to postawa odpowiednia w każdej sytuacji. Jedynie taka postawa sprzyja tolerancji. Dziwne, że słowo tolerancja nie przyszło mi

wcześniej do głowy. Jest to odpowiednie słowo dla wolnej szkoły. Uczymy dzieci tolerancji okazując im tolerancję.

LĘK

Dużą część swego życia spędziłem łagodząc skutki zranienia dzieci przez ludzi, którzy wywołali u nich lęk. Lęk może być czymś okropnym w życiu dziecka. Lęk musi być całkowicie wyeliminowany – lęk przed dorosłymi, przed karą, przed dezaprobatą, lęk przed Bogiem. Tylko nienawiść może kwitnąć w atmosferze pełnej strachu.

62

Boimy się tak wielu rzeczy – boimy się biedy, boimy się śmieszności, boimy się duchów, włamywaczy, boimy się wypadków, opinii publicznej, boimy się choroby, boimy się śmierci. Życie człowieka jest historią jego lęków. Miliony dorosłych boją się chodzić po ciemku. Tysiące czują się jakoś nieswojo, gdy policjant dzwoni do drzwi. Większość podróżnych fantazjuje na temat zatonięcia statku czy rozbicia się samolotu. Podróżujący koleją starają się usiąść w środku składu. „Bezpieczeństwo przede wszystkim” odzwierciedla główną troskę człowieka.

Musiał być w historii człowieka czas, gdy strach przed utratą życia powodował, że uciekał on i krył się. Dzisiaj życie stało się tak bezpieczne, że strach w służbie samoobrony nie jest już dłużej potrzebny. A mimo to, ludzkość prawdopodobnie doświadcza więcej lęku niż nasi przodkowie z epoki kamienia łupanego. Człowiek prymitywny bał się jedynie bestii o ogromnych cielskach, my natomiast mamy wiele potworów – pociągi, statki, samoloty, włamywaczy, samochody i najpotężniejszy ze wszystkich, lęk przed tym, że poznają nasz prawdziwy charakter. Strach jest nam nadal potrzebny. To on powoduje, że przez ulicę przechodzimy ostrożnie.

W naturze strach służy zachowaniu gatunku. Króliki i konie przetrwały dzięki strachowi, który zmuszał je do ucieczki przed niebezpieczeństwem. Strach jest ważnym czynnikiem w świecie zwierzęcym.

Strach jest zawsze egoistyczny: boimy się o siebie, albo o tych, których kochamy. Przy czym najczęściej boimy się o własną skórę. Gdy byłem chłopcem, to bałem się iść po ciemku na farmę po mleko. Jednak gdy szła ze mną siostra, to nie bałem się, że ona może zostać zamordowana. Strach musi być egoistyczny, ponieważ każdy strach jest ostatecznie lękiem przed śmiercią.

Bohater to człowiek, który potrafi zmienić swój strach w pozytywną energię. Bohater czyni go użytecznym. Lęk przed tym, żeby się nie bać jest najbardziej niepokojącym lękiem żołnierza. Tchórz nie jest zdolny do przekształcenia swojego strachu w działania pozytywne. Tchórzostwo jest dużo powszechniejsze niż odwaga.

Wszyscy jesteśmy tchórzami. Niektórym z nas udaje się ukryć własne tchórzostwo; inni się z nim zdradzają. Tchórzostwo jest zawsze względne. Można być heroicznym w jednych sprawach, a tchórzliwym w innych. Przypominam sobie moje pierwsze ćwiczenia, gdy byłem rekrutem. Jednemu z nas nie udało się wrzucić granatu do dołu. Eksplodował i powalił kilku mężczyzn. Na szczęście nikt nie został zabity. Próby na ten dzień zakończono, ale następnego dnia z powrotem pomaszerowaliśmy na pole ćwiczeń. Gdy podniosłem pierwszy granat, trzęsła mi się ręka. Sierżant spojrzał na mnie z pogardą i powiedział mi, że jestem cholernym tchórzem. Przyznałem mu rację.

Tenże sierżant, który dokonał czynów zasługujących na Krzyż Wiktorii, nie znał fizycznego strachu. Ale niedługo potem zwierzył mi się: „Neill, nienawidzę musztrować oddziału rekrutów, gdy ty w nim jesteś. Mam przez cały czas straszliwego pietra”. Zdziwiony zapytałem, dlaczego.

– Ponieważ ty jesteś magistrem – powiedział – a ja kaleczę gramatykę. Nie potrafimy powiedzieć, studiując psychologię, dlaczego jedno dziecko rodzi się odważne,

a inne bojaźliwe. Być może duże znaczenie mają warunki prenatalne. Jeżeli dziecko nie jest chciane, to całkiem możliwe, że matka przekazuje mu swój niepokój w chwili porodu. Możliwe, że nie chciane dziecko rodzi się z nieśmiałą naturą, lęka się życia i pragnie pozostać w łonie.

Chociaż poza zasięgiem naszych możliwości leży zaradzenie przedurodzeniowym wpływom, to pewne jest, że z wielu dzieci robi się tchórzy w czasie wczesnego treningu. A temu można zapobiec.

Pewien znany psychoanalityk opowiedział mi o przypadku młodego mężczyzny. Gdy pacjent miał sześć lat, ojciec nakrył go na okazywaniu łagodnego zainteresowania seksualnego siedmioletniej dziewczynce. Spuścił mu straszne lanie. To właśnie lanie zrobiło z chłopca tchórza na całe życie. Przez całe życie czuł się on zmuszony do powtarzania tego wczesnego przeżycia – stale szukał lania, kary w tej czy innej formie. Tak więc zakochiwał się tylko w owocu zakazanym, w kobietach zamężnych lub zaręczonych; i zawsze doświadczał dużego lęku, że mąż czy kochanek go zbije. Ten sam lęk został przeniesiony na wszystko. Mężczyzna ów był nieszczęśliwy, bojaźliwy, zawsze czuł się gorszy, zawsze spodziewał się niebezpieczeństwa. Zdradzał swoją bojaźliwość w małych rzeczach. W pogodny letni dzień zabierał ze sobą płaszcz przeciwdeszczowy i parasol, nawet jeśli miał do przejścia tylko pół mili. Mówił życiu „nie”.

63

Karanie dziecka za infantylne zainteresowania seksualne jest pewnym sposobem na zrobienie z niego tchórza. Podobnie jak straszenie ogniem piekielnym.

Freudyści uważają kompleks kastracyjny za bardzo ważny. Taki kompleks z pewnością występuje. W Summerhill mieliśmy małego chłopaczka, któremu powiedziano, że jego penis zostanie mu odcięty, jeżeli go dotknie. Stwierdzam, że jest to częsty lęk u chłopców i dziewczynek. Jest to lęk, który ma straszne konsekwencje, bowiem lęk i pragnienie nigdy nie są zbyt od siebie odległe. Często lęk przed kastracją jest pragnieniem kastracji – kastracji jako kary za masturbację, kastracji jako środka pozbycia się pokusy.

Dla wylęknionego dziecka seks jest wszystkim; traktuje go jako pozorny powód dla swoich lęków. Ponieważ powiedziano mu, że seks jest ohydny, dziecko, które ma lęki nocne, często po prostu boi się swoich myśli seksualnych. Diabeł może przyjść i zabrać go do piekła, czyż bowiem nie jest on grzesznym chłopcem, który zasługuje na karę? Straszydło, duch czy chochlik to tylko diabły w przebraniu. To ciemnota rodziców wywołuje w dzieciach poczucie winy.

Częsta postać lęku u dzieci wiąże się z tym, że spały w pokoju rodziców. Czteroletnie dziecko zobaczy i podsłucha to, czego nie jest w stanie zrozumieć. Ojciec staje się złym człowiekiem, który źle traktuje matkę. Sadyzm u dziecka może wyniknąć z tego wczesnego błędnego zrozumienia sytuacji i z lęków. Chłopiec, identyfikując się z ojcem, staje się później młodzieńcem, któremu seks kojarzy się z cierpieniem. Ze strachu może on robić swojej partnerce to, co – jak myślał – ojciec robił matce.

Spróbuję odróżnić lęk od strachu. Strach przed tygrysem jest naturalny i zdrowy. Strach przed tym, że może nas przejechać samochód prowadzony przez złego kierowcę, jest także naturalny i zdrowy. Gdybyśmy się nie bali, wszystkich nas przejechałyby autobusy. Ale strach przed myszą, pająkiem czy duchem jest nienaturalny i niezdrowy. Ten rodzaj strachu jest po prostu lękiem.

Jest fobią. Fobia jest nieracjonalnym, przesadzonym lękiem przed czymś. W fobii to, co wzbudza przerażenie, jest stosunkowo nieszkodliwe. Przedmiot lęku jest tylko symbolem, chociaż sam lęk jest wystarczająco prawdziwy.

W Australii lęk przed pająkiem jest racjonalny, ponieważ może on spowodować śmierć. W Anglii i Stanach Zjednoczonych lęk przed pająkiem jest nieracjonalny, dlatego też jest fobią. Pająk jest w takim wypadku symbolem czegoś innego, czego ktoś rzeczywiście się boi. Tak więc lęk dziecka przed duchami jest fobią. Duch symbolizuje coś, czego dziecko się lęka. To może być śmierć, jeżeli trening oparty był na wizji karzącego Boga. Albo mogą to być jego własne impulsy seksualne, których dom nauczył go się lękać i tłumić jako grzeszne.

Kiedyś zwrócono się do mnie, żebym zajął się pewną uczennicą, która miała fobię związaną z dżdżownicami. Poprosiłem ją, żeby narysowała mi takiego robaka, a ona narysowała penis. Potem opowiedziała mi o żołnierzu, który często obnażał się przed nią, gdy szła do szkoły. To ją przestraszyło. Lęk został przeniesiony na dżdżownice. Ale na długo przed rozwinięciem się tej fobii dziewczynka okazywała niezwykłe zainteresowanie pochodzeniem fobii – neurotyczne

zainteresowanie. Ta neurotyczna ciekawość brała się z jej wykształcenia – lub jego braku – w sprawach związanych z seksem. Tajemniczość i dyskrecja, z jaką te sprawy były traktowane przez starszych z jej otoczenia, wywołały u niej nadmierne zainteresowanie. Oczywiście, że nie powinna była nigdy zostać narażona na spotkania z ekshibicjonistą, ale lepsza edukacja seksualna pozwoliłaby jej przejść przez tę ciężką próbę bez neurotycznej reakcji, bez trwałego niepokoju związanego z męskim organem płciowym.

Fobie często występują u całkiem małych dzieci. Syn surowego ojca może mieć fobię związaną z końmi, lwami czy policjantami. Fobia zostaje związana z tymi, czy jakimikolwiek innymi, oczywistymi symbolami ojca. Możemy tutaj znowu zaobserwować duże niebezpieczeństwo wprowadzania lęku przed autorytetem w życie dziecka.

Najpotężniejszym czynnikiem lękotwórczym w życiu dziecka jest idea wiecznego potępienia. Często zdarza mi się słyszeć na ulicy, jak matka mówi do swojego dziecka: „Przestań,

Tommy! O, już nadchodzi policjant!”. Drugorzędnym skutkiem tego rodzaju gadania jest fakt, że dziecko wcześnie odkrywa, iż jego matka kłamie. Natomiast główna konsekwencja leży w tym, że dla takiego dziecka policjant jest diabłem. Jest człowiekiem, który zabiera dzieci i zamyka je

64

w ciemności. Lęki dziecka są zawsze związane z jego najgorszym grzechem. Tak więc dziecko, które się masturbuje, może okazać nienormalne przerażenie na widok policjanta, który złapie je na rzucaniu kamieniami. Ten lęk jest w rzeczywistości lękiem przed karzącym bogiem i karzącym diabłem.

Wiele lęków jest także wywołanych myślami o naszych przeszłych występkach. Wszyscy zabijaliśmy ludzi w wyobraźni. Sądzę, że pięcioletnie dziecko uśmierca mnie w wyobraźni, gdy staję na drodze jego życzeń.

Zdarza się nieraz, że moi uczniowie mierzą we mnie ze swoich wodnych pistoletów i krzyczą: „Ręce do góry! Zabity!”, zabijając w ten sposób symbol autorytetu i zmniejszając swój lęk. Czasami celowo zachowywałem się rano w sposób autorytatywny, żeby zobaczyć, jaki wpływ wywrze to na strzelanie później, w ciągu dnia. W takich wypadkach bywam wiele razy zabijany. Po fantazjowaniu nadchodzi lęk – ,,A gdyby tak Neill naprawdę umarł! To byłaby moja wina, bo ja

tego chciałem”. Jedna z naszych uczennic znajdowała dużą przyjemność we wciąganiu innych dzieci pod

wodę w czasie pływania. Później rozwinęła się u niej fobia związana z wodą. Chociaż pływała dobrze, nigdy nie wchodziła do wody głębszej od niej. Działo się tak, ponieważ w wyobraźni utopiła ona tak wielu rywali, że teraz bała się poetyckiej sprawiedliwości: „W karze za moje myśli zostanę utopiona”.

Mały Albert wpadał w przerażenie, gdy stał na plaży i przyglądał się pływającemu ojcu. Bał się, ponieważ tak często życzył ojcu śmierci. Bał się swojego nieczystego sumienia. Uświadomienie sobie faktu, że dziecko zabija ludzi w wyobraźni, przestaje być tak szokujące, gdy zdamy sobie sprawę z tego, że dla dziecka śmierć jest po prostu sposobem na usunięcie z drogi osoby, której się boi.

Widywałem dorosłych, nieświadomie przekonanych, że odpowiedzialni są za śmierć swojego ojca czy matki. Jest to ten rodzaj lęku, który mógł być zmniejszony, gdyby rodzice powstrzymali się od wzbudzania krzykiem i biciem dziecięcej nienawiści, a w konsekwencji poczucia winy. A setki szkół, w których nadal stosuje się kary fizyczne czy inne rodzaje surowych kar, wyrządzają małym dzieciom krzywdę nie do naprawienia.

Wielu ludzi wierzy skrycie: „Jeżeli dzieci nie będą miały czego się bać, jak mogą być

dobre?” Dobroć, która zależy od lęku przed piekłem, lęku przed policjantem czy lęku przed karą nie jest wcale dobrocią – jest po prostu tchórzostwem. Dobroć, która zależy od nadziei na pochwałę czy na niebo, zależy w gruncie rzeczy od łapówki. Współczesna moralność robi z dzieci tchórzy, ponieważ powoduje, że 1ękają się one życia. Oto do czego sprowadza się naprawdę „dobroć” utrzymywanych w karności uczniów. Tysiące nauczycieli wspaniale wykonuje swoją pracę bez wprowadzania lęku przed karą. Pozostali są niekompetentnymi wybrakami, których należałoby bezwzględnie zwolnić.

Dzieci mogą się nas bać, i wtedy zaakceptować nasze wartości. A jakież to wartości mamy my, dorośli! W tym tygodniu kupiłem psa za trzy funty, części do mojej obrotowej obrabiarki za dziesięć funtów i tytoniu za pięć gwinei. Chociaż krytykuję i boleję nad złem społecznym, to jednak nie przyszło mi do głowy, żeby wszystkie te pieniądze dać biednym. Dlatego też nie wygłaszam dzieciom kazań na temat tego, że slumsy są przekleństwem. Robiłem to wcześniej – zanim zdałem sobie sprawę, jakim jestem w tym wypadku oszustem.

Najszczęśliwsze domy jakie znam, to takie, w których rodzice są szczerzy i uczciwi w stosunku do swoich dzieci. W tych domach nie ma moralizowania ani strachu. Ojciec i syn są przyjaciółmi. Miłość może kwitnąć. W innych domach miłość jest dławiona przez strach. Pretensjonalna godność i żądanie szacunku trzymają ją na uboczu. Wymuszony szacunek zawsze kryje w sobie lęk.

Tutaj, w Summerhill, dzieci, które boją się swoich rodziców, często odwiedzają pokój nauczycieli. Dzieci prawdziwie wolnych rodziców nigdy nas nie nachodzą. Zastraszone sprawdzają nas. Pewien jedenastoletni chłopak, którego ojciec jest surowym człowiekiem, otwiera moje drzwi dwadzieścia razy dziennie. Zagląda do środka, nic nie mówi i znowu je zamyka. Czasami wołam do niego: „Nie, jeszcze nie umarłem”. Ten chłopiec obdarzył mnie miłością, której nie chciał przyjąć

65

jego własny ojciec, a teraz boi się, że jego idealny nowy ojciec może zniknąć. Za tym lękiem kryje się w rzeczywistości pragnienie, żeby jego niedoskonały ojciec zniknął.

Znacznie łatwiej jest żyć z dziećmi, które się ciebie boją niż z takimi, które cię kochają – to znaczy masz spokojniejsze życie. Ponieważ dzieci, jeśli się ciebie boją, omijają cię z daleka. Moja żona, ja i nauczyciele w Summerhill jesteśmy kochani przez dzieci, ponieważ je akceptujemy, a to jest wszystko, czego potrzebują. Dlatego właśnie, że wiedzą, iż nie okażemy im dezaprobaty, lubią być blisko nas.

Lęk przed burzą niemal nie występuje wśród naszych małych dzieci. Spokojnie prześpią w małych namiotach nawet najgwałtowniejszą burzę. Nie obserwuję też wiele lęku przed ciemnością. Zdarza się nieraz, że ośmioletni chłopiec rozbije sobie namiot w odległym końcu pola i prześpi w nim samotnie kilka nocy. Często widziałem, jak z bojaźliwych człowieczków wyrastali silni i odważni młodzieńcy. Lecz uogólnianie byłoby niewłaściwe, bowiem są introwertyczne dzieci, które nigdy nie stają się odważne. Niektórzy ludzie zachowują swoje duchy przez całe życie.

Jeżeli dziecko było wychowywane bez strachu, a mimo to nadal się boi, wtedy możliwym jest, że przyniosło ono swoje lęki ze sobą na świat. A podstawowa trudność w radzeniu sobie z tego rodzaju duchami wynika z naszej niewiedzy o warunkach prenatalnych. Nikt bowiem nie wie, czy ciężarna kobieta może przekazywać swoje własne lęki nie narodzonemu dziecku.

Z drugiej strony natomiast dziecko z całą pewnością przejmuje lęki z otaczającego je świata. Obecnie nawet małe dzieci słyszą o nadchodzących wojnach z tą straszliwą bombą atomową. Lęk z tym związany jest najzupełniej naturalny. Jeżeli temu realnemu lękowi przed bombami nie towarzyszy nieświadomy lęk przed piekłem czy seksem, wtedy będzie on normalny – nie będzie fobią ani przenikliwym niepokojem. Zdrowe, cieszące się wolnością dzieci nie boją się przyszłości. Z przyjemnością na nią czekają. Ich dzieci z kolei stawią czoło życiu bez chorego lęku przed jutrem.

To Wilhelm Reich zauważył, że gdy się nagle przestraszymy, wtedy zapiera nam dech na chwilę oraz, że dziecko, które żyje w lęku, wstrzymuje oddech przez całe życie. Odznaką dobrze wychowywanego dziecka jest jego swobodne, niezahamowane oddychanie. Pokazuje ono, że to dziecko nie boi się życia.

Mam coś ważnego do powiedzenia ojcu, który stara się wychować swoje dzieci bez paraliżującego strachu zrodzonego z nienawiści i podejrzliwości:

Nie próbuj nigdy być szefem, cenzorem, olbrzymem-ludożercą we własnym domu, w co próbuje cię wmanipulować żona, gdy mówi: „Poczekajcie, niech no tylko tatuś wróci z pracy!”. Nie zgadzaj się na to! Oznacza to, że ty otrzymasz tę nienawiść, która w tym momencie powinna być skierowana na twoją żonę.

Nie umieszczaj się też na piedestale. Jeżeli synowie zapytają, czy kiedykolwiek posikałeś się w łóżku albo czy się masturbowałeś, powiedz im prawdę – odważnie i szczerze. Jeżeli będziesz szefem, zdobędziesz ich szacunek, ale szacunek niewłaściwego rodzaju – pomieszany z lękiem. Jeżeli natomiast zniżysz się do ich poziomu i opowiesz, jakim tchórzem byłeś jako uczeń, zdobędziesz ich prawdziwy szacunek – szacunek całkowicie wolny od strachu, w którym jest i miłość i zrozumienie.

Stosunkowo łatwo jest rodzicom wychowywać dziecko bez wywoływania w nim kompleksów. Dziecka nigdy nie wolno straszyć, nigdy nie wolno wzbudzać w nim poczucia winy. Nie da się wyeliminować wszystkich reakcji lękowych: wzdrygamy się nagle, gdy trzasną drzwi. Można natomiast wyeliminować niezdrowy lęk, który nakłada się na dziecko: lęk przed karą, lęk przed gniewnym Bogiem, lęk przed rozgniewanym rodzicem.

66

POCZUCIE NIŻSZOŚCI A WYOBRAŹNIA

Co wywołuje u dziecka poczucie niższości? Widzi ono, jak dorośli robią to, czego ono nie umie zrobić albo czego mu się robić zabrania.

Prącie często wyzwala poczucie niższości. Mali chłopcy nierzadko wstydzą się, że ich prącie jest małe. Dziewczyny często czują się gorsze, ponieważ prącia nie mają. Jestem skłonny przypuszczać, że ważność prącia jako symbolu mocy pochodzi głównie z tajemniczości i tabu związanym z nim przez pouczanie moralne. Stłumione myśli na temat prącia powracają jako fantazje. Tajemnicze coś, tak pilnie strzeżone przez matkę i opiekunkę, nabiera nadmiernego znaczenia. Jest to widoczne w opowiadaniach o cudownej sile penisa. Alladyn pociera lampę – masturbacja – i wszystkie przyjemności świata stają się dlań dostępne. Podobnie dzieci mają fantazje, które czynią z ekskrementów rzecz o dużym znaczeniu.

Fantazja jest zawsze egoistyczna. Jest to sen, w którym ten kto śnił, jest bohaterem czy bohaterką. To opowiadanie o świecie takim, jaki powinien być. Świat, do którego my, dorośli, wkraczamy za pomocą szklanki whisky, przez kartki powieści czy przez drzwi filmu, jest światem, do którego dziecko wchodzi przez drzwi fantazji. Fantazja jest zawsze ucieczką od rzeczywistości – światem spełnionych życzeń, światem bez granic. Wariat jedzie tam na wycieczkę. Jednak fantazjowanie jest także częste u normalnych dzieci. Świat fantazji jest bardziej atrakcyjny niż świat snów. Miewamy koszmarne sny, podczas gdy w świecie fantazji zachowujemy pewną kontrolę; fantazjujemy tylko w taki sposób, który dostarcza przyjemności ego.

Jim, który miewa napady złości, opowiada mi fantazje na temat oddawania moczu i stolca. Używa seksu w kategoriach siły.

Inny znów dziewięcioletni chłopiec układa długie fantazje na temat pociągów. On zawsze jest maszynistą, a królowa i król (matka i ojciec) są zwykle pasażerami.

Mały Charlie wyobraża sobie, że ma eskadry samolotów i sznury samochodów. Jim mówi o swoim bogatym wujku, który podarował mu rolls-royce’a – wielkości

odpowiedniej dla chłopca, ale napędzanego benzyną. Jim mówi, że nie potrzebuje prawa jazdy, żeby prowadzić swój nowy samochód. Kiedyś odkryłem, jak kilku chłopaczków, popędzanych przez Jima, maszerowało na stację kolejową odległą o cztery mile. Powiedział im, że wujek przysłał samochód na tę stację i mieli wrócić nim do domu. Wyobraziłem sobie gorzkie rozczarowanie po przejściu czterech mil przez błoto, gdy okaże się, że samochód istniał wyłącznie w wyobraźni Jima i postanowiłem nie dopuścić do wyprawy. Przypomniałem im, że stracą lunch. Jim, który wydawał się bardzo nieswój, zawołał: „Nie chcemy stracić lunchu”. Ich opiekunka chcąc im to jakoś zrekompensować zaproponowała, że zabierze ich do kina. W pośpiechu zdjęli płaszcze. Jimowi od razu zrobiło się lżej na sercu, ponieważ wiedział oczywiście, że wujek, który sprezentował mu ten samochód, istniał jedynie w jego wyobraźni.

Fantazjowanie Jima nie miało nic wspólnego z seksem. Odkąd przybył do Summerhill, starał się wywierać wrażenie na innych chłopcach w taki właśnie sposób. Całymi dniami grupa chłopaków wpatrywała się w wejście do portu w Lyme. Jim opowiedział im o innym swoim wujku, który był właścicielem dwóch dużych statków pasażerskich. Chłopcy nakłonili Jima, żeby napisał do wujka i poprosił go o podarowanie motorówki. Wypatrywali więc liniowca, który przyholuje ich łódź do portu. Tak Jim znajdował swoją wyższość. Był biednym, maleńkim facetem, którego oddano na garnuszek i kompensował sobie swoje poczucie niższości fantazjowaniem.

Zniszczenie wszystkich fantazji uczyniłoby życie nudnym. Każdy akt twórczy musi być poprzedzony wyobrażeniem. Wyobraźnia Wrena musiała zbudować katedrę św. Pawła, zanim położono pierwszy kamień.

Warto zachować takie marzenie, które można zrealizować w rzeczywistości. Marzenia innego rodzaju – fantazjowanie – należy przerwać, jeśli to możliwe bo gdy trwają długo, opóźniają rozwój dziecka. W każdej szkole tak zwane osły to dzieci, które żyją przede wszystkim w świecie fantazji. Jak chłopak może zainteresować się matematyką, gdy oczekuje, że wujek przyśle mu rolls-royce’a.

67

Zdarzało mi się prowadzić pełne goryczy rozmowy z matkami i ojcami na temat pisania i czytania. Matka pisze: „Mój syn musi umieć przystosować się do społeczeństwa. Niech pan go zmusi do czytania”. Moja odpowiedź jest zwykle taka: „Pani dziecko żyje w świecie fantazji. Możliwe, że zajmie mi rok, zanim zdołam rozdzielić ten świat na dwa. Wymagać, żeby teraz uczył się czytać, to popełnić przestępstwo przeciwko temu dziecku. Dopóki nie przejdzie przez okres zainteresowania swoim światem fantazji, mało prawdopodobne jest, by wykazał choć odrobinę zainteresowania czytaniem”.

O tak, mógłbym wziąć chłopca do mojego pokoju i przemówić do niego surowo: „Wybij sobie z głowy te brednie o wujkach i samochodach. Wymyśliłeś sobie to wszystko i dobrze o tym wiesz. Jutro rano zaczynasz się uczyć czytać, a jak nie, to popamiętasz!”. To byłaby zbrodnia. Zniszczenie fantazji dziecka, zanim ma ono czym je zastąpić, jest błędem. Najlepszy sposób to zachęcenie dziecka, żeby o nich opowiadało. W dziewięciu przypadkach na dziesięć powoli straci zainteresowanie nimi. Jedynie wtedy, gdy fantazja utrzymuje się latami, można ośmielić się brutalnie przerwać takie marzenie.

Wspomniałem, że musi być coś, czym zastąpić można fantazjowanie. Każde dziecko i każdy dorosły, żeby w ogóle móc być zdrowym, potrzebuje jakiejś dziedziny, w której może być lepszy. W klasie występują zwykle dwie metody zdobywania przewagi: 1) być najlepszym i 2) rozkazywać chłopcu najgorszemu w klasie. To drugie jest bardziej nęcącym sposobem posiadania przewagi, tak więc dziecko ekstrawertyczne łatwo ją zdobywa.

To introwertyczne dziecko ucieka w świat fantazji, żeby czuć się lepszym. W świecie rzeczywistym nie ma żadnej przewagi. Nie potrafi walczyć, nie celuje w sporcie, nie umie grać, śpiewać czy tańczyć. Ale w swoim własnym świecie fantazji może być mistrzem świata wagi ciężkiej. Odnalezienie satysfakcji dla ego jest podstawową potrzebą każdej ludzkiej istoty.

PĘD NISZCZYCIELSKI

Dorosłym bardzo trudno zrozumieć, że małe dzieci nie dbają o przedmioty. Nie niszczą ich rozmyślnie – niszczą je nieświadomie.

Kiedyś widziałem, jak normalna, zdrowa dziewczynka wypalała dziury rozgrzanym do czerwoności pogrzebaczem w kominku z drzewa orzechowego w naszym pokoju nauczycielskim. Gdy zawołałem, żeby przestała, wzdrygnęła się i wydawała się zaskoczona. „Zrobiłam to bezmyślnie”, powiedziała, i tak było. Jej działanie było symboliczne, poza kontrolą świadomego rozumu.

Chodzi o to, że dorośli mają instynkt posiadania rzeczy wartościowych, a dzieci nie. Każdorazowo więc wspólne zamieszkiwanie dorosłych i dzieci musi prowadzić do konfliktów związanych z rzeczami materialnymi. W Summerhill dzieci wrzucą całą górę węgla do paleniska na pięć minut przed pójściem spać. Węgiel to dla nich jedynie czarny kamień, podczas gdy dla mnie oznacza on rachunek na trzysta funtów rocznie. Dzieci zostawiają zapalone światła, ponieważ nie kojarzą tego z rachunkiem za elektryczność.

Meble dla dziecka praktycznie nie istnieją. Kupujemy więc w Summerhill stare siedzenia samochodowe i autobusowe. A za miesiąc czy dwa są one już doszczętnie zniszczone. Co pewien czas przy posiłku jakiś młodzian skraca sobie czas oczekiwania na dokładkę niemal wiążąc na węzeł widelec. Robi to zwykle nieświadomie, a w najlepszym wypadku na wpół świadomie. Własność szkolna nie jest bynajmniej wszystkim, co dziecko zaniedbuje i niszczy: zostawia ono na deszczu swój nowy rower, gdy ta nowość ma zaledwie trzy tygodnie.

Pęd niszczycielski dziewięcio- czy dziesięcioletnich dzieci nie jest z założenia zły czy aspołeczny. Przedmioty jako własność osobista nie są dla nich jeszcze realne. Odlatując w krainę fantazji, dzieci biorą prześcieradła i koce, i robią pirackie statki w swoim pokoju; prześcieradła stają się czarne, a koce drą się w trakcje zabawy. Ale jakież znaczenie ma brudne prześcieradło, gdy wywiesiło się czarną flagę i oddało salwę ze wszystkich dział?

68

Doprawdy, każdy kto chce dać dzieciom swobodę, powinien być milionerem, ponieważ to nie w porządku, że naturalna nieuwaga dzieci musi być w ciągłym konflikcie z finansami.

Nie przemawia do mnie argument zwolenników dyscypliny, że dzieci trzeba zmusić do szanowania przedmiotów, ponieważ oznacza to zawsze jakieś poświęcenie zabawowej strony ich życia. Jestem zdania, że każdy powinien samodzielnie poznać wartość rzeczy. Gdy dzieci wychodzą z przedpokwitaniowego okresu obojętności na przedmioty, zaczynają szanować własność. Jeśli mają szansę takiego swobodnego przejścia, istnieje małe prawdopodobieństwo, że staną się kiedykolwiek spekulantami czy wyzyskiwaczami.

Dziewczyny nie sieją spustoszenia jak chłopcy. Dzieje się tak dlatego, że ich fantazje nie wymagają statków pirackich czy napadów gangsterskich. Mimo to, żeby być w porządku w stosunku do chłopców muszę stwierdzić, że wspólny pokój dziewczyn wygląda fatalnie. Nie bardzo przekonuje mnie wyjaśnienie, że ten opłakany stan jest wynikiem bójek z odwiedzającymi je chłopcami.

Parę lat temu pokryliśmy ściany w sypialniach dzieci płytą pilśniową po to, żeby je ocieplić. Płyta pilśniowa to rodzaj grubej tektury; wystarczy, żeby małe dziecko zdało sobie z tego sprawę, a natychmiast zaczyna wydłubywać w niej dziury. Wyłożona tą płytą ściana w pokoju do ping-ponga wyglądała jak Berlin po bombardowaniu. Dłubanie w płycie jest podobne do dłubania w nosie: zazwyczaj zupełnie nieświadomie ma podobnie jak inne formy niszczenia jakiś ukryty motyw – a często także wymowę twórczą. Jeżeli chłopiec potrzebuje kawałka metalu na kil do łódki, to weźmie gwóźdź, jeśli go znajdzie. Ale gdy nie może znaleźć gwoździa, użyje któregoś z moich małych narzędzi, jeśli akurat będzie miało właściwe rozmiary. Dłuto, tak jak gwóźdź, jest dla dziecka tylko kawałkiem metalu. Pewien inteligentny młodzian użył kiedyś drogiego pędzla do bielenia, gdy smołował dach.

Przekonaliśmy się, że dzieci mają zupełnie inny system wartości niż dorośli. Jeśli szkoła próbuje podnieść ogólny poziom wieszając na ścianach piękne klasyczne obrazy oraz umieszczając piękne meble w pokojach, zaczyna ze złej strony. Dzieci to prymitywy: dopóki więc nie proszą o kulturę, powinny mieszkać w tak prymitywnym i nieformalnym otoczeniu, jakie tylko jesteśmy w stanie im zapewnić.

Wiele lat temu, gdy przeprowadziliśmy się do naszego obecnego domu, cierpieliśmy katusze widząc, jak chłopcy rzucają nożami w piękne dębowe drzwi. Czym prędzej kupiliśmy dwa wagony kolejowe i przerobiliśmy je na bungalow. Nasze prymitywy mogły tam rzucać nożami do woli. A mimo to dzisiaj, po czterdziestu latach, wagony nie są w złym stanie. Mieszkają w nich chłopcy w wieku od dwunastu do szesnastu lat. Większość z nich doszła już do okresu, w którym dba się o wygodę i estetykę. Przeważnie utrzymują swoje przedziały we wspaniałym porządku i czystości. Niektórzy żyją w bałaganie; są to na ogół chłopcy, którzy niedawno przyszli do nas z innych szkół.

Łatwo jest rozpoznać w Summerhill byłych uczniów szkół prywatnych: są najbardziej nie domyci i noszą najbardziej zabrudzone ubrania. Zawsze trochę trwa, zanim przejdą przez okres prymitywizmu, który w poprzednich szkołach został zaledwie stłumiony. Ci chłopcy potrzebują czasu, żeby stać się w warunkach swobody autentycznie społecznymi jednostkami.

Warsztat w wolnej szkole sprawia najwięcej kłopotów. Na samym początku był on dla dzieci zawsze otwarty, w wyniku czego wszystkie narzędzia zostały zniszczone lub zgubione. Dziewięcioletnie dziecko spokojnie używało dobrego dłuta jako śrubokrętu, albo wzięło kleszcze, żeby naprawić rower i zostawiło je na ścieżce.

W owym czasie zdecydowałem, że będę miał swój prywatny warsztat oddzielony przepierzeniem od ogólnie dostępnego i zamknięty na klucz. Miałem jednak stale wyrzuty sumienia; czułem, że jestem aspołecznym egoistą. W końcu zwaliłem przepierzenie. W ciągu sześciu miesięcy nie było ani jednego dobrego narzędzia w tym, co było przedtem moją prywatną częścią. Jeden z chłopców zużył wszystkie klamry do drutu robiąc zawleczki do swojego motoru. Inny próbował nastawić moją obrabiarkę na wycinanie śrub, gdy była włączona. Polerowane młotki do wyklepywania były używane do rozbijania cegieł. Narzędzia znikały jak kamfora. A co najgorsze, zainteresowanie rękodziełem zupełnie wymarło, ponieważ starsi chłopcy mówili: „Co za

69

sens chodzić teraz do warsztatu? Wszystkie narzędzia są zepsute”. No i tak faktycznie było. Heble miały zęby na ostrzach, a piły były gładkie.

Zaproponowałem na Ogólnym Spotkaniu Szkoły, żeby mój warsztat był znowu zamknięty. Wniosek przeszedł. Ale oprowadzając gości odczuwałem wstyd, gdy musiałem za każdym razem otwierać mój warsztat. Co? Wolność i drzwi zamknięte na klucz? To rzeczywiście źle wyglądało, więc postanowiłem zrobić w szkole dodatkowy warsztat, który byłby bez przerwy otwarty. Wyposażyłem go we wszystkie konieczne rzeczy – warsztaty, imadło, piły, dłuta, heble, młotki, kleszcze, przymiary i tak dalej.

Któregoś dnia, jakieś cztery miesiące później, oprowadzałem po szkole grupę gości. Gdy otworzyłem mój warsztat, jeden z nich powiedział: „Coś to nie bardzo wygląda na wolność”.

„Otóż – powiedziałem szybko – dzieci mają drugi warsztat, który jest otwarty przez cały dzień. Chodźmy, pokażę go wam”. Nie było w nim nic poza ławką. Nawet imadło zniknęło. Nigdy się nie dowiedziałem, gdzie podziały się te wszystkie dłuta i młotki.

Sytuacja z warsztatem nadal martwiła nauczycieli. Ja byłem najbardziej ze wszystkich zmartwiony, ponieważ narzędzia wiele dla mnie znaczą. Doszedłem do wniosku, że niewłaściwe było to, iż wszystkie narzędzia były używane wspólnie. „No – powiedziałem sobie – jeśli wprowadzimy element własności, jeżeli każde dziecko, które naprawdę chce, będzie miało swój własny zestaw narzędzi, wtedy sytuacja musi się zmienić”.

Zaproponowałem to na spotkaniu szkoły, a pomysł został dobrze przyjęty. W następnym semestrze niektórzy starsi uczniowie przywieźli z domu swoje własne narzędzia. Utrzymywali je w doskonałym stanie i używali ich dużo uważniej niż przedtem.

Możliwe, że powodem większości problemów jest duża rozpiętość wiekowa. Narzędzia z całą pewnością nie mają prawie żadnego znaczenia dla bardzo młodych chłopców i dziewczynek. Obecnie nasz nauczyciel prac ręcznych zamyka swoją pracownię. Ja łaskawie pozwalam niektórym starszym uczniom korzystać z mojego warsztatu. Nie traktują go źle, ponieważ osiągnęli już etap, na którym właściwa troska o narzędzia pracy jest świadomą potrzebą. A ponadto teraz rozumieją oni różnicę między swobodą a rozwydrzeniem.

A jednak zamykanie drzwi na klucz bardzo się ostatnio w Summerhill nasiliło. Poruszyłem tę sprawę któregoś wieczoru na spotkaniu.

– Nie podoba mi się to – powiedziałem. – Oprowadzałem gości dzisiaj rano i musiałem otwierać warsztat, laboratorium, pracownię garncarską i teatr. Proponuję, żeby wszystkie wspólne pomieszczenia były otwarte przez cały dzień.

Odmienne od mojego zdania zostały wyrażone bardzo gwałtownie. – Laboratorium musi być zamykane, ponieważ są tam trucizny – mówiły jedne dzieci –

a ponieważ pracownia garncarska przylega do laboratorium, to też trzeba ją zamykać. – Nie zgodzimy się na otwieranie warsztatu. Pamiętasz, co stało się z narzędziami ostatnim

razem! – mówili inni. Może w takim razie – prosiłem – nie zamykajmy chociaż teatru. Nikt przecież nie ucieknie

ze sceną. Autorzy sztuk, aktorzy i aktorki, kierownik sceny, operator światła oburzyli się jednocześnie.

Operator światła powiedział: – Zostawiłeś rano otwarty teatr, a po południu jakiś idiota włączył wszystkie światła i tak je

zostawił – wiesz, ile to forsy! Ktoś inny powiedział: – Małe dzieci wyjmują kostiumy i przebierają się. Skończyło się tym, że moja propozycja niezamykania drzwi na klucz uzyskała dwa głosy „za”

– mój i siedmioletniej dziewczynki. Później okazało się, że mała myślała, iż głosujemy nad poprzednią sprawą, to znaczy czy siedmiolatki mogą chodzić do kina. Dzieci uczyły się na własnej skórze, że prywatną własność należy szanować.

Smutną prawdą jest to, że częściej my dorośli bardziej troszczymy się o bezpieczeństwo materiałów niż o bezpieczeństwo dzieci. Nasze pianino, narzędzia stolarskie, ubranie – setki rzeczy – stały się częścią nas samych. Gdy widzi się, jak ktoś źle używa hebla to tak, jakby się

70

doświadczało osobistej przykrości. Ta miłość do dobytku jest często większa niż miłość do dzieci. Każde „Zostaw to w spokoju” jest przedkładaniem przedmiotu nad dziecko. Dziecko jest nieznośne, ponieważ jego życzenia kłócą się z egoistycznymi życzeniami dorosłych.

Trzech małych chłopców pożyczyło kiedyś moją drogą elektryczną latarkę. Zaczęli badać, co jest w niej w środku i zepsuli ją. Skłamałbym, mówiąc, że ich eksploracja sprawiła mi przyjemność. Byłem zirytowany, mimo że podejrzewałem psychologiczne znaczenie tego aktu destrukcji: symbolicznie rzecz biorąc, latarka ojca reprezentowała jego prącie.

Jednym z moich marzeń jest, że uczniem szkoły zostaje syn milionera. W wyobraźni pozwalam mu dokonywać wszelkiego rodzaju skomplikowanych eksperymentów – na koszt jego

ojca! – bowiem zapewnienie neurotycznemu dziecku swobody to kosztowny interes. Żadne zdrowe dziecko nie odczuwa regularnej chęci wbijania gwoździ w telewizor.

Przypomniało mi to pytanie, które pada wszędzie, gdzie tylko zdarzy mi się wykładać. Co byś zrobił, gdyby jakiś chłopiec zaczął wbijać gwoździe w twój fortepian? Teraz jestem już takim ekspertem, że często udaje mi się przewidzieć, kto zada to pytanie. Siedzi zwykle w pierwszym rzędzie i od czasu do czasu z dezaprobatą potrząsa głową.

Najlepsza odpowiedź na to pytanie brzmi tak: Nie ma znaczenia, co zrobisz dziecku, jeżeli

twój stosunek do niego jest właściwy. Nie ma znaczenia to, że odsuniesz dziecko od fortepianu, dopóki nie wywołasz w nim poczucia winy z powodu wbijania gwoździ. Nie wyrządzasz żadnej krzywdy dbając o swoje indywidualne prawa, o ile nie wprowadzasz osądu moralnego dobra i zła. To używanie słów takich jak niegrzeczny albo zły czy brudny wyrządza szkodę.

Wracając teraz do młodego młotkowicza. Jasne, że powinien on mieć, zamiast pianina, drewno do wbijania gwoździ. Każde dziecko ma prawo do narzędzi, za pomocą których może wyrazić samego siebie. I te narzędzia powinny być wyłącznie jego. Ale pamiętaj, że nie będzie ono kojarzyło ich z pieniędzmi, którymi trzeba było za nie zapłacić.

Nieustanne niszczycielstwo charakterystyczne dla trudnego dziecka jest czymś zupełnie innym niż przejawy destrukcji normalnego dziecka. Te ostatnie nie wypływają zwykle z nienawiści czy niepokoju: są twórczymi aktami fantazji, nie są też z założenia złośliwe.

Prawdziwe niszczycielstwo to nienawiść w działaniu. Symbolicznie znaczy ono morderstwo. Nie ogranicza się wyłącznie do trudnych dzieci. Ludzie, w których domach mieszkali w czasie wojny wojskowi, stwierdzali, że żołnierze niszczą dużo bardziej niż dzieci. To naturalne, ponieważ ich zajęcie to destrukcja.

Tworzenie równa się życiu; destrukcja równa się śmierci. Destrukcyjne i trudne dziecko jest wrogo nastawione do życia.

Niszczycielstwo w przypadkach lękowych ma wiele składników. Jednym z nich może być zazdrość o brata czy siostrę, który jest – zdaniem niszczyciela – bardziej od niego kochany. Następnym może być bunt przeciw wszechograniczającemu autorytetowi. A jeszcze innym składnikiem może być zwykła chęć zobaczenia, co jest w środku.

Tym, co powinno nas przede wszystkim zająć, jest nie faktyczne zniszczenie przedmiotu lecz stłumiona nienawiść, wyrażona za pomocą destrukcji – nienawiść, która w sprzyjających okolicznościach zrobi z dziecka sadystę.

Jest to bardzo istotna sprawa. Dotyczy ona choroby świata, w którym nienawiść kwitnie od kołyski po grób. Jest, oczywiście, na świecie wiele miłości. Gdyby tak nie było, moglibyśmy jedynie rozpaczać nad ludzkością. Każdy rodzic i każdy pedagog powinien poważnie spróbować odnaleźć tę miłość w sobie.

KŁAMSTWO

Jeżeli twoje dziecko kłamie, to albo się ciebie boi, albo cię naśladuje. Kłamiący rodzice będą mieli kłamiące dzieci. Jeżeli oczekujesz prawdy od swojego dziecka, nie okłamuj go. To stwierdzenie nie ma charakteru moralnego pouczenia, ponieważ wszystkim zdarza się kłamać. Czasami kłamiemy, żeby nie ranić czyichś uczuć oraz, rzecz jasna, kłamiemy na własny temat,

71

gdy oskarża się nas o egoizm czy zarozumiałość. Zamiast mówić: „Mamę boli głowa; bądźcie cicho”, dużo lepiej i dużo uczciwiej jest wrzasnąć: „Do cholery, przestańcie się kłócić!” Jednak bezkarnie tak się odezwać możesz tylko wtedy, gdy dzieci się ciebie nie boją.

Rodzice czasami kłamią, żeby zachować swoją powagę. „Tato, mógłbyś pokonać sześciu mężczyzn, prawda?” Wymaga odwagi, żeby odpowiedzieć: „Nie, synu, z moim wielkim brzuchem i sflaczałymi mięśniami nie pokonałbym nawet karzełka”.

Ilu ojców przyznałoby się własnym dzieciom, że boją się pioruna czy policjanta? Mało który mężczyzna jest wystarczająco dojrzały, żeby przyznać się dzieciom, że w szkole przezywali go „Sapka”.

Rodzinne kłamstwo ma dwa motywy: utrzymać dziecko w ryzach i wywrzeć na nim wrażenie rodzicielską doskonałością. Ilu rodziców i nauczycieli odpowiedziałoby zgodnie z prawdą na pytanie dziecka: „Czy byłeś kiedyś pijany? Czy kiedyś kląłeś?” To właśnie lęk przed dziećmi robi z dorosłych hipokrytów.

Jako chłopiec nie mogłem wybaczyć ojcu, że przeskoczył przez mur, żeby uciec przed rozjuszonym bykiem. Dzieci robią z nas w wyobraźni bohaterów i rycerzy, a my staramy się temu sprostać. Ale któregoś dnia okazuje się, jacy naprawdę jesteśmy. Pewnego dnia dziecko wyraźnie widzi, że jego rodzice i nauczyciele są kłamcami i oszustami.

Możliwe, że w każdym młodym życiu przychodzi czas, kiedy krytykuje się i lekceważy rodziców, uważając, że są zacofani. Okres ten następuje po tym, jak dzieci stwierdzają, jacy ich rodzice są naprawdę. To lekceważenie jest po prostu pogardą dla ideału z wyobraźni dziecka. Kontrast między cudownymi, wymarzonymi rodzicami a tymi słabymi, prawdziwymi, jest zbyt duży. Później dziecko wraca do swoich rodziców z sympatią i zrozumieniem, lecz już bez złudzeń. A jednak całe to zamieszanie byłoby niepotrzebne, gdyby rodzice mówili prawdę o sobie od samego początku.

Główna trudność w mówieniu dzieciom prawdy jest następująca: my wszyscy nie mówimy prawdy samym sobie. Okłamujemy siebie i okłamujemy sąsiadów. Każda napisana kiedykolwiek autobiografia jest kłamstwem. Kłamiemy, ponieważ uczono nas, żeby żyć zgodnie z pewnym nieosiągalnym standardem moralnym. Trening w dzieciństwie spowodował, że mamy te swoje przykre tajemnice, których od tamtej pory strzeżemy.

Dorosły, który okłamuje dzieci – choćby pośrednio – jest człowiekiem, który naprawdę dzieci nie rozumie. Stąd cały nasz system kształcenia jest pełen kłamstw. Nasze szkoły przekazują dalej kłamstwo, że posłuszeństwo i pracowitość to cnoty, a historia i francuski to wykształcenie.

Wśród moich uczniów nie ma zatwardziałego czy notorycznego kłamcy. Gdy przychodzą do Summerhill, kłamią, ponieważ boją się mówić prawdę. Gdy stwierdzają, że ta szkoła jest szkołą bez policjanta, kłamstwa nie są im już potrzebne. Większość kłamstw ze strony dzieci wynika z lęku; gdy lęk jest nieobecny, kłamią znacznie mniej. Nie mogę powiedzieć, że kłamstwa zupełnie znikają. Chłopiec powie, że wybił okno, ale nie powie, że wyjadał coś z lodówki, czy że ukradł jakieś narzędzie. Nie można się spodziewać, że kłamstwa zupełnie znikną.

Swoboda nie wypleni u dzieci kłamstw wynikłych z fantazjowania. Rodzice zbyt często przywiązują do nich nadmierne znaczenie. Gdy mały Jimmie przyszedł do mnie i powiedział, że tato przysłał mu prawdziwego rolls-bentleya, odparłem:

– Wiem, widziałem go przed wejściem. Kapitalny samochód. – E, nie gadaj – on na to. – Przecież wiesz, że ja cię tylko nabierałem. Może wydawać się paradoksalne i nielogiczne to, że ja odróżniam kłamanie od bycia

nieuczciwym. Można być uczciwym a mimo to kłamać – to znaczy, można być uczciwym w dużych sprawach życiowych, chociaż czasami nieuczciwym w sprawach mniej ważnych. W ten sposób wiele naszych kłamstw ma w założeniu oszczędzić innym cierpienia. Prawdomówność stałaby się złem, gdyby zmuszała mnie do napisania: „Szanowny Panie, Pański list był tak długi i nudny, że nie byłem w stanie przeczytać go do końca”. Albo gdyby zmuszała cię do powiedzenia niedoszłemu muzykowi: „Dziękuję, żeś mi zagrał. Ale mordowałeś tę etiudę”. Kłamstwa dorosłych są często altruistyczne. Najlepszym sposobem na to, żeby zrobić z dziecka kłamcę na całe życie jest naleganie, żeby mówiło tylko i wyłącznie prawdę.

72

Przyznaję, że bardzo trudno jest być zawsze prawdomównym, ale gdy już podejmie się decyzję, żeby nie kłamać dziecku czy przy dziecku, wtedy okazuje się to łatwiejsze niż można by przypuszczać. Jedynym dobrym dopuszczalnym kłamstwem jest takie, które należy powiedzieć, gdy zagrożone jest życie – na przykład, gdy ciężko choremu dziecku nie mówi się o śmierci matki.

Większość naszej mechanicznej etykiety to żywe kłamstwo. Mówimy „dziękuję” choć wcale tak nie myślimy; uchylamy kapelusza wobec kobiet, których nie poważamy.

Powiedzenie kłamstwa jest drobną słabością, natomiast życie w zakłamaniu jest poważnym nieszczęściem. Naprawdę niebezpieczny jest rodzic, który żyje w zakłamaniu. „Wymagałem od mojego syna tylko jednego – zawsze absolutnej prawdy”, powiedział ojciec pewnego kradnącego szesnastolatka. Ten mężczyzna nienawidził swojej żony, zresztą z wzajemnością, chociaż ukrywali ten fakt pod maską „kochanych” i „najdroższych”. Syn mgliście wyczuwał, że coś z jego domem jest bardzo nie w porządku. Jakąż więc szansę ma syn takiego ojca, żeby nie wyrosnąć na typowego nieuczciwego człowieka, jeżeli dom jest jednym skandalicznym kłamstwem? Kradzieże chłopca były patetycznym sposobem szukania miłości, której nie było w jego domu.

Rzeczywiście, dziecko może kłamać naśladując rodziców. Jest niemożliwe aby dziecko było prawdomówne w domu, w którym ojciec i matka przestali się kochać. Żałosne pozory które rodzice starają się tworzyć nie są w stanie zmylić dziecka. Jest ono wpędzane w nierzeczywisty świat udawania. Pamiętaj, że dzieci czują, gdy nie widzą.

Kościoły unieśmiertelniają kłamstwo, że człowiek rodzi się grzeszny i że wymaga zbawienia. Prawo sprzyja kłamstwu, że ludzkość można ulepszyć przez nienawiść w formie kary. Lekarze wraz z firmami farmaceutycznymi podtrzymują kłamstwo, że zdrowie zależy od napychania się nieorganicznymi lekarstwami.

W społeczeństwie pełnym kłamstwa rodzicowi niezwykle trudno jest być uczciwym. Mówi swojemu dziecku: „Jeżeli będziesz się masturbował, to zwariujesz”. Wszystkie rodzicielskie kłamstwa zawierają niewiarygodną wprost niewiedzę na temat szkód wyrządzanych dziecku.

Uważam, że rodzice nie muszą kłamać; a nawet więcej, niech nie ważą się kłamać. Istnieje wiele domów bez kłamstwa i z nich właśnie pochodzą szczere dzieci o czystych oczach. Rodzic może odpowiedzieć zgodnie z prawdą na każde pytanie, począwszy od tego, skąd się biorą dzieci, aż do tego, ile lat ma mama.

Przez ponad czterdzieści lat ani razu świadomie nie skłamałem dziecku, co więcej, nigdy nie miałem na to ochoty. Ale nie jest to całkiem prawdą, ponieważ kiedyś poważnie skłamałem. Dziewczynka, której smutną historię znałem, ukradła funta. Grupa do spraw kradzieży – trzech chłopców – widziała, jak wydawała pieniądze na lody i papierosy. Przesłuchali ją. „Dostałam tego funta od Neilla”, powiedziała im, a oni przyprowadzili ją do mnie i spytali: „Dałeś Liz funta?” Wyczułem sytuację i odpowiedziałem uprzejmie: „Dałem, a co się stało?” Wiedziałem, że gdybym ją wtedy zdradził, to na zawsze straciłaby do mnie zaufanie. Jej symboliczna kradzież miłości w formie pieniędzy spotkałaby się znowu z wrogim odrzuceniem. Musiałem udowodnić, że bezwzględnie jestem po jej stronie. Wiedziałem, że gdyby jej dom był uczciwy i wolny, taka sytuacja nigdy by się nie zdarzyła. Skłamałem w pewnym celu – w leczniczym celu – ale w żadnym innym przypadku nie odważam się kłamać.

Dzieci doświadczające wolności nie kłamią zbyt wiele. Policjant z wioski przeżył raz ogromne zaskoczenie, gdy był świadkiem, jak do mojego biura wszedł chłopiec i powiedział: „Cześć, Neill, stłukłem okno w świetlicy”. Dzieci kłamią przede wszystkim, żeby się chronić. Kłamstwo kwitnie w domu, w którym panuje strach. Gdy zniknie strach, zniknie i kłamstwo.

Istnieje jednakże pewien rodzaj kłamstwa, który nie ma podłoża lękowego – kłamstwo wynikłe z fantazjowania. „Mamo, widziałem psa tak wielkiego jak krowa” jest na tym samym poziomie, co kłamstwo wędkarza o taakiej rybie, która mu się urwała. W takich wypadkach kłamstwo uwypukla osobowość kłamiącego. Najoczywistszym sposobem reakcji jest włączenie się w tę grę. Tak więc, gdy Billy mówi mi, że jego tata ma rolls-royce’a, ja na to: „Wiem. Świetne auto. Umiesz go prowadzić?” Wątpię, czy te romantyczne kłamstwa występowałyby u dzieci, które od urodzenia byłyby wychowywane w samoregulacji. Nie sądzę, że musiałyby one kompensować swoje poczucie niższości wymyślając niestworzone brednie.

73

Nieślubne dziecko nie wie, że jest z nieprawego łoża, ale czuje, że różni się od innych dzieci. Oczywiście, nie dzieje się tak, jeśli dziecko zna prawdę i żyje wśród ludzi, którym jest obojętne, czy ktoś urodził się w związku małżeńskim czy nie. Rodzice-ignoranci wyrządzają dzieciom tak wielką krzywdę swoimi kłamstwami i zakazami, ponieważ odczuwanie jest ważniejsze niż wiedza. Szkodzą raczej sercu dziecka niż jego głowie. Ale tylko serca, a nie głowy, wywołują nerwice.

Rodzice muszą powiedzieć adoptowanym dzieciom prawdę. Macocha, która pozwala na to, by dziecko z pierwszego małżeństwa wierzyło, że jest jej rodzonym synem, tylko szuka kłopotu i w większości przypadków go znajduje. Widywałem poważne urazy w późniejszym wieku, gdy nastolatki odkrywały prawdę. A poza tym zawsze znajdzie się jakiś pełen wrogości osobnik, który ze złośliwą satysfakcją powie młodemu człowiekowi prawdę.

Uzbrój swoje dzieci przeciwko wszystkim złośliwym plotkarzom decydując się na to, by nigdy nie okłamywać żadnego dziecka – ani swojego ani czyjegokolwiek. Nie ma innego sposobu poza mówieniem dziecku absolutnej prawdy. Jeżeli tata kiedyś siedział w więzieniu, synek powinien o tym wiedzieć. Jeżeli mama była bufetową, córce trzeba o tym powiedzieć.

Prawda staje się niezręczna, gdy pada pytanie: „Mamo, a które z nas kochasz najbardziej?” Powszechną i często nieprawdziwą odpowiedzią jest słodkie: „Kocham was wszystkich tak samo, skarbie”. Jaka powinna być odpowiedź, nie wiem. Być może kłamstwo jest tu usprawiedliwione, ponieważ druzgocące: „Najbardziej kocham Tommiego”, miałoby katastrofalne skutki.

Rodzic uczciwy w sprawach seksu nie będzie nieuczciwy w innych sprawach. W milionach domów roi się od kłamstw – kłamstw o policjantach, którzy przychodzą ukarać niegrzeczne dzieci; o tym, że palenie hamuje wzrost; albo że mamę boli głowa, zamiast że ma miesiączkę.

Niedawno nauczycielka odeszła z Summerhill, żeby uczyć w przedszkolu w Londynie. Jej mali uczniowie zapytali, skąd się biorą dzieci. Następnego ranka pół tuzina rozwścieczonych matek przyszło do szkoły i, wyzywając ją od „sprośnych suk”, zażądały jej zwolnienia.

Dziecko wychowane w swobodnej atmosferze nie będzie kłamać, ponieważ nie ma potrzeby. Nie będzie kłamało lękając się kary. Ale będzie mówiło kłamstwa wynikłe z fantazjowania – opowiadając niestworzone historie, które się nigdy nie zdarzyły.

Jeśli zaś chodzi o kłamanie wynikające z lęku, to widzę nowe pokolenie, które nie będzie miało przykrych prawd do ukrycia. Będzie szczere i uczciwe we wszystkim. Nie będzie potrzebowało słowa „kłamstwo” w swoim słowniku. Kłamstwo jest zawsze tchórzostwem, a tchórzostwo jest skutkiem niewiedzy.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ

W wielu domach ego dziecka jest tłumione, ponieważ rodzice traktują je jak wieczne niemowlęta. Znałem czternastoletnie dziewczyny, do których rodzice nie mieli na tyle zaufania, żeby pozwolić im na rozpalenie ognia w kominku. Rodzice mając najlepsze intencje, wzbraniają dzieciom odpowiedzialności.

– Musisz wziąć sweter, kochanie; na pewno będzie padać. – No i nie chodź blisko torów. – Umyłeś buzię? Pewnego razu, gdy przyjmowałem pewną dziewczynkę do Summerhill, jej matka powiedziała

mi, że ona bardzo się brudzi, i że musiała mówić jej dziesięć razy dziennie, żeby się umyła. Od następnego dnia po przybyciu do szkoły to dziecko brało zimną kąpiel codziennie rano i co najmniej dwie kąpiele gorące w ciągu tygodnia. Miało zawsze czystą twarz i ręce. Brak czystości w domu – który mógł zresztą istnieć tylko w wyobraźni matki – był spowodowany tym, że traktowano ją jako małe dziecko.

Dzieciom powinno się pozwolić ponosić niemal nieograniczoną odpowiedzialność za samych siebie. Przedszkolaki uczone systemem Montessori noszą wazy pełne gorącej zupy. Jeden z naszych najmłodszych uczniów, siedmiolatek, używa najrozmaitszych narzędzi: dłuta, siekiery, piły, noży. Ja częściej od niego ranię sobie palce.

74

Nie należy mylić obowiązku z odpowiedzialnością. Poczucia obowiązku powinno się nabywać później w życiu, jeżeli już w ogóle. Słowo obowiązek ma tak wiele ponurych skojarzeń. Mam na myśli kobiety, które rozminęły się z życiem i miłością, ponieważ czuły się zmuszone poczuciem obowiązku do pozostania ze swoimi starymi rodzicami i opiekowania się nimi. Mam na myśli małżeństwa, które już dawno przestały się kochać, ale dalej nieszczęśliwie żyją ze sobą z poczucia obowiązku. Niejedno dziecko w internacie czy na obozie letnim czuje, że obowiązek pisania do domu jest przykry, zwłaszcza jeśli trzeba to robić w niedzielne popołudnie.

To nieprawda, że odpowiedzialność wiąże się z wiekiem; to błąd, który oddaje młode życie w ręce słabych starych ludzi, których nazywamy mężami stanu, a których można by trafniej nazwać mężami zastoju. Z tego samego błędnego rozumowania wywodzi się założenie, że każdy członek rodziny jest opiekunem i przewodnikiem tych młodszych od siebie. Rodzicom trudno zrozumieć, że ich sześcioletni syn nie jest rozsądną, logiczną istotą, która rozumie takie na przykład zdanie: „Jesteś starszy od Tommiego i w twoim wieku powinieneś już wiedzieć, że nie wolno mu wybiegać na drogę”.

Dziecko nie powinno być nakłaniane do przyjmowania na siebie odpowiedzialności, do której nie jest gotowe, ani też obarczane podejmowaniem decyzji, do podejmowania których jest jeszcze za młode. Dewizą musi być zdrowy rozsądek.

W Summerhill nie pytamy naszych pięciolatków, czy życzą sobie krat przed kominkiem. Nie prosimy sześciolatka, by zdecydował, czy może wyjść na dwór, gdy ma gorączkę. Nie pytamy też skonanego dziecka, czy powinno iść do łóżka, gdy jest przemęczone. Nie prosi się go wszak o pozwolenie na podanie zapisanych przez lekarza medykamentów, gdy jest chore.

Lecz narzucanie autorytetu – koniecznego autorytetu – bynajmniej nie jest sprzeczne z poglądem, że dziecko powinno mieć tyle odpowiedzialności, ile tylko jest w stanie zaakceptować w swoim wieku. Ustalając granice odpowiedzialności, rodzic powinien zawsze przysłuchiwać się swojemu wewnętrznemu głosowi. Musi najpierw zbadać samego siebie.

Na przykład rodzice, którzy odmawiają dzieciom prawa do wybierania własnych ubrań, kierują się zwykle myślą, że dziecko mogłoby wybrać takie ubranie, które nie odpowiadałoby ich pozycji społecznej.

Rodzice, którzy cenzurują lekturę dziecka, filmy, czy przyjaciół, próbują, ogólnie rzecz biorąc, narzucić dziecku siłą swoje własne poglądy. Tacy rodzice jedynie racjonalizują własną postawę mówiąc, że wiedzą, co jest najlepsze, podczas gdy ich ukrytą motywacją jest najprawdopodobniej chęć sprawowania autorytarnej władzy.

Ogólnie mówiąc, rodzice powinni pozwalać dziecku na jak najwięcej odpowiedzialności, biorąc pod uwagę jego fizyczne bezpieczeństwo. Tylko w ten sposób rozwiną oni w dziecku pewność siebie.

POSŁUSZEŃSTWO A DYSCYPLINA

Pojawia się heretyckie pytanie: „Dlaczego dziecko powinno być posłuszne?” Moja odpowiedź brzmi: „Dziecko musi słuchać, żeby zaspokoić pragnienie władzy u dorosłych. W przeciwnym bowiem razie dlaczego dziecko miałoby być posłuszne?”

„W porządku – mówisz – ale ono może zmoczyć sobie nogi, gdy nie posłucha polecenia, żeby włożyło buty; może nawet spaść ze skały, gdy nie posłucha krzyku ojca”. Tak, oczywiście, dziecko powinno słuchać, gdy chodzi o sprawę życia czy śmierci. Lecz jak często dziecko jest karane za nieposłuszeństwo w sprawach życia czy śmierci? Rzadko, jeżeli w ogóle. Zwykle się je wtedy przytula wykrzykując: „Mój skarbie! Dzięki Bogu, że nic ci się nie stało!” Dziecko jest zwykle karane za drobiazgi.

Można prowadzić dom, w którym nie żąda się posłuszeństwa. Jeżeli mówię do dziecka: „Weź książki i idź na lekcję angielskiego”, ono może odmówić, gdy nie jest zainteresowane angielskim. Jego nieposłuszeństwo wyraża po prostu jego własne pragnienia, które oczywiście nikomu nie przeszkadzają ani nikogo nie krzywdzą. Natomiast jeżeli mówię: „Posadziłem coś w środkowej

75

części ogrodu: nie wolno tam biegać!”, wszystkie dzieci akceptują to, co mówię w sposób bardzo podobny do tego, jak akceptują polecenie Derricka: „Nikomu nie wolno brać mojej piłki, jeżeli mnie przedtem nie spyta”. Bowiem posłuszeństwo powinno być kwestią wzajemnych ustępstw. Czasami zdarza się w Summerhill nieposłuszeństwo w stosunku do reguł ustanowionych na Ogólnym Spotkaniu Szkoły. W takim wypadku dzieci mogą same podjąć działania. Niemniej jednak Summerhill na ogół obywa się bez autorytetu czy posłuszeństwa. Każdy może robić, co mu się podoba, dopóki nie narusza wolności innych. A jest to cel możliwy do zrealizowania w każdej społeczności.

W sytuacji samoregulacji w domu nie ma autorytetu. Oznacza to, że nie ma podniesionych głosów i gardłowania: „Ja tak mówię! Ty musisz słuchać”. W rzeczywistości istnieje, oczywiście, autorytet. Taki autorytet można by nazwać ochroną, troską, albo odpowiedzialnością dorosłego. Taki autorytet czasami wymaga posłuszeństwa, a czasami sam jest posłuszny. Tak więc mogę powiedzieć do mojej córki: „Nie wnoś tego błota i wody do salonu”. Jest to takie samo życzenie, jak to gdy ona mówi do mnie: „Wyjdź z mojego pokoju, tato. Nie chcę, żebyś teraz tu był”, a ja, rzecz jasna, spełniam je bez słowa.

Pokrewne karze jest rodzicielskie żądanie, żeby dziecko nie porywało się na rzeczy, które są ponad jego siły, żeby „nie jadło oczami”. I to dosłownie – bowiem często oczy dziecka są większe niż jego żołądek i domaga się ono pełnego po brzegi talerza, którego nie jest w stanie opróżnić. Zmuszanie dziecka, żeby zjadło wszystko, co ma na talerzu, jest niewłaściwe. Dobre rodzicielstwo to umiejętność identyfikowania się z dzieckiem, rozumienie motywów jego postępowania, zdawanie sobie sprawy z jego ograniczeń bez żywienia ukrytej urazy.

Pewna matka napisała, że chce, aby córka była jej posłuszna. Ja uczyłem jej córkę posłuszeństwa wobec siebie samej. Matka twierdzi, że jest ona nieposłuszna, lecz ja twierdzę, że ona jest zawsze posłuszna. Pięć minut temu przyszła do mojego pokoju podyskutować o psach i ich tresurze. „Uciekaj – powiedziałem – jestem zajęty pisaniem”. I wyszła bez słowa. Posłuszeństwo powinno być towarzyską uprzejmością. Dorośli nie powinni mieć żadnego prawa do posłuszeństwa ze strony dzieci. Musi ono pochodzić od wewnątrz – a nie być narzucane z zewnątrz.

Dyscyplina jest środkiem do celu. Dyscyplina w wojsku jest nakierowana na wyrobienie sprawności w walce. Wszelka tego typu dyscyplina podporządkowuje poszczególne jednostki sprawie. W zdyscyplinowanych krajach życie ludzkie jest tanie.

Istnieje, jednakże, inna dyscyplina. W orkiestrze pierwszy skrzypek słucha dyrygenta, ponieważ jemu równie mocno jak dyrygentowi zależy na dobrym wykonaniu utworu. Stającemu na baczność szeregowcowi z reguły nie zależy na sprawności armii. Każde wojsko rządzone jest głównie za pomocą strachu, a żołnierz wie, że jeżeli nie posłucha, zostanie ukarany. Dyscyplina w szkole może być rodzajem dyscypliny takiej jak w orkiestrze, jeżeli nauczyciele są dobrzy. Zbyt często jednak panuje tam dyscyplina typu wojskowego. To samo odnosi się do domu. Szczęśliwy dom jest jak orkiestra i ma takiego samego ducha współpracy. Nieszczęśliwy dom podobny jest do koszar, w których rządzi nienawiść i dyscyplina.

Dziwne jest to, że domy, w których panuje dyscyplina jak w orkiestrze, często tolerują szkołę o dyscyplinie typu wojskowego. Chłopcy nigdy nie bici w domu, tam są bici przez nauczycieli. Przybysz ze starszej i mądrzejszej planety bez wątpienia uważałby rodziców z tego kraju za kretynów, gdyby dowiedział się, że w niektórych szkołach podstawowych, także dzisiaj, małe dzieci są karane za błędy w dodawaniu czy ortografii. Gdy ludzcy rodzice protestują przeciwko szkolnej dyscyplinie opartej na biciu i oddają sprawę do sądu, wtedy w większości przypadków, prawo staje po stronie karzącego nauczyciela.

Rodzice mogliby obalić karanie cielesne jutro – gdyby chcieli. Widocznie większość nie chce. Ten system im odpowiada. Utrzymuje on w ryzach ich dziewczyny i chłopców. Nienawiść dziecka jest sprytnie kierowana na karzącego nauczyciela, a nie na rodziców, którzy wynajmują go do wykonania brudnej roboty. Ten system odpowiada takim rodzicom, ponieważ im samym nie pozwolono żyć i kochać. Z nich także zrobiono niewolników grupowej dyscypliny, i ci biedacy nie potrafią sobie teraz wyobrazić wolności.

76

Prawdą jest, że w domu musi być jakaś dyscyplina. Zazwyczaj jest to dyscyplina, która chroni indywidualne prawa każdego członka rodziny. Na przykład ja nie pozwalam mojej córce Zoe bawić się moją maszyną do pisania. Ale w szczęśliwej rodzinie ten rodzaj dyscypliny ustala się sam. Życie jest przyjemnością wzajemnego dawania i brania. Rodzice i dzieci są przyjaciółmi, współpracownikami.

W nieszczęśliwym domu dyscypliny używa się jako oręża nienawiści, a posłuszeństwo staje się cnotą. Dzieci są rzeczami, które się posiada, więc muszą przynosić zaszczyt właścicielom. Okazuje się, że rodzic, któremu najbardziej zależy na tym, żeby Billy nauczył się pisać i czytać, to często osoba, która uważa, że nie powiodło się jej w życiu dlatego, że nie zdobyła odpowiedniego wykształcenia.

Rodzic, który nie akceptuje samego siebie, jest tym, który wierzy w surową dyscyplinę. Jowialny lew salonowy z repertuarem sprośnych historyjek surowo strofuje swego syna za mówienie o ekskrementach. Skłonna do kłamstwa matka daje klapsa swojemu dziecku, gdy ono kłamie. Widziałem, jak mężczyzna z fajką w zębach spuszczał lanie swojemu synowi za palenie papierosów. Słyszałem, jak inny mężczyzna mówił, bijąc syna: „Już ja cię nauczę kląć, ty gnojku”. Gdy zaprotestowałem, odpowiedział bez namysłu: „Gdy ja klnę, to co innego. A on jest tylko dzieckiem”.

Surowa dyscyplina w domu jest zawsze projekcją samonienawiści. Przez całe życie dorosły dążył do perfekcji, której nigdy nie udało mu się osiągnąć i teraz próbuje znaleźć ją w swoich dzieciach. A wszystko przez to, że nie umie kochać, ze boi się przyjemności jak samego diabła. To jest, oczywiście, powód, dla którego człowiek wymyślił Diabła – faceta, który ma wszystko co najlepsze, kocha życie, radość i seks. Celem doskonałości jest pokonanie Szatana. Z tego wywodzi się mistycyzm i irracjonalizm, religia i ascetyzm. Wywodzi się z tego także umartwianie ciała pod postacią bicia, wstrzemięźliwości seksualnej i impotencji.

Uzasadnione wydaje się stwierdzenie, że dom, w którym panuje surowa dyscyplina, ma na celu kastrację w jej najszerszym znaczeniu, kastrację samego życia. Żadne posłuszne dziecko nie może nigdy stać się wolną kobietą czy mężczyzną. Nikt karany za masturbację nie może w pełni przeżywać doznań seksualnych.

Powiedziałem wcześniej, że rodzic chce, aby jego dziecko stało się tym, czym jemu czy jej nie udało się zostać. Jest w tym jeszcze coś więcej: pełen własnych zahamowań rodzic jest jednocześnie przeświadczony, że jego dziecko nie powinno mieć więcej z życia niż miał on sam. Nieżywi rodzice nie pozwolą swoim dzieciom żyć pełnią życia. Ponadto są zwykle pełni nadmiernego lęku przed przyszłością. Dyscyplina, sądzą, uratuje ich dzieci. Ten sam brak zaufania do swojego wewnętrznego „ja” powoduje, że żądają oni zewnętrznego Boga, który wymusi dobroć i prawdę. Dyscyplina jest więc gałęzią religii.

Zasadnicza różnica między Summerhill a typową szkołą polega na tym, że my w Summerhill mamy wiarę w osobowość dziecka. My wiemy, że Tom, jeśli zechce być lekarzem, będzie uczył się z własnej woli, żeby zdać egzaminy. Zdyscyplinowana szkoła jest pewna, że Tom nigdy nie będzie lekarzem, jeśli się go nie zbije, lub w ten czy inny sposób nie zmusi do nauki w określonych godzinach.

Przyznaję, że nieraz łatwiej jest wyeliminować dyscyplinę ze szkoły niż z rodzinnego domu. W Summerhill, gdy jakiś siedmiolatek robi się nieznośny, cała społeczność wyraża swoje niezadowolenie. A ponieważ akceptacja to coś, czego pragnie każdy, takie dziecko uczy się dobrze zachowywać. Nie potrzeba żadnej musztry.

W domu natomiast, gdzie wchodzi w grę wiele czynników emocjonalnych i innych okoliczności, nie jest tak łatwo. Zagoniona matka, gotując obiad, nie może potraktować swego dziecka społeczną dezaprobatą. Ani zmęczony ojciec, gdy stwierdza, że jego nowa grządka kwiatów jest dokładnie stratowana. Chciałbym podkreślić rzecz następującą: w domu, w którym

dziecko od początku stanowiło samo o sobie, nie powstaje zapotrzebowanie na dyscyplinę. Parę lat temu odwiedziłem w Maine mojego przyjaciela, Wilhelma Reicha. Jego syn, Peter,

miał wtedy trzy lata. Tuż obok domu było głębokie jezioro. Reich i jego żona po prostu powiedzieli synowi, że nie powinien zbliżać się do wody. Ponieważ nie doświadczył on pełnego nienawiści

77

treningu, zatem miał zaufanie do swoich rodziców i nie zbliżał się do jeziora. Jego rodzice wiedzieli, że nie muszą się martwić. Natomiast rodzice, którzy utrzymują dzieci w ryzach za pomocą strachu i autorytetu, mieszkaliby tam w stanie ciągłego zdenerwowania. Dzieci są tak przyzwyczajone do tego, że się je okłamuje, że gdy matka mówi, iż jezioro jest niebezpieczne, one jej po prostu nie wierzą. Mają buntownicze pragnienie wejścia do wody.

Dyscyplinowane dziecko wyrazi swą nienawiść do autorytetu denerwując rodziców. Rzeczywiście, wiele złych zachowań dzieci jest widocznym dowodem złego ich traktowania. Przeciętne dziecko akceptuje to, że rodzice wiedzą, co mówią – jeżeli w domu jest miłość. Gdy w domu panuje nienawiść, dziecko nie akceptuje niczego. Albo akceptuje rzeczy negatywnie: jest destrukcyjne, bezczelne i nieuczciwe.

Dzieci są mądre. Na miłość odpowiedzą miłością, a na nienawiść zareagują nienawiścią. Bez trudu reagują na dyscyplinę typu współpracy w drużynie. Twierdzę, że zło nie jest wcale bardziej typowe dla natury ludzkiej niż dla natury królika czy lwa. Uwiąż psa na łańcuchu, a dobry pies stanie się złym psem. Stosuj dyscyplinę w stosunku do dziecka, a dobre, społecznie nastawione dziecko stanie się dzieckiem złym, nieszczerym i pełnym nienawiści. To smutne, że większość ludzi jest pewna, że zły chłopiec chce takim być; wierzą oni, że z pomocą Boga albo solidnego kija, dziecko wykorzysta moc wyboru dobra. A jeżeli tego nie zrobi, no to już oni cholernie dobrze się przyłożą, żeby cierpiało za swoją krnąbrność.

W pewnym sensie duch tradycyjnej szkoły symbolizuje to wszystko, czym jest dyscyplina. Dawno temu dyrektor pewnej dużej szkoły dla chłopców, zapytany o to, jacy są chłopcy w jego szkole, odpowiedział: „Tacy, którzy wychodzą stąd bez idei i bez ideałów. Będą mięsem armatnim w każdej wojnie i nie zastanowią się przy tym ani przez chwilę, o co w niej chodzi i dlaczego walczą”.

Nie uderzyłem dziecka przez prawie sześćdziesiąt lat. A jednak, jako młody nauczyciel, lałem dzieci ile wlazło, nawet się nad tym nie zastanawiając. Teraz nie biję dzieci, bo zdałem sobie sprawę z niebezpieczeństw bicia oraz jestem w pełni świadomy nienawiści, która się za nim kryje.

W Summerhill traktujemy dzieci jak równych sobie. Krótko mówiąc, szanujemy indywidualność i osobowość dziecka tak jak szanowalibyśmy indywidualność i osobowość dorosłego, pamiętając, że dziecko jest inne niż dorosły. Przecież my, dorośli, nie żądamy, żeby dorosły wujek Bill zjadł wszystko z talerza, gdy ten nie lubi marchewki, ani żeby tata umył ręce, zanim usiądzie do stołu. Ustawicznie karcąc dzieci powodujemy, że czują się gorsze. Ranimy ich naturalną godność. Wszystko to jest kwestią względnych wartości. Na litość boską, jakież doprawdy ma znaczenie to, że Tommy usiądzie do stołu z brudnymi rękami?

Życie dzieci, wobec których stosowano złego rodzaju dyscyplinę, jest jednym wielkim kłamstwem. Nie odważają się być sobą. Stają się niewolnikami ustalonych powierzchownych zwyczajów i manier. Bez dyskusji akceptują swoje głupie niedzielne ubrania. Ponieważ zasadniczą przyczyną dyscypliny jest lęk przed krytyką. Kara ze strony kolegów nie zawiera strachu. Ale gdy karze dorosły, lęk pojawia się automatycznie. Bo dorosły jest duży, silny i wzbudzający grozę. A co najważniejsze, jest symbolem matki czy ojca, których dziecko się boi.

Przez z górą czterdzieści lat przyglądam się przybywającym do Summerhill złośliwym, impertynenckim i pełnym nienawiści dzieciom. W każdym z nich następuje stopniowa zmiana. Z czasem te zepsute dzieci stają się radosne, społeczne, szczere i życzliwe.

Przyszłość ludzkości zależy od nowych rodziców. Jeżeli zniszczą oni siłę życiową swoich dzieci przez arbitralny autorytet, to zbrodnie, wojny i nieszczęścia będą nadal trwały. Jeżeli pójdą śladami swoich żądających posłuchu rodziców, utracą miłość swoich dzieci. Ponieważ człowiek nie może kochać tego, czego się boi.

Przyczyną nerwicy jest rodzicielska dyscyplina – dokładne przeciwieństwo rodzicielskiej miłości. Nie można mieć dobrej natury ludzkiej, gdy traktuje się ją nienawiścią, karą i stłumieniem. Jedyną drogą jest droga miłości.

Kochające środowisko, bez rodzicielskiej dyscypliny, usunie większość kłopotów dzieciństwa.

Chcę, żeby rodzice to sobie uświadomili. Jeżeli stworzą swoim dzieciom dom pełen miłości i akceptacji to złośliwość, nienawiść i destrukcyjność nigdy się nie pojawią.

78

NAGRODY I KARY

Niebezpieczeństwo związane z nagradzaniem dziecka nie jest tak silne, jak to związane z karaniem, lecz podkopywanie morale dziecka przez dawanie nagród jest subtelniejsze. Nagrody są niepotrzebne i negatywne. Proponowanie nagrody za zrobienie czegoś równa się stwierdzeniu, że to coś, samo w sobie, nie jest warte zrobienia.

Żaden artysta nie pracuje nigdy wyłącznie dla nagrody pieniężnej. Jedną z jego nagród jest radość tworzenia. Ponadto nagrody popierają najgorszą cechę systemu rywalizacyjnego. Zdobyć przewagę nad drugim człowiekiem to niegodziwy cel.

Dawanie nagród ma zły psychologiczny wpływ na dzieci, ponieważ wywołuje zazdrość. Niechęć danego chłopca do młodszego brata zaczyna się często od uwagi matki: „Twój braciszek umie to zrobić lepiej od ciebie”. Dla dziecka uwaga matki jest nagrodą daną młodszemu bratu za to, że ten jest lepszy.

Jeśli weźmiemy pod uwagę naturalne zainteresowanie dziecka rzeczami, zaczniemy zdawać sobie sprawę z niebezpieczeństw zarówno nagród jak i kar. Nagrody i kary przyczyniają się do wywierania presji na dziecko w celu wzbudzenia jego zainteresowania. Ale prawdziwe zainteresowanie jest siłą życiową całej osobowości, a jako takie jest całkowicie spontaniczne. Można wymusić uwagę, ponieważ uwaga jest aktem świadomości. Można skupić uwagę na tablicy i jednocześnie interesować się piratami. Nie można jednak wymusić zainteresowania. Nikt nie jest w stanie zmusić mnie, żebym interesował się, powiedzmy, zbieraniem znaczków ani ja sam siebie nie jestem w stanie do tego zmusić. Pomimo to, zarówno nagrody jak i kary próbują wymusić zainteresowanie.

Mam duży ogród. Grupa dziewczynek i chłopców byłaby bardzo pomocna w czasie plewienia. Można by rozkazać im, żeby mi pomogli w pracy. Ale te ośmio-, dziewięcio- i dziesięcioletnie dzieci nie mają jeszcze żadnego własnego zdania na temat konieczności plewienia. One się tym po prostu nie interesują.

Podszedłem kiedyś do grupy małych chłopców. „Czy któryś z was nie chce mi pomóc trochę poplewić?”, spytałem. Odmówili wszyscy. Zapytałem, dlaczego. Odpowiedzieli: „To nudne!”, „Niech sobie rosną!”, „Jestem bardzo zajęty tą krzyżówką”, „Nienawidzę pracować w ogrodzie”.

Dla mnie plewienie też jest nudne. Ja też lubię zająć się krzyżówką. A tak żeby być całkiem w porządku w stosunku do tych dzieci, cóż je obchodzi pielenie? To jest mój ogród. Ja odczuwam dumę, widząc kiełkujący groszek. Ja oszczędzam pieniądze na jarzynach. Krótko mówiąc, ogród przynosi mi korzyść. Nie mogę wymusić zainteresowania u dzieci, gdy to zainteresowanie nie powstaje w nich samych. Miałbym jedyne wyjście: wynająć dzieci do pracy za tyle to a tyle za godzinę. Wtedy one i ja bylibyśmy w podobnym położeniu: ja byłbym zainteresowany moim ogrodem, a one zarobieniem dodatkowych pieniędzy.

Zainteresowanie jest, w istocie, zawsze egoistyczne. Czternastoletnia Maud często pomaga mi w ogrodzie, chociaż twierdzi, że nienawidzi prac ogrodowych. Ale nie nienawidzi mnie. Plewi, bo chce być ze mną. To zaspokaja w danym momencie jej własny interes.

Gdy Derrick, który także nie znosi plewienia, zgłasza chęć pomocy, to wiem, że zamierza ponowić prośby o scyzoryk, którego mi zazdrości. Jest to jego jedyny interes w tej sprawie.

Nagroda powinna być przede wszystkim subiektywna; dawać zadowolenie z siebie i z wykonanej pracy. Przychodzą na myśl niewdzięczne zajęcia: kopanie węgla, dopasowywanie nakrętki nr 50 do sworznia nr 51, kopanie kanałów, dodawanie liczb. Na świecie jest mnóstwo prac, które same w sobie nie są ani interesujące ani przyjemne. Wydaje się, że przystosowujemy nasze szkoły do tej życiowej posępności. Zmuszając uczniów, by skupili uwagę na przedmiotach, które ich nie interesują, w gruncie rzeczy warunkujemy ich do pracy, która nie będzie sprawiać im przyjemności.

To, że Mary uczy się czytać czy pisać, powinno wynikać z jej zainteresowania tymi zajęciami – a nie z tego, że obiecano jej nowy rower za celujące stopnie, ani też z tego, że mama się ucieszy.

79

Pewna matka powiedziała swojemu synowi, że jeżeli przestanie ssać kciuk, to da mu radio. Jak można wywoływać tak nieuczciwy konflikt u jakiegokolwiek dziecka! Ssanie kciuka jest aktem nieświadomym, poza kontrolą woli. Dziecko może dokonywać odważnych, świadomych wysiłków, żeby pozbyć się nawyku. Lecz podobnie jak kompulsywny onanista, raz za razem będzie ponosić klęski, gromadząc tym samym rosnący ciężar winy i cierpienia.

Rodzicielski lęk o przyszłość jest niebezpieczny, gdy wyraża się w propozycjach bliskich przekupstwu: „Jeżeli nauczysz się czytać, kochanie, tatuś kupi ci skuter”. Ten sposób prowadzi do łatwej akceptacji naszej chciwej, nastawionej na zysk cywilizacji. Z przyjemnością mogę powiedzieć, że widziałem więcej niż jedno dziecko, które wolało analfabetyzm od błyszczącego, nowego roweru.

Odmianą takiej formy przekupstwa jest mówienie rzeczy, które mają sprowokować emocje dziecka: „Mama będzie bardzo nieszczęśliwa, jeśli zawsze będziesz najgorszy w klasie”. Obydwa te sposoby przekupstwa mijają się z autentycznym dobrem dziecka.

Żywię równie silne uczucia, gdy chodzi o zmuszanie dzieci do tego, żeby wykonywały za nas pracę. Jeżeli chcemy, żeby dzieci pracowały za nas, powinniśmy im płacić według ich możliwości. Żadne dziecko nie chce zbierać dla mnie cegieł tylko dlatego, że zdecydowałem się przebudować zwalony mur. Natomiast gdy zaproponuję jakąś sumę za pełną taczkę, być może chłopcy pomogą mi chętnie, ponieważ wchodzić będzie w grę także ich korzyść. Niemniej jednak nie podoba mi się idea uzależniania kieszonkowego dziecka od wykonania przez nie jakiejś pracy. Rodzice powinni dawać nie oczekując niczego w zamian.

Kara nigdy nie może być wymierzona sprawiedliwie, bowiem żaden człowiek nie potrafi być sprawiedliwy. Sprawiedliwość zakłada całkowite zrozumienie. Sędziowie nie są bardziej moralni niż śmieciarze, ani też nie są bardziej wolni od uprzedzeń. Sędziemu, który jest zdecydowanym konserwatystą i militarystą, może być trudno być sprawiedliwym w stosunku do antymilitarysty, aresztowanego za wznoszenie okrzyków „Precz z wojskiem!”

Świadomie czy nieświadomie, nauczyciel okrutny w stosunku do dziecka, które popełniło jakieś przewinienie seksualne, prawie na pewno ma głębokie poczucie winy związane z seksem. Sędzia o nie uświadomionych skłonnościach homoseksualnych będzie najprawdopodobniej bardzo surowy wydając wyrok na więźnia oskarżonego o praktyki homoseksualne.

Nie możemy być sprawiedliwi, ponieważ nie znamy samych siebie i nie rozpoznajemy własnych stłumionych dążeń. Jest to tragicznie krzywdzące w stosunku do dzieci. Dorosły wychowując dzieci, nigdy nie wyzbywa się swoich kompleksów. Jeżeli my sami jesteśmy ograniczeni przez stłumione lęki, nie potrafimy uczynić naszych dzieci wolnymi. Obdarzamy je jedynie naszymi własnymi kompleksami. Gdy próbujemy zrozumieć samych siebie, z trudem przychodzi nam karanie dziecka, na którym wyładowujemy swój gniew na coś zupełnie innego. Dawno temu, w zamierzchłych czasach, grzmociłem chłopców ile wlazło, bo się martwiłem – inspektor przyjeżdżał, albo pokłóciłem się z przyjacielem. Ale też jakikolwiek inny pretekst byłby dobry zamiast samozrozumienia, zamiast uświadomienia sobie, na co naprawdę jestem zły. Dzisiaj wiem z doświadczenia, że karanie jest niepotrzebne. Nigdy nie karzę dziecka; nigdy nie mam pokusy, żeby ukarać dziecko.

Niedawno powiedziałem do pewnego chłopca, nowego ucznia, który zachowywał się bardzo aspołecznie: „Stosujesz te wszystkie głupie chwyty, żeby sprowokować mnie do tego, żebym cię trzasnął, bo całe twoje życie było jednym wielkim laniem. Ale tracisz czas. Nie ukarzę cię, cokolwiek zrobisz”. Przestał się tak zachowywać. Nie potrzebował dłużej czuć się bardzo złym.

Karanie jest zawsze aktem nienawiści. W akcie karania nauczyciel czy rodzic nienawidzi dziecka – a dziecko zdaje sobie z tego sprawę. Pozorny wyrzut sumienia lub czuła miłość, jakie okazuje zbite dziecko rodzicowi, nie jest prawdziwą miłością. Tak naprawdę zbite dziecko odczuwa nienawiść, którą musi ukrywać, żeby nie czuć się winnym. Bowiem lanie wpędziło dziecko w fantazjowanie: Chciałbym, żeby mojego ojca szlag trafił. Takie fantazjowanie natychmiast wywołuje poczucie winy – Chciałem, żeby mój ojciec umarł! Jestem strasznym grzesznikiem.

I wyrzuty sumienia pchają dziecko na kolana ojca w pozornej czułości. Ale pod spodem, nienawiść już tam jest – i zostanie.

80

Co gorsza, karanie tworzy zawsze błędne koło. Lanie jest wyładowaniem nienawiści, a każde kolejne lanie na pewno wzbudza jej w dziecku coraz więcej. Po czym, w miarę jak jego wzmożone emocje wyrażają się w jeszcze gorszym zachowaniu, spuszcza mu się następne lanie. Ta druga tura bicia powoduje dalszy przyrost nienawiści u dziecka. Rezultatem takiego postępowania jest źle wychowany, nadąsany, destrukcyjny i pełen nienawiści człowieczek, tak przyzwyczajony do kary, że grzeszy po to, aby wywołać jakąś reakcję emocjonalną ze strony rodziców. Bowiem nawet pełna wrogości reakcja emocjonalna jest dobra, gdy nie ma miłości. Tak więc dziecko jest bite – i okazuje skruchę. Ale następnego ranka zaczyna znowu ten sam stary cykl.

Na tyle, na ile zdołałem zaobserwować, wewnątrzsterowne dziecko nie potrzebuje żadnego karania oraz nie przechodzi przez ten cykl nienawiści. Nigdy nie jest karane i nie potrzebuje źle się zachowywać. Kłamstwo i niszczenie rzeczy nie są mu potrzebne. O jego ciele nie mówiono, że jest brudne czy grzeszne. Nie musiało buntować się przeciw autorytetowi czy też bać się rodziców. Niekiedy będzie miewało napady złego humoru, ale będą one krótkotrwałe i nie prowadzące do nerwicy.

Prawda, że trudno zdecydować, co jest, a co nie jest karą. Kiedyś chłopiec pożyczył moją najlepszą piłę. Znalazłem ją następnego dnia, moknącą na deszczu. Powiedziałem mu, że tej piły już mu nie pożyczę. To nie była kara, bowiem kara zawsze odwołuje się do moralności. Zostawienie piły na deszczu było dla niej niedobre, ale sam czyn nie był niemoralny. Dla dziecka ważne jest, żeby nauczyło się, iż nie można pożyczać czyichś narzędzi, a potem ich niszczyć, że nie można niszczyć czyjejś własności ani osoby. Ponieważ pozwalanie mu na wszystko, pozwalanie, żeby robiło to, na co ma ochotę, kosztem innych, jest dla niego złe. Daje to w efekcie zepsute dziecko, a zepsute dziecko jest złym obywatelem.

Jakiś czas temu przyszedł do nas chłopiec, który w swojej starej szkole terroryzował wszystkich rzucając przedmiotami, a nawet grożąc morderstwem. Próbował podobnych zagrywek ze mną. Szybko doszedłem do wniosku, że wykorzystywał swoją złość do tego, żeby straszyć ludzi i zwracać w ten sposób na siebie ich uwagę.

Któregoś dnia wszedłem do pokoju zabaw i zobaczyłem wszystkie dzieci zbite w gromadkę w jednym końcu pokoju. W drugim stał ten postrach z młotkiem w rękach. Groził, że uderzy każdego, kto się do niego zbliży.

– No, dość tego! – powiedziałem ostro. – Nie boimy się ciebie. Upuścił młotek i rzucił się na mnie. Gryzł mnie i kopał.

– Za każdym razem, jak mnie uderzysz albo ugryziesz – powiedziałem spokojnie – ja ci oddam.

Tak też zrobiłem. Bardzo szybko zaprzestał walki i uciekł z pokoju. To nie była kara. To była konieczna nauczka: uczenie, że nie można bezkarnie ranić innych

dla własnej przyjemności. W większości domów karze się za nieposłuszeństwo. Także w szkołach nieposłuszeństwo

i bezczelność uważane są za wielkie zbrodnie. Gdy byłem młodym nauczycielem i miałem zwyczaj bić dzieci, na co pozwalano wówczas większości nauczycieli w Wielkiej Brytanii, byłem zawsze najbardziej wściekły na chłopca, który nie był mi posłuszny. Moja mała godność była raniona. Byłem przecież bożkiem w klasie, tak jak tata był bożkiem w domu. Karać za nieposłuszeństwo to identyfikować się z wszechmocnym Bogiem: Nie będziesz miał innych Bogów przede mną.

Już później, gdy uczyłem w Niemczech i Austrii, było mi zawsze wstyd, gdy nauczyciele pytali mnie, czy w Anglii stosuje się kary cielesne. W Niemczech nauczyciel, który bije dziecko, jest sądzony za pobicie i zwykle skazywany. Chłosta i bicie pasem w brytyjskich szkołach przynosi nam ogromny wstyd.

Lekarz z dużego miasta powiedział mi kiedyś: „W jednej z naszych szkół dyrektorem jest pewien brutal, który dotkliwie bije dzieci. Często przyprowadzają do mnie te, które doprowadził do nerwicy, ale ja nie mogę nic zrobić. Opinia publiczna i prawo są po jego stronie”.

Nie tak dawno temu gazety drukowały artykuły o sprawie, w której sędzia powiedział dwóm zbłąkanym braciom, że gdyby dostali porządne lanie parę razy w życiu, nigdy nie stanęliby przed

81

sądem. W miarę badania dowodów okazało się, że ci dwaj chłopcy byli bici przez ojca niemal co wieczór.

Salomon wyrządził więcej szkody swoją teorią kija niż pożytku swoimi przysłowiami. Żaden człowiek z choć odrobiną zdolności do introspekcji nie potrafiłby zbić dziecka, czy nawet nie potrafiłby chcieć tego zrobić.

Powtórzę: uderzenie dziecka wywołuje u niego lęk tylko wtedy, gdy wiąże się to z ideą

moralną, z pojęciem zła. Jeżeli urwis z ulicy zrzuci mi kapelusz grudą gliny, a ja złapię go i dam mu w ucho, będzie on uważał moją reakcję za naturalną. Żadna krzywda nie zostanie wyrządzona duszy chłopca. Natomiast gdybym poszedł do dyrektora jego szkoły i żądał ukarania winowajcy, lęk wywołany przez karę byłby dla niego zły. Całe zdarzenie stałoby się natychmiast kwestią moralności i kary. Dziecko czułoby, że popełniło przestępstwo.

Łatwo można sobie wyobrazić następującą scenę: Ja stoję tam, trzymam mój ubłocony kapelusz. Dyrektor siedzi utkwiwszy morderczy wzrok w chłopca. Ten stoi ze spuszczoną głową. Godność oskarżycieli przejmuje go grozą. Goniąc za nim po ulicy byłem mu równy. Nie miałem żadnej godności po tym, jak strącił mi kapelusz. Byłem po prostu innym facetem. Chłopiec odebrał konieczną w życiu lekcję – nauczkę, że jeśli uderzysz faceta, to on się wkurzy i ci odda.

Karanie nie ma nic wspólnego z porywczością. Karanie jest zimne i sprawiedliwe. Karanie jest wysoce moralne. Karzący oświadcza, że jest to wyłącznie dla dobra winowajcy. (W przypadku kary śmierci, dla dobra społeczeństwa.) Karanie jest aktem, w którym człowiek identyfikuje się z Bogiem i wydaje osąd moralny.

Wielu rodziców wyznaje zasadę, że skoro Bóg nagradza i karze, oni także powinni nagradzać i karać swoje dzieci. Tacy rodzice bardzo starają się być sprawiedliwi, a często przekonują samych siebie, że karzą dziecko dla jego dobra. To boli mnie bardziej niż ciebie – jest może nie tyle kłamstwem, co pobożnym samooszustwem.

Należy pamiętać, że religia i moralność robią z kary instytucję poniekąd atrakcyjną. Bowiem kara ratuje sumienie. „Zapłaciłem za to!” – mówi grzesznik.

Na wykładach, w czasie przeznaczonym na zadawanie pytań, często wstaje jakiś człowiek pamiętający dawne czasy i mówi: „Mój ojciec nieraz przyłożył mi pantoflem, i nie mam mu tego za złe, proszę pana! Nie byłbym tym, czym jestem dzisiaj, gdyby mnie nie bito!”. Nigdy nie mam dość śmiałości, żeby spytać: „A przy okazji, czym właściwie jesteś dzisiaj?”

Mówienie, że kara nie zawsze powoduje szkody psychiczne, jest unikaniem problemu, ponieważ nie wiadomo, jakie reakcje wywoła dana kara u jednostki w późniejszych latach jej życia. Niejeden ekshibicjonista, aresztowany za nieprzyzwoite obnażanie się, jest ofiarą wczesnego karania za dziecięce nawyki seksualne.

Gdyby kary były kiedykolwiek skuteczne, być może byłoby to jakimś argumentem na ich rzecz. Prawdą jest, że kara może hamować strach, co potwierdzi każdy żołnierz. Jeżeli rodzic zadowala się dzieckiem, którego duch został zupełnie złamany lękiem, to dla takiego rodzica karanie jest skuteczne.

Nikt nie jest w stanie powiedzieć, jaka część karanych dzieci żyje ze złamanym duchem, wykastrowana na całe życie, ani jaka część buntuje się i staje się jeszcze bardziej aspołeczna. Przez pięćdziesiąt lat mojej pracy w szkole ani razu nie słyszałem, żeby rodzic powiedział: „Biłem moje dziecko i teraz jest ono dobre”. Wręcz przeciwnie, setki razy wysłuchiwałem ponurej historii: „Biłem go, tłumaczyłem, pomagałem mu na wszelkie sposoby, a on stawał się coraz gorszy”.

Karane dziecko rzeczywiście staje się coraz gorsze. Co więcej, wyrasta potem na karzącego ojca czy karzącą matkę, a koło nienawiści latami toczy się dalej.

Często zadawałem sobie pytanie: „Jak to się dzieje, że skądinąd dobrzy rodzice tolerują okrutne szkoły dla swoich dzieci?” Tacy rodzice wydają się przede wszystkim zainteresowani dobrym wykształceniem dla swoich dzieci. Nie zauważają jednak tego, że karzący nauczyciel wymusi zainteresowanie, lecz będzie to zainteresowanie wymuszone ewentualną karą, a nie sumami na tablicy. Prawdę powiedziawszy, większość najlepszych uczniów w szkołach i college’ach tonie później w mierności. Ich chęć dokonania czegoś zrodziła się, w przeważającej

82

części, z rodzicielskiego dopingowania, a ich faktyczne zainteresowanie danym przedmiotem było niewielkie.

Lęk przed nauczycielem i lęk przed karą, jaką on wymierza, musi wpłynąć na wzajemny stosunek między rodzicem a dzieckiem. Albowiem symbolicznie każdy dorosły jest dla dziecka ojcem czy matką. I za każdym razem, gdy karze je nauczyciel, dziecko nabywa lęku i nienawiści do dorosłego ukrytego za tym symbolem – nienawiści do własnego ojca czy matki. Jest to wstrząsająca myśl. Chociaż dzieci nie są świadome tego uczucia, słyszałem jak trzynastoletni chłopiec mówił: „Mój ostatni dyrektor często mnie chłostał i zupełnie nie rozumiem, dlaczego matka i ojciec trzymali mnie w tej szkole. Wiedzieli, że to okrutny brutal, ale nic z tym nie robili”.

Karanie przybierające formę przemawiania do sumienia jest nawet bardziej niebezpieczne niż chłosta. Jakież te kazania potrafią być straszne! „Ale czy nie wiedziałeś, że robisz źle?” Przytakuje szlochając. „Powiedz, że przepraszasz za to”.

Kara w formie kazania nie ma sobie równych, gdy chodzi o wyszkolenie oszustów i hipokrytów. Jeszcze gorsze jest modlenie się za zbłąkaną duszę dziecka w jego obecności. To jest niewybaczalne, ponieważ taki czyn na pewno wywołuje u dziecka głębokie poczucie winy.

Innym rodzajem kary – nie cielesnej, ale równie szkodliwej dla rozwoju dziecka – jest zrzędzenie. Ileż to razy słyszałem matkę gderającą swojej dziesięcioletniej córce przez cały dzień: Nie wychodź na słońce, kochanie... Najdroższa, proszę, trzymaj się z daleka od balustrady... Nie,

słoneczko, nie możesz wejść dzisiaj do basenu; zaziębisz się śmiertelnie! Zrzędzenie z pewnością nie jest dowodem miłości: jest ono dowodem lęku matki, który kryje podświadomą nienawiść.

Chciałbym, żeby wszyscy zwolennicy karania mieli okazję zobaczyć i przeżyć świetny francuski film opowiadający historię życia pewnego kanciarza. Gdy był on chłopcem, ukarano go za jakieś przewinienie w ten sposób, że nie pozwolono mu uczestniczyć w niedzielnej kolacji, na którą podano trujące grzyby. Później, gdy przyglądał się, jak wynoszono trumny całej rodziny, zdecydował, że nie opłaca się być dobrym. Niemoralna opowieść z morałem, którego nie potrafi dostrzec niejeden karzący rodzic.

WYPRÓŻNIENIA I TRENING CZYSTOŚCI

Przypuszczam, że często wywieramy osobliwe wrażenie na gościach Summerhill, bo rozmawiamy o ubikacjach. Uważam, że jest to absolutnie konieczne. Stwierdzam, że każde dziecko interesuje się kałem.

Tak wiele napisano o zainteresowaniu dziecka własnym kałem i moczem, że spodziewałem się wiele nauczyć obserwując moją córkę w niemowlęctwie. Jednak ona nie przejawiała w ogóle żadnego zainteresowania ani wstrętu. Nie wykazywała chęci bawienia się wydalinami swojego ciała. Ale gdy miała trzy lata, jej koleżanka – o rok starsza dziewczynka, którą poddano treningowi czystości – wprowadziła ją w pokątną zabawę ekskrementami, odznaczającą się intensywnym szeptaniem, wstydem i zmieszanym chichotem. Była to męczącą zabawa, na którą nie mogliśmy nic poradzić wiedząc, że wtrącanie się równałoby się ryzyku zahamowania. Na szczęście Zoe wkrótce zmęczyła się jednostronną aktywnością tamtej dziewczynki i zabawa kałem dobiegła końca.

Dorośli rzadko zdają sobie sprawę z tego, że w kale i smrodach nie ma dla dziecka nic szokującego. To zaszokowanie dorosłych powoduje, że dziecko zaczynają gnębić wyrzuty sumienia. Przypominam sobie pewną dziewczynkę, która przybyła do Summerhill, gdy miała jedenaście lat. Jej jedynym zainteresowaniem był klozet. Podglądanie przez dziurkę od klucza sprawiało jej największą przyjemność. Natychmiast zamieniłem jej lekcje geografii na toalety, co bardzo ją uszczęśliwiło. Po dziesięciu dniach powiedziałem coś na temat klozetu.

„Nie chcę o tym słyszeć – powiedziała znudzona. – Mam po dziurki w nosie gadania o klopach”.

Inny uczeń, tym razem chłopiec, nie potrafił zainteresować się żadną lekcją, ponieważ tak bardzo zajmowały go ekskrementy i im podobne rzeczy. Wiedziałem, że dopiero jak wyczerpie się jego zainteresowanie tymi sprawami, będzie w stanie zająć się matematyką. Tak też się stało.

83

Praca nauczyciela jest prosta: odkryj, czym interesuje się dziecko i pomóż mu przejść przez okres zainteresowania danymi sprawami. Zawsze tak jest. Stłumienie i milczenie po prostu sprowadzają takie zainteresowania do podziemia.

„Ale czy twoja metoda nie spowoduje, że dzieci staną się sprośne?” – pyta Pani Moralność. „Nie, to twoja metoda trwale koncentruje zainteresowanie na tym, co nazywasz sprośnością.

Tylko wtedy, gdy miało się możność nieskrępowanego zaspokojenia zainteresowań, jest się wolnym do zajęcia się czymś innym”.

„Czy ty rzeczywiście zachęcasz dzieci do mówienia o toaletach?” „Tak, gdy stwierdzam, że to je interesuje. Tylko w bardziej neurotycznych przypadkach

mówienie o tym trwa dłużej niż tydzień”. Mieliśmy kilka lat temu taki neurotyczny przypadek. Przysłano do nas chłopczyka, ponieważ

przez cały dzień brudził spodnie. Matka tłukła go za to i, zdesperowana, zmusiła go w końcu do zjedzenia kału. Możecie sobie wyobrazić, z jakim problemem musieliśmy sobie poradzić. Okazało się, że ten chłopiec miał młodszego brata, a kłopoty zaczęły się wraz z jego narodzinami. Przyczyna była więc wystarczająco oczywista. Chłopiec rozumował w następujący sposób: On zabrał mi

miłość mamy. Jeżeli będę taki jak on i też będę brudził spodnie, tak jak on brudzi pieluchy, to mama

znowu będzie mnie kochać. Dawałem mu Prywatne Lekcje, które miały odsłonić mu jego prawdziwe motywy, lecz

wyleczenia rzadko bywają nagłe i dramatyczne. Dłużej niż rok chłopiec zanieczyszczał się trzy razy dziennie. Nikt nie powiedział mu złego słowa. Pani Corkhill, nasza pielęgniarka, wykonywała tę uciążliwą pracę związaną z czystością chłopca bez słowa wyrzutu. Niemniej jednak zaprotestowała, gdy zacząłem nagradzać go za każdym razem, gdy naprawdę porządnie się zabrudził. Ta nagroda oznaczała, że akceptowałem jego zachowanie.

Przez cały ten czas chłopiec był pełnym nienawiści diabłem. Nic dziwnego! Miał problemy i konflikty. Jednak po wyleczeniu stał się zupełnie czysty i był u nas trzy lata. Stał się w końcu bardzo sympatycznym chłopcem. Jego matka zabrała go z Summerhill twierdząc, że chce go oddać do takiej szkoły, w której się czegoś nauczy. Gdy przyjechał nas odwiedzić po roku pobytu w nowej szkole, był już innym chłopcem – nieszczerym, zastraszonym, nieszczęśliwym. Powiedział, że nigdy nie wybaczy matce tego, że zabrała go z Summerhill i z pewnością tak będzie. Ciekawe, że był to jedyny przypadek brudzenia spodni, jaki trafił nam się przez tyle lat. Możliwe, że w niejednej takiej sytuacji wyraża się nienawiść do matki za to, że odmawia miłości.

Można nauczyć dziecko czystości nie powodując przy tym u niego utrwalenia i stłumienia zainteresowań czynnościami fizjologicznymi. Wydaje się, że kociak czy cielę nie mają kompleksów na tle ekskrementów. Kompleksy u dziecka biorą się ze sposobu, w jaki się je uczy. Jeżeli matka mówi niegrzeczny czy brudny czy nawet no-no, wprowadza element dobra i zła. Cała ta sprawa staje się problemem moralnym – podczas gdy powinna pozostać wyłącznie sprawą fizyczną.

Tak więc złym sposobem postępowania z koprofilnym dzieckiem jest mówienie mu, że jest brudne. Właściwym sposobem jest pozwolić mu przejść przez okres zainteresowania ekskrementami dostarczając mu błota i gliny. W ten sposób jego zainteresowanie zostanie wysublimowane bez tłumienia. Dziecko zaspokoi swoje zainteresowanie, które w końcu zaniknie.

Kiedyś, w artykule prasowym, wspomniałem o prawie dziecka do robienia placków z błota. Znany pedagog systemu Montessori odpowiedział listem, w którym stwierdził, iż jego doświadczenie wskazuje, że dziecko nie chciało robić placków z błota, gdy dało mu się coś lepszego do roboty (podkreślenie moje). Lecz nie ma nic lepszego, gdy czyjeś zainteresowanie wiąże się z błotem. Tym niemniej trudnemu dziecku trzeba powiedzieć co robi, bowiem można latami robić placki z błota nie zaspokajając pierwotnego zainteresowania ekskrementami.

Przypominam sobie ośmioletniego Jacka, który fantazjował na temat kału. Zachęciłem go do robienia placków z błota. Ale przez cały czas mówiłem mu, co go naprawdę interesuje. W ten sposób proces leczenia uległ przyśpieszeniu. Nie mówiłem wprost: „Robisz to, bo jest to substytutem tamtego”. Ja jedynie przypominałem mu o podobieństwach między tymi dwoma rzeczami. Dało to pożądany efekt. Młodszemu, powiedzmy pięcioletniemu, dziecku nie trzeba by

84

mówić, ponieważ ono łatwo przeszłoby przez okres tego typu fantazjowania po prostu robiąc placki z błota.

Dla dziecka ekskrementy są bardzo ważnym przedmiotem badania. Jakiekolwiek tłumienie tego zainteresowania jest niebezpieczne i głupie. Z drugiej natomiast strony, nie powinno się przykładać nadmiernej wagi do ekskrementów, o ile dziecko nie jest dumne ze swojego wypróżnienia – w takim bowiem wypadku podziw jest jak najbardziej na miejscu. Jeżeli dziecko zabrudzi się przypadkowo, należy to potraktować jak coś zwyczajnego.

Wypróżnienie jest aktem twórczym nie tylko dla dziecka, ale także dla wielu dorosłych. Dorośli często są dumni i zadowoleni, gdy mają duże wypróżnienie. Symbolicznie jest to coś o dużej wartości. Włamywacz, który wypróżnia się na dywan po opróżnieniu sejfu, nie ma zamiaru skrzywdzić i obrazić. Symbolicznie daje on wyraz swoim wyrzutom sumienia zostawiając coś cennego w zamian za to, co ukradł.

Zwierzęta są nieświadome naturalnych funkcji fizjologicznych. Psy i koty automatycznie zakopują swoje odchody, co jest czynnością instynktowną, która dawno temu była prawdopodobnie niezbędna, aby utrzymać pożywienie w czystości. Niewykluczone, że stosunek człowieka do własnych odchodów ma coś wspólnego z jego nienaturalną dietą. Odchody koni, owiec czy królików są czyste i wcale nie obrzydliwe. Z drugiej strony odchody człowieka są wstrętne, ponieważ jego pożywienie jest tak okropną mieszaniną sztucznych produktów.

Czasami myślę, że gdyby odchodów człowieka można było dotykać z taką łatwością jak odchodów zwierząt, dzieci miałyby większą szansę na to, by rosnąć u atmosferze emocjonalnej wolności.

Obrzydzenie, z jakim dorośli odnoszą się do ludzkich wydzielin, bez wątpienia odgrywa dużą rolę w rozwoju negatywnej, tworzącej nienawiść części dziecięcej psychiki. Ponieważ natura umieściła organy wydalnicze i płciowe tak blisko siebie, dziecko dochodzi do wniosku, że obydwa są paskudne. Dlatego też rodzicielska niechęć do ekskrementów spowoduje najpewniej, że dziecko będzie traktować seks w taki sam sposób. I tak dezaprobata seksu i ekskrementów wywołują jedno stłumienie.

Matka może nie czuć odrazy, gdy pierze pieluszki niemowlęcia. Natomiast trzy lata później może okazać znaczne rozdrażnienie, gdy musi sprzątać mały placek z dywanu. Każda matka powinna bardzo ostrożnie postępować w sytuacjach związanych z odchodami, pamiętając, że gniew okazany dziecku nie ginie. Przenika on i zostaje, wpisując się trwale w charakter dziecka.

JEDZENIE

Totalitaryzm zaczął się i nadal się zaczyna w pokoju dziecinnym. Despotyzm pierwszy wkracza w życie dziecka. Ta najwcześniejsza ingerencja dotyczy zawsze jedzenia. Zaczyna się od zmuszania noworodka do tego, żeby pościł i jadł zgodnie z rozkładem posiłków.

Powierzchownie wyjaśnia się, że karmienie według rozkładu mniej zakłóca codzienną rutynę i wygodę dorosłych. Ale głębokim, prawdziwym motywem jest nienawiść w stosunku do nowo narodzonego życia i jego naturalnych potrzeb. Jest to widoczne w obojętności i łatwości, z jaką czasami niektóre rodziny słuchają krzyków głodnego dziecka.

Samoregulacja powinna zacząć się od urodzenia, już od pierwszego karmienia. Każde dziecko ma naturalne prawo do tego, żeby być karmione wtedy, gdy ono tego chce. Matce łatwo jest pozwolić dziecku na swobodę w tym zakresie, jeżeli ma ona dziecko w domu. Ale w większości oddziałów położniczych w szpitalach zabiera się dziecko matce po porodzie i umieszcza je w oddziale dla noworodków. Nie wolno jej opiekować się nim ani karmić przez pierwsze dwadzieścia cztery godziny. Któż może powiedzieć, jaką trwałą krzywdę wyrządza się temu dziecku?

Obecnie w niektórych szpitalach stosuje się rooming-in, co polega na tym, że noworodek przebywa z matką w jednym pokoju i pod jej osobistą opieką przez cały czas pobytu w szpitalu. Jeżeli matka nie upewni się wcześniej, czy w danym szpitalu istnieje możliwość bezpośredniej opieki nad dzieckiem, wtedy musi zaakceptować system, jaki w nim obowiązuje. Każda matka,

85

która planuje stosować samoregulację w przypadku swojego dziecka, powinna wystrzegać się szpitala, w którym nie zapewnia się opieki typu rooming-in, innymi słowy, takiego, który nie akceptuje samoregulacji dla niemowlęcia. Dużo lepiej jest urodzić dziecko w domu niż narazić je na takie okrucieństwo.

Karmienie według sztywnego rozkładu posiłków – stary system lekarzy i pielęgniarek – było atakowane tak skutecznie, że wielu praktykujących pediatrów je zarzuciło. Jest on w oczywisty sposób zły i niebezpieczny. Jeżeli dziecko płacze z głodu o czwartej, ale nie jest karmione aż do czasu wskazanego na rozkładzie, poddawane jest ono wówczas głupiej, okrutnej i wrogo do życia nastawionej dyscyplinie, która jest niesamowicie szkodliwa dla jego rozwoju fizycznego i psychicznego. Dziecko musi jeść wtedy, gdy tego chce. Początkowo będzie domagało się częstych karmień, ponieważ nie potrafi zjeść dużo na raz.

Praktyka podawania dziecku w nocy butelki z wodą jest zła. Gdy dziecko jest głodne w nocy, należy je nakarmić tak jak zwykle. Po dwóch czy trzech miesiącach dziecko zacznie zjadać większe ilości na jeden posiłek, a przerwy między karmieniami staną się dłuższe. W wieku trzech – czterech miesięcy dziecko będzie chciało jeść, powiedzmy, między dziesiątą a jedenastą wieczorem, a potem między piątą a szóstą rano. Nie ma, rzecz jasna, żadnej sztywnej reguły w tej sprawie.

Jedną podstawową prawdę należałoby wypisać w każdym dziecinnym pokoju: Nie wolno

dopuszczać do tego, by dziecko rozpaczliwie płakało. Jego potrzeby za każdym razem muszą zostać zaspokojone.

Stosując trening oparty na rozkładzie dnia, matka zawsze nieco wyprzedza dziecko. Niczym kompetentny ekspert, będzie dokładnie wiedziała, co robić dalej. Lecz będzie wychowywać mechaniczną lalkę, urabiane niemowlę. Takie dziecko, rzecz jasna, przysporzy dorosłym minimum kłopotu – kosztem swego naturalnego rozwoju. Natomiast samoregulacja oznacza dla matki nowe odkrycia – codziennie, w każdej minucie. Wtedy bowiem matka jest zawsze o krok za dzieckiem i uczy się cały czas przez dokładną obserwację. Tak więc jeżeli dziecko płacze pół godziny po obfitym posiłku, młoda matka będzie musiała samodzielnie przemyśleć tę sprawę, nie zważając na to, co mówią zwolennicy sztywnego harmonogramu. Czy mu niewygodnie? Może cierpi z powodu gazów w żołądku? A może chce jeszcze jeść? Może po prostu chce, żeby się nim zająć, bo czuje się samotne? Reakcja matki powinna wypływać z jej spontanicznej miłości, a nie jakiejś nieszczęsnej reguły z książki rodem.

Każde dziecko, jeżeli zostawi się je w spokoju, ułoży swój własny rozkład posiłków. Oznacza to, że dziecko posiada zdolność samoregulacji, nie tylko podczas karmienia mlekiem, lecz także i później, przy karmieniu pokarmami stałymi.

Ssanie kciuka w późnym dzieciństwie, trwające często aż do okresu dojrzewania, jest najbardziej oczywistym rezultatem karmienia według sztywnego rozkładu posiłków. Ssanie ma dwa składniki: głód pokarmu oraz zmysłową przyjemność ssania. Gdy nadchodzi czas posiłku, następuje gwałtowny napływ przyjemności oralnej, która jest zaspokajana szybciej niż głód. Jeżeli dziecko musi płakać i czekać, bo zegar mówi, że jeszcze nie jest głodne, ani jedno ani drugie nie zostaje zaspokojone.

Widziałem w oddziale położniczym matkę, która na polecenie lekarza odrywała niemowlę od piersi, ponieważ zegar wskazywał, że czas przydzielony na karmienie minął. Trudno mi wyobrazić sobie skuteczniejszy sposób stworzenia trudnego dziecka.

Jest nieomal niewiarygodne, że ignoranccy lekarze i rodzice ośmielają się siłą zmieniać naturalne impulsy i zachowanie dziecka, niszcząc radość i spontaniczność swoimi absurdalnymi poglądami na temat przewodnictwa i kształtowania charakteru. To właśnie tacy ludzie zapoczątkowują powszechną chorobę ludzkości, tak psychiczną jak i somatyczną. Później szkoła i kościół kontynuują proces opartego na posłuchu kształcenia, które jest wrogie przyjemności i wrogie wolności.

Pewna matka napisała o swoim małym wewnątrzsterownym synku: „Gdy zaczął jeść stałe pokarmy, dostawał zestaw potraw do wyboru i sam decydował, ile jeść. Jeżeli odmawiał zjedzenia jakiejś jarzyny, wtedy albo dostawał inną, albo nawet od razu deser. Bardzo często zjadał jarzynę,

86

której nie chciał wcześniej, po deserze. Czasami całkowicie odmawiał jedzenia – był to pewny znak, że nie jest głodny. W takim wypadku jadł szczególnie dobrze przy następnym posiłku”.

Stanowczo zbyt często matce wydaje się, że wie lepiej niż dziecko, czego mu potrzeba. Po prostu tak nie jest. Jest to łatwe do sprawdzenia. Każda matka może położyć na stole lody, słodycze, chleb z całego ziarna, pomidory, sałatę i inne produkty, a następnie zostawić dziecku całkowitą swobodę wyboru tego, na co ma ochotę. Przeciętne dziecko, jeżeli mu się nie przeszkadza, ustali sobie zrównoważoną dietę po około tygodniu. O ile mi wiadomo, to samo zostało stwierdzone w kontrolowanych eksperymentach przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych.

W Summerhill zostawiamy nawet małym dzieciom zupełną swobodę wyboru z dziennego menu. W czasie obiadu są zawsze do wyboru trzy główne dania. Jednym z efektów takiego postępowania jest oczywiście znacznie mniejsze marnotrawstwo żywności w Summerhill niż w większości innych szkól. Lecz nie to jest motywem naszego postępowania, gdyż chcemy oszczędzić raczej dziecko niż jedzenie.

Jeżeli dzieci są odżywiane w racjonalny sposób, to słodycze, które kupują za swoje kieszonkowe, nie są szkodliwe. Dzieci lubią słodycze, ponieważ ich młode organizmy łakną cukru, i powinny go dostawać.

Zmuszanie dziecka do jedzenia jajek na bekonie, gdy ono ich nie cierpi, jest absurdalne i okrutne. Zawsze pozwalaliśmy Zoe wybierać, co chce jeść. Gdy była przeziębiona, jadła wyłącznie owoce i piła tylko soki owocowe bez żadnej sugestii z naszej strony. Nigdy przedtem nie widziałem dziecka, które byłoby tak mało zainteresowane jedzeniem jak Zoe. Torebka czekoladek leżała na jej stoliku nie naruszona całymi dniami, a najpyszniejsze nawet danie na lunch czy kolację często pozostawało nietknięte. Gdy zdarzało się, że przy śniadaniu jakiejś dziecko zawołało ją do zabawy, zawsze zostawiała jedzenie i nigdy nie wracała dokończyć posiłku. Ale że jej stan fizyczny był zawsze świetny, nie mieliśmy się czym martwić.

Większość rodziców, rzecz jasna, zaplanuje menu zgodnie ze swoimi przekonaniami co do najlepszej diety. Jeżeli rodzice są wegetarianami, będą podawać dzieciom wegetariańskie posiłki. Jednakże często obserwuję, że dzieci z domów wegetariańskich pochłaniają mięso z wielkim apetytem.

Jako laik bez kwalifikacji dietetycznych uważam, że to, czy dziecko je mięso czy też nie, nie jest ważne. Jeżeli jego dieta jest zrównoważona, wtedy wedle wszelkiego prawdopodobieństwa będzie zdrowe. W Summerhill nie zdarzają się w ogóle biegunki, a zaparcia są bardzo rzadkie. Jadamy zawsze dużo surowych jarzyn, ale czasami nowe dzieci nie chcą ich jeść. Zwykle, w miarę upływu czasu, uczniowie akceptują je i zaczynają je lubić. W każdym bądź razie dzieci w Summerhill są w większości nieświadome naszej kuchni, i tak powinno być.

Ponieważ jedzenie dostarcza w dzieciństwie tak wielkiej przyjemności, jest ono zbyt podstawowe, zbyt ważne, żeby je zakłócać manierami przy stole. Smutną prawdą jest to, że w Summerhill najgorsze maniery mają te dzieci, które były dystyngowanie wychowywane w domu. Im bardziej wymagający i surowy dom, tym gorsze maniery przy stole i nie tylko – gdy już dziecko ma swobodę bycia sobą. Nie można nic na to poradzić. Można jedynie przeczekać ten okres odreagowywania stłumionych skłonności, aż dziecko nabierze naturalnie dobrych manier później, w okresie dojrzewania.

Jedzenie jest najważniejszą rzeczą w życiu dziecka, dużo ważniejszą niż seks. Żołądek jest egocentryczny i egoistyczny. Egoizm jest typowy dla dzieci. Dziesięcioletni chłopiec jest dużo bardziej zaborczy, gdy chodzi o jego talerz z pieczenią niż stary wódz plemienny wobec swoich kobiet. Jeżeli dziecko może swobodnie przejść przez okres egoizmu, tak jak to ma miejsce w Summerhill, wtedy stopniowo ten egoizm staje się altruizmem i naturalną troską o innych.

87

ZDROWIE I SEN

Przez ponad czterdzieści lat mieliśmy w Summerhill bardzo mało chorób. Sądzę, że przyczyna leży w tym, iż my jesteśmy po stronie życia – gdyż akceptujemy ciało. Przedkładamy radość nad dietę. Odwiedzający Summerhill zwykle mówią o tym, jak dobrze wyglądają nasze dzieci. Myślę, że radość powoduje, że nasze dziewczyny wyglądają tak atrakcyjnie, a nasi chłopcy przystojnie.

Jedzenie surowych jarzyn może odgrywać dużą rolę w leczeniu schorzeń nerek. Ale cała zielenina świata nie pomoże na chorobę duszy, jeżeli jest ona wywołana stłumieniem. Człowiek stosujący wyważoną dietę może wypaczyć swoje dzieci moralizowaniem, podczas gdy nieneurotyczny człowiek nie skrzywdzi swojego potomstwa. Doświadczenie skłania mnie do wniosku, że dzieci z wypaczonym charakterem są mniej zdrowe fizycznie niż dzieci cieszące się swobodą. Nawiasem mówiąc zauważam w Summerhill wielu wysokich chłopców, nawet gdy ich rodzice są stosunkowo niscy. Może to być bez znaczenia; ale też może być i tak, że wolność do stawania się coraz lepszym oznacza też wolność do rośnięcia w centymetrach. Z całą pewnością widziałem, jak chłopcy po usunięciu zakazu masturbacji rośli znacznie szybciej.

Z kolei sprawa snu. Zastanawiam się, ile jest prawdy w zaleceniach lekarzy, że dziecku potrzeba tyle to a tyle snu. W przypadku małych dzieci, zgoda. Jeżeli pozwoli się siedmioletniemu dziecku siedzieć do późnej nocy, cierpi na tym jego zdrowie, ponieważ zazwyczaj nie potrafi ono rano dłużej spać. Niektóre dzieci bardzo nie lubią być posyłane do łóżka, bo wydaje im się, że coś je ominie.

W wolnej szkole cisza nocna jest największym utrapieniem – nie tyle z powodu młodszych dzieci, co seniorów. Młodzież lubi pracować po nocach, a ja to rozumiem, bo sam też nie cierpię kłaść się spać.

Praca rozwiązuje problemy większości dorosłych. Jeżeli trzeba być w biurze na ósmą, opierasz się pokusie siedzenia do późnej nocy.

Inne czynniki, takie jak radość i dobre odżywianie, mogą zrównoważyć każdą stratę snu. Uczniowie Summerhill nadrabiają zaległości w spaniu w niedzielne poranki, nawet kosztem opuszczenia lunchu.

Jeśli natomiast chodzi o związek między pracą a zdrowiem, to wiele czynności, które wykonuję, ma podwójną motywację. Kopię ziemniaki zdając sobie sprawę z tego, że mógłbym wykorzystać ten czas z większym pożytkiem, gdybym pisał artykuły do gazet, a robotnikowi zapłacił za kopanie ogrodu. A jednak kopię, bo chcę być zdrowy – jest to motyw dla mnie ważniejszy niż dochód z gazet. Przyjaciel, który handluje samochodami, mawia, że jestem głupcem kopiąc łopatą w erze mechaniki, a ja mówię mu, że maszyny niszczą zdrowie ludzi, bo w dzisiejszych czasach nikt już ani nie kopie, ani nie chodzi. Obydwaj jesteśmy na tyle starzy, by zdawać sobie sprawę z problemów zdrowotnych.

Jednakże dziecko zupełnie nie ma świadomości zdrowia. Żaden chłopiec nie kopie po to, żeby zachować sprawność fizyczną. Przy każdej pracy ma tylko jeden motyw – swój chwilowy interes.

Dobre zdrowie, którym cieszymy się w Summerhill, zawdzięczamy wolności, dobremu odżywianiu i świeżemu powietrzu – w takiej kolejności.

CZYSTOŚĆ I UBRANIE

Dziewczynki, gdy chodzi o czystość osobistą, są na ogół porządniejsze od chłopców. W Summerhill nasze dzieci począwszy od wieku około piętnastu lat dbają o swój wygląd zewnętrzny. Natomiast jeśli chodzi o pokoje, dziewczęta nie są porządniejsze od chłopców – to znaczy dziewczęta do czternastu lat. Ubierają one lalki, robią kostiumy teatralne i zostawiają podłogę pokrytą śmieciami, ale są to wszystko twórcze śmieci.

88

Naprawę rzadko zdarza się w Summerhill dziewczyna, która nie chce się myć. Mieliśmy jeden taki przypadek – dziewięcioletnią dziewczynkę z domu, gdzie babcia miała kompleks czystości i najwidoczniej myła Mildred dziesięć razy dziennie. Pewnego dnia jej opiekunka przyszła do mnie i powiedziała:

– Mildred nie myła się przez tydzień. Za nic nie chce się wykąpać i już zaczyna śmierdzieć. Co mam robić?

– Przyślij ją do mnie – powiedziałem. Mildred przyszła niebawem; jej twarz i ręce były bardzo brudne. – Słuchaj no – powiedziałem surowo – dosyć tego. – Ale ja nie chcę się myć – zaprotestowała. – Cicho bądź – powiedziałem. – Kto mówi o myciu? Spójrz w lustro. (Zrobiła to.) Co myślisz

o swojej twarzy? – Nie jest zbyt czysta, prawda? – zapytała, uśmiechając się od ucha do ucha. – Jest zbyt czysta – powiedziałem. – Nie zniosę w mojej szkole dziewczynek z czystymi

twarzami. A teraz wyjdź stąd! Poszła prosto do piwnicy z węglem i wysmarowała sobie twarz na czarno. Wróciła do mnie

triumfalnie. – Czy tak wystarczy? – zapytała. Przestudiowałem jej twarz z należytą powagą. – Nie – odparłem. – Na tym policzku masz białą plamę. Mildred wykąpała się tego wieczora. Ja natomiast nie zgłębiłem, dlaczego to zrobiła. Przypominam sobie przypadek siedemnastoletniego chłopca, który przyszedł do nas z

prywatnej szkoły. W tydzień po przybyciu zaprzyjaźnił się z mężczyznami, którzy na stacji ładowali węgiel na wozy i zaczął pomagać im w pracy. Gdy przychodził na posiłki, jego twarz i ręce były czarne, lecz nikt nie powiedział ani słowa. Nikt się tym nie przejmował.

Wyzbycie się szkolnych i domowych poglądów na czystość zajęło mu parę tygodni. Gdy przestał ładować węgiel, stał się znowu, ale już inaczej, czysty – zarówno jeśli chodzi o ciało jak i o ubranie. Czystość stała się czymś, do czego przestano go zmuszać. Rozwiązał swój kompleks brudu.

Gdy Willie robi placki z błota, jego mama obawia się, że sąsiedzi skrytykują jego brudne ubranie. W takim wypadku wymóg społeczny – co myśli otoczenie – musi ustąpić wymogowi indywidualnemu – radości zabawy i tworzenia. Zbyt często rodzice przywiązują nadmierną wagę do porządku. To jedna z siedmiu cnót głównych. Człowiek dumny ze swej schludności jest zwykle drugorzędnym facetem, dla którego „erzatze” mają duże znaczenie w życiu. Najporządniejsza osoba ma często najbardziej niechlujny umysł. Mówię to z całą obojętnością człowieka, którego biurko zawsze wygląda jak sterta papierów pod tabliczką „Nie śmiecić” w parku.

W mojej własnej rodzinie największy problem związany z samoregulacją koncentrował się wokół ubrania. Zoe najchętniej biegałaby nago przez cały dzień, gdybyśmy jej na to pozwolili. Rodzice innego wewnątrzsterownego dziecka opowiadali, że gdy robiło się zimno, ich dwuletnia córka przychodziła do domu i prosiła o ciepłe ubranie. My nie mieliśmy takich doświadczeń. Zoe drżała z zimna, aż jej nos i policzki były sine, a mimo to opierała się wszelkim naszym wysiłkom skłonienia jej do włożenia czegoś cieplejszego.

Odważni rodzice mogliby powiedzieć: „Pokieruje nią jej własny organizm. Niech sobie marznie, nic jej nie będzie!”. My jednak nie mieliśmy dość odwagi, żeby zaryzykować zapalenie płuc, więc zmuszaliśmy ją do włożenia tego, co naszym zdaniem powinna była włożyć.

Rodzice muszą decydować, w co ubierać małe dzieci. Jednak gdy dzieci wchodzą w okres dojrzewania, powinni pozwolić im wybierać własne ubranie. Miliony córek cierpią, ponieważ ich matki upierają się przy wybieraniu im odzieży. Chłopców na ogół łatwiej ubierać. Jeśli rodzice mogą sobie na to pozwolić, dobrze jest dawać chłopcu czy dziewczynie pieniądze na ubranie. Jeśli zechce je wydać na kino czy słodycze, jego sprawa.

Ubieranie dziecka tak, że odstaje ono od innych dzieci, jest niewybaczalne. Wpychanie wyrośniętego chłopaka w krótkie spodenki, gdy wszyscy jego koledzy noszą długie, jest okrutne.

89

Córkom należy zostawić pełną swobodę w sprawie włosów; niech same decydują, czy chcą nosić długie, krótkie czy warkocze. Jeżeli chcą używać szminki, czemu nie? Osobiście nie znoszę widoku tego paskudztwa, lecz gdy moja córka będzie miała inne zdanie w tej sprawie, nie będę próbował niczego jej perswadować.

Małe dzieci nie wykazują wrodzonego zainteresowania ubraniami, ale dziecko, którego rodzice mają neurotyczne podejście do sprawy odzieży, także szybko nabawia się tego kompleksu. Boi się wspinać na drzewo, bo mogłoby przecież podrzeć spodnie.

Normalne dzieci rozbierają się gdzie bądź i kiedy bądź; rzucają sweter w kąt i zapominają, gdzie go zostawiły. Gdy przejdę się po terenie wokół szkoły w letni wieczór, zawsze zbiorę cały asortyment butów i swetrów.

Dzieci, które nie chodzą do szkoły z internatem, muszą walczyć z opinią sąsiadów. Pomyślcie o tysiącach dzieci poświęcanych temu obrzydlistwu zwanemu niedzielnym ubraniem. Kroczą uroczyście w sztywnych kołnierzykach i białych sukienkach, bojąc się kopnąć piłkę czy wspiąć na furtkę. Na szczęście ten idiotyzm zanika.

W Summerhill w gorący dzień chłopcy i nauczyciele jadają lunch bez koszul. Nikt nie ma nic przeciwko temu. Summerhill ustawia mało znaczące sprawy na właściwym miejscu, traktując je obojętnie.

Rodzice objawiają swój kompleks pieniędzy głównie w kwestii odzieży. Mieliśmy kiedyś w Summerhill okropnego małego złodzieja, którego wyleczyliśmy po czterech latach ciężkiej pracy i bezgranicznej cierpliwości ze strony jego nauczycieli. Chłopiec ten opuścił szkołę, gdy miał siedemnaście lat. Jego matka napisała: „Bill przyjechał do domu. Brakuje dwóch par jego skarpetek. Czy mógłby pan dopilnować, żeby je nam odesłano?”

Czasami rodzice okazują zazdrość o osobę, która opiekuje się ich dziećmi w Summerhill. Nieraz widziałem, jak matki odwiedzające swoje dzieci szły prosto do szafy z ubraniami, marszczyły brwi i wzdychały, dając w ten sposób do zrozumienia, że opiekunka nie jest najlepsza. Taka matka przeżywa zwykle wielki niepokój o swoje dziecko, jako że niepokój o ubranie zawsze oznacza niepokój o naukę i o wszystko inne.

ZABAWKI

Gdybym miał głowę do interesu, to otworzyłbym sklep z zabawkami. Każdy pokój dziecinny pełen jest zepsutych i porzuconych zabawek. Każde dziecko z warstwy średniej ma ich stanowczo za dużo. W gruncie rzeczy każda zabawka, która kosztuje więcej niż parę złotych, to rozrzutność.

Zoe dostała kiedyś od naszego byłego ucznia wspaniałą chodzącą i mówiącą lalkę. Była to, oczywiście, droga zabawka. Mniej więcej w tym samym czasie jakiś nowy uczeń dał jej małego, taniego królika. Dużą i drogą lalką bawiła się pół godziny, a tanim króliczkiem tygodniami. A nawet co wieczór brała go ze sobą do łóżka.

Ze wszystkich swoich zabawek tylko jedną Zoe lubiła dłużej. Była to Betsy Wetsy, lalka, która sama sikała, a którą jej kupiłem, gdy miała osiemnaście miesięcy. Urządzenie do sikania nie interesowało jej w najmniejszym stopniu, być może dlatego, że było purytańskim fałszerstwem, gdyż „dziurkę do siusiania” umieszczono w pasie. Dopiero gdy miała cztery i pół roku, Zoe stwierdziła któregoś ranka: „Zmęczyłam się Betsy Wetsy i już jej nie chcę”.

Kilka lat temu przeprowadziłem wśród dzieci pewną ankietę. „Kiedy twój młodszy brat czy siostra najbardziej cię denerwuje?” Praktycznie w każdym wypadku odpowiedź była taka sama: „Gdy psuje moje zabawki”.

Nigdy nie powinno się pokazywać dziecku, jak działa zabawka. Mało tego, nie powinno się nigdy w żaden sposób dziecku pomagać dopóki, czy o ile, nie jest ono w stanie samodzielnie rozwiązać problem.

Wewnątrzsterowne dzieci, jak się wydaje, z zadowoleniem bawią się swoimi zabawkami przez dłuższy czas. Nie niszczą ich tak, jak często robią to dyscyplinowane dzieci.

90

Nie ma żadnego powodu, dla którego dziecko we względnie dźwiękoszczelnym domu nie miałoby się bawić naczyniami kuchennymi, których się akurat nie używa, na przykład pokrywkami od garnków i drewnianymi łyżkami w charakterze pałeczek perkusyjnych. Najprawdopodobniej będzie wolało to od zabawek sprzedawanych zwykle w sklepach. Rzeczywiście, przeciętna zabawka może być środkiem nasennym, wprawiającym dziecko w tępą ospałość.

Wszyscy rodzice mają tendencje do kupowania zbyt wielu zabawek. Dziecko z entuzjazmem wyciąga ręce po jakąś rzecz – traktor, żyrafę, która rusza głową – a rodzice z miejsca to kupują. Stąd większość pokoi dziecinnych pełnych jest zabawek, którymi dziecko tak naprawdę nigdy się nie interesowało.

Na rynku jest stanowczo za mało twórczych zabawek. Jest wiele metalowych i drewnianych zabawek konstrukcyjnych, lecz niewiele zabawek twórczych. Zabawki konstrukcyjne są jak krzyżówki czy zagadki matematyczne. Ponieważ ktoś inny je wymyślił, rozwiązanie nigdy nie jest całkowicie oryginalne

Wyznaję, że nie potrafiłbym wymyślić żadnej twórczej zabawki i nie mam żadnych propozycji w tym zakresie. Tym niemniej jestem pewien, że świat zabawek czeka na czarodzieja, który zbliży się do serca dziecka bardziej niż robią to obecni producenci.

HAŁAS

Dzieci są z natury hałaśliwe, a rodzice muszą ten fakt zaakceptować i nauczyć się z nim żyć. Dziecku, jeżeli ma wyrosnąć zdrowe, trzeba koniecznie pozwolić na dużo głośnej zabawy.

Już od prawie czterdziestu lat żyję z dziecięcym hałasem. Z reguły nie słyszę go świadomie. Analogią mogłoby być mieszkanie przy hucie, człowiek przyzwyczaja się do ustawicznego dzwonienia młotów. A ci, którzy mieszkają przy ruchliwych ulicach, przestają z czasem zauważać hałas. Różnica polega na tym, że stukot młotów czy odgłosy ruchu ulicznego są mniej więcej stałymi dźwiękami, podczas gdy hałas robiony przez dzieci jest różnorodny i przeraźliwy. I może działać na nerwy. Muszę wyznać, że gdy kilka lat temu przeprowadziłem się z głównego budynku do domku, spokój wieczorem był niesamowicie przyjemny po latach hałasu pięćdziesięciorga dzieci.

Jadalnia w Summerhill jest hałaśliwym miejscem. Dzieci, jak zwierzęta, są głośne w czasie posiłków. Tylko gościom bez kompleksów na tym tle pozwalamy jeść razem z nimi. Moja żona i ja jemy oddzielnie, ale też spędzamy około dwóch godzin dziennie wydając dzieciom obiad, więc potrzebujemy wytchnienia od zgiełku. Nauczyciele nie lubią za dużego hałasu, natomiast wydaje się, że nastolatkom nie przeszkadza harmider młodszych dzieci. A gdy jakiś senior porusza sprawę wrzawy, jaką robią młodsze dzieci w jadalni, wtedy one, zresztą zupełnie zgodnie z prawdą, protestują głośno stwierdzając, że seniorzy są równie hałaśliwi.

Tłumienie hałasu nigdy nie wywołuje u dziecka tak szkodliwych skutków jak tłumienie zainteresowania funkcjami fizjologicznymi organizmu. O hałasie nigdy nie mówi się, że jest brudny. Ton głosu, którego używa ojciec, gdy krzyczy: „Przestańcie się kłócić!” jest otwartym, szczerym wyrazem zniecierpliwienia. Ton matki, która mówi: „Fuj! Brudne!” jest zszokowany, moralizatorski.

W Summerhill niektóre dzieci bawią się cały dzień, szczególnie gdy świeci słońce. Ich zabawa jest zazwyczaj głośna. W większości szkół hałas, tak jak zabawa, jest tłumiony. Jeden z naszych byłych uczniów, który poszedł na uniwersytet szkocki powiedział: „Studenci robią tak cholerny hałas na zajęciach, że staje się to męczące; bo my w Summerhill przeszliśmy przez ten etap, gdy mieliśmy dziesięć lat”.

Przypominam sobie incydent ze świetnej powieści „The House with Green Shutters” (Dom z

zielonymi żaluzjami), gdzie studenci uniwersytetu w Edynburgu tupali nogami po to, by dokuczyć marnemu wykładowcy. Hałas i zabawa idą w parze, ale najlepiej, gdy tak się dzieje między siódmym a czternastym rokiem życia.

91

MANIERY

Mieć dobre maniery to znaczy myśleć o innych; nie – to współodczuwać z innymi. Trzeba mieć świadomość grupy i umiejętność postawienia się w czyimś położeniu. Maniery nie pozwalają ranić kogokolwiek. Mieć dobre maniery to mieć autentycznie dobry gust. Manier nie można nauczyć, gdyż należą one do podświadomości.

Natomiast etykiety można nauczyć, ponieważ należy do świadomości. Jest ona zewnętrzną warstewką manier. Etykieta pozwala mówić w czasie koncertu; etykieta pozwala na plotki i skandale. Etykieta wymaga, byśmy się ubrali do obiadu; żeby wstać, gdy kobieta podchodzi do stołu; żeby mówić „przepraszam”, gdy odchodzimy od stołu. Wszystko to jest świadomym, powierzchownym, nic nie znaczącym zachowaniem.

Złe maniery biorą się zawsze z zaburzonej psychiki. Oszczerstwo i skandal, plotka i obmowa, wszystkie są subiektywnymi niedociągnięciami; odsłaniają one nienawiść do samego siebie. Udowadniają, że plotkarz jest nieszczęśliwy. Jeżeli zdołamy zabrać dzieci w świat, w którym będą szczęśliwe, automatycznie uwolnimy je od wszelkiego pragnienia nienawiści. Innymi słowy, będą one miały wówczas dobre maniery w najgłębszym tego słowa znaczeniu; to znaczy będą okazywać miłość i życzliwość.

Dzieci, które jedzą groszek nożem, niekoniecznie muszą rozmawiać w trakcie symfonii Beethovena. I chociaż miną panią Brown nie zdjąwszy czapki, to niekoniecznie podadzą dalej wiadomość, że pani Brown pije brandy.

Kiedyś na jednym z moich wykładów, starszy mężczyzna narzekał na maniery współczesnych dzieci. „No, bo jak to – mówił uniesiony – ostatniej soboty spacerowałem w parku i minęło mnie dwoje małych dzieci. Cześć, człowieku powiedziało jedno z nich”.

Zapytałem go: „A co złego jest w Cześć, człowieku? Czy byłbyś bardziej zadowolony, gdyby powiedzieli, Cześć, proszę pana? Prawda jest taka, że poczułeś się dotknięty. Twoja godność została obrażona. Ty chcesz od dzieci służalczości, a nie manier”.

Jest to prawdą w przypadku wielu dorosłych. To czyste zarozumialstwo. To traktowanie dzieci w feudalny sposób, jakby były wasalami. To typ egoizmu, który ma dużo mniej uzasadnień. Dzieci muszą być egoistyczne, lecz dorośli powinni ograniczyć swój egoizm do rzeczy, a nie ludzi.

Obserwuję, że dzieci poprawiają się wzajemnie. Jeden z moich uczniów jadł niesamowicie głośno, dopóki inni go nie wyśmiali. Ale z drugiej strony, gdy pewien mały chłopaczek użył noża do jedzenia mielonego, inni byli skłonni uznać to za dobry pomysł. Pytali się nawzajem, dlaczego nie powinno się tego jeść nożem. Wyjaśnienie, że można by sobie przeciąć usta, odrzucili z racji tego, że większość noży jest zbyt tępa, żeby przeciąć cokolwiek.

Dzieci powinny mieć swobodę kwestionowania zasad etykiety, bowiem jedzenie groszku nożem jest sprawą osobistą. Nie powinno się im natomiast pozwalać na nieprzestrzeganie tego, co można nazwać manierami społecznymi. Jeżeli dziecko wchodzi do naszego salonu w zabłoconych butach, krzyczymy na nie, ponieważ jest to pokój dorosłych i oni mają prawo decydować, co i kto może, a co i kto nie może tam wejść.

Gdy jeden z chłopców był bezczelny w stosunku do naszego rzeźnika, powiedziałem uczniom na Ogólnym Spotkaniu Szkoły, że rzeźnik skarżył się na nich. Niemniej jednak uważam, że byłoby lepiej, gdyby rzeźnik dał chłopcu w ucho. Nie warto uczyć tego, co ludzie zwykle nazywają manierami. Są to co najwyżej przeżytki obyczajów. Zwyczaj uchylania kapelusza przy spotkaniu z kobietami jest bez sensu. Jako chłopiec uchylałem kapelusza wobec żony pastora, ale nie robiłem tego w stosunku do mojej matki i sióstr. Przypuszczam, iż mgliście rozumiałem, że w ich obecności nie muszę udawać. Mimo to zwyczaje takie jak uchylanie kapelusza są, w najgorszym wypadku, nieszkodliwe. Chłopiec przystosuje się do tego później. Jednakże w wieku dziesięciu lat trzeba trzymać go z daleka od wszystkiego, co pachnie udawaniem.

Nie należy nigdy uczyć manier. Jeżeli siedmioletnie dziecko chce jeść palcami, powinno móc to robić. Nigdy nie powinno się nakłaniać żadnego dziecka do tego, żeby zachowywało się w jakiś określony sposób, żeby podobało się ciotce Maryśce. Trzeba raczej poświęcić wszystkich krewnych

92

i sąsiadów na świecie niż hamować rozwój dziecka, zmuszając je do nieszczerego zachowania. Maniery przychodzą same. Nasi byli uczniowie mają wspaniałe maniery – nawet jeśli niektórzy z nich wylizywali talerze, gdy mieli po dwanaście lat. Żadnego dziecka nie można zmuszać – a nawet zachęcać – do mówienia „dziękuję”.

Większość ludzi, rodziców i innych, byłaby zaskoczona widząc, jak płytkie są maniery dzieci, którym usiłowano kształtować charakter, a które przybywają do Summerhill. Chłopcy przychodzą z pięknymi manierami i wkrótce całkowicie je porzucają, niewątpliwie uświadamiając sobie, że w Summerhill są one nie na miejscu. Normą jest stopniowe wytracanie nieszczerości z głosu i zachowania. Uczniom ze szkół prywatnych pozbycie się nieszczerości i impertynencji zajmuje najwięcej czasu. Dzieci cieszące się wolnością nigdy nie są bezczelne.

Moim zdaniem szacunek dla nauczyciela jest sztucznym kłamstwem, które wymaga nieszczerości; gdy darzy się kogoś szacunkiem, robi się to nieświadomie. Moi uczniowie mogą nazywać mnie głupim osłem, kiedy tylko chcą; szanują mnie, ponieważ ja ich szanuję, a nie dlatego, że jestem dyrektorem szkoły, nie dlatego, że jestem na piedestale niczym dostojny bożek. Moi uczniowie i ja mamy dla siebie wzajemny szacunek, ponieważ się wzajemnie akceptujemy.

Dociekliwa matka zapytała mnie kiedyś: „Ale jeżeli poślę syna tutaj, to czy nie będzie się zachowywał jak barbarzyńca, gdy przyjedzie do domu na wakacje?”

Moja odpowiedź brzmiała: „Oczywiście, jeżeli już zrobiłaś z niego barbarzyńcę”. To prawda, że zepsute dziecko, które przychodzi do Summerhill, co najmniej przez pierwszy

rok zachowuje się jak barbarzyńca. Jeżeli uczono je manier, to każdorazowo następuje taki regres. Co jedynie dowodzi tego, jak płytkie są one u dziecka.

Sztuczne maniery są pierwszą do zrzucenia w warunkach swobody warstwą hipokryzji. Nowe dzieci zazwyczaj demonstrują wspaniałe maniery – to znaczy zachowują się nieszczerze. W miarę pobytu w Summerhill zaczynają mieć dobre maniery – prawdziwe maniery, bowiem w Summerhill w ogóle nie wymagamy żadnych manier, nawet „dziękuję” czy „proszę”. I mimo to, raz po raz, goście mówią: „Ależ ich maniery są zachwycające!”

Peter, który był z nami od ósmego do dziewiętnastego roku życia, pojechał do południowej Afryki. Jego gospodyni napisała: „Wszyscy tutaj są oczarowani jego dobrymi manierami”. A jednak gdy był w Summerhill, zupełnie sobie nie uświadamiałem, czy on ma w ogóle jakieś maniery czy nie.

Summerhill jest bezklasowym społeczeństwem; bogactwo i pozycja czyjegoś ojca nie ma znaczenia. Tym, co się liczy, jest osobowość. A tym, co liczy się najbardziej, jest uspołecznienie, to znaczy umiejętność bycia dobrym członkiem społeczności. Nasze dobre maniery wyrastają z samorządu; jest się stale zmuszonym do brania pod uwagę punktu widzenia innych osób. Nie do pomyślenia, żeby którekolwiek dziecko z Summerhill drwiło z kogoś, kto się jąka, czy wyśmiewało kulawego. A jednak chłopcy z innych szkół czasami robią i jedno, i drugie. Chłopcy, którzy mówią „proszę”, „dziękuję” i „przepraszam, proszę pana”, mogą wykazywać bardzo mało troski o innych.

Maniery są sprawą szczerości. Gdy Jack po opuszczeniu Summerhill rozpoczął pracę w fabryce, zauważył, że człowiek, który wydawał sworznie i nakrętki był zawsze w podłym humorze. Jack zastanowił się nad tym i doszedł do wniosku, że sprawa przedstawia się tak: Robotnicy mieli zwyczaj podchodzić do niego i wołać: „Hej, Bill, rzuć no trochę półcalowych nakrętek”. Ale Bill nosił marynarkę i krawat, i Jack doszedł do wniosku, że uważał się za stojącego szczebel wyżej od mechaników w roboczych ubraniach, i że jego zły humor wynikał z tego, że nie okazywano mu szacunku, jaki mu się, jego zdaniem, należał. Więc gdy Jack potrzebował nakrętek czy sworzni, podchodził do Billa i mówił: „Przepraszam, panie Brown, potrzebuję sworzni i nakrętek”.

Jack powiedział mi: – To nie było lizusostwo z mojej strony; po prostu stosowanie psychologii. Żal mi było faceta. – Jak to się skończyło? – spytałem. Och – powiedział Jack – jestem jedynym facetem w fabryce, dla którego jest uprzejmy. Jest to moim zdaniem doskonały przykład manier, jakie życie w społeczności daje chłopcom –

myślenie o innych i współodczuwanie z nimi.

93

Nigdy nie zauważam złych manier u małych dzieci, niewątpliwie dlatego, że ich nie szukam. A mimo to nigdy nie widziałem, żeby dziecko wpadło między dwóch rozmawiających ze sobą gości. Dzieci nigdy nie pukają do moich drzwi, ale gdy mam gości, po prostu wycofują się cicho, mówiąc często „przepraszam”.

Pewien sprzedawca powiedział duży komplement pod adresem ich zachowań. Stwierdził: „Przyjeżdżam tu samochodem od trzech lat, i ani razu dziecko nie porysowało mi zderzaka, ani nie próbowało wejść do środka. A jest to szkoła, w której dzieciom wolno tłuc okna przez cały dzień”.

Wspomniałem już o życzliwości dzieci z Summerhill wobec gości. Ten życzliwy stosunek można by zakwalifikować jako dobre maniery, bowiem nigdy nie zdarzyło mi się słyszeć, żeby najbardziej nawet nieprzyjazny gość narzekał, że któreś dziecko, będące w szkole sześć miesięcy, naprzykrzało mu się w jakikolwiek sposób.

Widownia na naszych przedstawieniach teatralnych zawsze zachowuje się wspaniale. Nawet słaby występ czy marna sztuka otrzymuje mniejsze czy większe brawa – bo w powszechnym odczuciu aktor czy dramatopisarz starali się, jak tylko mogli, więc nie powinni być krytykowani czy lekceważeni.

Sprawa manier jest w przypadku niektórych rodziców absolutnym postrachem. Przyszedł do Summerhill dziesięcioletni chłopiec z dobrego domu. Pukał do drzwi, gdy wchodził, zawsze zamykał je za sobą, gdy wychodził. „To potrwa tydzień”, powiedziałem. Pomyliłem się. Trwało to tylko dwa dni.

Jasne, że wołam do dziecka: „Zamknij drzwi” – nie dlatego, że próbuję uczyć je manier, a dlatego, że nie chce mi się samemu wstać i ich zamknąć. Maniery są pojęciem dorosłych. Dzieci, czy to profesora czy dozorcy, w ogóle się nimi nie interesują.

Postęp cywilizacji polega na uwolnieniu świata od udawania i tandety. Musimy zostawić dzieciom swobodę pójścia o krok dalej, niż zrobiła to nasza pełna pozorów cywilizacja. Uwalniając dziecko od lęków i nienawiści, przyśpieszamy nadejście nowej ery dobrych manier.

PIENIĄDZE

Dla większości dzieci pieniądze są symbolem miłości: wujek Bill daje mi szylinga; ciotka Margaret daje mi pięć; dlatego też ciotka kocha mnie bardziej niż wujek. Rodzice nieświadomie o tym wiedzą; i często psują dziecko, dając mu zbyt wiele. Tytułem kompensaty często niekochane dziecko dostaje największe kieszonkowe.

Nikt z nas nie może uniknąć w życiu wyceny pieniężnej. Jest nam narzucona wszędzie. Siedzimy w loży albo na balkonie. Nasze dzieci jadą na prywatne kolonie albo spędzają lato w miejskim parku. Wartości pieniężne są niebezpieczeństwem dla każdego z nas.

I tak matka zawoła pół żartem: „Nie sprzedałabym mojego dziecka za całe złoto świata”, a w pięć minut później da dziecku klapsa za to, że stłukło filiżankę za szylinga. To wartość pieniężna leży u podstaw tak dużej dyscypliny w domu. Nie ruszaj tego – to kosztowało pieniądze.

Czasami dzieci stawia się naprzeciw pieniędzy – ale tylko dzieci, dorosłych nigdy. Gdy stłukliśmy talerz, dostawaliśmy klapsa od matki; ale gdy ojciec stłukł talerz, był to po prostu wypadek.

Dorośli wywołują w dzieciach wiele niepokoju związanego z pieniędzmi. Stanowczo zbyt często słyszałem dzieci płaczące z przerażenia: „Upuściłem zegarek i on się zepsuł. Co mama na to powie? Będę się bał powiedzieć jej o tym”.

Czasami zdarza się zaobserwować przeciwny mechanizm. Widziałem, jak dzieci specjalnie coś tłukły, co było reakcją nienawiści w stosunku do domu: „Zmuszę rodziców, którzy mnie nie kochają, żeby za to zapłacili. Czyż nie będą wściekli, jak Neill pośle im rachunek?”

Rodzice niektórych dzieci w Summerhill przysyłają im za dużo kieszonkowego, niektórzy za mało. Zawsze było to dla mnie problemem, którego nie potrafiłem rozwiązać. Uczniowie Summerhill dostają w każdy poniedziałek tyle kieszonkowego, ile wynosi ich wiek pomnożony

94

przez dwa; ale niektórym dosyła się pocztą jeszcze trochę pieniędzy, podczas gdy inni dostają mało lub nic.

Na Ogólnych Spotkaniach Szkoły wielokrotnie przekonywałem, żeby wszystkie pieniądze przeznaczone na kieszonkowe wkładać do wspólnej kasy. Tłumaczyłem, że nie jest w porządku, gdy jeden chłopiec dostaje trzydzieści funtów, a drugi tylko szylinga. Pomijając już fakt, że uczniowie mający dużo pieniędzy stanowią znikomą mniejszość, moja propozycja nigdy nie przeszła w ogólnym głosowaniu. Dzieci mające szylinga na tydzień gorąco zwalczały wszelkie propozycje zmniejszenia dochodów swoich bogatszych kolegów.

Lepiej dać dziecku za mało niż za dużo. Rodzic, który wsuwa jedenastoletniemu dziecku kilka funtów, postępuje niemądrze, o ile nie jest to prezent na jakiś specjalny cel, jak na przykład kupienie lampy do roweru. Zbyt dużo pieniędzy niszczy hierarchię wartości dziecka. Dostaje ono piękny, drogi rower, o który w ogóle nie dba, albo radio, albo drogą a nietwórczą zabawkę.

Zbyt dużo pieniędzy upośledza fantazję dziecka. Podarowanie dziecku łódki za pięć funtów okrada je z całej radości tworzenia, wynikłej ze zrobienia łódki z kawałka drewna. Dziewczynka często bardzo ceni sobie szmacianą pacynkę, którą sama zrobiła, gardząc wyszukaną, drogą, ładnie ubraną lalką ze sklepu, która zamyka oczy czy mówi.

Zauważyłem, że małe dzieci nie cenią sobie pieniędzy. Nasze pięciolatki gubią swoje grosiki, a czasami je wyrzucają. Wynika stąd, że uczenie dzieci oszczędzania jest niewłaściwe. Skarbonka to zdecydowanie za dużo dla dziecka; mówi mu: „Myśl o jutrze”, w czasie, gdy liczy się dla niego tylko dzisiaj. Dla siedmiolatka jest bez znaczenia to, że ma dziewięć funtów piętnaście szylingów w skarbonce, szczególnie gdy podejrzewa, że rodzice pewnego dnia wyjmą je, żeby kupić mu coś, czego on nie chce.

HUMOR

W naszych szkołach, a już na pewno w czasopismach pedagogicznych, jest stanowczo za mało humoru. Wiem, że humor ma także swoje niebezpieczne strony i że niektórzy ludzie używają go do zbagatelizowania poważniejszych spraw w życiu, ponieważ łatwiej jest zbyć coś śmiechem niż stawić temu czoło. Dzieci nie używają humoru w tym celu. Dla nich oznacza on życzliwość i koleżeństwo. Surowi nauczyciele zdając sobie z tego sprawę, wypędzają humor ze szkolnej klasy.

Powstaje pytanie, czy surowy nauczyciel w ogóle ma poczucie humoru? Wątpię. W codziennej pracy stosuję humor przez cały dzień. Żartuję z każdym dzieckiem, ale one wiedzą, że jestem śmiertelnie poważny, gdy okoliczności tego wymagają.

Czy jesteś rodzicem czy nauczycielem, aby z powodzeniem radzić sobie z dziećmi musisz być w stanie zrozumieć ich myśli i uczucia. I musisz mieć poczucie humoru – dziecięcego humoru. Będąc wesołym w stosunku do dziecka dajesz mu odczuć, że je kochasz. Jednakże humor nie może być nigdy cięty czy uszczypliwy.

Wspaniale jest obserwować, jak rozwija się poczucie humoru. Nazwijmy to raczej poczuciem śmieszności niż humoru, bowiem dziecko wcześniej nabiera poczucia śmieszności. David Barton praktycznie urodził się w Summerhill. Gdy miał trzy lata, powiedziałem do niego:

– Przyjechałem tu z wizytą i chcę znaleźć Neilla. Gdzie on jest? Dawid patrzył na mnie pogardliwie i odparł:

– Głupi ośle, sam nim jesteś. Gdy David miał siedem lat, zatrzymałem go kiedyś w ogrodzie. – Powtórz Davidowi Bartonowi, że chcę go widzieć – powiedziałem poważnie. – Sądzę, że

jest u siebie w domku. David uśmiechnął się szeroko. – W porządku – odparł i poszedł do domku. Wrócił za dwie minuty. On mówi, że nie przyjdzie – powiedział z chytrym uśmiechem. – Podał jakiś powód? – Taak, powiedział że właśnie karmi swojego tygrysa.

95

David dorósł do tego błazeństwa, gdy miał siedem lat. Ale gdy powiedziałem Raymondowi, który miał dziewięć lat, że ukarano go grzywną w wysokości połowy kieszonkowego za kradzież drzwi frontowych, rozpłakał się, a ja wiedziałem, że popełniłem błąd. Dwa lata później potrafił już poznać się na moich żartach.

Trzyletnia Sally chichocze, gdy spotykam ją na drodze do miasta i pytam o drogę do Summerhill; ale siedmio- i ośmioletnie dziewczynki reagują w ten sposób, że kierują mnie w złą stronę.

Gdy oprowadzam gości po szkole, przedstawiam zwykle dzieci z domku jako „świnki”, a one chrząkają odpowiednio. Pewnego razu zostałem wprawiony w zakłopotanie, gdy przedstawiłem je jako „świnki”, a jedna ośmiolatka powiedziała wyniośle: „Czyż ten dowcip nie jest już oklepany?” Musiałem przyznać, że był.

Dziewczyny mają tyle poczucia humoru co i chłopcy, ale w przeciwieństwie do nich rzadko używają go do obrony. Niektórzy chłopcy z powodzeniem bronią się w ten sposób. Widziałem, jak sądzono Dave’a za jakiś aspołeczny czyn. Zeznając w zabawny sposób, zdobył uznanie grupy i udało mu się dostać naprawdę niewielką karę. Dziewczynka, zawsze zbyt gotowa na to, by szukać winy w sobie, nigdy tak nie robi. Nawet w najbardziej oświeconych domach dziewczyny cierpią z powodu powszechnej niższości, którą nasze społeczeństwo narzuca kobietom.

Nigdy nie traktuj dziecka z humorem w nieodpowiedniej chwili, ani nie atakuj jego godności. Jeżeli ma ono autentyczne zmartwienie, musi zostać potraktowane poważnie. Żartowanie z dzieckiem, które ma wysoką gorączkę, jest błędem. Ale gdy wraca ono do zdrowia, możesz udawać, że jesteś lekarzem czy nawet grabarzem, a jemu spodoba się ten żart. Być może dzieci dlatego lubią być traktowane z humorem, że humor zawiera życzliwość i śmiech. Nawet starsze dzieci, które ćwiczą dowcip, nie używają żartu, który kąsa. Poczucie humoru przyczynia się do sukcesu Summerhill.

96

CZĘŚĆ III SEKS

POSTAWY WOBEC SEKSU

Nie miałem jeszcze ucznia, który nie przyniósłby ze sobą do Summerhill chorej postawy wobec seksu i funkcji ciała. Ci, którym powiedziano prawdę o tym, skąd się biorą dzieci, mają takie samo pełne przemilczeń nastawienie do seksualizmu jak potomstwo fanatyków religijnych. Znalezienie nowego nastawienia do seksu jest najtrudniejszym zadaniem rodzica i nauczyciela.

Tak niewiele wiadomo na temat przyczyn seksualnego tabu, że można jedynie próbować zgadywać jego pochodzenie. Dlaczego istnieje seksualne tabu, niespecjalnie mnie interesuje. Fakt, że ono istnieje, w ogromnym stopniu obchodzi człowieka, któremu powierzono leczenie zahamowanych dzieci.

My, dorośli, zostaliśmy zepsuci w niemowlęctwie; nigdy nie będziemy wolni, gdy chodzi o sprawy seksualne. Świadomie możemy być wolni; możemy nawet należeć do towarzystwa zajmującego się oświatą seksualną dzieci. Lecz obawiam się, że podświadomie pozostajemy w dużym stopniu takimi, jakimi uczyniło nas warunkowanie w niemowlęctwie; ludźmi, którzy nienawidzą seksu i boją się go.

Jestem skłonny przyznać, że mój podświadomy stosunek do seksu jest kalwińskim nastawieniem szkockiej wsi, które mi narzucono w pierwszych latach życia. Możliwe, że dla dorosłych nie ma ratunku; są natomiast wszelkie szanse na to, by uratować dzieci, jeżeli nie będziemy narzucać im tych straszliwych poglądów, które zostały nam narzucone.

Wcześnie w życiu dziecko uczy się, że grzech seksualny jest wielkim grzechem. Rodzice nieodmiennie najsurowiej karzą za wykroczenia przeciw moralności seksualnej. Ludzie, którzy najbardziej złorzeczą Freudowi, bo on „widzi seks we wszystkim”, to właśnie ci, którzy opowiadali historie seksualne, słuchali opowieści seksualnych i śmiali się z nich. Każdy mężczyzna, który był w wojsku, wie, że język wojska to język seksu. Prawie wszyscy lubią czytać w niedzielnej gazecie pikantne kawałki o rozwodach i przestępstwach na tle seksualnym, a większość mężczyzn opowiada żonom historyjki zasłyszane w klubie czy pubie.

Nasze upodobanie do tego rodzaju opowieści jest wynikiem niezdrowej edukacji w sprawach seksualnych. Delektowanie się nimi jest wynikiem represji. Taką opowieść można, jak Freud, skomentować: „wyszło szydło z worka”. Potępianie przez dorosłych zainteresowań seksualnych u dzieci jest hipokryzją i oszustwem; ta ostra krytyka jest projekcją, przerzucaniem winy na innych. Rodzice surowo karzą za przewinienia seksualne, ponieważ sami są w istotny sposób, jeżeli nie chorobliwie, nimi zainteresowani. Dlaczego umartwianie ciała jest tak popularne? Ludzie religijni wierzą, że ciało ciągnie człowieka w dół. Ciało nazywane jest nikczemnym, kusi do złego. Właśnie ta nienawiść do ciała sprawia, że o porodzie nie mówi się w szkole, a rozmowa o niczym pokrywa ważne, codzienne sprawy seksualne.

Freud postrzegał seks jako największą siłę rządzącą ludzkim zachowaniem. Każdy uczciwy obserwator musi się z nim zgodzić. Ale nauczanie moralne kładło nadmierny nacisk na seks. Pierwsze skarcenie ze strony matki, gdy dziecko dotyka swoich narządów płciowych, robi z seksu najbardziej fascynującą i tajemniczą rzecz na świecie. Stworzyć zakazany owoc to sprawić, żeby stał się on rozkoszny i nęcący.

Tabu seksualne tkwi u podstawy zachowań dzieci. Nie zawężam słowa seks do genitaliów. Całkiem prawdopodobne, że dziecko przy piersi czuje się nieszczęśliwe, jeżeli jego matka nie akceptuje którejkolwiek części swojego ciała czy przeszkadza mu w znajdowaniu przyjemności w jego własnym ciele.

97

Seks jest podstawą wszystkich negatywnych postaw wobec życia. Dzieci, które nie mają poczucia winy związanego z seksem, nigdy nie odczuwają potrzeby religii czy mistycyzmu jakiegokolwiek rodzaju. Wobec tego, że seks uważany jest za wielki grzech, dzieci wolne od wstydu i lęku przed nim nie szukają żadnego Boga, którego mogłyby prosić o przebaczenie czy zmiłowanie, ponieważ nie czują się winne.

Gdy miałem sześć lat, odkryliśmy z siostrą wzajemnie nasze narządy płciowe i, naturalnie, bawiliśmy się razem. Nakryci przez matkę, dostaliśmy straszliwe lanie; mnie zamknięto w ciemnym pokoju na długie godziny, a potem zmuszono, żebym ukląkł i prosił Boga o przebaczenie. Wyzbycie się tego wczesnego szoku zajęło mi dziesiątki lat i doprawdy czasem zastanawiam się, czy faktycznie w pełni się od niego uwolniłem.

Jak wielu dzisiejszych dorosłych miało podobne doświadczenia? Jak wielu dzisiejszym dzieciom podobnym traktowaniem zmienia się naturalne umiłowanie życia w nienawiść i agresję? Mówi się im, że dotykanie narządów płciowych jest złe czy grzeszne, oraz że naturalne wypróżnienia są odrażające.

Każde dziecko, które cierpi z powodu zahamowania seksualnego, ma żołądek jak deska. Przyjrzyj się, jak oddycha zahamowane dziecko, a potem popatrz, z jakim wspaniałym wdziękiem oddycha mały kotek. Żadne zwierzę nie ma sztywnego żołądka ani nie jest zażenowane z powodu seksu czy wypróżnienia.

W znanej pracy „Character Analysis” („Analiza charakteru”) Wilhelm Reich zauważył, że trening moralny nie tylko wypacza proces myślenia, lecz także wkracza strukturalnie w samo ciało, dosłownie opancerzając je sztywnością postawy i skurczem miednicy. Zgadzam się z Reichem. Zajmując się w Summerhill przez wiele lat najrozmaitszymi dziećmi zaobserwowałem, że o ile lęk nie usztywni układu mięśniowego, dzieci chodzą, biegają, skaczą i bawią się z cudownym wdziękiem.

Co więc możemy zrobić, żeby nie dopuścić do zahamowania seksualnego u dzieci? Po prostu, od pierwszych chwil dziecko musi mieć całkowitą swobodę dotykania każdej części swojego ciała.

Mój przyjaciel, psycholog musiał powiedzieć swojemu czteroletniemu synkowi: „Bob, nie wolno ci bawić się siusiakiem, gdy jesteś wśród obcych ludzi, bo oni uważają to za złe. Możesz to robić tylko w domu i w ogrodzie”.

Rozmawialiśmy o tym z przyjacielem i zgodziliśmy się, że uchronienie dzieci przed ludźmi nienawidzącymi życia i seksu jest niemożliwe. Jedynym pocieszeniem jest to, że jeśli rodzice szczerze wierzą w życie, dziecko generalnie zaakceptuje ich wartości i najprawdopodobniej odrzuci zewnętrzną pruderię. W każdym bądź razie już sam fakt, że pięcioletnie dziecko dowiaduje się, że nie może kąpać się w morzu bez majtek, wystarcza, by powstała jakaś – nawet jeżeli niewielka – nieufność w stosunku do seksu.

Obecnie wielu rodziców nie zakazuje masturbacji. Uważają ją za naturalną oraz znają niebezpieczeństwa związane z jej zakazywaniem. Doskonale. Świetnie.

Lecz niektórzy z tych światłych rodziców wahają się przed zrobieniem następnego kroku. Niektórzy z nich nie mają nic przeciw temu, żeby ich mali chłopcy bawili się w zabawy seksualne z innymi małymi chłopcami, ale sztywnieją z przerażenia, gdy chłopczyk i dziewczynka bawią się razem w ten sposób.

Gdyby moja dobra, mająca jak najlepsze intencje matka zignorowała zabawę seksualną mojej o rok młodszej siostry ze mną, nasze szanse na dorastanie z normalnym nastawieniem psychicznym do seksu byłyby duże.

Zastanawiam się, ile impotencji i oziębłości u dorosłych bierze się z pierwszej ingerencji w relacje heteroseksualne we wczesnym dzieciństwie. Zastanawiam się, ile homoseksualizmu wywodzi się z tolerowania zabaw homoseksualnych i zabraniania zabaw heteroseksualnych.

Zabawa heteroseksualna w dzieciństwie jest, jak sądzę, fenomenalną drogą do zdrowego, zrównoważonego życia seksualnego w dorosłości. Gdy dzieci nie są poddawane treningowi moralnemu w związku z seksem, dochodzą do zdrowego, a nie rozwiązłego okresu dojrzewania.

Nie znam żadnego argumentu przeciw życiu seksualnemu młodzieży, który dałby się utrzymać. Prawie każdy opiera się na stłumionych emocjach lub wrogim nastawieniu do życia –

98

religijnym, moralnym, oportunistycznym, arbitralnym, pornograficznym. Żaden z nich nie odpowiada na pytanie, dlaczego natura obdarzyła człowieka silnym instynktem seksualnym, jeżeli młodym nie wolno z niego korzystać, dopóki nie usankcjonują tego starsi członkowie społeczeństwa. Ci starsi, a przynajmniej niektórzy z nich, mają udziały w spółkach, które robią filmy pełne seksu; albo w spółkach sprzedających wszelkiego rodzaju kosmetyki służące temu, by dziewczyny były bardziej pociągające dla chłopców; lub wydają czasopisma, przyciągające czytelników sadystycznymi opowieściami i zdjęciami.

Wiem, że życie seksualne młodzieży nie jest obecnie możliwe. Ale jestem zdania, że jest to właściwa droga do zdrowej przyszłości. Mogę to napisać, lecz gdybym w Summerhill pozwalał moim nastoletnim uczniom spać ze sobą, władze zamknęłyby moją szkołę. Zastanawiam się, kiedy nadejdzie owo jutro, gdy społeczeństwo zrozumie, jak niebezpieczne jest tłumienie zachowań seksualnych.

Nie oczekuję, że żaden uczeń Summerhill nie będzie neurotyczny, któż bowiem może być wolny od kompleksów w dzisiejszym społeczeństwie? Mam natomiast nadzieję, że następne pokolenia, dzięki temu początkowi wolności od seksualnych tabu stworzą w końcu świat przyjaźnie nastawiony do życia.

Wynalezienie środków antykoncepcyjnych musi po jakimś czasie doprowadzić do nowej moralności seksualnej, gdyż strach przed konsekwencjami jest najsilniejszym elementem moralności seksualnej. Żeby być wolną, miłość musi czuć się bezpieczna.

Młodzież dzisiaj ma mało okazji do miłości w prawdziwym sensie tego słowa. Rodzice nie pozwolą synom i córkom żyć w grzechu, jak to nazywają, więc młodzi kochankowie muszą tułać się po wilgotnych lasach, parkach czy samochodach. Wszystko sprzysięgło się przeciw młodym ludziom. Okoliczności sprawiają, że to, co powinno być piękne i radosne, zamienia się w coś ponurego i grzesznego, w sprośne kawały, pożądliwe spojrzenia i wstydliwy śmiech.

Tabu i lęki kształtujące zachowanie ludzi są tymi samymi lękami i tabu, które czynią z ludzi zboczeńców gwałcących i duszących małe dziewczynki w parkach, zboczeńców, którzy torturują Żydów i Murzynów.

Zakazy seksualne wiążą seks z rodziną. Zakaz masturbacji zmusza dziecko do interesowania się rodzicami. Za każdym razem, gdy matka uderza dziecko po rękach za dotykanie narządów płciowych, popęd seksualny dziecka zostaje skierowany na matkę, a ukryta postawa wobec niej staje się postawą pożądania-odpychania, miłości-nienawiści. Tłumienie kwitnie w zniewolonym domu. Represjonowanie zachowań seksualnych pomaga dorosłym, za cenę rodzącej się u dziecka nerwicy, utrzymać autorytet.

Gdyby seks mógł przedostać się na drugą stronę muru do chłopca czy dziewczyny z sąsiedztwa, autorytet domu znalazłby się w niebezpieczeństwie; przywiązanie do matki i ojca rozluźniłoby się, i dziecko automatycznie opuściłoby rodzinę emocjonalnie. Brzmi to absurdalnie, lecz te więzi są bardzo potrzebną podporą autorytarnego państwa – tak jak prostytucja była konieczną ochroną moralności miłych dziewcząt z dobrych domów. Gdyby usunąć represjonowanie zahamowań seksualnych, młodzież byłaby stracona dla autorytetu.

Ojcowie i matki robią to, co im robili ich rodzice: wychowują godne szacunku, cnotliwe dzieci, wygodnie zapominając o wszystkich potajemnych zabawach seksualnych i opowiadaniach pornograficznych z własnego dzieciństwa; zapominając o gorzkim buncie przeciw własnym rodzicom, który musieli tłumić bezgranicznym poczuciem winy. Nie uświadamiają sobie, że we własnych dzieciach wywołują to samo poczucie winy, które przyniosło im tyle nieszczęśliwych nocy dawno temu.

Poważne nerwice ludzi zaczynają się od najwcześniejszych zakazów dotykania narządów płciowych: Nie dotykaj. Impotencja, oziębłość i niepokój w późniejszym życiu pochodzą z okresu, gdy dziecku wiązano czy odsuwano ręce, zazwyczaj z klapsem. Dziecko, które może dotykać narządów płciowych, ma wszelkie szanse na to, by wzrastać ze szczerym, radosnym nastawieniem do seksu. Zabawy seksualne między małymi dziećmi są naturalnym, zdrowym zachowaniem, którego nie należy otaczać dezaprobatą. Wręcz przeciwnie, powinno się do nich zachęcać jako do warunku zdrowego dojrzewania i dorosłości. Rodzice są jak strusie chowające głowy w piasek,

99

jeżeli nie wiedzą, że ich dzieci bawią się po kątach w zabawy seksualne. Taka potajemna i ukradkowa zabawa wywołuje poczucie winy, które nie mija, a objawia się zwykle jako dezaprobata dla zabawy seksualnej, gdy te właśnie dzieci stają się rodzicami. Wyprowadzenie jej z ukrycia jest jedyną rozsądną rzeczą, jaką można zrobić. Byłoby na świecie nieskończenie mniej przestępstw seksualnych, gdyby zabawy seksualne uważano za normalne. A właśnie tego, że zbrodnie na tle seksualnym i seksualne nienormalności wszelkiego rodzaju są bezpośrednim rezultatem braku akceptacji dla seksu we wczesnym dzieciństwie, moralni rodzice nie chcą, czy boją się dostrzec.

Znany antropolog, Bronisław Malinowski, pisze, że wśród Trobriańczyków nie było homoseksualizmu aż do czasu, gdy zaszokowani misjonarze rozdzielili chłopców i dziewczyny umieszczając ich w osobnych domach. Nie było wśród nich gwałtów ani przestępstw na tle seksualnym. Dlaczego? Ponieważ nie represjonowano zachowań seksualnych u małych dzieci.

Oto pytanie dla współczesnych rodziców: Czy chcemy, żeby nasze dzieci były takie jak my? Jeżeli tak, to czy w społeczeństwie będą nadal występować gwałty, morderstwa na tle seksualnym, nieszczęśliwe małżeństwa i neurotyczne dzieci? Jeżeli odpowiedź na pierwsze pytanie jest twierdząca, to tak samo musimy odpowiedzieć na drugie. A obydwie te odpowiedzi są zapowiedzią zagłady atomowej, ponieważ zakładają trwanie nienawiści i wyrażanie jej poprzez wojny.

Pytam rodziców moralistów: Czy bardzo będzie cię martwić zabawa seksualna twoich dzieci, gdy bomby atomowe zaczną spadać? Czy dziewictwo twoich córek będzie miało duże znaczenie, gdy chmura atomowa uczyni życie niemożliwym? Gdy twoich synów wezmą do wojska i poślą na wielką śmierć, czy będziesz nadal kurczowo trzymał się swojej dewocyjnej wiary w tłumienie wszystkiego, co w dzieciństwie dobre? Czy wtedy Bóg, do którego bluźnierczo się modlisz, ocali życie twoje i twoich dzieci?

Niektórzy z was być może odpowiedzą, że to życie jest tylko początkiem, i że na drugim świecie nie będzie ani nienawiści, ani wojen, ani seksu. W takim razie zamknijcie tę książkę – albowiem nie możemy się porozumieć.

Dla mnie życie wieczne jest marzeniem – marzeniem doprawdy zrozumiałym – bowiem człowiekowi poza wynalazkami mechanicznymi praktycznie nic się nie udało. Lecz nie jest to wystarczająco dobre marzenie. Ja chcę zobaczyć niebo na ziemi, nie w chmurach. I wzruszające jest to, że większość ludzi chce tego samego. Chcą, ale nie mają woli, by to osiągnąć; woli, którą osłabiono pierwszym klapsem, pierwszym seksualnym tabu.

Rodzic nie może siedzieć okrakiem na barykadzie, nie może być neutralny. Chodzi o wybór między pokątnym i pełnym poczucia winy seksem, a seksem otwartym, zdrowym i radosnym. Jeżeli rodzice wybiorą powszechne kryteria moralności, nie wolno im narzekać na zboczone seksualnie społeczeństwo, ponieważ jest ono rezultatem tego właśnie kodeksu moralnego. Wtedy nie wolno rodzicom nienawidzić wojny, bowiem nienawiść do samego siebie, którą wywołują u swoich dzieci, będzie się wyrażać w wojnie. Ludzkość jest chora, emocjonalnie chora; chora wskutek tego poczucia winy i niepokoju nabytych w dzieciństwie. Niepokój emocjonalny jest powszechny w naszym społeczeństwie.

Gdy Zoe miała sześć lat, przyszła do mnie i powiedziała: „Willie ma największego kutasa ze wszystkich małych dzieci, ale pani X (gość) mówi, że to brzydko mówić kutas”. Od razu powiedziałem jej, że to wcale nie jest brzydko. W duchu skląłem tę kobietę za jej ciemne i ograniczone rozumienie dzieci. Mógłbym tolerować propagandę dotyczącą polityki czy manier, ale gdy ktokolwiek atakuje dziecko wywołując w nim poczucie winy w związku z seksem, zwalczam to energicznie.

Całe to nasze podejrzliwe nastawienie do seksu, rubaszny śmiech w kabaretach, gryzmolenie obscenicznych napisów w toaletach bierze się z poczucia winy, wywołanego zakazem masturbacji w dzieciństwie oraz potajemnej zabawy seksualnej. Ma ona miejsce w każdej rodzinie, a z powodu tejże pokątności i winy następuje wiele fiksacji na brata czy siostrę, które trwają całe życie i uniemożliwiają szczęśliwe życie małżeńskie. Gdyby zabawę seksualną brata z siostrą, gdy mają oni pięć lat, uważano za naturalną, każde z nich w naturalny sposób przeniosłoby swoje zainteresowania na obiekt seksualny spoza rodziny.

100

Sadyzm jest krańcową formą nienawiści do seksu. Żaden mężczyzna, który ma udane życie seksualne, nie potrafiłby chyba znęcać się nad zwierzęciem czy nad człowiekiem, ani też nie popierałby więzienia. Żadna zaspokojona seksualnie kobieta nie potępiałaby matki nieślubnego dziecka.

Rzecz jasna, narażam się na oskarżenie: „Temu człowiekowi tylko seks w głowie. Seks w życiu to nie wszystko. Jest jeszcze przyjaźń, praca, radość i smutek. Dlaczego seks?”

Odpowiadam: Seks dostarcza największej przyjemności, połączony z miłością jest najdoskonalszą formą ekstazy, ponieważ jest najwyższą formą dawania i brania. A mimo to widać wyraźnie, że seksu się nienawidzi; w przeciwnym bowiem razie żadna matka nie zabraniałaby masturbacji, a ojciec życia seksualnego poza konwencjonalnym małżeństwem. Gdyby było inaczej, w kabaretach nie byłoby obscenicznych dowcipów, a ludzie nie traciliby masowo czasu na oglądanie filmów o miłości i czytanie romansów; praktykowaliby miłość.

Fakt, że prawie wszystkie filmy mówią o miłości, dowodzi, że seks jest najważniejszą sprawą w życiu. Zainteresowanie tymi filmami jest, w przeważającym stopniu, neurotyczne. Dotyczy ono ludzi z poczuciem winy w związku z seksem i seksualnie sfrustrowanych. Nie będąc w stanie kochać naturalnie garną się tłumnie na filmy, które czynią miłość romantyczną, nawet piękną. Ci zahamowani seksualnie ludzie zaspokajają swoje zainteresowania przez pośredników. Żaden mężczyzna ani żadna kobieta mająca udane życie seksualne nie zadawaliby sobie trudu siedzenia w kinie dwa razy w tygodniu i oglądania tandetnych filmów, które są jedynie imitacją prawdziwego życia.

Podobnie jest z popularnymi powieściami. Zajmują się one albo seksem albo zbrodnią, a zwykle kombinacją jednego i drugiego. Bardzo popularne „Przeminęło z wiatrem” było szczególnie chętnie czytane bynajmniej nie ze względu na tło, w jakim się rozgrywa, to znaczy tragedię wojny domowej i niewolników, ale dlatego właśnie, że koncentruje się wokół męczącej, egocentrycznej dziewczyny i jej romansów.

Żurnale mody, kosmetyki, występy roznegliżowanych panienek w kabaretach, intelektualnie wyrafinowane recenzje, opowiadania seksualne – wszystko to wyraźnie dowodzi, że seks jest bez wątpienia najważniejszą rzeczą w życiu. Jednocześnie dowodzi, że akceptuje się tylko fasadowość seksu – innymi słowy fikcje, filmy, kabarety.

To D. H. Lawrence dostrzegł niegodziwość filmów seksualnych, gdzie zahamowany młodzian, bojący się żywych dziewczyn ze swojego otoczenia, przelewa wszystkie swoje emocje seksualne na gwiazdę Hollywoodu – a potem idzie masturbować się do domu. Lawrence’owi, rzecz jasna, nie chodziło o to, że masturbacja jest zła; a o to, że seks, który szuka zaspokojenia w masturbacji i fantazjach erotycznych na temat gwiazdy filmowej, jest niezdrowy. Zdrowy mężczyzna poszukałby sobie najpewniej partnerki w sąsiedztwie.

Pomyślmy tylko, jak ogromny kapitał zbijany jest na zahamowaniach seksualnych: ludzie mody, sprzedawcy szminek, kościół, teatry i kina, autorzy bestsellerów i producenci pończoch.

Twierdzenie, że wolne seksualnie społeczeństwo zniosłoby piękne stroje, byłoby głupie. Oczywiście, że nie. Każda kobieta chciałaby wyglądać jak najładniej dla mężczyzny, którego kocha. Każdy mężczyzna chciałby wyglądać elegancko idąc na randkę z dziewczyną. Zniknąłby natomiast fetyszyzm – przywiązywanie znaczenia do pozorów, ponieważ rzeczywistość jest zakazana. Zahamowany mężczyzna nie wpatrywałby się więcej w bieliznę damską na sklepowej wystawie. Jakaż to wielka szkoda, że zainteresowania seksualne są tak bardzo represjonowane. Największej przyjemności na świecie doświadcza się z poczuciem winy. Ta represja obecna jest w każdej dziedzinie ludzkiego życia i powoduje, że staje się ono płytkie, nieszczęśliwe i pełne nienawiści.

Nienawidząc seksu nienawidzisz życia. Nienawidząc seksu nie potrafisz kochać bliźniego. Jeżeli nienawidzisz seksu, twoje życie seksualne będzie w najgorszym wypadku impotentne albo oziębłe; w najlepszym – niepełne. Stąd uwaga, często wypowiadana przez kobiety, które mają dzieci: „Seks jest przechwaloną rozrywką”. Gdy nie daje zadowolenia, to musi gdzieś znaleźć ujście, ponieważ jest to zbyt silny popęd, by go zniszczyć. Przeradza się w niepokój i nienawiść.

101

Niezbyt wielu dorosłych postrzega akt seksualny jako dawanie; gdyby było inaczej, ludzi dotkniętych impotencją i oziębłością nie byłoby około siedemdziesięciu procent, jak utrzymują liczni eksperci. Dla wielu mężczyzn stosunek seksualny jest kulturalnym gwałtem; dla wielu kobiet to nieznośny obowiązek małżeński, który trzeba jakoś wytrzymać. Tysiące mężatek nigdy w życiu nie przeżyło orgazmu; a niejeden wykształcony mężczyzna nawet nie wie, że kobieta jest do niego zdolna. W takim systemie dawanie musi być minimalne; a wzajemne relacje seksualne po prostu muszą być mniej lub bardziej zbrutalizowane i plugawe. Zboczeńcy, którzy potrzebują biczowania albo bicia kobiet rózgą, są jedynie ekstremalnymi przypadkami ludzi, którzy z powodu niewłaściwej edukacji seksualnej nie są w stanie dawać miłości inaczej jak tylko w zamaskowanej formie nienawiści.

Każdy starszy uczeń w Summerhill wie, że akceptuję pełne życie seksualne dla tych, którzy tego chcą, niezależnie od wieku. Często pytano mnie na wykładach, czy zapewniam w Summerhill środki antykoncepcyjne, a jeżeli nie, to dlaczego? Jest to stare i stale powracające pytanie, które dotyka głębokich emocji u każdego z nas. To, że nie zapewniam środków antykoncepcyjnych w Summerhill, jest dla mnie sprawą nieczystego sumienia, ponieważ jakikolwiek kompromis jest dla mnie trudny i niepokojący. Z drugiej strony, dostarczanie środków antykoncepcyjnych dzieciom przed osiągnięciem pełnoletności czy nawet pełnoletnim z całą pewnością doprowadziłoby do zamknięcia mojej szkoły. Praktyka nie może zbytnio wyprzedzać prawa.

Znanym i często zadawanym przez krytyków swobody dla dzieci pytaniem jest: „Dlaczego nie pozwala się dzieciom oglądać stosunku seksualnego?” Odpowiedź, że wywołałoby to u nich uraz czy poważny szok psychiczny, jest kłamstwem. Wśród Trobriańczyków, według Malinowskiego, dzieci traktują nie tylko stosunek seksualny, ale także poród i śmierć jak sprawy oczywiste i nie wpływa to na nie niekorzystnie. Nie sądzę, żeby zobaczenie stosunku seksualnego rodziców wywarło jakikolwiek zły skutek w przypadku wewnątrzsterownego dziecka. Jedyną uczciwą odpowiedzią, jakiej można udzielić na to pytanie jest, że miłość w naszej kulturze nie jest sprawą publiczną.

Nie zapominam, że wielu rodziców ma religijne czy inne negatywne poglądy na grzeszność seksu. Nic z tym nie można zrobić. Nie da się nawrócić ich na nasze poglądy. Z drugiej jednak strony musimy walczyć z nimi, gdy naruszają prawo naszych własnych dzieci do wolności; seksualnej czy innej.

Innym rodzicom mówię: Problemy zaczną się dla was wtedy, gdy wasza szesnastoletnia córka zechce żyć po swojemu. Wróci do domu o północy. W żadnym wypadku nie pytajcie jej, gdzie była. Jeżeli nie była wewnątrzsterowna, to okłamie was, tak jak wy i ja okłamywaliśmy swoich rodziców.

Gdy moja córka będzie miała szesnaście lat, a ja stwierdzę, że zakochała się w jakimś niewrażliwym mężczyźnie, będę się bardzo martwił. Wiem, że będę zupełnie bezsilny, by zrobić cokolwiek. Mam nadzieję, że będę miał dość rozsądku, żeby nie próbować. Ponieważ była ona wewnątrzsterowna nie przewiduję, że zakocha się w niepożądanym typie młodego człowieka; ale nigdy nic nie wiadomo.

Jestem pewien, że niejedno złe towarzystwo jest w istocie protestem przeciw rodzicielskiemu autorytetowi. Rodzice nie mają do mnie zaufania i nie zależy mi na tym. Będę robić to, co mi się

podoba, a oni czy chcą czy nie, muszą się z tym pogodzić. Będziesz się bać, że twoja córka zostanie uwiedziona. Ale dziewczyny nie są z reguły

uwodzone; są partnerkami w uwodzeniu. Ten okres szesnastu lat nie powinien być trudny, jeżeli córka była twoim przyjacielem, a nie podwładnym. Będziesz musiał uznać prawdę, że nie można żyć czyimś życiem, że nie jest możliwe przekazanie doświadczenia w takich rzeczach jak sprawy emocjonalne.

Podstawową kwestią, mimo wszystko, jest postawa domu wobec seksu. Jeżeli była ona zdrowa, możesz bezpiecznie dać swojej córce osobny pokój i klucz do niego. Jeśli była niezdrowa, będzie ona szukała seksu w zły sposób – możliwe, że ze złym mężczyzną – a ty będziesz bezsilny.

Podobnie z twoim synem. Nie będziesz się o niego aż tak martwić – bo on nie może zajść w ciążę. A jednak ze złą postawą wobec seksu może on łatwo pogmatwać sobie życie.

102

Niewiele jest szczęśliwych małżeństw. Biorąc pod uwagę trening w niemowlęctwie, którego doświadczyła zdecydowana większość ludzi, zadziwiającym jest fakt, że w ogóle są jakieś szczęśliwe małżeństwa. Jeżeli seks jest brudny w pokoju dziecinnym, nie może być czysty w małżeńskim łóżku.

Gdy więź seksualna jest niezadowalająca, wszystko inne w małżeństwie jest nieudane. Nieszczęśliwa para, wychowana tak, by nienawidzić seks, nienawidzi siebie nawzajem. Dzieci są nieudane, bo brakuje im domowego ciepła, które jest niezbędne dla ich własnego ciepłego życia. Zahamowania seksualne rodziców nieświadomie wywołują u nich analogiczne reakcje. Najbardziej trudne dzieci pochodzą z takich właśnie rodzin.

KSZTAŁCENIE SEKSUALNE

Jeżeli na pytania dziecka odpowiada się zgodnie z prawdą i bez zahamowań ze strony rodziców, nauczanie seksualne staje się naturalną częścią dzieciństwa. Metoda pseudonaukowa jest zła. Znam pewnego młodego człowieka, którego uczono w taki właśnie sposób i twierdzi on, że rumieni się, gdy ktoś użyje słowa „zapylać”. Faktyczna wiedza o seksie jest oczywiście ważna, ale znacznie ważniejsza jest jej treść emocjonalna. Lekarze wiedzą wszystko o anatomii seksu, ale nie są lepszymi kochankami niż mieszkańcy wysp południowych – a najprawdopodobniej nawet im nie dorównują.

Dziecko nie tyle interesuje stwierdzenie tatusia, że on wkłada swojego siusiaka w mamy dziurkę, ile to, dlaczego tatuś to robi. Dziecko, któremu pozwalano na zabawy seksualne, nie będzie potrzebowało pytać, dlaczego.

Nauczanie seksualne nie powinno być konieczne w przypadku wewnątrzsterownego dziecka, bowiem termin „nauczanie” sugeruje wcześniejsze zaniedbywanie problemu. Jeżeli naturalna ciekawość dziecka była w zupełności zaspokajana otwartymi i pozbawionymi emocji odpowiedziami rodziców na wszystkie jego pytania, seks nie będzie się wyróżniał jako coś, czego trzeba specjalnie uczyć. Ostatecznie, nie dajemy dziecku lekcji na temat układu trawiennego czy funkcji wydalniczych. Termin nauczanie seksualne wynika z faktu, że aktywność seksualna jest zahamowana i robi się z niej tajemnicę.

Włączenie nauczania seksualnego do programu szkolnego stwarza niebezpieczeństwo utrwalenia zahamowań seksualnych przez moralizowanie. Już samo określenie, nauczanie

seksualne, sugeruje sformalizowane okropne lekcje na temat anatomii i fizjologii prowadzone przez nieśmiałego nauczyciela, który boi się, że temat może przekroczyć dozwolone granice i wkroczyć na zakazane terytorium.

W większości szkół prywatnych powiedzenie całej prawdy o miłości i narodzinach oznaczałoby ryzyko utraty pracy. Opinia publiczna, reprezentowana przez matki, nie ścierpiałaby tego. Znam niejeden przypadek, kiedy rozgniewana matka groziła strasznymi konsekwencjami nauczycielce, która jakoby zepsuła jej dziecko „plugawym, bezbożnym, sprośnym nauczaniem!”

Z drugiej strony, jedyną trudnością w przekazaniu niezahamowanemu dziecku tej wiedzy na temat seksu, o którą prosi, jest to, żeby wiedzieć, jak zrobić to zrozumiale. Dziecko chce wiedzieć, dlaczego nie każdy koń płci męskiej jest ogierem, albo dlaczego nie każda owca płci męskiej jest baranem. Odpowiedź obejmuje pojęcia przekraczające możliwości czteroletniego dziecka, gdyż kastracja jest procesem, którego nie da się objaśnić za pomocą prostych słów. W takim wypadku rodzic musi jak najbardziej starać się, pamiętając cały czas, że absolutnie nie wolno mu uciekać się do kłamstw czy uników.

Pięcioletni chłopiec znalazł prezerwatywę w kieszeni ojca i oczywiście zapytał, co to jest. Bez trudu i widocznych emocji przyjął zrozumiałe i proste wyjaśnienie.

Niemniej jednak czasem nie widzę przyczyn, dla których nie można by powiedzieć dziecku, że temat jest zbyt trudny i powinien poczekać. Ostatecznie, często robi się tak, gdy idzie o inne tematy. Na przykład, gdy dziecko pyta, jak działa silnik albo kto stworzył Boga, rodzic może

103

powiedzieć, że odpowiedź jest zbyt skomplikowana i trudna do zrozumienia dla dziecka w tym wieku.

Znacznie lepiej i bezpieczniej jest odłożyć odpowiedź niż postępować tak, jak robią niektórzy niemądrzy rodzice – mówić dziecku za dużo. Pamiętam jak pewna uczennica, piętnastoletnia Szwajcarka, powiedziała: „Irmgart (dziesięć lat) myśli, że lekarze przynoszą dzieci. Ja od dawna wiem, skąd się biorą dzieci. Mama mi powiedziała. Powiedziała mi jeszcze więcej”.

Spytałem, co więcej wie, a ona powiedziała mi o homoseksualizmie i zboczeniach. Był to przypadek niemądrego mówienia prawdy. Matka powinna była odpowiedzieć jedynie na pytanie zadane przez dziecko. Jej nieznajomość natury dziecka sprawiła, że powiedziała dziecku dużo więcej, niż było sobie w stanie przyswoić. Skutkiem tego była neurotyczna córka. Mimo to, ogólnie rzecz biorąc, ta niemądra matka była mądrzejsza od takiej, która celowo okłamuje swoje dziecko, gdy pyta ono o tajemnicę narodzin. Bowiem dziecko szybko odkrywa, że jego matka skłamała. Gdy dziecko odkrywa prawdę – a zazwyczaj jej część opowiedzianą w wulgarny sposób przez kolegów – jest przekonane, że wie, dlaczego matka skłamała. Jak mama mogłaby powiedzieć mi coś tak paskudnego!

A takie właśnie jest nastawienie społeczeństwa do porodu. To jest paskudna, wstydliwa sprawa. Już sam fakt, że ciężarna kobieta stara się ubierać w sposób maskujący jej stan, wystarcza, żeby potępić to, co nazywamy moralnością.

Są matki, które mówią swoim dzieciom prawdę na temat narodzin. A jednak nawet wśród nich jest wiele takich, które mówią prawdę na temat porodu, ale kłamią na temat seksu. Wykręcają się od powiedzenia dziecku, że stosunek seksualny jest bardzo przyjemny.

Moja żona i ja nie musieliśmy zastanawiać się nad edukacją seksualną Zoe. Wszystko to wydawało się tak proste, tak oczywiste i tak urocze – nawet gdy zdarzały się niezręczne momenty, kiedy Zoe poinformowała naszego niezamężnego gościa, że ona, Zoe, przyszła na świat, ponieważ tata zapłodnił mamę, dodając z zainteresowaniem, „A kto ciebie zapładnia?”

Nawiasem mówiąc, okazuje się, że wewnątrzsterowne dziecko uczy się taktu bardzo wcześnie. Zoe mogła tak powiedzieć, gdy miała trzy i pół roku; ale w wieku pięciu lat nasza córka zaczęła uświadamiać sobie, że pewnych rzeczy nie należy mówić niektórym ludziom. Obserwowałem podobną delikatność u dzieci, które, w przeciwieństwie do Zoe, nie mogły stanowić same o sobie od początku.

Od czasu, jak Freud zwrócił uwagę na seksualizm dziecięcy, niewiele zrobiono dla zbadania jego przejawów. Napisano całe tomy na ten temat, lecz o ile mi wiadomo, nikt nie napisał książki o dzieciach wewnątrzsterownych. Nasza córka nie przejawiała specjalnego zainteresowania swoim własnym seksem, ani seksem rodziców czy dzieci, z którymi się bawiła. Widywała nas nagich w łazience czy toalecie. Ku mojemu zadowoleniu nie potwierdziła teorii głoszonej przez niektórych psychologów, że występuje jakaś instynktowna, podświadoma, wrodzona skromność, która powoduje, że widok narządów płciowych dorosłych czy załatwianie przez nich potrzeb fizjologicznych wprawia dziecko w zakłopotanie. Ta teoria, tak jak podobna jej teoria, że istnieje wrodzone poczucie winy w związku z masturbacją, jest nonsensowna.

Rodzice wewnątrzsterownych dzieci prawdopodobnie unikną wszystkich niebezpiecznych i głupich błędów związanych z edukacją seksualną; błędów, które łączą seks ze złem i grzechem. Ale nie jestem całkiem pewny, czy niebezpieczeństwo nie grozi im z innej, a mianowicie idealistycznej, strony. Na długo zanim w ogóle zaczęto mówić o samoregulacji, niektórzy rodzice uczyli swoje dzieci, że seks jest święty i uduchowiony, że jest czymś, do czego należy podchodzić z lękiem i zdumieniem oraz jakimś rodzajem mistycznej, religijnej czci. Współcześni rodzice mogą nie odczuwać pokusy naśladowania tego typu nauczania, a mimo to być może nie oprą się czemuś podobnemu: uwielbieniu funkcji seksualnych jak nowo odkrytego boga. Trudno jest to zdefiniować – może to zbyt nieokreślone – wyczuwam jednak jakiś rodzaj świętości związany z seksem, subtelną zmianę głosu, gdy się o nim mówi. Taka postawa sugeruje lęk przed pornografią: Na Boga,

jeżeli nie będę mówił o seksie z lękiem, pomyślą sobie, że jestem jednym z tych, co uważają, że seks

jest czymś, z czego się żartuje.

104

Byłem nieco zaniepokojony słysząc, jak przejęci młodzi rodzice używali słów i tonu niewiele się różniących od tych używanych przez starą gwardię, która mówiła z czcią o częściach ciała, które są święte. Seks tak długo stanowił temat wulgarnych żartów, że występuje tendencja do popadania w drugą skrajność, polegającą na tym, że pomija się go milczeniem – nie dlatego, że jest zbyt zły, ale dlatego, że jest zbyt dobry. Taka postawa niewątpliwie może prowadzić do nowych lęków i zahamowań seksualnych. Jeżeli dziecko ma mieć zdrowe nastawienie do seksu, a później zdrowe życie seksualne, seks musi pozostać na ziemi. Sam w sobie zawiera już wszystko i wszelkie próby podnoszenia jego wartości przez wynoszenie go do czegoś w rodzaju siły wyższej, są próżnym trudem upiększania tego, co i tak jest piękne.

Mówienie dzieciom, że seks jest święty, to po prostu odmiana starej opowieści, że grzesznicy pójdą do piekła. Jeżeli będziecie mówić o jedzeniu, piciu i śmiechu, że są święte, wtedy nie zaprotestuję, gdy nazwiecie tak również seks. Można o wszystkim mówić, że jest święte; lecz gdy wybieramy tylko seks, wtedy oszukujemy samych siebie i wprowadzamy w błąd nasze dzieci. To dziecko jest święte – święte w tym sensie, że nie wolno go zepsuć ignoranckim nauczaniem.

W miarę, jak religijna nienawiść seksu powoli zanika, pojawiają się inni wrogowie. Są więc entuzjaści nauczania seksualnego, którzy pokazują dzieciom diagramy i opowiadają o pszczołach i zapylaniu, mówiąc w rezultacie: „Widzicie, seks to po prostu nauka. Nie ma w tym nic fascynującego, prawda?” Wszyscy byliśmy tak determinowani, gdy chodzi o seks, że niemal nie jesteśmy w stanie postrzegać go w sposób pośredni i naturalny: jesteśmy albo za bardzo pro- albo zbyt anty-. Dobrze jest być pro-, ale taka postawa jako protest przeciw antyseksualnemu treningowi w dzieciństwie musi być neurotyczna. Stąd konieczność znalezienia zdrowego stosunku wobec seksu; postawy, którą możemy odsłonić jedynie przez niewtrącanie się i aprobatę naturalnej akceptacji seksu przez dziecko.

Jeżeli brzmi to niejasno, czy wydaje się niemożliwe, proponuję, żeby młodzi rodzice unikali wszelkiego okazywania wstydu, odrazy czy ocen moralnych, powstrzymali się od nauczania i liczenia się z sąsiadami, gdy mówią o sprawach seksualnych. Wtedy, i tylko wtedy, postawa dziecka wobec seksu będzie kształtować się bez zahamowań czy nienawiści w stosunku do własnego ciała. Dla takiego dziecka seks nigdy nie będzie musiał być przedmiotem nauczania, ostrzeżeń czy czegokolwiek podobnego.

Gdybyśmy umieli uchronić dziecko przed postrzeganiem zła w seksie, wyrosłoby ono na moralnego człowieka – nie na moralistę, pouczającego innych. Don Juan pozornie zaspokaja przyjemnościową stronę potrzeby seksualnej, odrzucając jednocześnie jej aspekt miłości. Masturbacja, donżuanizm, homoseksualizm – wszystkie one są jałowe, ponieważ są aspołeczne. Człowiek o nowej moralności zrozumie, że musi realizować obydwie funkcje seksu: odkryje, że o ile nie kocha, nie dozna największej przyjemności w akcie seksualnym.

MASTURBACJA

Większość dzieci masturbuje się. A mimo to mówi się młodym, że masturbacja jest zła, że upośledza wzrost, że prowadzi do choroby czy czego tam jeszcze. Gdyby rozsądna matka nie zwracała uwagi na pierwsze zainteresowanie dziecka dolnymi partiami ciała, masturbacja byłaby mniej kompulsywna. To właśnie zakaz utrwala zainteresowanie dziecka.

Dla malutkiego dziecka usta są w dużo większym stopniu sferą erogenną niż narządy płciowe. Gdyby matka przyjęła podobnie cnotliwą postawę wobec ust, tak jak to ma miejsce w przypadku narządów płciowych, ssanie kciuka i całowanie stałyby się sprawą sumienia.

Masturbacja zaspokaja pragnienie szczęścia, ponieważ doprowadza napięcie do kulminacji. Lecz natychmiast po jej zakończeniu sumienie pouczanego moralnie dziecka dochodzi do głosu i krzyczy: „Jesteś grzesznikiem!” Z mojego doświadczenia wynika, że gdy usunie się poczucie winy, dziecko mniej interesuje się masturbacją.

105

Można odnieść wrażenie, że niektórzy rodzice woleliby, żeby ich dzieci były przestępcami, niż żeby się masturbowały. Stwierdzam, że zakaz masturbacji leży u podstaw wielu czynów przestępczych dokonywanych przez młodocianych.

Pewien przybyły do Summerhill jedenastoletni chłopiec był podpalaczem. Bywał bity przez ojca i nauczycieli. Co gorsza nauczono go ograniczonej religii ognia piekielnego i gniewnego Boga. Wkrótce po przybyciu do Summerhill wziął butelkę benzyny i wlał ją do beczki z farbą i terpentyną. Po czym podpalił to wszystko. Dom został uratowany wyłącznie dzięki energicznej akcji dwóch pracowników.

Wziąłem go do swojego pokoju. – Co to jest ogień? – spytałem. – On pali – odpowiedział. – O jakim ogniu myślisz w tej chwili? – kontynuowałem. – Piekielnym – powiedział. – No, a butelka? – Długa rzecz z dziurką na końcu – powiedział. (Długa przerwa). – Powiedz mi coś więcej o tej długiej rzeczy z dziurką na końcu – powiedziałem. – Mój interes – powiedział z zakłopotaniem – ma dziurkę na końcu. – Opowiedz mi o nim – powiedziałem życzliwie. – Czy ty kiedykolwiek go dotykasz? – Teraz już nie. Dotykałem go, ale już tego nie robię. – Dlaczego nie? – Bo pan X (jego ostatni dyrektor) powiedział mi, że to jest największy grzech na świecie. Stało się jasne, że podpalanie było dla niego aktem kompensującym masturbację.

Powiedziałem mu, że pan X zupełnie nie miał racji, że jego interes nie jest ani lepszy ani gorszy od jego nosa czy ucha. Od tego dnia zainteresowanie ogniem zniknęło.

Jeżeli nie stwarza się problemów w związku z wczesną masturbacją, dziecko w sposób naturalny i we właściwym czasie dochodzi do heteroseksualności. Wiele jest nieszczęśliwych małżeństw, w których zarówno mąż jak i żona cierpią z powodu podświadomej wrogości do seksualizmu – wrogości wynikającej z zagrzebanego gdzieś głęboko zakazu masturbacji wydanego im, gdy byli dziećmi.

Jest to najważniejszy problem edukacji. Przedmioty szkolne, dyscyplina, sporty – wszystko to jest daremne i bezskuteczne, jeżeli problem masturbacji pozostaje nie rozwiązany. Swoboda w tym zakresie oznacza zadowolone, radosne, pełne entuzjazmu dzieci, które tak naprawdę nie są nią szczególnie zainteresowane. Zakaz masturbacji daje w efekcie przygnębione, nieszczęśliwe dzieci podatne na przeziębienia i zakażenia, nienawidzące samych siebie, a w konsekwencji nienawidzące innych. Twierdzę, że jedną z podstawowych przyczyn tego, że dzieci w Summerhill są tak radosne, jest usunięcie lęków i samonienawiści, wywołanych przez zakazy seksualne.

Freud zaznajomił nas wszystkich z poglądem, że seks jest obecny od początku życia, że dziecko doznaje przyjemności seksualnej w czasie ssania oraz że zainteresowanie sferą erogenną ust stopniowo ustępuje miejsca sferze erogennej narządów płciowych. Tak więc masturbacja jest w przypadku dziecka naturalnym odkryciem; początkowo nie bardzo ważnym, ponieważ narządy płciowe nie są dla niemowlęcia tak przyjemne, jak usta czy nawet skóra. To wyłącznie zakaz rodzicielski robi z masturbacji tak wielki problem. Im surowszy zakaz, tym głębsze poczucie winy; i tym większy przymus, by go złamać.

Dobrze wychowane małe dziecko powinno przyjść do szkoły całkowicie wolne od poczucia winy związanego z masturbacją. Wśród przedszkolaków w Summerhill niewiele jest takich, jeśli w ogóle są, które przejawiają nią jakieś szczególne zainteresowanie. Seks nie jest dla nich atrakcyjny jako coś tajemniczego. Od początku pobytu z nami (o ile nie powiedziano im tego już wcześniej w domu) znają fakty związane z narodzinami – nie tylko skąd się biorą dzieci, ale też jak się je robi. W tak młodym wieku te informacje przyjmowane są bez emocji, częściowo także dlatego, że wypowiadane są bez emocji. Dlatego też piętnasto- czy siedemnastolatki z Summerhill potrafią otwarcie rozmawiać o seksie, bez poczucia, że robią coś niewłaściwego oraz bez pornograficznych podtekstów.

106

Rodzic przemawia do dziecka głosem wszechmocnego Boga. To, co matka mówi na temat seksu, jest jak Pismo Święte. Dziecko całkowicie akceptuje to, co ona mu podsuwa. Pewna matka powiedziała swojemu synowi, że jak będzie się masturbował, to będzie głupi. Przyjął to, co mu powiedziała i stał się niezdolny do nauczenia się czegokolwiek. Gdy przekonano matkę, żeby przyznała, że to co mu przedtem mówiła, jest bzdurą, on automatycznie stał się bystrzejszym chłopcem.

Inna znów powiedziała swojemu synowi, że wszyscy będą go nienawidzić, jeżeli będzie się masturbował. Chłopiec stał się zgodnie z tymi sugestiami najmniej lubianym dzieckiem w szkole. Kradł, pluł na ludzi i niszczył rzeczy w patetycznym wysiłku zrealizowania wzoru, który podsunęła mu matka. W tym wypadku nie udało się jej przekonać, żeby przyznała się do wcześniejszego błędu i chłopiec pozostał mniej więcej tym, kim był – osobą wrogo nastawioną do społeczeństwa.

Mieliśmy w szkole chłopców, którym powiedziano, że jeżeli będą się masturbować, to popadną w obłęd – i podejmowali oni odważne próby sprostania tym przepowiedniom.

Wątpię, czy jakiekolwiek późniejsze wpływy są dość silne, by przeciwdziałać wczesnym sugestiom ze strony rodziców. W mojej pracy zawsze staram się nakłonić rodziców do naprawienia zła, ponieważ wiem, że znaczę dla dziecka niewiele albo nic. Na ogół za późno pojawiam się w jego życiu. Dlatego też, gdy chłopiec słyszy ode mnie, że masturbacja nie wpędza ludzi w obłęd, trudno mu mi uwierzyć. Głos ojca, zasłyszany w wieku pięciu lat był głosem Świętego Autorytetu.

Gdy małe dziecko zaczyna się bawić narządami płciowymi, rodzice poddawani są wielkiej próbie. Zabawę taką trzeba zaakceptować jako dobrą, normalną i zdrową; jakakolwiek próba jej zakazu będzie niebezpieczna. Podobnie jak podstępne, nieuczciwe wysiłki zmierzające do skierowania uwagi dziecka na coś innego.

Przypominam sobie tu przypadek wewnątrzsterownej dziewczynki, którą posłano do dobrego przedszkola. Mała sprawiała wrażenie nieszczęśliwej. Swoją zabawę narządami płciowymi nazywała wtulaniem. Gdy matka spytała, dlaczego nie lubi swojego przedszkola, mała odpowiedziała: „Gdy próbuję się wtulać w przedszkolu oni nie mówią mi, żebym tego nie robiła – ale mówią spójrz na to albo chodź, zrób tamto, tak że nigdy nie mogę się wtulić w przedszkolu”.

Wczesnodziecięca zabawa seksualna jest problemem, ponieważ prawie wszyscy rodzice zostali już w kołysce wrogo nastawieni wobec seksu i nie potrafią przezwyciężyć uczucia wstydu, grzechu i odrazy. Zdarza się i tak, że rodzic ma racjonalnie wyrobioną opinię, iż zabawa narządami płciowymi jest dobra i zdrowa, a jednocześnie – tonem głosu i wyrazem oczu – komunikuje dziecku, że emocjonalnie nie zaakceptował jego prawa do satysfakcji seksualnej.

Niekiedy wydaje się, że rodzic w pełni akceptuje fakt, że małe dziecko dotyka genitaliów; a mimo to, gdy sztywna ciotka Maryśka przychodzi z wizytą, może doświadczać dużego niepokoju, bo a nuż dziecko zacznie to robić w obecności tej wrogo do życia nastawionej osoby. Łatwo powiedzieć takim rodzicom: „Ciotka Maryśka uosabia antyseksualny element twojego zahamowanego ja”, ale powiedzenie tego, samo w sobie, w niczym nie pomaga ani rodzicom ani dziecku.

Rodzicielski lęk, że wczesnodziecięca zabawa seksualna doprowadzi do przedwczesnego rozwoju seksualnego, jest głęboki i rozpowszechniony. Oczywiście, jest to racjonalizacja. Zabawa narządami płciowymi nie prowadzi do przedwczesnego dojrzewania seksualnego. A jeżeliby nawet tak było, no to co z tego? Najpewniejszym sposobem, żeby dziecko przejawiało nienormalne zainteresowanie seksem, gdy osiągnie wiek dojrzewania, jest zabranianie mu zabawy narządami płciowymi w kołysce.

Może zaistnieć ponura konieczność powiedzenia dziecku, gdy osiągnie ono wiek, w którym jest w stanie to zrozumieć, żeby nie bawiło się genitaliami publicznie. Ta rada może zabrzmieć tchórzliwie i nie w porządku w stosunku do dziecka; lecz jej alternatywa także nie jest wolna od niebezpieczeństw. Bowiem gdy dziecko spotyka się z surową dezaprobatą wyrażoną za pomocą wrogich określeń użytych przez zszokowanych dorosłych, może mu zostać wyrządzona większa krzywda niż ta, która pochodziłaby od kochanych rodziców starających się to wytłumaczyć.

107

Gdy małe dziecko może wieść życie wolne od kary, pouczania i tabu, stwierdza, że życie jest stanowczo zbyt ciekawe na to, żeby ograniczać swoją aktywność jedynie do manipulacji narządami płciowymi.

Nie mam osobistej wiedzy o tym, jak wewnątrzsterowne dzieci reagowałyby na siebie wzajemnie w zabawie seksualnej. Chłopcy, których uczono, że seks jest zły, łączą taką zabawę z sadyzmem. Dziewczynki poddane podobnemu antyseksualnemu treningowi wydają się to akceptować. Dzięki względnej nieobecności agresywnej nienawiści u wewnątrzsterownych dzieci, zabawa seksualna między dwojgiem z nich byłaby prawdopodobnie delikatna i czuła.

Nasz brak akceptacji samych siebie wywodzi się głównie z wczesnego dzieciństwa. Duża jego część pochodzi z poczucia winy w związku z masturbacją. Stwierdzam, że nieszczęśliwe dziecko to często takie, które ma wyrzuty sumienia z powodu masturbacji. Usunięcie tego poczucia winy jest największym krokiem, jaki możemy zrobić w kierunku zmiany trudnego dziecka na szczęśliwe.

NAGOŚĆ

Wiele małżeństw, szczególnie robotniczych, nigdy nie ogląda się nago aż do czasu, gdy jedno z nich ubiera zwłoki drugiego. Pewna znana mi wieśniaczka świadczyła w sądzie w sprawie ekshibicjonisty. Była autentycznie zaszokowana.

– Ależ, Jean – strofowałem ją – o co chodzi, przecież urodziłaś siedmioro dzieci! – Panie Neill – powiedziała poważnie. – Ja nigdy nie widziałam Johna... Przez całe moje

małżeńskie życie nie widziałam męża nagiego. Nie powinno się nigdy zniechęcać do nagości. Dziecko od początku powinno widzieć nagich

rodziców. Niemniej jednak należy mu powiedzieć, gdy już będzie w stanie to zrozumieć, że niektórzy ludzie nie lubią patrzeć na nagie dzieci i że w ich obecności trzeba się ubrać.

Pewna kobieta skarżyła się, że jej córka kąpie się nago w morzu. Zoe miała wówczas rok. Sprawa kąpieli zwięźle podsumowuje całe to wrogie wobec życia nastawienie społeczeństwa. Wszyscy znamy uczucie irytacji pojawiające się wtedy, gdy usiłujemy rozebrać się na plaży bez pokazywania tak zwanych intymnych części ciała. Rodzice wewnątrzsterownych dzieci wiedzą, jak trudno jest wytłumaczyć takiemu trzy-, czterolatkowi, dlaczego w miejscu publicznym musi chodzić w kąpielówkach.

Już sam fakt, że prawo zabrania pokazywania narządów płciowych, musi wywołać u dzieci wypaczony stosunek do ludzkiego ciała. Ja sam chodziłem nago czy też namawiałem do tego którąś z nauczycielek po to, żeby zaspokoić ciekawość małego dziecka, które miało poczucie grzechu w związku z nagością. Z drugiej strony, każda próba zmuszania dziecka do nagości jest błędem. Żyje ono przecież w ubranym społeczeństwie, a nudyzm pozostaje czymś, na co prawo nie zezwala.

Dawno temu, gdy przybyliśmy do Leiston, mieliśmy staw. Miałem zwyczaj kąpać się w nim rano. Przyłączało się do mnie zwykle parę osób personelu i starsze dziewczyny i chłopcy. Potem przyszła do nas grupa chłopców ze szkół prywatnych. Gdy dziewczyny zaczęły zakładać kostiumy kąpielowe, spytałem jedną z nich, ładną Szwedkę, dlaczego to robią.

„To przez tych nowych chłopców”, wyjaśniła. „Nasi traktowali nagość naturalnie. Ale ci nowi łypią oczami i gapią się – no, nie lubię tego”. Od tamtej pory jedyne wspólne kąpiele nago mają miejsce podczas wieczornych wypraw nad morze.

Mogłoby się wydawać, że skoro dzieci z Summerhill zostały wychowane w pełnej swobodzie, to będą biegać nago w lecie. Nie robią tego. Dziewczyny do wieku dziewięciu lat będą nagie w upalny dzień, ale mali chłopcy rzadko. Jest to dość zastanawiające, gdy weźmie się pod uwagę twierdzenie Freuda, że chłopcy są dumni z posiadania penisa, podczas gdy dziewczynki wstydzą się, że go nie mają.

Mali chłopcy w Summerhill nie przejawiają chęci obnażania się, a starsi chłopcy i dziewczyny rzadko kiedy to robią. Latem chłopcy i mężczyźni chodzą tylko w szortach, bez koszul. Dziewczyny noszą kostiumy kąpielowe. Kąpieli nie traktuje się jak czynności intymnej i tylko nowi

108

uczniowie zamykają na klucz drzwi do łazienki. I chociaż niektóre dziewczyny opalają się nago, żadnemu chłopcu nigdy nie przyjdzie do głowy, żeby je podglądać.

Widziałem kiedyś, jak nauczyciel angielskiego kopał rów na boisku hokejowym w asyście pomocników obu płci w wieku od dziewięciu do piętnastu lat. Ponieważ dzień był upalny, rozebrał się do naga. Innym znowu razem jeden z mężczyzn z personelu grał nago w tenisa. Na spotkaniu szkoły powiedziano mu, żeby wkładał spodenki, bo może przechodzić tamtędy sprzedawca czy jakiś gość. Ilustruje to trzeźwy stosunek Summerhill do nagości.

PORNOGRAFIA

Wszystkie dzieci są zainteresowane obscenami, czasami otwarcie, innym razem skrycie. Najmniej te, którym w niemowlęctwie i wczesnym dzieciństwie nie narzucano moralnych tabu związanych z seksem. Jestem pewien, że w późniejszym życiu uczniowie Summerhill będą mieli mniejsze skłonności do pornografii niż dzieci wychowane przy pomocy metod utrzymujących wszystko w największej tajemnicy. Jak powiedział mi jeden z byłych uczniów, który przyjechał nas odwiedzić w czasie przerwy w zajęciach na uniwersytecie:

– Summerhill psuje człowieka w jeden sposób. Stwierdzasz, że faceci w twoim wieku są zbyt nudni. Rozmawiają o rzeczach, z których ja wyrosłem dawno temu.

– Opowieści seksualne? – spytałem. – Tak, mniej więcej. Sam lubię posłuchać dobrej historii seksualnej, ale to co oni opowiadają,

jest brutalne i banalne. Chodzi nie tylko o seks. Także o inne sprawy – psychologię, politykę. Zabawne, ale zauważyłem, że mam tendencję do kolegowania z facetami o dziesięć lat starszymi ode mnie.

Pewien nowy w Summerhill chłopiec, który nie wyszedł jeszcze z okresu sprośności swojej dawnej szkoły, próbował epatować obscenami. Inni kazali mu się zamknąć nie dlatego, że świntuszył, a po prostu, że przeszkadzał w ciekawej rozmowie.

Kilka lat temu mieliśmy trzy uczennice, które przeszły zwykły etap mówienia na wszystkie zakazane tematy. Później przybyła do Summerhill nowa dziewczyna i przydzielono ją do ich pokoju. Kiedyś ta nowa skarżyła mi się, że tamte trzy są straszliwie nudnymi towarzyszkami. „Kiedy wieczorem w sypialni ja mówię o seksie, one każą mi być cicho. Mówią, że to ich nie interesuje”.

To była prawda. Rzecz jasna, interesowały się one seksem, ale nie jego skrywaną stroną. Dla nich seks nie był już nieprzyzwoitym tematem. Tej nowej dziewczynie, pełnej jeszcze rozmów na tematy seksualne ze szkoły dla dziewcząt, wydawały się wysoce moralne. W istocie były one bardzo moralne, ponieważ ich moralność opierała się na wiedzy – a nie na fałszywych normach dobra i zła.

Dzieci wychowane w swobodnej atmosferze wobec seksu nie mają uprzedzeń, jeśli chodzi o tak zwaną wulgarność. Jakiś czas temu słyszałem w londyńskim Palladium pewnego autora programów rozrywkowych, który lawirował w jowialny, elżbietański sposób. Uderzyło mnie, że wywoływał wśród publiczności śmiech, którego nie zdołałby wywołać na widowni Summerhill. Kobiety wybuchały śmiechem, gdy wspomniał o damskiej bieliźnie, ale dzieci z Summerhill nie uważałyby takich uwag za śmieszne.

Kiedyś napisałem sztukę dla przedszkolaków. Była to dość trywialna komedyjka o synu drwala, który znalazł banknot stufuntowy i nie posiadając się z radości pokazywał go wszystkim, łącznie z krową. Ciemne zwierzę połknęło banknot, a wszelkie wysiłki rodziny zmierzające do zmuszenia krowy do wydalenia go spełzły na niczym. Wtedy chłopcu przyszedł do głowy świetny pomysł. Otworzą budę na targowisku i będą brać szylinga za dwie minuty pobytu u krowy. W czyjej obecności krowa wydali pieniądze, do tego będą one należały.

Ta sztuka wywołałaby huczne oklaski w music-hallu na West Endzie. Jednak nasze dzieci przyjęły ją bez emocji.

109

Tak naprawdę, aktorzy (sześć do dziewięciu lat) nie widzieli w niej nic zabawnego. Jedna z nich, ośmioletnia dziewczynka powiedziała, że głupio zrobiłem nie używając w sztuce właściwego słowa; oczywiście, miała na myśli słowo, które inni ludzie nazwaliby nieprzyzwoitym.

Mało prawdopodobne, żeby cieszące się wolnością dziecko w Summerhill cierpiało na oglądactwo. Nasi uczniowie nie chichocą ani nie czują się winni, gdy w filmie pokazują toaletę, czy mówią o porodzie. Co jakiś czas przechodzimy epidemię pisania na ścianach ubikacji. Dla dziecka toaleta jest najciekawszym pomieszczeniem w domu. Wydaje się, że inspiruje wielu pisarzy i artystów, co jest całkiem naturalne, gdy weźmie się pod uwagę fakt, że toaleta jest miejscem twórczości.

Nieprawdą jest, że kobiety mają czystsze umysły niż mężczyźni. Niemniej jednak większe jest prawdopodobieństwo obscenów w męskim klubie czy barze. Pikantne historyjki są tak popularne wyłącznie dzięki używanym w nich wyrazom nie nadającym się do powtórzenia. W społeczeństwie bez zahamowań seksualnych tego typu wyrazy znikłyby. W Summerhill nic nie jest niecenzuralne i nikogo nie można zaszokować. Fakt, że jest się zaszokowanym, sugeruje, że jest się obscenicznie

zainteresowanym szokującą kogoś rzeczą. Ludzie, którzy wołają przerażeni: „Cóż za zbrodnia pozbawiać małe dzieci niewinności!”, są

strusiami chowającymi głowy w piasek. Dzieci nigdy nie są naiwne, chociaż często są ignorantami. A strusie wpadają w histerię z powodu wyprowadzania dzieci z niewiedzy. Nawet najbardziej zahamowane dziecko w gruncie rzeczy orientuje się w wielu sprawach. Kontakty z innymi dostarczają mu tej „strasznej” wiedzy, którą nieszczęsne maluchy przekazują sobie wzajemnie w ciemnych zakamarkach. Dla tych, którzy byli w Summerhill od wczesnego dzieciństwa, nie istnieją żadne ciemne kąty. Te dzieci oczywiście interesują się sprawami seksualnymi, lecz bez zbędnych niezdrowych emocji. Mają one naprawdę czysty stosunek do życia.

HOMOSEKSUALIZM

W Summerhill nie ma homoseksualizmu. Niemniej jednak w każdej grupie dzieci przychodzących do Summerhill, na pewnym etapie rozwoju występuje faza podświadomego homoseksualizmu.

Nasi dziewięcio- i dziesięcioletni chłopcy w ogóle nie interesują się dziewczynkami. Lekceważą je. Tworzą grupy, które nie przejawiają żadnego zainteresowania płcią przeciwną. Obchodzi ich raczej, by dopaść kogoś z okrzykiem: „Ręce do góry!” Dziewczyny w tym wieku są podobnie jak chłopcy zainteresowane swoją własną płcią i tworzą własne grupy. Nawet gdy pierwsze wkraczają w okres dojrzewania, nie gonią za chłopcami. Wydaje się, że podświadomy homoseksualizm dziewcząt trwa dłużej. Chociaż mogą zaczepiać i pokpiwać z chłopców w przyjacielski sposób, trzymają się swojej grupy. W tym wieku dziewczyny są zazdrosne o swoje prawa. Fizyczna przewaga chłopców i ich szorstkość irytuje je. Jest to etap protestu przeciw męskości.

Ogólnie rzecz biorąc, chłopcy i dziewczyny nie są specjalnie zainteresowani sobą wzajemnie aż do wieku piętnastu, szesnastu lat. Nie wykazują naturalnych skłonności do łączenia się w pary. Prawdę mówiąc, ich zainteresowanie płcią przeciwną przybiera agresywną formę.

Ponieważ dzieci z Summerhill nie cierpią z powodu poczucia winy w związku z masturbacją, nie reagują one w niezdrowy sposób w tej fazie utajonego homoseksualizmu. Kilka lat temu nowy chłopiec prosto ze szkoły prywatnej próbował wprowadzić sodomię. Nie udało mu się. Nawiasem mówiąc, był zaskoczony i przestraszony, gdy stwierdził, że cała szkoła wie o jego usiłowaniach.

Homoseksualizm jest w jakiś sposób powiązany z masturbacją. Masturbujesz się z innym facetem, a on dzieli z tobą poczucie winy, czyniąc w ten sposób brzemię lżejszym. Gdy jednak masturbacja nie jest uważana za grzech, nie powstaje potrzeba dzielenia winy.

Nie wiem, jakie zahamowania prowadzą do homoseksualizmu, ale wydaje się niemal pewne, że muszą one powstawać w bardzo wczesnym dzieciństwie. Obecnie nie przyjmujemy do Summerhill poniżej piątego roku życia i z tego też powodu często mieliśmy do czynienia z dziećmi,

110

z którymi źle postępowano wcześniej. Niemniej jednak przez ponad czterdzieści lat ze szkoły nie wyszedł ani jeden homoseksualista. Bowiem wolność wychowuje zdrowe dzieci.

ROZWIĄZŁOŚĆ, NIEŚLUBNE DZIECI I ABORCJA

Rozwiązłość jest pochodną neurozy: jest to stałe zmienianie partnerów w nadziei znalezienia tego właściwego. Ale tego odpowiedniego nigdy się nie znajduje, ponieważ problem polega na impotenckiej, neurotycznej postawie donżuana czy jego kobiecego odpowiednika.

Jeżeli określenie wolna miłość ma ponure znaczenie, to dlatego, że opisuje seks, który jest neurotyczny. Rozwiązłość – bezpośredni wynik zahamowań – jest zawsze nieszczęśliwa i wstydliwa. Wśród wolnych ludzi nie byłoby „wolnej miłości”.

Człowiek zahamowany seksualnie przywiąże się do jakiegokolwiek możliwego obiektu: rękawiczki, chustki do nosa; czegokolwiek, co wiąże się z ciałem. Tak więc „wolna miłość” jest rozwiązła, ponieważ jest pożądaniem bez czułości, bez ciepła, bez prawdziwego uczucia.

Młoda kobieta, mająca za sobą okres rozwiązłości, powiedziała do mnie: „Z Billem pierwszy raz przeżywam orgazm.” Spytałem, dlaczego pierwszy raz. „Ponieważ go kocham, a nie kochałam tych innych”.

Wśród dzieci, które przychodzą do Summerhill późno (w wieku trzynastu lub więcej lat) występują takie skłonności choćby tylko w marzeniach. Korzenie rozwiązłości wiążą się z bardzo wczesnymi przeżyciami. Najważniejsza rzecz, jaką o nich wiemy, to że mają niezdrowe podłoże. Zachowania tego rodzaju prowadzą do urozmaicenia, lecz rzadko do spełnienia, i prawie nigdy do szczęścia.

Prawdziwa wolność w miłości nie prowadzi do rozwiązłości. Miłość może nie trwać wiecznie. Gdy jednak trwa, to w przypadku zdrowych ludzi jest prawdziwa, lojalna i szczęśliwa.

Nieślubne dziecko ma często trudną drogę przed sobą. Zdecydowanie niewłaściwe jest mówienie mu – jak robią to niektóre matki, że ojciec zginął na wojnie czy umarł z powodu jakiejś choroby. Rozwija się w nim poczucie krzywdy, ponieważ widuje inne dzieci z ojcami. Z drugiej strony społeczne potępienie dla nieślubnych dzieci nie może nie dotknąć go w ten czy inny sposób. W Summerhill mieliśmy kilkoro dzieci niezamężnych matek, ale nikt nie zwracał na to najmniejszej nawet uwagi. W swobodnej atmosferze takie dzieci dorastają równie szczęśliwe, jak dzieci zrodzone z małżeństw.

Poza Summerhill nieślubne dziecko czasami wini matkę i źle się wobec niej zachowuje. Może też uwielbiać ją i lękać się, że któregoś dnia poślubi ona mężczyznę, który nie jest jego ojcem.

Jakiż dziwny jest ten świat! Aborcja jest nielegalna, a nieślubne dziecko też często wywołuje ostracyzm. Pocieszające jest to, że obecnie wiele kobiet nie akceptuje społecznej dezaprobaty dla nieślubnych dzieci. Otwarcie rodzą je, są z nich dumne, pracują dla nich i wychowują dobrze i szczęśliwie. Sądząc na podstawie tego, co widziałem, ich dzieci są zrównoważonymi i szczerymi ludźmi.

Nauczycielka w szkole państwowej nie mogłaby urodzić nieślubnego dziecka i zachować pracy. Niejeden raz słyszałem o żonie pastora, która wyrzucała służącą, gdy ta zaszła w ciążę.

Aborcja jest jednym z najobrzydliwszych, hipokrytycznych objawów choroby ludzkości. Nie ma chyba sędziego, pastora, lekarza, nauczyciela czy jakiegokolwiek innego tak zwanego „filaru społeczeństwa”, który nie wolałby, żeby jego córka usunęła ciążę, niż miała przynieść wstyd rodzinie rodząc nieślubne dziecko.

Cała ta sprawa przypomina świńskie napisy w publicznej toalecie. Jest uosobieniem cywilizacji, która zasługuje sobie na cenę, którą musi płacić za swoją mściwą moralność. Ceną tą są w ostatecznym rozrachunku choroby, które dziedziczy ciało oraz poczucie nieszczęścia i beznadziei.

111

CZĘŚĆ IV RELIGIA I MORALNOŚĆ

RELIGIA

Niedawno pewna kobieta odwiedzająca Summerhill spytała mnie: „Dlaczego nie uczycie uczniów o życiu Jezusa, tak żeby zainspirować ich do pójścia w jego ślady?” Odpowiedziałem, że uczymy się życia nie przez słuchanie o życiu innych, lecz po prostu żyjąc, bowiem słowa są nieskończenie mniej ważne niż czyny. Wiele osób nazywało Summerhill miejscem religijnym, ponieważ daje ono dzieciom miłość.

Może to i prawda; tylko że mnie nie podoba się ten przymiotnik, dopóki religia oznacza to, co zwykle znaczy dzisiaj – wrogość wobec naturalnego życia. Religia, jaką pamiętam, praktykowana przez mężczyzn i kobiety w szarych ubraniach, śpiewających ponure hymny do trzeciorzędnej muzyki, proszących o przebaczenie za swoje grzechy – nie jest to coś, z czym chciałbym być identyfikowany.

Osobiście nie mam nic przeciwko człowiekowi, który wierzy w Boga – wszystko jedno, w jakiego Boga. Natomiast mój sprzeciw budzi każdy, kto utrzymuje, że jego Bóg jest tym autorytetem, który pozwala mu narzucać ograniczenia na ludzki rozwój i szczęście. Bitwa nie toczy się między zwolennikami teologii a tymi, którzy jej nie znają; toczy się ona między wyznawcami wolności dla ludzi a tymi, którzy wierzą w jej ograniczanie.

Któregoś dnia będziemy mieli nową religię. Być może wybałuszysz oczy i zawołasz: „Co? Nowa religia?” Katolik chwyci za broń i zaprotestuje: „Czyż chrześcijaństwo nie jest wieczne?”, Żyd chwyci za broń i zaprotestuje: „Czyż judaizm nie jest wieczny?”

Nie, religie nie są ani trochę bardziej wieczne niż narody. Religia – każda religia – rodzi się, przeżywa swoją młodość, starość i śmierć. Setki religii nastało i przeminęło. Z milionów Egipcjan, którzy wierzyli w Amona Ra przez niemal 4000 lat, nie znajdziesz dzisiaj ani jednego wyznawcy. Pojęcie Boga zmienia się wraz ze zmianą kultury: w kraju pasterskim Bóg był Łagodnym Pasterzem; w czasach wojen – Bogiem Walki; gdy kwitł handel – Bogiem Sprawiedliwości odważającym Prawo i Miłosierdzie. Dziś, gdy człowiek jest tak mechanicznie twórczy, Bóg to Wellsowski „Wielki Nieobecny”, ponieważ nie jest potrzebny Bóg-Kreator w wieku, który sam robi własne bomby atomowe.

Któregoś dnia nowe pokolenie nie zaakceptuje przestarzałej religii i mitów dnia dzisiejszego. Nowa religia obali pogląd, że człowiek rodzi się grzeszny. Nowa religia będzie czcić Boga czyniąc człowieka szczęśliwym.

Odrzuci ona antytezę ciała i ducha. Zrozumie, że ciało nie jest grzeszne. Zrozumie, że niedzielny poranek spędzony na pływaniu jest bardziej święty niż tenże czas spędzony na śpiewaniu hymnów – tak jakby Bóg potrzebował hymnów, żeby go zadowolić. Nowa religia odkryje Boga na łąkach, nie w niebiosach. Wyobraźcie sobie tylko, co można by zrobić, gdyby choć dziesięć procent czasu spędzonego na modlitwach i chodzeniu do kościoła poświęcić na dobre uczynki, akty dobroczynne i wzajemną pomoc.

Codziennie mogę wyczytać w gazecie, jak martwa jest nasza obecna religia. Wsadzamy ludzi do więzień; tłumimy opinie odmienne od naszych; gnębimy biednych; zbroimy się na wojnę. Jako organizacja Kościół jest słaby. Nie doprowadza do końca wojen. Robi bardzo niewiele lub nic dla złagodzenia naszego barbarzyńskiego kodeksu karnego. Rzadko kiedy staje po stronie wyzyskiwanego.

Nie można służyć Bogu i mamonie. Używając współczesnej parafrazy, nie można iść do kościoła w niedzielę, a w poniedziałek ćwiczyć walkę na bagnety. Nie znam równie niegodziwego bluźnierstwa, jak to, którego dopuszczają się różne kościoły, twierdzące w czasie wojny, że

112

Wszechmogący jest po ich stronie. Bóg nie może wierzyć, że obie strony mają rację. Bóg nie może być jednocześnie Miłością i patronem ataku gazowego.

Dla wielu zorganizowana, konwencjonalna religia jest łatwym rozwiązaniem indywidualnych problemów. Jeżeli katolik zgrzeszy, spowiada się księdzu i uzyskuje odpuszczenie.

Człowiek religijny przerzuca swój ciężar na Boga; wierzy i jego droga do wieczności jest zapewniona. W ten sposób akcent przesuwa się z wartości jednostki i indywidualnego zachowania na credo: „Wierz w Pana, a będziesz zbawiony”. Znaczy to, w gruncie rzeczy: zdeklaruj się, a twoje problemy duchowe są rozwiązane. Masz gwarantowany bilet do nieba.

Religia w istocie boi się życia. Jest ona formą ucieczki. Dyskredytuje „tu i teraz” jako zaledwie przygotowanie do pełniejszego życia w zaświatach. Mistycyzm i religia mówią, że życie tutaj na ziemi jest fiaskiem; że niezależny człowiek nie jest dość dobry, by dostąpić zbawienia. Lecz doświadczające swobody dzieci tak nie czują, bowiem nikt ich nie nauczył mówić życiu „nie”.

Religia i mistycyzm popierają nierealistyczne myślenie i nierealistyczne zachowanie. Prosta prawda jest taka, że my, z naszymi telewizorami i odrzutowcami jesteśmy bardziej oddaleni od prawdziwego życia niż afrykański tubylec. Faktem jest, że Aborygen też ma swoją religię zrodzoną z lęku; lecz nie jest on impotentem, ani homoseksualistą, ani nie ma zahamowań. Jego codzienność jest prymitywna, lecz on mówi życiu „tak” w wielu zasadniczych sprawach.

My, podobnie jak dzikusy, także poszukujemy religii powodowani lękiem. Ale w przeciwieństwie do nich jesteśmy ludźmi wykastrowanymi. Potrafimy nauczyć nasze dzieci religii tylko wtedy, gdy wcześniej pozbawimy je na zawsze odwagi i złamiemy ich ducha przez lęk.

Znam wiele dzieci zniszczonych przez trening religijny. Przytaczanie przykładów nie pomogłoby nikomu. Z drugiej strony każdy wyznawca idei zbawienia może podać mnóstwo przypadków ludzi, którzy zostali „zbawieni” przez „obmycie we krwi”. Przy założeniu, że człowiek jest grzesznikiem i musi być odkupiony, ludzie wierzący mają rację.

Lecz ja proszę rodziców o szersze spojrzenie, wybiegające daleko poza obręb ich najbliższego otoczenia. Proszę, żeby sprzyjali cywilizacji, której nie będzie narzucany grzech przy urodzeniu. Proszę, by wyeliminowali potrzebę odkupienia mówiąc dziecku, że rodzi się dobre – a nie, że rodzi

się złe. Proszę rodziców, żeby mówili dzieciom, że to ten świat można i trzeba uczynić lepszym, kierując energię na tu i teraz – a nie na mityczne życie wieczne, które ma nadejść.

Żadne dziecko nie powinno być otaczane religijnym mistycyzmem. Mistycyzm oferuje dziecku ucieczkę od rzeczywistości – ale w niebezpiecznej formie. Każdy z nas odczuwa czasem potrzebę ucieczki od rzeczywistości, w przeciwnym razie nigdy nie przeczytalibyśmy powieści, nie poszli do kina czy nie napili się whisky. Ale my uciekamy z otwartymi oczami i wracamy bardzo szybko. Mistyk ma skłonności do tego, by stale wieść eskapistyczne życie, wkładając całe swoje libido w Teozofię, Spirytualizm, Katolicyzm czy Judaizm.

Żadne dziecko nie jest z natury mistykiem. Incydent, który miał miejsce w Summerhill któregoś wieczoru w czasie zajęć spontanicznego aktorstwa, uwydatnia naturalne dla dziecka poczucie rzeczywistości, jeżeli jego reakcje nie zostały wypaczone przez lęk.

Pewnego więc wieczoru usiadłem sobie na krześle i powiedziałem: – Jestem św. Piotrem przy Bramie Niebieskiej. Wy będziecie ludźmi, którzy chcą dostać się

do środka. No, zaczynajcie. Podchodzili do mnie z najrozmaitszymi powodami, dla których chcieli wejść do środka.

A jedna dziewczynka nawet podeszła z przeciwnej strony i błagała, że chce wyjść! Lecz gwiazdą wieczoru okazał się czternastoletni chłopiec, który przeszedł obok mnie pogwizdując, z rękami w kieszeniach.

– Hej! – zawołałem – nie możesz tam wejść. Odwrócił się i spojrzał na mnie. – Aaa… – powiedział – jesteś nowy w tej robocie, co? – Co przez to rozumiesz? – spytałem. – Nie wiesz, kim jestem, prawda? – Kim jesteś? – ja na to. – Bogiem – odparł, i pogwizdując, wszedł do nieba.

113

Dzieci tak naprawdę nie chcą też się modlić. W ich przypadku modlitwa to udawanie. Pytałem setki dzieci: „O czym myślisz, jak się modlisz?” Każde mówiło to samo: przez cały czas myśli o różnych rzeczach. Dziecko musi myśleć o innych rzeczach, ponieważ modlitwa nie ma dla niego żadnego znaczenia. Jest narzucona z zewnątrz.

Milion ludzi modli się codziennie przed jedzeniem, i prawdopodobnie 999 999 z nich robi to mechanicznie, dokładnie tak jak mówimy „przepraszam”, gdy chcemy wyminąć kogoś w windzie. Lecz po co przekazywać nasze mechaniczne modlitwy i nasze mechaniczne maniery nowym pokoleniom? To nie jest uczciwe. Nie jest też uczciwe narzucanie religii bezradnemu dziecku. Powinno mu się zostawić całkowitą swobodę podjęcia decyzji, gdy osiągnie wiek, w którym dokonuje się wyborów.

Niebezpieczeństwem większym niż mistycyzm jest niebezpieczeństwo zrobienia z dziecka człowieka, który nienawidzi. Jeżeli uczy się je, że pewne rzeczy są grzeszne, to jego umiłowanie życia musi zmienić się w nienawiść. Dzieci doświadczające wolności nigdy nie myślą o innym jak o grzeszniku. W Summerhill, gdy ktoś ukradnie i jest sądzony przez sąd złożony z kolegów, nigdy nie jest karany za kradzież. Musi tylko zwrócić dług. Dzieci podświadomie rozumieją, że kradzież jest chorobą. Są małymi realistami stanowczo zbyt rozsądnymi na to, by domagać się złego Boga i kuszącego diabła. Zniewolony człowiek stworzył Boga na swoje podobieństwo, lecz cieszące się wolnością dzieci, które z entuzjazmem i odwagą stawiają czoło życiu, nie mają w ogóle żadnej potrzeby tworzenia jakiegokolwiek Boga.

Jeżeli chcemy, żeby nasze dzieci miały zdrowe dusze, musimy wystrzegać się przekazywania im fałszywych wartości. Wiele osób, które wątpią w teologię chrześcijaństwa, nie waha się uczyć swoich dzieci wiary w to, co oni sami kwestionują. Ile matek wierzy dosłownie w ogień piekielny i złote niebo z harfami? A mimo to, te tysiące niewierzących matek wypaczają dusze swoich dzieci serwując im te staroświeckie, prymitywne opowieści.

Religia kwitnie, ponieważ człowiek nie potrafi stanąć twarzą w twarz ze swoją podświadomością. Robi z podświadomości diabła i ostrzega człowieka, by uciekał przed jej pokusami. Lecz gdy uczyni się podświadome świadomym, religia staje się niepotrzebna.

Religia prawie zawsze oznacza dla dziecka tylko strach. Bóg jest potężnym mężczyzną, z dziurami w powiekach: On widzi cię wszędzie, gdziekolwiek byś nie był. Dla dziecka znaczy to często, że Bóg widzi także to, co robi się pod kołdrą. A wprowadzenie lęku w życie dziecka jest największą ze wszystkich zbrodni. Na zawsze dziecko mówi życiu „nie”; na zawsze czuje się gorsze; na zawsze staje się tchórzem.

Nikt, kogo w dzieciństwie traktowano lękiem przed następnym życiem w piekle, po prostu nie może być wolny od neurotycznego niepokoju o bezpieczeństwo w tym życiu. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy taka osoba rozumowo pojmuje, że niebo i piekło są infantylnymi wyobrażeniami opartymi wyłącznie na ludzkiej nadziei i lękach. Wypaczenie emocjonalne, którego doświadcza się we wczesnym dzieciństwie, prawie zawsze utrwala się na całe życie. Ten srogi Bóg, który nagradza harfami albo pali w piekle, jest Bogiem, którego stworzył człowiek na podobieństwo swoje. Jest on superprojekcją. Bóg staje się spełnieniem życzeń; szatan – spełnieniem lęków.

W ten sposób to, co dostarcza przyjemności, zaczyna oznaczać to, co jest złe. Granie w karty i chodzenie do teatru, i taniec – zaczynają przynależeć do diabła. Zbyt często być religijnym znaczy być smutnym. Sztywne niedzielne ubranie, które zmuszone są nosić dzieci w większości prowincjonalnych miast, świadczą o ascetycznej i karzącej jakości religii. Także muzyka sakralna ma z reguły ponury charakter. Dla bardzo wielu ludzi pójście do kościoła jest wysiłkiem, jest obowiązkiem. Dla wielu ludzi być religijnym to wyglądać nieszczęśliwie i być przygnębionym.

Nowa religia będzie oparta na wiedzy o wewnętrznym „ja” i akceptacji samego siebie. Warunkiem wstępnym do tego, żeby kochać innych, jest prawdziwa miłość do samego siebie. Jakżeż jest to odmienne od wychowywania z piętnem grzechu pierworodnego, co musi powodować nienawiść do samego siebie i, w konsekwencji, nienawiść do innych. „Ten modli się najlepiej, kto najbardziej kocha wszystkie rzeczy i duże, i małe”. Tak Coleridge, poeta, wyraził nową religię. W nowej religii człowiek będzie modlić się najlepiej, gdy pokocha wszystkie rzeczy i duże, i małe – w samym sobie!

114

NAUCZANIE MORALNE

Większość rodziców jest przekonana, że nie spełni swojego zadania wobec dziecka, jeśli nie nauczy je wartości moralnych i nie będzie ciągle wskazywać, co jest dobre, a co złe. Praktycznie każda matka i ojciec uważają, że poza dbaniem o fizyczne potrzeby swojego dziecka, ich głównym obowiązkiem jest wpojenie mu wartości moralnych oraz że bez takiego nauczania dziecko wyrosłoby na dzikusa, nieopanowanego w zachowaniu i zwracającego mało uwagi na innych. Przekonanie to wyrasta w dużym stopniu z faktu, że większość ludzi w naszej kulturze akceptuje, co najmniej biernie, maksymę, iż człowiek jest grzeszny z urodzenia i z natury zły, że o ile nie nauczy się go być dobrym, będzie drapieżny, okrutny, a nawet morderczy.

Kościół chrześcijański otwarcie wyraża to przekonanie: „Jesteśmy nędznymi grzesznikami”. Dlatego też biskup i dyrektor szkoły wierzą, że dziecko trzeba prowadzić do światła. Nie ma znaczenia to, czy jest to światło Krzyża czy światło Kultury Etycznej. W obu przypadkach cel jest ten sam – „podźwignąć”.

Skoro zarówno kościół jak i szkoła zgadzają się co do tego, że dziecko rodzi się w grzechu, nie można się spodziewać, że matki i ojcowie nie zgodzą się z tymi wielkimi autorytetami. Kościół mówi: „Jeżeli zgrzeszysz, będziesz ukarany w przyszłym życiu”. Rodzic podchwytuje to i mówi: „Jeżeli jeszcze raz to zrobisz, ja ukarzę cię teraz”. Tak jedno, jak i drugie usiłuje umoralniać wywołując lęk.

Biblia mówi: „Lęk przed Bogiem jest początkiem mądrości”. Dużo częściej jest on początkiem zaburzeń psychicznych. Bowiem obarczanie dziecka lękiem w jakiejkolwiek formie jest szkodliwe.

Wiele razy rodzice mówili mi: „Nie rozumiem, dlaczego mój syn stał się zły. Karałem go surowo i jestem pewny, że w domu nigdy nie dawaliśmy mu złego przykładu”. W mojej pracy aż nazbyt często zajmowałem się skrzywdzonymi dziećmi, które wychowywano przy pomocy lęku przed pasem albo lęku przed Bogiem – dziećmi, które zniewalano, by były dobre.

Rodzice rzadko rozumieją, jak okropny wpływ na dziecko wywiera nieustanny strumień zakazów, napomnień, kazań i narzucanie całego systemu moralnego zachowania, do którego młode dziecko nie jest gotowe, którego nie rozumie, a więc nie może go ochoczo przyjąć.

Znękanemu rodzicowi trudnego dziecka nie przyjdzie nawet do głowy, by podać w wątpliwość własny kodeks moralny, ponieważ na ogół jest on najzupełniej pewien, że sam wie dokładnie, co jest dobre a co złe, oraz że właściwy wzorzec został ustalony raz na zawsze w Piśmie. Takiemu rodzicowi rzadko zaświta myśl, by zakwestionować nauki jego własnych rodziców, czy też nauki jego własnych nauczycieli, albo przyjęty powszechnie kodeks społeczny. Jest on skłonny uznać w całości za pewnik credo swojej kultury. Myślenie o tych przekonaniach, ich analiza wymaga za dużo pracy myślowej. Kwestionowanie ich pociąga za sobą zbyt duży szok.

Tak więc zdenerwowany do granic możliwości rodzic wierzy, że jego syn ponosi winę. Uważa, że chłopiec jest rozmyślnie zły. Wyrażam moje silne przekonanie, że chłopiec nigdy nie jest

winny. Każdy, z którym miałem do czynienia, był efektem błędów wczesnego kształcenia i wczesnego treningu. Niektóre z najbardziej podstawowych zasad psychologicznych pomija się w procesie powszechnej wczesnej indoktrynacji dzieci.

Na początek prawie każdy wierzy, że człowiek jest stworzeniem obdarzonym wolą – że może zrobić to, co chce. Żaden psycholog nie zgodzi się z tym. Psychiatria udowodniła, że działanie człowieka jest w dużym stopniu kontrolowane przez jego podświadomość. Większość ludzi powiedziałaby, że Crippen mógłby nie być mordercą, gdyby tylko użył swojej woli. Prawo karne oparte jest na błędnym przekonaniu, że każdy człowiek jest osobą odpowiedzialną, zdolną do pragnienia dobra czy zła. Dlatego też, całkiem niedawno, wsadzono do londyńskiego więzienia mężczyznę, który chlapał atramentem suknie kobiet. Dla społeczeństwa jest on łajdakiem, który mógłby być dobry, gdyby tylko spróbował. Dla psychologa jest biednym, chorym neurotykiem, dokonującym symbolicznego czynu, którego znaczenia nie rozumie. Oświecone społeczeństwo zaprowadziłoby go łagodnie do lekarza.

115

Psychologia podświadomości wykazała, że większość naszych działań ma ukryte źródło, do którego nie potrafimy dojść inaczej, jak tylko przez długą i skomplikowaną analizę, a nawet psychoanaliza nie może dotrzeć do najgłębszych części podświadomości. Działamy, lecz nie wiemy, dlaczego działamy.

Jakiś czas temu odłożyłem na bok moje książki psychologiczne i zająłem się kaflami. Nie wiem, dlaczego. Gdybym się zamiast tego zajął chlapaniem atramentem, też nie wiedziałbym dlaczego. Ponieważ układanie kafli jest zajęciem społecznym, jestem szanowanym obywatelem; a że chlapanie atramentem jest aspołeczne, zatem tamten mężczyzna jest pogardzanym przestępcą. Jednakże między mną a ochlapywaczem jest jedna różnica; ja świadomie lubię pracować rękami, a on nie lubi świadomie chlapać atramentem. W moim wypadku moja świadomość i moja podświadomość działają zgodnie; w jego przypadku natomiast podświadomość i świadomość nie zgadzają się ze sobą. Jego aspołeczny czyn jest rezultatem tego konfliktu.

Kilka lat temu mieliśmy w Summerhill jedenastoletniego chłopca – bystrego, inteligentnego, dającego się lubić. Przesiadywał godzinami spokojnie czytając. W pewnym momencie zrywał się nagle, wybiegał z pokoju i usiłował podpalić dom. Ogarniał go impuls nie do opanowania. Wielu poprzednich nauczycieli zachęcało go, radą i pasem, do użycia woli w próbach zapanowania nad impulsami. Ale podświadoma dążność do zapalenia ognia była zbyt silna, aby dać się opanować – była ona dużo silniejsza niż świadome dążenie do tego, by nie być źle postrzeganym. Ten chłopiec nie był złym chłopcem; był chory. Jakie wpływy uczyniły go chorym? Jakie wpływy robią z dziewczyn i chłopców chore, przestępcze dzieci? Spróbuję to wyjaśnić.

Gdy patrzymy na niemowlę, wiemy, że nie ma w nim zła – nie więcej niż jest w kapuście czy młodym tygrysiątku. Noworodek przynosi ze sobą pewną siłę życiową; swoją wolę, swój podświadomy pęd do życia. Jego siła życiowa podpowiada mu, by jadł, żeby badał swoje ciało, żeby zaspokajał swoje życzenia. Działa on zgodnie z głosem Natury, działa tak, jak musi działać. Lecz dla dorosłego wola Boga w dziecku – wola Natury w dziecku – jest wolą diabła.

Praktycznie każdy dorosły uważa, że naturę dziecka trzeba ulepszyć. Dlatego właśnie dzieje się tak, że rodzic zaczyna uczyć małe dziecko, jak żyć.

Dziecko wkrótce natrafia na cały system zakazów. To jest niegrzeczne, a tamto jest brudne, a to coś tam jest egoistyczne. Pierwotny głos naturalnej siły życiowej dziecka spotyka głos pouczania. Kościół nazwałby głos Natury głosem szatana, a głos nauczania moralnego – głosem Boga. Ja jestem przekonany, że te nazwy powinny być zamienione.

Uważam, że to właśnie nauczanie moralne czyni dziecko złym. Stwierdzam, że gdy

zneutralizuję te pouczenia, które otrzymał zły chłopiec, staje się on dobry. Być może jest jakiś sens w nauczaniu moralnym dorosłych, choć ja osobiście w to wątpię.

Nie ma natomiast żadnych argumentów przemawiających za takim pouczaniem dzieci. Jest to psychologicznie błędne. Wymaganie od dziecka, by nie było egoistyczne, jest złe. Każde dziecko jest egoistą i świat należy do niego. Gdy ma jabłko, jedynym jego życzeniem jest je zjeść. Jeżeli matka zachęca dziecko, żeby podzieliło się tymże jabłkiem z młodszym braciszkiem, to osiąga jedynie to, że wywołuje w nim nienawiść do brata. Altruizm przychodzi później – w sposób naturalny – jeżeli dziecka nie uczy się, by nie było egoistyczne. A prawdopodobnie nigdy się on nie ujawnia, jeżeli dziecko było zmuszane do nieegoistycznego zachowania. Tłumiąc egoizm dziecka, matka utrwala tenże egoizm na zawsze.

Jak to się dzieje? Psychiatria pokazała i udowodniła, że nie spełnione życzenie trwa dalej w podświadomości. Z tego też powodu dziecko, które jest uczone postawy nieegoistycznej, dostosuje się do wymagań matki po to, żeby ją zadowolić. Podświadomie pogrzebie swoje prawdziwe pragnienia – swoje egoistyczne życzenia – i z powodu stłumienia zachowa je i pozostanie egoistą przez całe życie. W ten sposób nauczanie moralne udaremnia się samo.

Podobnie dzieje się w sferze seksualnej. Zakazy moralne utrwalają dziecięce zainteresowanie płcią. Ci biedni faceci, których zamyka się za dziecinne manifestacje seksualne – pokazywanie uczennicom nieprzyzwoitych pocztówek, bawienie się genitaliami w miejscu publicznym – to mężczyźni, którzy mieli moralne matki. Zupełnie nieszkodliwe zainteresowanie zostało opatrzone etykietką haniebnego grzechu. Dziecko stłumiło swoje dziecięce zainteresowanie. Ale to samo

116

pragnienie trwało dalej w podświadomości i ujawniło się później w swojej pierwotnej formie, albo częściej w formie symbolicznej, i tak kobieta okradająca torebki w sklepach dokonuje symbolicznego czynu, który ma swoje źródło w zahamowaniu wywołanym nauczaniem moralnym. Zachowanie to jest w gruncie rzeczy zaspokojeniem zakazanego dziecięcego pragnienia seksualnego.

Wszyscy ci biedni ludzie są nieszczęśliwi. Kradzież oznacza, że jest się nie lubianym przez grupę, a instynkt grupowy jest silny. Być dobrze widzianym przez sąsiadów jest autentycznym celem w życiu. Nie leży w naturze ludzkiej to, by być aspołecznym. Sam egoizm wystarcza, by uczynić normalnych ludzi społecznymi. Tylko czynnik silniejszy od egoizmu może spowodować, że staną się aspołeczni.

Czym jest ten czynnik? Gdy konflikt między dwoma „ja” – „ja” stworzonym przez Naturę i „ja” ukształtowanym przez nauczanie moralne – jest zbyt gorzki, egoizm wraca do stanu dziecięcego. Wówczas opinia tłumu zajmuje drugorzędne miejsce. Kleptoman zna ten okropny wstyd związany z rozprawą w sądzie oraz opisywaniem w gazetach, lecz lęk przed opinią publiczną nie jest tak silny jak dziecinne pragnienie. Kleptomania, według ostatnich analiz, wyraża życzenie znalezienia szczęścia; lecz ponieważ symboliczne spełnienie nigdy nie jest w stanie zaspokoić pierwotnego życzenia, ofiara wciąż podejmuje nowe próby.

Następujący przykład powinien uczynić bardziej zrozumiałym proces niezaspokajania pragnienia i wynikające z tego następstwa. Gdy mały Billie, siedmiolatek, przybył do Summerhill, jego rodzice powiedzieli mi, że kradnie. Po tygodniu jego pobytu w szkole jeden z nauczycieli przyszedł do mnie i powiedział, że jego złoty zegarek zniknął z nocnej szafki. Spytałem opiekunkę grupy dzieci mieszkających w tym domu, czy coś o tym wie.

– Widziałam Billiego z częściami jakiegoś zegarka – powiedziała. – Gdy spytałam, skąd to wziął, odpowiedział, że znalazł to w bardzo, bardzo głębokiej dziurze w ogrodzie.

Wiedziałem, że Billie zamyka cały swój dobytek na klucz w walizce. Udało mi się ją otworzyć jednym z moich kluczy. Leżał w niej złoty zegarek, najwidoczniej potraktowany dłutem i młotkiem. Zamknąłem walizkę i zawołałem Billiego.

– Czy widziałeś zegarek pana Andersona? – spytałem. Spojrzał na mnie wielkimi niewinnymi oczami. – Nie – odpowiedział i dodał: – Jaki zegarek? Patrzyłem na niego przez pół minuty. – Billie – powiedziałem – czy wiesz, skąd się biorą dzieci? Spojrzał z zainteresowaniem. – Tak – powiedział – z nieba. – Och, nie – uśmiechnąłem się. – Rosną wewnątrz mamy, a gdy są już dość duże, wychodzą. Mały bez słowa podszedł do swojej walizki, otworzył ją i wręczył mi popsuty zegarek. Został

wyleczony z kradzieży, bo on jedynie kradł prawdę. Jego twarz straciła zakłopotany, zmartwiony wyraz, a on stał się szczęśliwszy.

Czytelnik być może pomyśli, że dramatyczne wyleczenie Billiego było magiczne. Nie było. Gdy dziecko mówi o głębokiej dziurze w domu, wtedy bardzo prawdopodobne jest to, że podświadomie myśli o głębokiej jaskini, w której zaczęło się jego życie. Poza tym wiedziałem, że ojciec chłopca ma kilka psów. Billie musiał więc wiedzieć, skąd się biorą szczenięta i musiał odgadnąć, skąd się biorą dzieci. Bojaźliwe kłamstwo matki zmusiło go do wyparcia własnej teorii, a jego pragnienie odkrycia prawdy przybrało formę symbolicznego zaspokojenia. Symbolicznie kradł matki i otwierał je, żeby zobaczyć, co mają w środku. Miałem innego ucznia, który stale otwierał szuflady z tego samego powodu.

Rodzice koniecznie muszą zrozumieć to, że nie można poganiać dziecka do następnego etapu, do którego nie jest jeszcze gotowe. Ludzie, którzy nie zadowalają się tym, by pozwolić swoim dzieciom rozwijać się w sposób naturalny od etapu raczkowania do etapu chodzenia i którzy stawiają niemowlę na nóżkach zbyt wcześnie, zanim ono samo jest gotowe do chodzenia, osiągają jedynie melancholijny efekt pod postacią dziecka o pałąkowatych nogach. Ponieważ młode kończyny nie są wystarczająco silne dla utrzymania wagi dziecka, takie wymaganie jest przedwczesne. Rezultat jest katastrofalny. Gdyby natomiast rodzice poczekali, aż dziecko będzie w naturalny sposób gotowe do chodzenia, wówczas rzecz jasna, chodziłoby zupełnie dobrze samo.

117

Podobnie przedwczesne wysiłki zmierzające do nauczenia dziecka kontrolowania wypróżnień muszą spowodować nieszczęsne skutki.

Te same uwagi odnoszą się do nauczania moralnego. Zmuszanie dziecka do przyjęcia wartości, których nie jest ono jeszcze z natury gotowe zaakceptować, powoduje nie tylko uniemożliwienie ich przyjęcia we właściwym czasie i właściwym trybem, lecz także wywołuje nerwicę.

Wymagać od sześcioletniego chłopca, żeby cztery razy podciągnął się na drążku, jest stawianiem nadmiernych wymagań temu dziecku. Jego mięśnie nie są jeszcze dość silne do takich ćwiczeń. A jednak gdy pozwoli się temu chłopcu rozwijać w naturalny dla niego sposób, bez trudu to osiągnie, gdy będzie miał osiemnaście lat. I tak samo nie powinno się próbować przyśpieszać rozwoju poczucia moralnego dziecka. Rodzic musi wykazać się cierpliwością, uspokojony myślą, że dziecko urodziło się dobre i że niewątpliwie wyrośnie na dobrego człowieka, jeżeli nie zostanie okaleczone i jego naturalny rozwój nie zostanie zakłócony przez ingerencję.

Moje wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi w Summerhill przekonuje mnie, że nie ma

jakiejkolwiek, najmniejszej nawet potrzeby uczyć dzieci, jak się zachować. Dziecko nauczy się, co

jest dobre a co jest złe w odpowiednim czasie – zakładając, że nie wywiera się na nie presji. Uczenie się jest procesem przyswajania wartości z otoczenia. Jeżeli sami rodzice są uczciwi

i moralni, ich dzieci, we właściwym czasie, też takie będą.

WYWIERANIE WPŁYWU NA DZIECKO

Rodzice i nauczyciele stawiają sobie za zadanie wywieranie wpływu na dzieci, ponieważ zdaje im się, że wiedzą, co dzieci powinny mieć, czego powinny się uczyć i jakie powinny być. Jestem odmiennego zdania. Nigdy nie próbuję nakłaniać dzieci do dzielenia moich przekonań czy moich uprzedzeń. Nie wyznaję żadnej religii, lecz nigdy nie wygłosiłem jednego słowa przeciw niej; ani też, gdy już o tym mowa, przeciw naszemu barbarzyńskiemu kodeksowi karnemu, przeciw antysemityzmowi czy imperializmowi. Nigdy świadomie nie oddziaływałbym na dzieci po to, by stały się pacyfistami, wegetarianami, reformatorami czy kimkolwiek innym. Wiem, że wygłaszaniem kazań nic się z dziećmi nie wskóra. Pokładam zaufanie w tym, że wolność uodporni młodzież na pozoranctwo, na fanatyzm i na „izmy” wszelkiego rodzaju.

Każda opinia narzucona dziecku jest grzechem przeciwko niemu. Dziecko nie jest małym dorosłym i nie potrafi najprawdopodobniej zrozumieć punktu widzenia dorosłego.

Pozwólcie, że zilustruję to przykładem. Otóż pewnego wieczoru powiedziałem do pięciu chłopców w wieku od siedmiu do jedenastu lat: „Pani X ma grypę i źle się czuje. Postarajcie się nie hałasować, gdy pójdziecie do łóżek”. Obiecali, że będą cicho. Pięć minut później, okropnie hałasując, bili się poduszkami. Nie biorąc pod uwagę możliwości, że podświadomie chcieli uprzykrzyć życie pani X, utrzymuję, że winny był ich wiek. To prawda, że surowy głos i bat zapewniłby spokój pani X, lecz byłby to spokój za cenę wprowadzenia strachu do życia tych dzieci. Powszechną metodą radzenia sobie z dziećmi jest uczenie ich, by przystosowały się do nas i do naszych potrzeb. Jest to niewłaściwa metoda.

Niewielu rodziców czy nauczycieli w ogóle pojmuje tę prawdę, że mówienie do dziecka to gadanie na próżno. Jeszcze nigdy żadnemu dziecku tradycyjna rodzicielska reakcja na ciągnięcie kota za ogon tak naprawdę nie przyniosła pożytku: „Jak tobie by się podobało, gdyby ktoś ciągnął ciebie za uszy?”. Ponadto żadne dziecko naprawdę nie rozumie, o co rodzicom chodzi, gdy mówią: „A więc wbiłeś szpilkę w dzidziusia? Teraz, żeby ci pokazać, że szpilka kłuje, ja... (krzyki). Już to cię powstrzyma od zrobienia tego w przyszłości”. Być może go powstrzyma – ale końcowe wyniki takiego postępowania zapełniają nasze przychodnie.

Staram się przekonać rodziców o tym, że dziecko nie potrafi dostrzec przyczyny i skutku. Niewłaściwym jest powiedzieć: „Byłeś tak niegrzeczny, że nie dostaniesz swoich pieniędzy w sobotę”. Gdy nadejdzie sobota i dziecku przypomni się o jego złym zachowaniu i o zapowiedzianej karze, jest ono po prostu autentycznie wściekłe i sfrustrowane. Bowiem to, co zdarzyło się

118

powiedzmy w poniedziałek, jest sprawą odległej przeszłości – sprawą nie mającą już związku z sobotnimi pieniędzmi. Dziecko nie czuje się w najmniejszym stopniu winne, natomiast jest pełne nienawiści wobec autorytetu.

Rodzic powinien zawsze się zastanowić, czy nie wydaje poleceń z powodu swojego własnego dążenia do władzy i swojej potrzeby zaspokojenia tego dążenia przez wpływ na kogoś innego. Każdemu zależy na dobrej opinii u sąsiadów. O ile inne siły nie popchną go do aspołecznego zachowania, dziecko z natury będzie chciało postępować w sposób, który sprawi, że inni będą dla niego życzliwi, lecz to pragnienie sprawiania przyjemności innym pojawia się na pewnym etapie jego rozwoju. Wysiłki podejmowane przez rodziców i nauczycieli po to, aby sztucznie przyśpieszyć ten etap, wyrządzają dziecku szkodę nie do naprawienia.

Odwiedziłem kiedyś nowoczesną szkołę, w której ponad setka chłopców i dziewcząt zebrała się rano, żeby wysłuchać kazania duchownego. Ksiądz mówił poważnie, radząc im by byli gotowi usłyszeć wezwania Chrystusa. Dyrektor zapytał mnie później, co sądzę o tym przemówieniu. Odparłem, iż uważam je za niemoralne. Oto mamy dziesiątki dzieci, każde z nieczystym sumieniem w sprawie seksu etc. To kazanie tylko wzmogło poczucie winy u każdego z nich.

Inna postępowa szkoła zmusza wszystkich uczniów do słuchania Bacha przez pół godziny przed śniadaniem. Otóż ta próba podniesienia poziomu kultury ma psychologicznie taki sam wpływ na dziecko jak stara kalwinowska groźba piekła. Zmusza ona dziecko do tłumienia tego, co jak mu mówią, jest w złym guście.

Gdy dyrektor jakiejś szkoły opowiada mi, że jego uczniowie uwielbiają Beethovena a nie znieśliby jazzu, przekonany jestem, że użył swojego wpływu – ponieważ moi uczniowie, w przytłaczającej większości, wolą jazz. Ja osobiście nie znoszę tego ogłuszającego jazgotu. Tym niemniej jestem pewien, że dyrektor się myli, choć może być całkiem porządnym i uczciwym facetem.

Gdy matka uczy dziecko, żeby było grzeczne, wtedy tłumi jego naturalne instynkty. Mówi do dziecka: „To, co chcesz zrobić, jest złe”. W efekcie to nic innego jak uczenie dziecka nienawiści do samego siebie. Niemożliwe jest kochać innych, gdy nienawidzi się siebie. Tylko kochając samych siebie potrafimy kochać innych.

Matka, która karze dziecko za nieważny nawyk seksualny, jest zawsze osobą o paskudnym podejściu do seksu. Wyzyskiwacz zasiadający na sali sądowej jako sędzia jest szczerze oburzony na oskarżonego, który ukradł portmonetkę. Dlatego właśnie, że nie mamy odwagi przyjrzeć się własnym obnażonym duszom, stajemy się moralistami. Nasze sterowanie dziećmi jest formą subiektywnego kierowania sobą. Dziecko najbardziej przez nas nie lubiane jest zawsze dzieckiem najbardziej do nas podobnym. Nienawidzimy w innych tego, czego nienawidzimy w sobie samych. A ponieważ każdy z nas jest wrogiem samego siebie, dzieciom dostają się skutki tego w postaci szturchańców i karcenia, i zakazów, i umoralniających kazań. Dlaczego jesteśmy wrogami samych siebie? To błędne koło. Nasi rodzice próbowali ulepszyć to, co dała nam natura.

Mając do czynienia z przestępcą rodzic, nauczyciel czy sędzia musi rozpoznać czynniki emocjonalne w sobie samym. Odpowiedzieć na pytania, czy jest moralistą, sadystą, człowiekiem nienawidzącym, czy żądnym posłuchu? Czy jest poskramiaczem seksu u młodzieży? Czy ma choćby nikłe pojęcie o psychologii głębi? Czy postępuje konwencjonalnie i kieruje się uprzedzeniami? Krótko mówiąc, musi rozpoznać, w jakim stopniu sam jest wolny.

Nikt z nas nie jest całkowicie niezależny emocjonalnie, ponieważ zostaliśmy uwarunkowani już w kołysce. Może więc należałoby zadać takie pytania: Czy jesteśmy wystarczająco wolni, aby

powstrzymać się od wtrącania w życie innego człowieka, jakkolwiek młody by on nie był? Czy

jesteśmy wystarczająco wolni, by być obiektywnymi?

119

PRZEKLINANIE, BRZYDKIE WYRAZY

Jedną ze stale powtarzających się uwag krytycznych pod adresem Summerhill jest to, że dzieci klną. To prawda – jeżeli używanie staroangielskich słów jest przeklinaniem. To prawda, że nowy uczeń klnie więcej niż potrzeba.

Na naszym Ogólnym Spotkaniu Szkoły pewna trzynastoletnia dziewczynka, która przyszła do nas z klasztoru, była stale oskarżana o to, że wykrzykuje „sukinsyn”, gdy idzie się kąpać w morzu. Tłumaczono jej, że ponieważ klnie wyłącznie wtedy, gdy jest na publicznej plaży, gdzie jest pełno obcych dookoła, to dlatego właśnie można uznać, że się popisuje. Jak powiedział to jeden z chłopców: „Jesteś po prostu głupią gąską. Klniesz na pokaz, a utrzymujesz, że jesteś dumna z tego, że Summerhill jest wolną szkołą. Lecz robisz coś wręcz przeciwnego – powodujesz, że ludzie patrzą na nią lekceważąco”.

Wyjaśniłem jej, że tak naprawdę, to próbuje ona zaszkodzić szkole, ponieważ jej nienawidzi. – Ale ja nie nienawidzę Summerhill – zawołała. – Tu jest wspaniale! – Tak – powiedziałem – to jest, tak jak mówisz, wspaniałe miejsce, ale ciebie w nim nie ma.

Ciągle jeszcze żyjesz w swoim klasztorze i przyniosłaś tu z sobą całą swoją nienawiść do klasztoru i zakonnic. Ciągle jeszcze identyfikujesz Summerhill ze znienawidzonym klasztorem. To nie Summerhill próbujesz w gruncie rzeczy zniszczyć – lecz zakon.

Ale ona dalej wykrzykiwała to swoje słowo aż do czasu, gdy Summerhill stała się dla niej rzeczywistym miejscem, a nie symbolem. Wtedy przestała kląć.

Są trzy rodzaje przekleństw: seksualne, religijne i związane z ekskrementami. W Summerhill bluźnienie nie jest problemem, ponieważ tu nie uczy się religii. Dzisiaj większość dzieci i dorosłych przeklina. Wojsko znane jest z tego, co jedna z postaci Kiplinga nazywała „przymiotnikiem”. W większości uniwersytetów i klubów studenci używają seksualnego i odchodowego żargonu. Uczniowie klną w tajemnicy i opowiadają wulgarne historie. Różnica między dziećmi z Summerhill a tymi z innych szkół polega na tym, że pierwsze klną jawnie, a te drugie z tym się kryją.

W Summerhill przeklinanie staje się problemem zawsze z powodu nowych uczniów. Nie chodzi o to, że starzy uczniowie mają święte języki, ale o to, że klną oni, że tak powiem, we właściwym czasie. Kontrolują się świadomie i dbają o to, by nie obrazić ludzi z zewnątrz.

Nasze małe dzieci wykazują zainteresowanie staroangielskim słowem określającym kał. Używają go bardzo często, to znaczy robią tak te z dobrych domów. Mam na myśli domy, w których mówi się o „drugim daniu” i „dłuższym posiedzeniu”. Dzieci lubią staroangielskie słowa. Niejedno dziecko pytało mnie, dlaczego to źle, jeżeli powie się publicznie gówno, ale można powiedzieć kał, albo odchody. Nie mam pojęcia.

Przedszkolaki, którym nie urabiano charakterów, mają słownictwo, które w dużym stopniu mówi o kale. Nasze maluchy w wieku od czterech do siedmiu lat znajdują przyjemność w wykrzykiwaniu srać i szczać. Zdaję sobie sprawę z tego, że większość z nich poddana była surowemu treningowi czystości w niemowlęctwie, oraz że z tego powodu prawdopodobne jest to, że mają kompleksy związane z funkcjami fizjologicznymi. Jednak kilkoro z nich było wychowywanych w samoregulacji, nie doświadczyło surowego treningu czystości, nie podlegało tabu ani nie używano w stosunku do nich takich słów jak niegrzeczny czy brudny, nie doświadczyły ukrywania nagości przez dorosłych ani wielkiego zamieszania wokół funkcji wydalniczych. Te wewnątrzsterowne dzieci wydają się znajdować taką samą przyjemność w używaniu takich staroangielskich słów jak ich trzymani w ryzach koledzy. Tak więc nie wydaje się prawdą, że swoboda przeklinania automatycznie odbiera atrakcyjność wszystkim obscenicznym słowom. Nasze małe dzieci używają tych słów dowolnie i bez właściwego kontekstu; natomiast, gdy klną starsi chłopcy czy dziewczyny, używają języka tak, jak zrobiłby to dorosły – to znaczy trafnie.

Słowa związane z seksem są znacznie powszechniej używane niż te związane z odchodami. Nasze dzieci nie uważają, żeby toalety były zabawne. A fakt, że nie mają zahamowań w związku z ekskrementami powoduje, że aluzja do nich staje się nieciekawa i przyziemna. Z seksem jest inaczej. Seks jest tak ważną częścią życia, że słownictwo z nim związane przenika całe nasze życie.

120

W formie nadającej się do powtórzenia spotykamy je praktycznie w każdej piosence i tańcu: albo Moja rozpalona do czerwoności kobieta (My Red Hot Mamma) albo Gdy dostanę cię samą dziś w nocy (When I get You Alone Tonight).

Dzieci akceptują przeklinanie jako naturalny język. Dorośli potępiają to, ponieważ ich własna obsceniczność jest większa niż dzieci. Tylko sprośna osoba będzie potępiać sprośność. Wyobrażam sobie, że gdyby rodzice wychowali dziecko w przekonaniu, że nos jest ohydny i zły, dziecko skrycie szeptałoby słowo „nos”.

Rodzice muszą zadać sobie pytanie: „Czy mam pozwolić moim dzieciom kląć otwarcie, czy pozwolić na to, by świntuszyły gdzieś po kątach?” Drogi pośredniej nie ma. Przemilczanie sprawy wyzwala w wieku dojrzałym męczące opowieści komiwojażera. Otwarty sposób prowadzi do jasnego, czystego zainteresowania całym życiem. Zaryzykuję i powiem, że nasi byli uczniowie mają najczystsze umysły w całej Anglii.

A jednak, prędzej czy później, trzeba się spotkać także z wrogo nastawionymi do życia i pełnymi dezaprobaty krewnymi czy sąsiadami. W przypadku Zoe okazało się, że przyjmuje ona racjonalne wyjaśnienie zachowań ludzi z zewnątrz. Jakieś dzieci nauczyły ją słowa, na druk którego prawo nie pozwala. Gdy rozmawialiśmy z rodzicem potencjalnego ucznia – typowym biznesmenem – ona próbowała dopasować części jakiejś zabawki do siebie i przy każdej nieudanej próbie wykrzykiwała „O, k…!” Później powiedzieliśmy jej (teraz myślę, że całkiem niewłaściwie), że niektórzy ludzie nie lubią tego słowa i że nie powinna używać go w obecności gości. Powiedziała na to: „Okay”.

W tydzień później, zajęta była czymś, co sprawiało jej trudność. Spojrzała na nauczycielkę i zapytała: „Czy ty jesteś gościem?” Nauczycielka odpowiedziała, że nie. Zoe westchnęła i zawołała: „O, k…!”

Widziałem już niejedno dziecko, które w domu mogło mówić, co chce, ale przez to było pozbawiane towarzystwa innych dzieci. ,,Nie możemy chyba zaprosić Tommiego na przyjęcie, bo

nie możemy pozwolić na to, by psuł nasze dzieci swoim okropnym słownictwem”. Być banitą to bolesna kara. Dlatego też trzeba zważać na świat zewnętrzny i odpowiednio poprowadzić dziecko. Lecz to prowadzenie musi obyć się bez karzącej cenzury.

CENZURA

W jakim stopniu powinniśmy cenzurować lekturę dziecka? W moim biurze na półkach są różne książki na temat psychologii i seksu. Każde dziecko może pożyczyć je sobie w każdej chwili. Mimo to nie wiem, czy więcej niż dwoje z nich wykazało nimi kiedykolwiek jakieś zainteresowanie. Żaden chłopiec ani żadna dziewczyna nie prosili nigdy o „Kochanka Lady Chatterley”, czy „Ulissesa” a tylko jeden czy dwóch seniorów pożyczało „Encyklopedię Wiedzy Seksualnej” (Encyclopedia of Sex Knowledge).

Kiedyś jednak nowa uczennica, czternastoletnia dziewczyna wzięła „Pamiętnik młodej dziewczyny” (A Young Girl’s Diary) z mojej półki. Widziałem, jak chichotała czytając tę książkę. Sześć miesięcy później przeczytała ją po raz drugi i powiedziała mi, że to raczej nudna książka. To, co było pikantną lekturą dla ignorancji, stało się banalną lekturą dla wiedzy. Ta dziewczyna przyszła do Summerhill pełna sprośnej ignorancji. Oczywiście objaśniłem jej sprawy seksu. Zakazy zawsze powodują to, że dziecko czyta książki w tajemnicy.

W czasach mojej młodości, cenzurowano młodzieży lekturę, więc punktem honoru było dopaść „Tess of the D’Urbervilles” czy Rabelais’a czy tłumaczenia francuskich książek z serii w żółtej okładce. Innymi słowy, cenzura stanowiła kryterium wyboru najciekawszych książek.

Cenzura jest daremna, gdyż nie chroni nikogo. Weźmy na przykład książkę Jamesa Joyce’a „Ulisses”, kiedyś zakazaną w Anglii i Stanach Zjednoczonych, ale dostępną w Paryżu czy Wiedniu. Zawiera ona słowa, które określa się zwykle jako obsceniczne. Naiwny czytelnik nie zrozumiałby ich; wyrobiony czytelnik, który już je zna, nie zostanie zepsuty. Pamiętam, jak pewien dyrektor szkoły skrytykował mnie za to, że włączyłem do szkolnej biblioteki „The Prisoner of Zenda”.

121

Zdziwiony spytałem, dlaczego mu się to nie podoba. Powiedział mi, że pierwsze rozdziały mówią o nieślubnych dzieciach. Przedtem przeczytałem tę książkę dwa razy i tego nie zauważyłem.

Wydaje się, że dzieci mają czystsze umysły niż dorośli. Chłopiec może dwukrotnie przeczytać „Toma Jonesa” i nie dostrzec sprośnych fragmentów. Gdy uwalniamy dzieci od niewiedzy na tematy seksualne, niszczymy jednocześnie niebezpieczeństwo jakiejkolwiek książki. Jestem zdecydowanie przeciwny cenzurowaniu lektury w jakimkolwiek wieku.

Dopiero gdy zostawimy seks i zajmiemy się lękiem, cenzurowanie staje się trudniejszym problemem. Tak przerażająca książka jak „Dracula” Brama Stokera mogłaby wywrzeć zły wpływ na neurotyczne dziecko, a ja nie zostawiłbym jej rozmyślnie w miejscu dla takiego dziecka dostępnym. Jednak ponieważ moja praca polega na próbie analizy źródeł lęków, nie zabroniłbym jej czytać. Raczej zaatakowałbym objawy wywołane przez lekturę.

Pamiętam, że gdy byłem mały, przerażała mnie biblijna opowieść o dzieciach zjedzonych przez niedźwiedzie, a jednak nikt nie postuluje konieczności cenzurowania Biblii. Wiele dzieci czyta Biblię szukając nieprzyzwoitych fragmentów. Jako chłopiec znałem je wszystkie, rozdział i wers, dokładnie. Przychodzi mi teraz do głowy, że mój lęk przed niedźwiedziami mógł wynikać z wyrzutów sumienia, męczących mnie w związku z innymi częściami Biblii.

Mamy skłonność wyolbrzymiać wpływ, jaki wywierają na dzieci krwiożercze opowieści. Większość znajduje przyjemność w najbardziej nawet sadystycznych fabułach. W niedzielne wieczory, gdy opowiadam moim uczniom historyjki, w których oni jako bohaterowie ratowani są w ostatniej chwili z kotła ludożercy – podskakują z radości.

Opowieści o zjawiskach nadprzyrodzonych najpewniej mogą wystraszyć dziecko. Większość boi się duchów, zwłaszcza dzieci z religijnych domów. W tym wypadku, podobnie jak w sprawach seksualnych, właściwym postępowaniem jest usunięcie lęku, a nie cenzurowanie książek. Przyznaję, że trudno jest zwalczyć strachy zamieszkujące duszę, lecz nauczyciel czy lekarz musi starać się to zrobić. Obowiązkiem rodziców jest dopilnować, żeby te duchy tam się nie znalazły.

Żaden rodzic nie powinien nigdy czytać swoim dzieciom historyjek o okrutnych olbrzymach i złych czarownicach. Niektórzy wahają się, czy czytać bajki takie jak „Kopciuszek” z racji tego, że bajka zawiera zły morał: Bądź wołem roboczym bez umiejętności wyjścia z popielnika, a dobra wróżka da ci księcia za męża. Lecz jakiż szkodliwy wpływ może „Kopciuszek” wywrzeć na zdrowe dziecko?

Na każdym dworcu można zawsze kupić mnóstwo kryminałów w bogatym wyborze. Gdy szesnastoletni chłopak strzela do policjanta, ze dwa miliony czytelników nie rozumie tego, że odgrywa on w rzeczywistości ten rodzaj fantazji, o której oni czytają z przyjemnością. Thriller wskazuje na naszą niezdolność do zabawy, do fantazjowania, do tworzenia; w istocie, dotyka on naszej stłumionej nienawiści i chęci, żeby zranić i zabić.

Chodzenie do kina i czytanie książek należy do różnych kategorii. To, co jest napisane, nie jest tak przerażające, jak to, co się zobaczy czy usłyszy. Niektóre filmy wywołują przerażenie u dzieci i nigdy nie wiadomo gdzie i kiedy pojawi się w kinie coś, co je przestraszy. W filmach jest tak wiele brutalności. Mężczyźni walą się w szczęki, a czasami biją nawet kobiety. W dziennikach pokazuje się zawody w boksie i zapasach. Dopełnieniem tego pełnego sadyzmu obrazu są filmy o walce byków. Widziałem, jak małe dzieci bały się krokodyla czy piratów w filmowej wersji „Piotrusia Pana”. „Bambi” jest uroczą opowieścią, tak humanitarną i pełną miłości, że nie potrafię zrozumieć, jak ktokolwiek po jej obejrzeniu może zabić jelenia li tylko dla sportu. Dzieciom bardzo on się podoba, chociaż niektóre z nich płaczą ze strachu, gdy pies myśliwego atakuje Bambi. Tak więc rodzice są usprawiedliwieni zabraniając swoim dzieciom oglądania niektórych filmów.

Natomiast wątpliwe jest to, czy filmy seksualne są szkodliwe dla większości dzieci. Oczywiście, takie filmy nie wyrządzają szkody dzieciom cieszącym się wolnością. Moi uczniowie obejrzeli francuski film „La Ronde” bez szczególnych emocji czy jakichś złych skutków. Jest tak dlatego, że dzieci widzą to, co chcą widzieć.

Film bez seksu nie byłby dochodowy. Filmy seksualne przysparzają więcej dochodu narodowego niż książki i muzyka. Kosmetyki sprzedają się lepiej niż bilety na koncerty. Ale trzeba pamiętać, że za tym seksem, który się pokazuje, zawsze jest jeszcze to, czego nie widać na ekranie.

122

Za łóżkiem małżeńskim, starym butem i ryżem kryją się „nieprzyzwoite” rzeczy, które one symbolizują.

Popularność filmów wynika z eskapizmu tkwiącego w nas wszystkich i dlatego też producenci prawie zawsze pokazują nam pełne przepychu wnętrza i wspaniałe kostiumy. Wśród całego tego luksusu złe charaktery dostają w skórę, a szlachetni żyją długo i szczęśliwie.

Niedawno oglądaliśmy film o mężczyźnie, który sprzedał duszę diabłu. Dzieci jednogłośnie orzekły, że diabeł był bardzo do mnie podobny. Ja zawsze staję się diabłem dla chłopców, których uczono, że grzech seksualny jest grzechem przeciwko Duchowi Świętemu. Gdy mówię im, że w ciele nie ma nic grzesznego, patrzą na mnie jak na kuszącego diabła. Dla neurotycznych dzieci reprezentuję zarówno Boga jak i szatana. Któregoś dnia pewien chłopiec złapał młotek, żeby zabić diabła. Pomaganie neurotykom może być niebezpieczne.

Cenzurowanie towarzystwa dziecka jest, w większości wypadków, zbyt trudne. Sądzę, że powinno się robić to tylko wówczas, gdy dziecko z sąsiedztwa jest okrutne i znęca się nad słabszymi. Na szczęście większość dzieci jest naturalnie wybiórcza i prędzej czy później znajduje sobie odpowiednie towarzystwo.

123

CZĘŚĆ V PROBLEMY DZIECI

OKRUCIEŃSTWO I SADYZM

Okrucieństwo jest wypaczoną miłością; dlatego też skrajny sadyzm jest zawsze wypaczonym seksualizmem. Okrutny człowiek nie umie dawać, ponieważ dawanie wypływa z miłości.

Instynkt okrucieństwa nie istnieje. Zwierzęta nie są okrutne. Kot nie bawi się myszą dlatego, że jest okrutny. Jest to po prostu zabawa i nie ma w niej świadomości jakiegokolwiek znęcania.

W przypadku ludzi okrucieństwo wypływa z pobudek, które są w przeważającej części nieświadome. W moim długim doświadczeniu w pracy z dziećmi w Summerhill rzadko zdarzało mi się zajmować dzieckiem, które miałoby potrzebę torturowania zwierząt. Kilka lat temu zdarzył się wyjątek. Trzynastoletni John dostał na urodziny szczeniaka. „On kocha zwierzęta”, napisała jego matka. Wkrótce okazało się, że obchodził się z psem bardzo źle. Doszedłem do wniosku, że identyfikował on psiaka ze swoim młodszym bratem, Jimem, ulubieńcem matki. Pewnego dnia zobaczyłem, jak bije Spota. Podszedłem do pieska, pogłaskałem go i powiedziałem: „Cześć, Jim”. Najwyraźniej uświadomiłem Johnowi, że swoją nienawiść do brata – konkurenta wyładowywał na biednym psie. Od tego czasu nie był już okrutny; lecz ja zająłem się tylko objawami, nie wyleczyłem go z sadyzmu.

Mało prawdopodobne, by radosne, cieszące się wolnością dzieci były okrutne. Okrucieństwo wielu dzieci jest spowodowane traktowaniem, którego zaznały ze strony dorosłych. Nie można być bitym i jednocześnie nie pragnąć zbić kogoś innego. Podobnie jak nauczyciel wybierasz sobie kogoś, kto jest fizycznie słabszy od ciebie. Chłopcy w surowych szkołach są dla siebie bardziej okrutni niż dzieci w Summerhill.

Niezmiennie racjonalizuje się okrucieństwo: Mnie to boli bardziej niż ciebie. Jedynie bardzo nieliczni sadyści mówią szczerze: „Biję ludzi, ponieważ dostarcza mi to zadowolenia”, chociaż to właśnie jest prawdziwym wyjaśnieniem. Tłumaczą oni swój sadyzm w kategoriach moralnych mówiąc: „Nie chcę, żeby mój syn był miękki. Chcę, żeby potrafił przystosować się do świata, który wymierzy mu wiele silnych ciosów. Biję mojego syna, bo mnie też bito, gdy byłem chłopcem i cholernie dobrze mi to zrobiło”.

Rodzice, którzy biją dzieci, mają zawsze w pogotowiu takie gładkie wytłumaczenia. Nigdy jeszcze nie spotkałem rodzica, który powiedziałby uczciwie: „Uderzyłem moje dziecko, bo je nienawidzę, nienawidzę samego siebie, mojej żony, mojej pracy, moich krewnych – w gruncie rzeczy nienawidzę samego życia. Uderzam mojego syna, bo on jest mały i nie umie mi oddać. Uderzam go, ponieważ boję się swojego szefa. Gdy mój szef napada na mnie, ja odbijam to sobie w domu na dziecku”.

Gdyby rodzice byli dość uczciwi, żeby powiedzieć to wszystko, nie odczuwaliby potrzeby bycia okrutnymi w stosunku do swoich dzieci. Okrucieństwo rodzi się z ignorancji i nienawiści do samego siebie; chroni sadystę przed uświadomieniem sobie, że jego własny charakter jest wypaczony.

W hitlerowskich Niemczech tortury zadawane były przez zboczeńców seksualnych typu Juliusa Streichera; jego praca „Der Stürmer” pełna była zboczonego seksu na długo przedtem, zanim utworzono obozy koncentracyjne. A jednak wielu ojców, którzy wymyślają na perwersję seksualną więziennego sadysty, nie stosuje tego samego rozumowania w stosunku do własnego, mniejszego sadyzmu. Bicie dziecka w domu czy w szkole jest zasadniczo tym samym, co torturowanie Żyda w Belsen. Jeżeli sadyzm miał podłoże seksualne w Belsen, to bardzo prawdopodobne, że będzie miał je także w szkole czy w rodzinie.

124

Słyszę już, jak matki protestują: „Nonsens! Czy chcesz przez to powiedzieć, że gdy dałam Jimmiemu klapsa za to, że ruszał wazon od babci, to objawiłam perwersję seksualną?”

Moja odpowiedź brzmi: „Tak, w mniejszym stopniu. Gdybyś była szczęśliwa w małżeństwie i w pełni usatysfakcjonowana seksualnie, nie dałabyś klapsa Jimmiemu. Bicie jest dosłownie wyrażoną nienawiścią do ciała, a ciało oznacza organizm ze wszystkimi jego wymaganiami i pragnieniami. Jeżeli kochasz własne ciało, nie będziesz chciała zadać bólu ciału Jimmiego”.

Rodzice mogą bić swoje dzieci, ile im się podoba, dopóki nie zostawią na ich ciele śladów, które można by zobaczyć w sądzie. Nasz kodeks karny jest jednym wielkim rejestrem okrucieństw, zadawanych pod pozorem sprawiedliwości.

Z okrucieństwem psychicznym trudniej sobie poradzić niż z fizycznym. Prawo miejskie może zakazać stosowania kar cielesnych w szkołach, ale nigdy żadne prawo nie dosięgnie osoby, która praktykuje okrucieństwo psychiczne. Cyniczne czy złośliwe słowa rodziców mogą wyrządzić dziecku ogromną szkodę. Wszyscy znamy ojców, którzy naigrywają się ze swoich synów. Ślamazaro, spartaczysz wszystko, czego się tkniesz. Tacy mężczyźni podobnie okazują nienawiść do swoich żon, nieustannie je krytykując. I są żony, które rządzą mężami i dziećmi za pomocą onieśmielenia i potoków obraźliwych słów.

Szczególną formę psychicznego okrucieństwa prezentuje ojciec, gdy swą nienawiść do żony wyładowuje na dzieciach.

Nauczyciele czasami znęcają się poprzez lekceważenie i sarkazm. Oczekują od swoich uczniów wybuchów śmiechu, gdy torturują w ten sposób jakieś biedne, kulące się ze strachu dziecko.

Dzieci nigdy nie będą okrutne, o ile nie były zmuszone do stłumienia jakiejś silnej emocji. Te cieszące się wolnością prawie wcale nie czują nienawiści do samych siebie, którą musiałyby uzewnętrzniać. Nie nienawidzą innych i nie są okrutne.

Każdemu małemu tchórzowi znęcającemu się nad słabszymi w jakiś sposób wypaczono charakter. Często po prostu robi on innym dokładnie to samo, co jemu robiono. Każde bicie powoduje, że dziecko staje się sadystyczne w pragnieniach albo w praktyce.

Represjonowane dzieci są okrutne w żartach. W Summerhill rzadko kiedy płata się sobie figle. Te, które widziałem, były zwykle dziełem nowo przybyłych z innych szkół. Czasami na początku semestru, po powrocie z domów, gdzie mają bardziej ograniczoną swobodę, dzieci robią sobie na złość – chowają rowery i tym podobne, lecz nie trwa to dłużej niż tydzień. Na ogół humor w Summerhill jest życzliwy. Dzieje się tak, ponieważ dzieci doświadczają akceptacji i miłości ze strony nauczycieli: gdy nie jest konieczny lęk i nienawiść – dzieci są dobre.

PRZESTĘPCZOŚĆ

Wielu psychologów uważa, że dziecko nie rodzi się ani dobre ani złe, lecz ze skłonnościami zarówno do dobra jak i przestępczości. Ja uważam, że dzieci nie mają instynktu przestępczości ani żadnych naturalnych wrogich skłonności. Przestępczość pojawia się u nich jako wypaczona forma miłości. Jest zasadniczo wyrażaniem okrucieństwa. Ona także bierze się z braku miłości.

Któregoś dnia jeden z moich uczniów, dziewięcioletni chłopiec, pochłonięty swoim zajęciem pogodnie nucił sobie przy tym: „Chcę zabić moją matkę”. Było to nieświadome zachowanie, gdyż robił on właśnie łódkę i całe jego świadome zainteresowanie skierowane było na tę czynność. Faktem jest, że jego matka zaabsorbowana jest własnym życiem i rzadko go widuje. Nie kocha go, a on podświadomie o tym wie.

Lecz ten chłopiec – jedno z najmilszych dzieci – nie rozpoczął życia z przestępczymi myślami. Jest to po prostu ta sama stara historia: jeżeli nie mogę dostać miłości, mogę dostać

nienawiść. Każdy przypadek przestępczości u dzieci ma źródło w braku miłości. Inny dziewięcioletni uczeń miał fobię w związku z trucizną; bał się, że matka go otruje.

Gdy wstawała od stołu, śledził każdy jej ruch; a często mówił: „Wiem, co chcesz zrobić; masz zamiar wziąć truciznę i zatruć mi jedzenie”. Podejrzewałem, że był to przypadek projekcji. Matka

125

prawdopodobnie okazywała więcej miłości jego bratu; a neurotyczny syn najpewniej miewał fantazje na temat otrucia zarówno brata jak i matki. Jego lęki mogły być lękami przed karą – Ja

chcę ją otruć, więc może ona otruje mnie z zemsty. Przestępstwo jest oczywiście wyrazem nienawiści. Badanie przestępczości u dzieci sprowadza

się do badania powodów, które doprowadzają dziecko do nienawiści. Jest to problem zranionego ego.

Nie możemy ignorować faktu, że dziecko jest przede wszystkim egoistą. Nikt poza nim się nie liczy. Gdy ego jest zadowolone, otrzymujemy to, co nazywamy dobrocią. Gdy ego jest zranione, mamy do czynienia z tym, co nazywamy przestępczością. Przestępca mści się na społeczeństwie, ponieważ społeczeństwo nie doceniło jego ego i nie okazało mu miłości.

Gdyby ludzie rodzili się z instynktem przestępczości, byłoby tyluż przestępców z dobrych domów klasy średniej, ilu ze slumsów. Lecz dobrze sytuowani ludzie mają więcej okazji do wyrażania ego. Przyjemności, które można kupić za pieniądze, wytworne otoczenie, kultura i duma z pochodzenia – wszystko to służy ego. Wśród biedoty ego jest wygłodzone. Tylko nielicznym biedującym chłopcom udaje się wybić. Być przestępcą, gangsterem, nawet znęcającym się nad słabszymi tchórzem to jeden ze sposobów na to, żeby się wyróżnić.

Wiele osób uważa, że złe filmy robią z ludzi przestępców. Taki pogląd wydaje mi się powierzchowny. Mam poważne wątpliwości, czy jakiś film kiedykolwiek kogoś zepsuł. Film z pewnością może zasugerować młodzieży metodę, lecz motywy już były, zanim pojawił się film. Film może spowodować, że przestępstwo będzie bardziej artystyczne, ale w żaden sposób nie możesz podsunąć myśli o przestępstwie nikomu, kto nie zamierzał go popełnić.

Zbrodnia jest przede wszystkim sprawą rodzinną, a dopiero potem sprawą społeczności. Większość z nas musiałaby przyznać przy odrobinie uczciwości, że wymordowaliśmy w fantazji nasze rodziny. Miałem uczennicę, która uśmiercała ich wszystkich – a szczególnie matkę – w najstraszliwszy sposób.

Autorytet i zazdrość kryją się za wieloma morderczymi myślami. Żadne dziecko nie jest w stanie znosić autorytetu. A ponieważ tak wiele dzieci doznaje niepowodzeń w wieku od czterech do szesnastu lat, zdumiewa mnie fakt, że na świecie nie ma jeszcze więcej zbrodni.

U dziecka pragnienie mocy jest pragnieniem bycia podziwianym i kochanym. Dziecko dąży do tego, by wywołać w innych zachwyt i uwagę. Tak więc obserwujemy przestępcze myśli u introwertycznych dzieci – dzieci nieśmiałych, które nie mają talentów towarzyskich. Nieładna dziewczynka będzie snuć straszliwe fantazje na temat nagłej śmierci swojej ładnej siostry, gdy ta tańczy solo przed gośćmi.

Ekstrawertyk nie ma okazji do nienawiści; śmieje się, tańczy i rozmawia, a uznanie publiczności zaspokaja jego pragnienie bycia podziwianym.

Introwertyk siedzi w kącie i marzy o tym, co powinno być. Najbardziej introwertyczny chłopiec w mojej szkole nie bierze udziału w wieczornych spotkaniach towarzyskich. Nie tańczy, nigdy nie śpiewa, nigdy nie szaleje z dziećmi. Gdy ma lekcje ze mną, opowiada o wspaniałym czarodzieju, który mu służy. Wystarczy, by powiedział jedno słowo, a czarodziej da mu rolls-royce’a. Opowiedziałem mu kiedyś historię, w której wszystkie dzieci z Summerhill znalazły się jako rozbitkowie na wyspie. Sprawiał wrażenie, że mu się to opowiadanie nie podoba. Poprosiłem, żeby je poprawił. „Zrób tak, że tylko ja jeden się uratowałem” – powiedział.

Wszyscy znamy ten mechanizm – mechanizm polegający na wspinaniu się w górę przez zepchnięcie w dół innego faceta. Jest to psychologia skarżypyty. „Proszę pana, a Tommy klął” znaczy: Ja nie klnę, ja jestem grzeczny.

Różnica między osobą, która zabija rywali w wyobraźni, a zbrodniarzem, który zabija ludzi w rzeczywistości, jest różnicą stopnia. Ponieważ wszyscy jesteśmy mniej czy bardziej spragnieni miłości, wszyscy jesteśmy potencjalnymi zbrodniarzami. Zwykłem schlebiać sobie, że leczyłem dzieci z morderczych fantazji dzięki moim metodom psychologicznym, ale teraz uważam, że to miłości należy przypisywać tę zasługę. Udawanie, że kocham nowego ucznia byłoby głupie; a jednak dziecko czuje, że je kocham, ponieważ szanuję jego ego.

126

Pozwolić dziecku na wolność bycia sobą jest prawdziwym lekarstwem na przestępczość. Nauczyłem się tego dawno temu, gdy pojechałem do Little Commonwealth Homera Lane. Dał on młodocianym przestępcom wolność do bycia sobą, a oni stali się dobrzy. W slumsach jedynym sposobem dostępnym młodocianemu przestępcy dla zadowolenia własnego ego jest zwrócenie na siebie uwagi aspołecznym zachowaniem. Lane opowiadał mi, że widział, jak niektórzy z nich w czasie rozprawy dumnie rozglądali się po sali sądowej. Żyjąc w rodzinnej wspólnocie razem z Lane’em, ci chłopcy odkryli nowe wartości, wartości społeczne – to znaczy dobre. To, co zobaczyłem na farmie w Dorset, było dla mnie przekonującym dowodem, że nie istnieje pierwotna wola przestępczości.

Przypominam sobie historię nowego chłopca, który stamtąd uciekł. Lane ruszył za nim w pościg i złapał go. Chłopiec zasłonił się ręką. Lane uśmiechnął się i wsunął mu w rękę trochę pieniędzy. „Na co te pieniądze?” – wyjąkał chłopiec. „Jedź do domu pociągiem, człowieku – powiedział Lane – nie idź piechotą”. Ten chłopiec wrócił do Commonwealth tegoż wieczoru.

Zastanawiam się nad tym sposobem oraz nad surowymi metodami stosowanymi w większości zakładów poprawczych. To prawo tworzy zbrodnię. Prawo w domu wyrażane zakazami ojca hamuje ego dziecka; a poświęcając je czyni dziecko złym. Prawo państwowe jedynie ożywia nieświadomą pamięć o skrępowaniu w domu.

Represja wyzwala bunt, a ten naturalnie pragnie zemsty. Przestępczość jest zemstą. Aby zlikwidować przestępczość musimy usunąć przyczyny, które powodują, że dziecko pragnie rewanżu. Musimy okazywać dziecku miłość i szacunek.

KRADZIEŻ

Powinniśmy rozróżniać dwa rodzaje kradzieży: kradzież popełnioną przez normalne dziecko i przez dziecko neurotyczne.

Nieskrępowane, normalne dziecko ukradnie. Chce ono po prostu zaspokoić swoje pragnienie posiadania lub też szuka z przyjaciółmi przygody. To dziecko nie rozróżnia jeszcze mojego

i twojego. Wiele dzieci z Summerhill popełnia tego rodzaju kradzieże do pewnego wieku. Bez przeszkód mogą tu przejść ten okres.

Rozmawiając z dyrektorami szkół na temat ich sadów, dowiadywałem się, że to uczniowie zabierają większość owoców. Mamy teraz w Summerhill duży ogród, pełen drzew i krzewów, lecz nasze dzieci rzadko kradną. Jakiś czas temu zarzucono dwu chłopcom na Ogólnym Spotkaniu Szkoły kradzież w sadzie. Byli to dwaj nowi przybysze. Gdy poradziliśmy sobie z ich sumieniami, nie wykazywali dalszego zainteresowania tego rodzaju postępowaniem.

Kradzieże szkolne są przeważnie przedsięwzięciem grupowym. Ich charakter sugeruje, że w tym wypadku ważną rolę odgrywa przygoda; lecz nie tylko, także chęć imponowania, przedsiębiorczość, przywództwo.

Rzadko kiedy spotyka się samotnego oszusta – z reguły jest to przebiegły chłopiec z wyrazem anielskiej niewinności na twarzy, któremu bardzo dużo uchodzi na sucho, ponieważ nie ma w Summerhill nikogo, kto by na niego doniósł. Naprawdę nigdy nie można rozpoznać młodego złodzieja po twarzy. Prawdę powiedziawszy mam teraz w szkole chłopca z tak niewinnym uśmiechem i tak czystymi, błękitnymi oczami, że poważnie podejrzewam, iż musi on coś wiedzieć o losach pewnej puszki owoców, która zniknęła ze szkolnej spiżarni wczoraj w nocy.

Jednakże widziałem już, jak niejedno dziecko, któremu zdarzało się kraść, gdy miało trzynaście lat, wyrosło na uczciwego obywatela. Wydaje się, że prawda jest taka, iż dorastanie zajmuje dzieciom znacznie więcej czasu, niż nam się dotąd wydawało. Przez dorastanie rozumiem stawanie się istotą społeczną.

Dziecko jest pierwotnie egoistą – zwykle do początku okresu dojrzewania – i aż do tego czasu nie posiada na ogół umiejętności identyfikowania się z innymi ludźmi. Pojęcia moje i twoje

pochodzą z języka dorosłych; malec zrozumie ich sens, gdy stanie się dojrzałym człowiekiem.

127

Jeżeli dzieci są kochane i mają dużo swobody, to z czasem staną się porządne i uczciwe. Choć brzmi to jak prosta maksyma, to jednak świadom jestem wielu przeszkód, na które natrafiliśmy w praktyce.

W Summerhill nie mogę zostawić otwartej lodówki czy pudelka z pieniędzmi. Na spotkaniach szkoły dzieci oskarżają się wzajemnie o włamania do walizek. Nawet jeden złodziej może sprawić, że społeczność stanie się świadoma zamka i klucza. Nieliczne grupy młodzieży są całkowicie uczciwe. Pięćdziesiąt lat temu nie odważyłem się zostawić książki w kieszeni płaszcza w pokoju studenckim na uniwersytecie; doszły mnie także słuchy, że członkowie parlamentu boją się zostawić coś wartościowego w płaszczach czy aktówkach.

Uczciwość wydaje się być cechą nabytą, która pojawiła się późno w rozwoju człowieka, wraz z nastaniem własności prywatnej. Możliwe, że czynnikiem najbardziej wspierającym uczciwość jest strach. To nie abstrakcyjna uczciwość powstrzymuje mnie przed oszustwem w zeznaniach podatkowych; to strach, że ta gra nie warta jest świeczki; że gdyby mnie nakryli, wstyd zrujnowałby moją reputację, pracę i dom. Jeżeli cokolwiek jest ustawowo zakazane, należy przyjąć za pewnik, że ustanowiono dane prawo, ponieważ istniała tendencja do jego naruszania. W kraju, w którym obowiązywałaby całkowita prohibicja, nie byłoby przepisów dotyczących prowadzenia samochodu pod wpływem alkoholu. We wszystkich państwach wiele aktów prawnych dotyczących kradzieży, rozboju, oszustwa i tak dalej, opartych jest na przekonaniu, że ludzie kradliby, gdyby mogli. To prawda.

Ostatecznie większość dorosłych jest mniej lub bardziej nieuczciwa. Istnieje bardzo niewielu ludzi, którzy nie przeszmuglują czegoś przy odprawie celnej; jeszcze mniej takich, którzy nie oszukują w sprawach podatkowych. A mimo to prawie każdy jest szczerze zdenerwowany, gdy jego syn kradnie parę groszy.

Z drugiej strony, w sprawach załatwianych między sobą większość ludzi jest całkiem uczciwa. Łatwo byłoby na przyjęciu wsunąć do kieszeni jedną ze srebrnych łyżeczek gospodyni, gdybyś miał taki zamiar. Nie masz zamiaru tego robić, zgoda, ale niewykluczone, że przyszłoby ci do głowy powtórne wykorzystanie biletu na przejazd, którego kontroler nie przedziurkował i nie zabrał. Dorośli odróżniają jednostkę od organizacji, wszystko jedno prywatnej czy państwowej. W porządku jest oszukać towarzystwo ubezpieczeniowe, lecz karygodnym oszukanie sklepikarza. Dzieci nie robią takich rozróżnień. Zwędziłyby cokolwiek współmieszkańcom, nauczycielom czy sprzedawcom – bez różnicy. Nie wszystkie dzieci postępują w ten sposób, lecz wiele z nich zgodzi się podzielić skradzionym dobrem. Oznacza to, że wśród wolnych i szczęśliwych dzieci klasy średniej obserwujemy ten sam rodzaj nieuczciwości, który występuje wśród biedniejszych.

Jestem zdania, że wiele dzieci ukradnie, gdy nadarzy się dobra po temu okazja. Jako chłopiec nie kradłem, ponieważ byłem tak gruntownie uwarunkowany. Kradzież oznaczała porządne lanie w razie wpadki i ogień piekielny przez wieczność. Ale dzieci nie zastraszone tak mocno jak ja, po prostu coś ukradną. Mimo to upieram się, że z czasem, gdy dziecko wychowywane jest w miłości, wyrośnie ono z okresu kradzieży i dojrzeje, stając się uczciwym człowiekiem.

Drugi rodzaj kradzieży – nawykowa, kompulsywna kradzież – jest objawem nerwicy. Kradzieże popełniane przez znerwicowane dziecko są zwykle oznaką niedostatku miłości. Motywacja jest nieświadoma. W prawie każdym przypadku potwierdzonego młodocianego złodziejstwa dziecko czuje się niekochane. Jego kradzieże są symboliczną próbą uzyskania czegoś o wielkiej wartości. Gdy dziecko ukradnie pieniądze, biżuterię czy cokolwiek innego – podświadomym pragnieniem jest kradzież miłości. Kradzieże tego rodzaju mogą być wyleczone wyłącznie przez okazywanie dziecku miłości. Stąd też, gdy daję chłopcu pieniądze za to, że ukradł mój tytoń, przemawiam do jego nieuświadomionego uczucia, a nie do jego świadomych myśli. On być może myśli, że jestem głupcem, ale to, co myśli, nie ma zbyt wielkiego znaczenia; ważne jest to, co czuje. A czuje on, że jestem jego przyjacielem, że go akceptuję, jestem kimś, kto obdarza go miłością zamiast nienawiścią. Prędzej czy później kradzieże ustają, jako że miłość, którą kradł symbolicznie pod postacią pieniędzy czy rzeczy, jest teraz dawana za darmo i nie ma już potrzeby jej kraść.

128

W tym kontekście wspominam przypadek chłopca, który stale jeździł na rowerach innych dzieci. Wezwany przed Ogólne Spotkanie Szkoły został oskarżony o „ciągłe naruszanie zasady prywatnej własności przez korzystanie z rowerów innych dzieci”. Werdykt: „Winny!” Kara: „Prosi się społeczność o złożenie się na zakup roweru dla winowajcy”. Społeczność złożyła się na ten cel.

Niemniej jednak muszę określić warunki nagradzania złodzieja. Jeżeli ma on trywialną umysłowość lub, co gorsza, jest zatrzymany w rozwoju emocjonalnym, nagroda nie będzie miała pożądanego skutku. Albo też gdy woda sodowa uderzyła mu do głowy, ten symboliczny dar nie przyniesie mu pożytku. W mojej pracy z trudnymi dziećmi okazało się, że prawie każdy młodociany złodziej reagował pozytywnie na fakt nagradzania kradzieży. Nie powiodło mi się jedynie w bardzo nielicznych przypadkach dzieci, które można by nazwać świadomymi oszustami, poza zasięgiem terapii czy też terapii zamaskowanej przez nagradzanie.

Natomiast, gdy kradzieże oznaczają zarówno niedostatek miłości rodzicielskiej jak i nadmierne zakazy dotyczące seksu, sytuacja staje się skomplikowana. Do tej kategorii należy kleptomania – niekontrolowane wyciąganie ręki po coś zakazanego – masturbację. Ten rodzaj kradzieży ma najlepsze rokowania, gdy rodzice zdadzą sobie sprawę ze swojego błędu i zaczną wszystko od początku mówiąc szczerze dziecku, że ich zakazy były błędne. Sam nauczyciel, bez pomocy rodziców dziecka, rzadko może wyleczyć kleptomanię. Najbardziej pożądane jest, by zniosła zakaz ta osoba, która go pierwotnie wydała.

Kiedyś przysłano do mojej szkoły szesnastoletniego chłopca, dlatego że okropnie kradł. Gdy przyjechał na stację, wręczył mi ulgowy bilet, który ojciec kupił mu w Londynie – a który mu się ze względu na jego wiek już nie należał. Chciałbym wbić do głowy rodzicom nagminnie nieuczciwego dziecka, że najpierw powinni przyjrzeć się sobie po to, by odkryć, jakież to ich postępowanie sprawiło, że ich dziecko stało się oszustem.

Rodzice szukają winy nie tam, gdzie trzeba, gdy obwiniają za notoryczną nieuczciwość swego dziecka złe towarzystwo, filmy gangsterskie, niedostatek kontroli rodzicielskiej z powodu pobytu tatusia w wojsku, itd. Czynniki te same w sobie miałyby niewielki lub żaden wpływ na dziecko wychowywane w atmosferze miłości i akceptacji oraz przy naturalnym podejściu do spraw seksu.

Zwyczajnie nie wiem, ilu młodocianych przestępców odnosi jakiekolwiek korzyści z codziennych czy cotygodniowych wizyt w poradni wychowawczej. Wiem jedynie, że metody stosowane w takich ośrodkach nie są ani surowe ani przewrotne oraz że pracownicy socjalni bardzo się starają zrozumieć dziecko, nie osądzać go moralnie ani krytykować jego charakteru. A dom, w którym żyje takie psychicznie chore dziecko, staje się przeszkodą dla działań psychologa dziecięcego czy opiekuna sądowego. Przypuszczam, że poprawa następuje tylko wtedy, gdy psychologowi czy opiekunowi sądowemu uda się przekonać rodziców, aby zmienili swój sposób traktowania dziecka. Bowiem młodociani złodzieje są jak trądzik, zewnętrzna oznaka chorego ciała – chorego ciała naszego społeczeństwa. Żadna terapia indywidualna nie jest w stanie pokonać zła niedobrego domu, ulicy w slumsach czy dotkniętej biedą rodziny. Stwierdzenie, że między piątym a piętnastym rokiem życia większość dzieci otrzymuje wykształcenie, które idzie tylko do głowy, jest aż nadto prawdziwe. Nie widać prawie żadnej troski o ich życie emocjonalne. A przecież to zaburzenia emocjonalne u dziecka neurotycznego powodują, że kradnie ono kompulsywnie. Cała jego szkolna wiedza czy też jej brak nie odgrywa żadnej roli w jego złodziejstwie.

Faktem oczywistym jest, iż żadna szczęśliwa osoba nie kradnie kompulsywnie i stale. W przypadku notorycznego złodzieja należy odpowiedzieć na następujące pytania: Jaka jest jego przeszłość? Czy jego dom był szczęśliwym domem? Czy jego rodzice zawsze mówili mu pełną prawdę? Czy czuł się winny z powodu masturbacji? Czy czuł się winny w związku z religią? Dlaczego lekceważył swoich rodziców? Czy czuł, że oni go nie kochają? Musiało być w nim jakieś piekło, które zmieniło go w złodzieja. Co gorsza, piekło do jakiego posłaliby go niektórzy z naszych sędziów, nie zneutralizowałoby jego wewnętrznej udręki.

Nie jest powiedziane, że w trakcie terapii rozwiązane zostaną problemy młodocianego złodzieja. Oczywiście, że mogłaby ona znacznie mu pomóc, mogłaby uwolnić go od niektórych lęków i nienawiści, mogłaby zapewnić mu trochę szacunku dla samego siebie. Dopóki jednak pierwotne elementy nienawiści pozostaną w jego otoczeniu, dopóty w każdej chwili istnieje groźba

129

jego cofnięcia się do stanu poprzedniego. Terapia jego rodziców pozwoliłaby z czasem osiągnąć znacznie lepsze efekty.

Miałem raz w szkole wyrośniętego chłopca, który pod względem psychicznym miał trzy, cztery lata. Kradł w sklepach. Zastanawiałem się, czy nie pójść z nim do sklepu i nie ukraść w jego obecności (po uprzednim załatwieniu sprawy ze sklepikarzem). Dla tego chłopca byłem ojcem i Bogiem. Skłonny byłem przypuszczać, że fakt, iż jego prawdziwy ojciec nie akceptował go, był ściśle związany z kradzieżami. Wyobrażałem sobie, że gdy chłopiec zobaczy jak jego nowy Ojciec-Bóg kradnie, będzie zmuszony zrewidować swoje sumienie. Byłem w pełni przygotowany na jego silny protest.

W leczeniu neurotycznego złodzieja nie widzę żadnej innej możliwej metody poza akceptacją. Nerwica jest wynikiem konfliktu między tym, czego komuś nie pozwala się mieć a tym, czego on naprawdę chce. Ja niezmiennie stwierdzam, że osłabienie tego fałszywego sumienia czyni dziecko szczęśliwszym i lepszym. Zrób porządek z takim sumieniem u chłopca, a wyleczysz go z tego, że kradnie.

PRZESTĘPCZOŚĆ MŁODOCIANYCH

W dzisiejszych czasach bestialskich napadów z bronią i kastetami, władze nie wiedzą, co począć w kwestii przestępczości młodocianych i najwyraźniej spróbują wszystkiego, żeby ją zahamować. Gazety piszą o nowym sposobie radzenia sobie z tym problemem. Jest to brutalna metoda: skazywanie młodocianych na pobyt w zakładach poprawczych, w których panuje reżim polegający na męczącym drylu i surowych karach. Na jednym ze zdjęć widziałem chłopców ćwiczących z olbrzymimi kłodami na ramionach. Wydaje się, że w takich miejscach nie ma żadnych przywilejów.

Zakładam, że kilka miesięcy tego piekła być może powstrzyma paru potencjalnych młodocianych przestępców. Ale takie postępowanie nigdy nie dociera do przyczyn podstawowych, do istoty sprawy. Co gorsza, takie postępowanie jest dla wielu nastolatków wyrazem nienawiści, a jego szorstkość musi stworzyć ludzi, którzy trwale nienawidzą społeczeństwa.

Ponad trzydzieści lat temu Homer Lane udowodnił swoją pracą w obozie poprawczym nazwanym Little Commonwealth, że młodocianych przestępców można wyleczyć miłością – wyleczyć przy pomocy autorytetu, który jest po stronie dziecka. Lane zbierał chuliganiących chłopców i dziewczyny z londyńskich sądów – aspołeczne, bezwzględne dzieci chełpiące się swoją reputacją bandytów, złodziei i gangsterów. Ci „niepoprawni” przybywali do Little Commonwealth

i znajdowali tam samorządną wspólnotę oraz pełną miłości akceptację. Stopniowo ci młodzi ludzie stawali się przyzwoitymi, uczciwymi obywatelami, z których wielu zaliczałem do grona moich przyjaciół.

Lane był geniuszem w rozumieniu i postępowaniu z przestępczymi dziećmi. Leczył je, ponieważ nieustannie okazywał im miłość i zrozumienie. Zawsze, w każdym czynie przestępczym szukał ukrytego motywu przekonany, że za każdą zbrodnią kryje się pragnienie, które pierwotnie było dobre. Stwierdził, że mówienie do dzieci nie ma sensu i że liczy się tylko działanie. Utrzymywał, że aby dziecko mogło pozbyć się jakiejś złej, aspołecznej cechy, powinno się pozwolić mu zaspokoić jego pragnienia. Kiedyś, gdy jeden z jego młodych podopiecznych, Jabez, wyraził pełne złości życzenie rozbicia wszystkich filiżanek i spodków na stoliku, Lane podał mu żelazny pogrzebacz i powiedział, żeby wziął się do dzieła. Jabez zrobił to – ale już następnego dnia przyszedł do Lane’a i poprosił o bardziej odpowiedzialną i lepiej płatną pracę niż ta, którą wykonywał. Lane spytał go, dlaczego chce lepiej płatnej pracy. „Bo chcę zapłacić za te filiżanki i spodki”, odpowiedział Jabez. Lane tłumaczył to w następujący sposób: faktyczne rozbicie tych filiżanek spowodowało, że ciężar zahamowań i konfliktów Jabeza spadł na ziemię. Korzystny wpływ emocjonalny musiał wywrzeć na niego fakt, że po raz pierwszy w życiu został zachęcony przez autorytet do tego, żeby coś rozwalić i pozbyć się swego gniewu.

130

Wszyscy młodociani przestępcy w Little Commonwealth pochodzili z okropnych miejskich slumsów, a mimo to nigdy nie słyszałem, żeby któryś z nich wrócił do gangsterstwa. Sposób Lane’a nazywam drogą miłości. Sposób dać-młodocianemu-przestępcy-w-kość nazywam drogą nienawiści. A ponieważ nienawiść jeszcze nigdy nikogo z niczego nie wyleczyła, dochodzę do wniosku, że taka metoda nigdy nie pomoże w uspołecznieniu żadnego dziecka.

A jednak dobrze wiem, że gdybym był dzisiaj sędzią i miałbym zająć się jakimś twardym, ponurym przestępcą, nie miałbym pojęcia, co z nim zrobić. Ponieważ, a mówię to ze wstydem, nie ma obecnie w Anglii takiego zakładu poprawczego jak Little Commonwealth, do którego można by go posłać. Lane zmarł w 1925 roku, a nasze władze tutaj, w Anglii, niczego nie nauczyły się od tego niezwykłego człowieka.

Jednakże w ostatnich latach grono kuratorów sądowych opiekujących się młodocianymi wypuszczonymi warunkowo na wolność wykazuje szczerą chęć ich zrozumienia. Także psychiatrzy, pomimo dużej wrogości ze strony prawników, zrobili dużo, by nauczyć społeczeństwo, że przestępczość nie jest złośliwością, a raczej pewnym rodzajem choroby, która wymaga współczucia i zrozumienia. Nadchodzi przypływ w kierunku miłości zamiast w kierunku nienawiści; w kierunku zrozumienia, a nie świętoszkowatego moralnego oburzenia. Jest to powolny przypływ. Ale nawet taki przypływ zabiera ze sobą trochę zanieczyszczeń; a z czasem musi być coraz większy.

Nie znam żadnego dowodu na to, że jakaś osoba kiedykolwiek stała się dobra dzięki przemocy, okrucieństwu czy nienawiści. W mojej długiej karierze miałem do czynienia z wieloma trudnymi dziećmi, wśród których wiele było młodocianymi przestępcami. Widziałem, jakie są nieszczęśliwe i pełne nienawiści, jak czują się gorsze, jak emocjonalnie pogmatwane. Ich stosunek do mnie jest arogancki i lekceważący, ponieważ nauczyciel to substytut ojca, wróg. Żyłem z ich intensywną nienawiścią i podejrzliwością. Ale tutaj w Summerhill ci potencjalni przestępcy sami kierują społecznością poprzez samorząd; mogą się uczyć i mogą się bawić. A kiedy ukradną, mogą nawet zostać nagrodzeni. Nigdy się ich nie poucza, nigdy nie wywołuje się lęku przed autorytetem, czy to ziemskim czy niebieskim.

Za kilka lat ci sami wrogo do życia nastawieni ludzie idą w świat jako szczęśliwe, społeczne jednostki. O ile mi wiadomo żaden z młodocianych przestępców, który spędził siedem lat w Summerhill, nie był nigdy skazany na więzienie, nigdy nie zgwałcił, nie stał się aspołeczny. To nie ja ich wyleczyłem. Leczy ich środowisko ponieważ środowisko Summerhill okazuje zaufanie, bezpieczeństwo, sympatię; nie obwinia i nie sądzi.

Dzieci z Summerhill nie stają się przestępcami po opuszczeniu szkoły, ponieważ mogą swobodnie, bez lęku, kary i pouczeń moralnych przejść przez okres gangsterski. Pozwala im się wyrosnąć z jednego etapu rozwoju i w naturalny sposób przejść do etapu następnego.

Ja po prostu nie wiem, jak reagowałby na miłość dorosły przestępca. Jestem całkiem pewny, że nagradzanie gangstera za kradzież nie wyleczyłoby go, tak jak jestem pewien, że nie leczy go więzienie. Tylko w przypadku bardzo młodych ludzi terapia rokuje większe nadzieje. A jednak nawet wtedy, gdy zastosuje się ją wobec dziecka w piętnastym roku życia, wolność często zmienia przestępcę w dobrego obywatela.

Mieliśmy kiedyś w Summerhill dwunastoletniego chłopca, którego wyrzucono z wielu szkół za aspołeczne zachowanie. U nas ten sam chłopiec stał się radosnym, twórczym, społecznie zorientowanym dzieckiem. Autorytet w zakładzie poprawczym zniszczyłby go. Jeżeli wolność może uratować tak trudne dziecko, to cóż mogłaby ona zrobić dla milionów tak zwanych „normalnych” dzieci, które są wypaczone przez autorytet w rodzinie?

Trzynastoletni Tommy stanowił poważny problem: kradł i był destrukcyjny. Podczas pewnych wakacji nie mógł pojechać do domu, więc zatrzymaliśmy go w szkole. Przez dwa miesiące był jedynym dzieckiem w Summerhill. Zachowywał się absolutnie bez zarzutu. Nie musieliśmy zamykać jedzenia ani pieniędzy. Ale gdy tylko wróciła do szkoły jego banda, przewodził napadowi na spiżarnię – co jedynie dowodzi tego, że dziecko w pojedynkę i dziecko w grupie to dwie różne osoby.

131

Nauczyciele z zakładów poprawczych mówią mi, że aspołeczna młodzież ma często współczynnik inteligencji poniżej średniej. Dodałbym, że pod względem emocjonalnym są także poniżej średniej. W pewnym okresie sądziłem, że przestępcze dziecko to dziecko zdolne, pełne energii twórczej, którą musiało aspołecznie wyładować, ponieważ nie miało sposobu pozytywnego jej wyrażenia. Uwolnij je od zahamowań i dyscypliny, myślałem, a ono najprawdopodobniej okaże się zdolne, twórcze, nawet błyskotliwe. Myliłem się, bardzo się myliłem. Lata spędzone na zajmowaniu się wszelkiego rodzaju młodocianymi przestępcami udowodniły mi, że oni, w przeważającej części, ustępują innym. Przypominam sobie tylko jednego takiego chłopca, który wyróżnił się później w życiu. Wielu z nich zostało wyleczonych z aspołecznego zachowania i nieuczciwości i podjęło później regularną pracę. Lecz żaden z nich nie został uczonym czy artystą, zdolnym inżynierem czy utalentowaną aktorką. Wydaje się, że po usunięciu aspołecznego pędu u większości tych krnąbrnych dzieci pozostaje tylko pozbawiona ambicji śmiertelna nuda życia.

Gdy młody człowiek musi pozostać w złym środowisku z ciemnymi rodzicami, nie ma on żadnej szansy na to, żeby odreagować swoją aspołeczność. Likwidacja biedy, slumsów i ignorancji rodziców automatycznie zmniejszy populację zakładów poprawczych.

Podstawowe lekarstwo na przestępczość młodocianych to wyleczenie społeczeństwa z jego własnej demoralizacji i towarzyszącej jej niemoralnej obojętności. Musimy opowiedzieć się po jednej albo po drugiej wyraźnie określonej stronie. Albo traktujemy młodocianych przestępców w pełen nienawiści, piekielny sposób albo stosujemy metodę miłości.

Pozwólcie, że przez chwilę wyobrażę sobie, iż jestem ministrem edukacji z nieograniczoną władzą w dziedzinie edukacji. Naszkicuję ogólny program, tymczasowy „plan pięcioletni” dla szkół.

Jako minister rozwiązałbym wszystkie tak zwane zakłady poprawcze, a zastąpiłbym je koedukacyjnymi koloniami na terenie całego kraju. Natychmiast stworzyłbym specjalne ośrodki szkoleniowe w celu pozyskania kadr dla obsadzenia tychże kolonii nauczycielami i opiekunkami. Każda kolonia byłaby całkowicie samorządna. Personel nie miałby żadnych specjalnych przywilejów. Miałby takie samo jedzenie i ogrzewanie jak uczniowie. Uczniom płaciłoby się za każdą wykonaną na rzecz wspólnoty pracę. Hasłem kolonii byłaby wolność. Nie tolerowano by tam żadnej religii, żadnego moralizowania, żadnego autorytetu.

Wykluczyłbym religię, ponieważ religia przemawia: wygłasza kazania, próbuje idealizować, przygniata. Religia widzi grzech tam, gdzie go nie ma. Wierzy w wolną wolę, podczas gdy dla niektórych dzieci zniewolonych przez wewnętrzne przymusy, żadna wolna wola nie istnieje.

W miejsce determinacji religijnej popierałbym emocje warunkowane miłością, a nie czymś, co jest okrutne i niesprawiedliwe. Osiągnięcie tego ideału w kolonii byłoby możliwe tylko w jeden sposób – przez niewtrącanie się do młodych ludzi, gdy tylko możliwe; uwolnienie ich od narzuconego autorytetu, od nienawiści i od kary. Wiem z doświadczenia, że jest to jedyny sposób.

Pedagogów nauczyłoby się traktować dzieci jak ludzi sobie równych, nie podwładnych. Nie zachowywaliby oni żadnej obronnej powagi, żadnego sarkazmu. Nie wywoływaliby lęku. Musieliby to być mężczyźni i kobiety o nieskończonej cierpliwości, potrafiący spojrzeć daleko w przyszłość, gotowi uwierzyć w sens wysiłków i w ich ostateczny rezultat.

I chociaż społeczeństwo obecnie nie zezwoliłoby na pełne życie seksualne w tym wieku, wymieszanie płci doprowadziłoby do wielu wartościowych zjawisk – do czułości, do naturalnie dobrych manier, do tak potrzebnej znajomości drugiej płci, do zminimalizowania rozwiązłości i pożądliwego chichotu.

Podstawową cechą byłaby umiejętność okazywania zaufania uczniom, traktowania ich jak ludzi godnych szacunku, a nie jak złodziei i chuliganów. Jednocześnie personel musiałby mieć poczucie realizmu i nie obarczać jednostki ponad jej siły w danym momencie; na przykład nie powierzać złodziejowi w opiekę wspólnych pieniędzy przeznaczonych na przyjęcie z okazji Bożego Narodzenia. Opiekunowie musieliby powstrzymać się od wszelkiej pokusy pouczania zdając sobie sprawę, że czyny liczą się dużo bardziej niż słowa. Wymagałoby się od nich znajomości historii każdego z podopiecznych, znajomości całej jego przeszłości.

132

Testowanie inteligencji miałoby w kolonii drugorzędne znaczenie. Ich wyniki nie świadczą o potencjale człowieka w istotnych kwestiach. Nie oceniają prawidłowo emocji, twórczości, oryginalności i wyobraźni.

Ogólna atmosfera byłaby raczej atmosferą szpitala niż zakładu. Tak jak żaden lekarz nie przyjmuje moralnej postawy w stosunku do pacjenta chorego na syfilis, tak nasz personel nie przyjmowałby żadnej moralnej postawy wobec choroby, którą nazywamy przestępczością. Kolonia różniłaby się od szpitala tylko tym, że zwykle nie podawałoby się tam żadnych lekarstw – nawet psychologicznych. Uzdrowienie wynikałoby jedynie z obecności autentycznej miłości w otoczeniu. Personel musiałby także okazywać autentyczną wiarę w naturę ludzką. Prawda, że byłyby przypadki nieuleczalne czy niepowodzenia. Społeczeństwo nadal musiałoby się z nimi liczyć. Ale stanowiłyby one nieznaczną mniejszość, podczas gdy większość młodocianych przestępców zareagowałaby na miłość, tolerancję i zaufanie.

Cynicznie nastawionym przypominałbym stale o historii Homera Lane’a, która miała związek z pewnym młodzieńcem spotkanym w londyńskim sądzie dla nieletnich. Lane wręczył mu funtowy banknot, którym ten chłopiec miał opłacić sobie przejazd do pobliskiego miasta wiedząc, że przyniesie on mu resztę co do grosza. I tak się stało.

Przypominałbym stale takim ludziom o amerykańskim strażniku więziennym, który posłał odsiadującego dożywocie więźnia do Nowego Jorku w celu zakupu nowych maszyn dla więziennego warsztatu szewskiego. Więzień wrócił z pełnym rozliczeniem za nowe maszyny, które kupił. Strażnik zapytał: „Dlaczego nie wykorzystałeś okazji, by zwiać w Nowym Jorku?” Skazany podrapał się po głowie. „Nie wiem, chyba dlatego, że pan mi zaufał”.

Więzienia i kary nigdy nie zastąpią tej wspaniałej wiary w ludzi. Takie zaufanie oznacza dla człowieka w tarapatach, że ktoś daje mu miłość, a nie nienawiść.

LECZENIE DZIECKA

Leczenie w większym stopniu zależy od pacjenta niż od terapeuty. Powodem, dla którego tak wielu ludziom terapia nie przynosi ulgi, jest fakt, że zostali oni sterroryzowani przez krewnych i dlatego poddali się leczeniu. Jeżeli, na przykład, mężowi udaje się posłać niechętną żonę na psychoanalizę, ona poddaje się temu, co całkiem zrozumiałe, z urazą: Mój mąż uważa, że nie jestem

dość dobra. On chce, żebym się zmieniła, a to mi się nie podoba. Taka sama trudność występuje w przypadku młodego przestępcy, gdy pod przymusem musi

poddawać się terapii. Chęć leczenia musi wypłynąć od samego zainteresowanego – nastolatka czy dorosłego.

Sama wolność, bez dodatkowej terapii, wyleczy większość przypadków przestępczości u dzieci. Swoboda – nie rozwydrzenie – nie sentymentalizm. Jednakże nie wyleczy ona przypadków patologicznych. Zaledwie dotknie przypadku zahamowania w rozwoju. Ale wolność przyniesie pożądane efekty, gdy będzie stosowana w szkołach z internatem – zakładając, że będzie stosowana przez cały czas.

Kilka lat temu przysłano do mnie chłopca, który był prawdziwym oszustem i kradł inteligentnie. W tydzień po jego przybyciu otrzymałem telefon z Liverpoolu.

– Mówi X (znany człowiek w Anglii). Mam bratanka w pańskiej szkole. Napisał do mnie z pytaniem, czy mógłby przyjechać do Liverpoolu na kilka dni. Czy ma pan coś przeciwko temu?

– Absolutnie nic – odpowiedziałem – ale on nie ma pieniędzy. Kto zapłaci za jego przejazd? Proszę się lepiej skontaktować z jego rodzicami.

Następnego dnia zadzwoniła do mnie matka chłopca i powiedziała, że telefonował do niej wuj Dick. O ile chodzi o nią i jej męża, Arthur może pojechać do Liverpoolu. Sprawdzili, że opłata za przejazd wynosi dwadzieścia osiem szylingów, czy mógłbym więc pożyczyć chłopcu tę sumę? Oba telefony wykonał Arthur z miejscowego automatu. Bezbłędnie naśladował głos starego wuja i głos matki. Oszukał mnie i dałem mu pieniądze, zanim uświadomiłem sobie, że zostałem nabrany.

133

Omówiłem sprawę z moją żoną. Zgodziliśmy się, że niewłaściwe byłoby zażądanie zwrotu pieniędzy, ponieważ w taki właśnie sposób postępowano z nim latami. Moja żona zaproponowała, żeby go nagrodzić. Zgodziłem się. Poszedłem do jego sypialni późnym wieczorem.

– Masz dzisiaj szczęście – powiedziałem wesoło. – Pewnie, że mam – odpowiedział. – Tak, ale masz większe szczęście, niż myślałeś – ja na to. – Co chcesz przez to powiedzieć? – Och, przed chwilą twoja matka zadzwoniła jeszcze raz – powiedziałem pogodnie. – Mówi,

że się pomyliła w wysokości opłaty za podróż: wynosi ona nie dwadzieścia osiem, a trzydzieści osiem szylingów. Więc poprosiła mnie, żebym dodał ci jeszcze dziesiątkę.

Niedbale rzuciłem dziesięcioszylingowy banknot na jego łóżko i wyszedłem, zanim mógł cokolwiek powiedzieć.

Następnego dnia pojechał do Liverpoolu zostawiając list, który miano mi doręczyć po odejściu pociągu. List zaczynał się tak: „Drogi Neill, jesteś lepszym aktorem niż ja”. I tygodniami stale mnie pytał, dlaczego dałem mu ten dziesięcioszylingowy banknot. Któregoś dnia odpowiedziałem mu:

– Jak się czułeś, gdy ci go dałem? Ciężko myślał przez minutę, a potem powiedział powoli: – Wiesz, doznałem największego szoku w życiu. Powiedziałem sobie: „To jest pierwszy

człowiek w moim życiu, który stanął po mojej stronie”. Był to przypadek chłopca, mającego świadomość miłości, która jest akceptacją. Zwykle długo

trwa, zanim nastąpi uświadomienie sobie tego faktu. Podmiot terapii może jedynie mgliście uchwycić jej skutki, a i to dopiero wiele miesięcy później.

W przeszłości, gdy miałem dużo częściej do czynienia z poważnymi przestępcami raz za razem nagradzałem ich za kradzież. Ale dopiero po kilku latach, gdy dziecko zostało już wyleczone, uświadamiało sobie w mniejszym czy większym stopniu, że moja akceptacja mu pomogła.

W postępowaniu z dziećmi trzeba sięgnąć do psychologii głębi, szukać głębokich motywów zachowania. Jakiś chłopiec jest aspołeczny. Dlaczego? Naturalnie, objawy są natrętne i irytujące. Być może jest znęcającym się nad słabszymi tchórzem; może złodziejem; może sadystą. Ale dlaczego? Gniew nauczyciela może skłonić go do awantur, karania i potępiania; ale jak już nauczyciel wyładuje całą swoją złość, problem i tak pozostanie nie rozwiązany. Aktualny trend domagający się ponownego wprowadzenia surowego, dyscyplinującego nauczania zajmie się tylko objawami i ostatecznie nie załatwi niczego.

Rodzice przywożą do Summerhill dziewczynę, która kłamie, kradnie i jest fałszywa. Długo opisują mi jej wady. Byłoby fatalne dla mnie, gdybym dał poznać, że wcześniej opowiadano mi o niej. Muszę czekać, aż wyjdzie to od niej samej, z jej zachowania w stosunku do mnie i innych tutaj, w szkole.

Dawno temu miałem w szkole bardzo trudne dziecko. Jego rodzice nalegali na zbadanie go przez psychiatrę, więc wziąłem go do znanego lekarza przy Harley Street. Przez pół godziny opowiadałem temu specjaliście o przypadku chłopca, a potem poproszono go do gabinetu. „Pan Neill mówi mi, że jesteś bardzo złym chłopcem”, powiedział lekarz surowo. To była jego wersja psychologii.

Wielokrotnie spotykałem się z podobnie błędnym i ignoranckim podejściem do dzieci. „Nie jesteś zbyt duży jak na swój wiek”, powiedział pewien gość do chłopca, który miał kompleks niższości w związku ze swoim wzrostem.

Inny gość powiedział do pewnej dziewczynki: „Twoja siostra jest bardzo zdolna, prawda?” Sztukę postępowania z dziećmi można by zdefiniować jako wiedzę o tym, czego nie mówić.

Z drugiej jednak strony konieczne jest pokazanie dziecku, że nie dajemy się oszukiwać. Pozwalanie dziecku na ciągłą kradzież twoich znaczków jest bez sensu; zawsze musisz dać mu do zrozumienia, że wiesz. Niewybaczalne jest stwierdzenie: „Twoja matka powiedziała mi, że kradniesz znaczki”. Jest to coś zupełnie innego niż powiedzenie: „Wiem, że wziąłeś znaczki”.

134

Jestem zawsze pełen obaw, gdy piszę do rodziców o ich dzieciach, ponieważ boję się, że mogą zostawić taki list gdzieś na wierzchu, gdy dziecko przyjedzie do domu na wakacje. A nawet więcej, obawiam się, że napiszą do dzieci: „Neill mówi, że nie chodzisz na lekcje i jesteś w tym semestrze nie do wytrzymania”. Jeśli tak się stanie, dziecko nigdy nie będzie miało do mnie zaufania. Tak więc zwykle piszę jak najmniej, chyba że wiem, iż rodzice są absolutnie świadomi i godni zaufania.

Zwykle postępuję właściwie z dzieckiem, ponieważ moje długoletnie doświadczenie wskazuje mi najlepszą drogę. Nie ma w tym żadnej pomysłowości, żadnego specjalnego daru, po prostu praktyka... z możliwym przymykaniem oczu na rzeczy nieważne, na produkty uboczne.

Bill, nowy chłopiec, ukradł jakieś pieniądze innemu dziecku. Poszkodowany pyta mnie: „Czy mam oskarżyć go na następnym ogólnym spotkaniu?”

Mówię bez zastanowienia: „Nie. Zostaw to mnie”. Mogę się nad tym pozastanawiać później. Dla Billa swoboda jest nowością, czuje się on niepewnie w nowym środowisku. Tak bardzo się starał o popularność i akceptację wśród kolegów, że przechwalał się i popisywał. Podanie do publicznej wiadomości faktu dokonanej przez niego kradzieży oznaczałoby dla niego wstyd i lęk, po czym mógłby nastąpić bunt i wybuch aspołecznego zachowania. Mogłoby to też podziałać odwrotnie, ponieważ jeżeli był on przywódcą bandy w swojej ostatniej szkole, dumnym z potajemnych czynów destrukcyjnych skierowanych przeciw nauczycielom, publiczne oskarżenie mogłoby spowodować, że triumfowałby i popisywałby się, jakim to jest twardzielem.

Kiedy indziej dziecko mówi: „Mam zamiar oskarżyć Mary o to, że ukradła mi kredki”, a ja nie okazuję zainteresowania. Nie zastanawiam się nad tym świadomie w danym momencie, ale wiem, że Mary jest w szkole od dwóch lat i poradzi sobie z tą sytuacją.

Nowy chłopiec, trzynastolatek, który nienawidził lekcji przez całe życie, przychodzi do Summerhill i obija się tygodniami. Po jakimś czasie znudzony przychodzi do mnie i mówi: „Czy mam chodzić na lekcje?” Odpowiadam: „To nie moja sprawa”, gdyż musi on odnaleźć swoje własne wewnętrzne skłonności. Lecz innemu dziecku mógłbym odpowiedzieć: „Tak, dobry pomysł”, ponieważ oparte na planie życie w domu i szkole doprowadziło do tego, że nie jest ono w stanie zdecydować o czymkolwiek, a ja muszę poczekać, aż stopniowo zacznie polegać na sobie samym. Świadomie nie zastanawiam się nad tymi indywidualnymi aspektami, gdy im odpowiadam.

Kochać, to być po stronie drugiej osoby. Miłość jest akceptacją. Wiem, że dzieci uczą się powoli, że wolność jest czymś zupełnie innym niż rozwydrzenie. Ale potrafią nauczyć się tej prawdy i uczą się jej. W końcu, przynosi ona efekty – prawie za każdym razem.

DROGA DO SZCZĘŚCIA

Freud wykazał, że źródłem nerwicy jest zahamowanie seksualne. Powiedziałem: „Stworzę szkołę, w której nie będzie represjonowania zachowań seksualnych”. Freud uważał, że podświadomość jest zdecydowanie ważniejsza i silniejsza niż świadomość. Powiedziałem: „W mojej szkole nie będziemy krytykować, karać, moralizować. Pozwolimy każdemu dziecku żyć zgodnie z jego głębokimi impulsami”.

Powoli odkrywałem, że większość freudystów nie rozumiała albo nie wierzyła w swobodę dla dzieci. Mylili oni swobodę z rozwydrzeniem. Leczyli dzieci, które nie miały wolności bycia sobą i które z tego powodu nie rozwinęły w sobie naturalnego szacunku dla wolności innych. Jestem przekonany, że freudyści oparli swoją teorię psychologii dziecka na tych wypaczonych jednostkach.

Freudyści zwrócili uwagę na seksualizm analny u niemowląt, lecz ja nie stwierdziłem, by było to prawdą w przypadku wewnątrzsterownych dzieci. Wydaje się, że aspołeczna agresja, którą freudyści stwierdzali u dzieci, nie występuje w przypadkach samoregulacji.

Stopniowo uczyłem się, że moim terytorium była profilaktyka – nie leczenie. Minęło wiele lat, zanim to w pełni pojąłem, zanim nauczyłem się, że to wolność pomaga trudnym dzieciom w Summerhill, a nie terapia. Stwierdzam, że moim głównym zadaniem jest siedzieć spokojnie

135

i akceptować to wszystko, czego dziecko w sobie nie akceptuje – to znaczy osłabiać głos narzuconego mu sumienia, jego nienawiść do samego siebie.

Nowy chłopiec klnie. Uśmiecham się i mówię: „Nie przerywaj sobie. W przeklinaniu nie ma nic złego”. Tak samo z masturbacją, kłamstwem, kradzieżą i innymi społecznie potępianymi czynami.

Jakiś czas temu miałem małego ucznia, który zasypywał mnie pytaniami: „Ile zapłaciłeś za ten zegarek?” „Która godzina?” „Kiedy kończy się semestr?” Był pełen niepokoju i nigdy mnie nie słuchał. Wiedziałem, że unika on tego dużego pytania, na które chciał otrzymać odpowiedź.

Któregoś dnia przyszedł do mojego pokoju i zadał mi mnóstwo pytań. Nie odpowiadałem i dalej czytałem książkę. Po około tuzinie pytań, spojrzałem na niego obojętnie i powiedziałem:

– O co pytałeś? Skąd się biorą dzieci? Chłopiec wstał, zaczerwienił się. – Nie chcę wiedzieć, skąd się biorą dzieci – powiedział i wyszedł trzaskając drzwiami. Po dziesięciu minutach wrócił. – Skąd masz tę maszynę do pisania? Co grają w kinie w tym tygodniu? Ile masz lat? (przerwa)

No, do cholery, skąd się biorą dzieci? Dałem mu właściwą odpowiedź. Nie przyszedł już więcej, by zadawać mi pytania. Uprzątanie śmieci zawsze jest ciężką, mozolną pracą. Może być ona znośna wyłącznie dzięki

radości obserwowania, jak nieszczęśliwe dziecko staje się radosne i wolne. Drugą stroną medalu jest długie, męczące, pilne przypatrywanie się dziecku bez widoku na

sukces. Pracujesz przez rok i po upływie tego czasu nie posiadasz się z radości na myśl, że wyleczyłeś chłopca z kradzieży. Po czym któregoś dnia mały ponownie kradnie, a nauczyciel niemal traci nadzieję. Już sobie pogratulowałem sukcesu w przypadku pewnego ucznia, gdy w pięć minut później wpadł nauczyciel i mówi: „Tommy znowu kradnie”.

A jednak psychologia jest trochę jak golf: możesz oddać dwieście uderzeń w rundzie, możesz kląć i łamać kije – ale następnego słonecznego ranka idziesz na pole golfowe z nową nadzieją w sercu.

Jeżeli powiesz dziecku jakąś podstawową prawdę lub jeżeli zwierzy ci się ono ze swoich problemów, powstaje przeniesienie – to znaczy wszystkie emocje dziecka skupiają się na tobie. Gdy wyjaśnisz małemu dziecku sprawy narodzin i masturbacji, przeniesienie jest szczególnie silne. Na pewnym etapie może nawet przybrać formę przeniesienia negatywnego, przeniesienia nienawiści. Lecz w przypadku normalnego dziecka ta negatywna faza nie trwa długo, a wkrótce po niej następuje pozytywne przeniesienie miłości. Przeniesienie u dziecka zanika bardzo szybko. Wkrótce zupełnie o mnie zapomina, a jego emocje skierowane są ku innym dzieciom i ku rzeczom. Ponieważ ja jestem substytutem ojca, zrozumiałe, że dziewczyny naturalnie wykazują tu silniejsze emocje niż chłopcy, lecz nie mogę powiedzieć, że dziewczyna zawsze tworzy pozytywne przeniesienie, a chłopiec zawsze negatywne. Wręcz przeciwnie, zdarzały się dziewczyny, które okazywały mi gwałtowną nienawiść przez jakiś czas.

W Summerhill byłem dawniej zarówno nauczycielem jak i psychologiem. Z czasem stwierdziłem, że nie można pełnić obu tych ról. Musiałem przestać być lekarzem, ponieważ większość uczniów nie jest w stanie dobrze pracować z człowiekiem, który jest jednocześnie ich ojcem spowiednikiem. Stają się poirytowane i boją się krytyki z mojej strony. Poza tym, gdy chwalę rysunek któregokolwiek dziecka, wywołuję wiele zazdrości u innych dzieci. Tak naprawdę, psycholog nie powinien mieszkać na terenie szkoły; dzieci w ogóle nie powinny się nim towarzysko interesować.

Wszystkie szkoły psychologiczne uznają hipotezę podświadomości, zasadę, że wszyscy mamy ukryte pragnienia miłości i nienawiści, których nie jesteśmy świadomi. Charakter jest kombinacją świadomego i nieświadomego zachowania.

Włamujący się do domu młodzian jest świadom tego, że chce zdobyć pieniądze czy rzeczy, ale nie zna głębokiego motywu, który powoduje, że wybiera on taki sposób zdobycia pieniędzy zamiast społecznie akceptowanego sposobu zarobienia ich. Ten motyw jest ukryty i dlatego moralne pouczenie czy kary nigdy go nie wyleczą. Łajanie słyszą tylko uszy, a kary czuje tylko

136

ciało. Lecz ani te kazania ani kary nie docierają do podświadomego motywu, który steruje jego zachowaniem.

Z tego też względu religia nie może dotrzeć do podświadomości chłopca przez kazanie. Gdyby jednak którejś nocy wikary poszedł kraść razem z nim, ten czyn zacząłby doprowadzać do zaniku autonienawiści, która jest odpowiedzialna za aspołeczne zachowanie chłopca. To porozumienie sprawiłoby, że chłopiec zacząłby stopniowo myśleć innymi kategoriami. Zdrowienie niejednego młodego złodzieja zaczęło się od tego, że przyłączyłem się do niego, gdy kradł kury naszemu sąsiadowi, czy jak pomogłem mu okraść szufladę ze szkolnymi pieniędzmi na kieszonkowe. Działanie dotyka podświadomości tam, gdzie słowa nie są w stanie tego zrobić. Dlatego właśnie miłość i akceptacja tak często leczy problemy dzieci. Nie twierdzę, że miłość wyleczy przypadek ostrej klaustrofobii czy przypadek silnego sadyzmu; ale zazwyczaj miłość uzdrowi większość młodych złodziei, kłamców i wandali. Dowiodłem w praktyce, że wolność i brak moralnej dyscypliny wyleczyły wiele dzieci, których przyszłość rysowała się jako życie spędzone w więzieniu.

Wydaje się, że prawdziwa swoboda praktykowana w życiu społeczności, tak jak to jest w Summerhill, robi dla wielu to, co psychoanaliza dla jednostki. Uwalnia to, co ukryte. Oczyszcza duszę z nienawiści do samego siebie i nienawiści do innych.

Walka o młodzież jest walką bezlitosną. Nikt z nas nie może pozostać neutralny. Musimy opowiedzieć się po jednej albo po drugiej stronie: autorytet czy wolność; dyscyplina czy samorząd. Półśrodki na nic się nie zdadzą. Sytuacja jest zbyt nagląca.

Być wolnym duchem, zadowolonym w pracy, szczęśliwym w przyjaźni i w miłości, czy być kupą nieszczęść i konfliktów, jednostką nienawidzącą siebie i nienawidzącą ludzkości – jedno i drugie jest spuścizną, jaką rodzice i nauczyciele dają każdemu dziecku.

Jak można obdarzać szczęściem? Moja własna odpowiedź brzmi: Znieś autorytet. Pozwól

dziecku być sobą. Nie pomiataj nim. Nie pouczaj. Nie praw kazań. Nie umoralniaj go. Nie zmuszaj

do robienia czegokolwiek. Ta odpowiedź może nie być twoją odpowiedzią. Jeżeli jednak odrzucasz moją, to na tobie ciąży obowiązek znalezienia lepszej.

137

CZĘŚĆ VI PROBLEMY RODZICÓW

MIŁOŚĆ I NIENAWIŚĆ

Dziecko otrzymuje sumienie od matki, ojca, nauczyciela, księdza – ogólnie rzecz biorąc, od swojego otoczenia. Jego nieszczęście jest skutkiem konfliktu między sumieniem i naturą ludzką: lub według terminologii Freuda, między jego super-ego a id.

Sumienie może odnieść tak zupełne zwycięstwo, że chłopiec zostaje mnichem; całkowicie wyrzeka się świata i ciała. W większości wypadków ma miejsce kompromis – kompromis wyrażony częściowo w powiedzeniu „Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek”

Miłość i nienawiść nie są przeciwieństwami. Zaprzeczeniem miłości jest obojętność. To tak jak z medalem, który ma dwie strony – nienawiść to miłość, która przez frustracje i niepowodzenia została zepchnięta na drugą stronę. Nienawiść zawsze zawiera w sobie lęki. Obserwujemy to w przypadku dziecka, które nienawidzi młodszego brata. Jego nienawiść wywołana jest lękiem przed utratą miłości matki, a także lękiem przed własnymi mściwymi myślami na temat brata.

Gdy Ansi, buntownicza czternastoletnia Szwedka, przyszła do Summerhill, zaczęła od kopania mnie po to, żeby wywołać u mnie złość. Byłem pechowym substytutem jej ojca, którego się bała i którego nienawidziła. Nie wolno jej było usiąść mu na kolanach, on też w żaden sposób nie okazywał jej miłości. Brak reakcji na okazywaną przez nią miłość spowodował, że ta właśnie miłość do ojca została zamieniona w nienawiść. W Summerhill znalazła nagle nowego ojca, który nie reagował surowością; ojca, którego się nie bała. Wtedy uzewnętrzniła się jej nienawiść. Fakt, że następnego dnia była ona dla mnie niezmiernie czuła, dowodzi tego, że jej nienawiść była jedynie zamaskowaną miłością.

Całkowite zrozumienie znaczenia ataku Ansi na mnie wymagałoby przede wszystkim znajomości i zrozumienia historii jej wypaczonej postawy wobec seksu. Przyszła ze szkoły dla dziewcząt, w której uczennice rozmawiały o seksie w sposób niezdrowy i paskudny. W jej nienawiści do ojca wiele było wrogości wywołanej przez represyjną edukację w sprawach seksualnych. Równie intensywna była jej nienawiść do matki, która często ją karała.

Niewielu rodziców rozumie, że karząc dziecko zmieniają jego miłość do nich w nienawiść. Bardzo trudno jest dostrzec nienawiść u dziecka. Matki, które zauważają, że ich dzieci są miłe po tym, jak dostaną lanie, nie wiedzą, że nienawiść wywołana tymże biciem została natychmiast stłumiona. Lecz stłumione uczucia nie umierają; one tylko śpią.

Jest taka książeczka pod tytułem „Morały dla dzieci” Marcusa. Często dla eksperymentu czytam z niej wierszyki dzieciom. Jeden z nich brzmi następująco:

Tommy patrzył, jak z domu ogień bucha,

Jego matka w płomieniach wyzionęła ducha,

Jego ojca zabiła cegła spadająca,

A Tommy śmiał się, śmiał i śmiał – bez końca.

Jest to ulubiony wiersz. Niektóre dzieci śmieją się bardzo głośno, gdy go usłyszą. Nawet te,

które kochają swoich rodziców, głośno się śmieją. Śmieją się z powodu stłumionej nienawiści w stosunku do rodziców – nienawiści wywołanej biciem, krytykowaniem, karaniem.

Zazwyczaj ten rodzaj nienawiści ujawnia się w fantazjach, które są na pozór nie związane z rodzicami. Pewien mały chłopiec, który bardzo kochał swojego ojca, lubił sobie wyobrażać, że strzela do lwa. Poprosiłem, żeby opisał tego lwa a on wkrótce stwierdził, że zwierzę ma jakiś związek z ojcem.

138

Pewnego ranka każdemu uczniowi osobno opowiedziałem historię mojej własnej śmierci. Każda twarz rozjaśniała się, gdy mówiłem o pogrzebie. Cała grupa była tego popołudnia nadzwyczaj wesoła. Opowiadania o zabijaniu olbrzyma są zawsze popularne, ponieważ istnieje szansa, że tym olbrzymem może być tata.

Nie powinno być dla nas nic szokującego w tym, że dzieci nienawidzą swoich rodziców. Ta nienawiść pozostaje z okresu, gdy dziecko było egoistą. Małe dziecko chce miłości i siły. Każde złe słowo, klaps, zranienie jest pozbawianiem go miłości i siły. Każde zbesztanie przez matkę dziecko odczytuje jako: „Matka mnie nie kocha”. Każde: „Nie ruszaj tego” ze strony ojca znaczy: „On mi przeszkadza. Gdybym tylko był taki duży jak on!”

Tak, jest w dziecku nienawiść do rodziców, lecz nie jest ona nawet w części tak niebezpieczna jak nienawiść rodziców do dziecka. Zrzędzenie, wściekłość, lanie i pouczanie są wyrazem nienawiści. Tak więc dziecko ludzi, którzy się nie kochają, ma bardzo małe szanse na zdrowy rozwój, ponieważ wyładowywanie się na malcu jest powszechnym zwyczajem takich rodziców.

Gdy dziecko nie znajduje miłości, szuka nienawiści jako jej substytutu. „Mama nie zwraca na mnie uwagi. Nie kocha mnie. Kocha moją młodszą siostrę. Zmuszę ją, żeby zwróciła na mnie uwagę. Już ja się o to postaram”. I mały wali po meblach. Wszystkie problemy związane z zachowaniem dzieci są problemami zrodzonymi z braku miłości. Wszelkie kary i nauki moralne wzmagają nienawiść – nie rozwiązując problemu.

Inną sytuacją wywołującą nienawiść jest ta, gdy rodzice traktują dziecko jak własność. Nienawidzi ono swoich więzów, a jednocześnie ich pragnie. Ten konflikt objawia się czasami pod postacią okrucieństwa. Nienawiść do zaborczej matki jest stłumiona; ponieważ jednak emocje muszą zawsze znaleźć ujście, dziecko kopie kota albo bije siostrę, gdyż jest to łatwiejszy sposób niż bunt przeciwko matce.

Stwierdzenie, że nienawidzimy u innych tego, czego nienawidzimy w sobie, stało się już banałem. A jednak, banalne czy nie, jest ono prawdziwe. Nienawiść, którą otrzymaliśmy jeszcze w niemowlęctwie, przenosimy na własne niemowlęta, chociaż zawsze jesteśmy pełni dobrej woli, by dać im naszą miłość.

Mówi się, że jeżeli nie umiesz nienawidzić, to nie umiesz kochać. Być może. Mnie trudno jest nienawidzić. I nigdy nie potrafiłem dawać dzieciom tego, co można by nazwać osobistą miłością; a na pewno nigdy nie dawałem miłości sentymentalnej. Słowo sentymentalny jest trudne do zdefiniowania; nazywam to przypisywaniem atrybutów łabędzia – gęsi.

Gdy leczyłem Roberta, podpalacza, złodzieja i potencjalnego mordercę, w naturalny sposób przeniósł on na mnie swoją nienawiść i miłość do ojca. Pewnego dnia, po rozmowie ze mną wybiegł i rozgniótł obcasem dużego ślimaka. Powiedział mi o tym, a ja poprosiłem, żeby opisał mi ślimaka.

– Długie, brzydkie, śliskie bydlę – odpowiedział. Dałem mu kawałek papieru i poprosiłem, żeby napisał słowo snail (snail – po ang. ślimak).

On napisał „A Snail”. – Popatrz, co napisałeś – powiedziałem. Chłopiec nagle wybuchnął śmiechem. Wziął ołówek i napisał pod spodem: „A. Snail” „A. S. Neill” – Nie rozumiałeś, że ja byłem tym długim, brzydkim i śliskim bydlakiem, na którego chciałeś

skoczyć? – zauważyłem z uśmiechem. Jak dotąd chłopcu nie groziło absolutnie żadne niebezpieczeństwo. Uświadomienie mu jego

nienawiści do mnie było dla niego korzystne. Ale przypuśćmy, że mówiłbym dalej coś mniej więcej takiego: „Oczywiście, że ja byłem tym ślimakiem, ale naprawdę ty nie nienawidzisz mnie; nienawidzisz tej części siebie, którą ja uosabiam. Ty jesteś tym śliskim bydlakiem, którego trzeba zabić. Zabijałeś pewną cechę w sobie”, itd. Byłoby to, moim zdaniem, niebezpieczną psychiatrią. Robert ma się bawić i puszczać latawce. A to, co wolno zrobić mnie czy jakiemukolwiek nauczycielowi lub lekarzowi, to uwolnić chłopca od wewnętrznych konfliktów, które przeszkadzają mu w swobodnej zabawie.

139

Rodzic, który spodziewa się wdzięczności, nie wie nic o naturze dziecka. Dzieci nie znoszą coś komuś zawdzięczać. Pamiętam urazę, jaką żywili do mnie ci uczniowie, których trzymałem w Summerhill za darmo lub za bardzo zmniejszoną opłatą. Uzewnętrzniali oni więcej nienawiści w stosunku do mnie niż dwudziestu płacących uczniów. Shaw napisał: „Nie można poświęcać się dla innych i nie zacząć nienawidzić tych, dla których poświęciliśmy się”.

To prawda. Również to, że nie możemy poświęcać się dla innych nie doświadczając zarazem nienawiści z ich strony, jest prawdą. Pogodny dawca nie szuka wdzięczności. Rodzice, którzy spodziewają się wdzięczności ze strony swoich dzieci, są zawsze skazani na rozczarowanie.

Podsumowując: dziecko czuje, że kara jest nienawiścią i tak oczywiście jest. A każda kara powoduje, że dziecko nienawidzi coraz bardziej. Jeżeli dobrze przyjrzysz się zawziętemu człowiekowi, który mówi: „Wierzę w karę cielesną”, odkryjesz za każdym razem, że jest on osobnikiem wrogo nastawionym do życia. Nigdy dość powtarzania, że nienawiść rodzi nienawiść, a miłość rodzi miłość. Nigdy żadne dziecko nie zostało inaczej jak tylko przez miłość wyleczone z nienawiści.

ROZPIESZCZANIE DZIECKA

Zepsute dziecko – używając słowa zepsute w jakimkolwiek znaczeniu – jest produktem zepsutego społeczeństwa. W takim społeczeństwie zepsute dziecko z przerażeniem trzyma się życia. Pozwolono mu na rozwydrzenie zamiast na swobodę. Nie zna znaczenia prawdziwej wolności, która oznacza umiłowanie życia.

Zepsute dziecko jest utrapieniem dla siebie i dla społeczeństwa. Możecie spotkać je w pociągu, jak depcze ludziom po nogach, wrzeszczy na korytarzu, nigdy nie zwraca uwagi na smutne prośby o spokój ze strony znękanych rodziców – prośby, których już dawno nie słyszy.

Później, gdy zepsuty brzdąc podrasta, ma on nawet cięższe życie niż dziecko poddawane nadmiernej dyscyplinie. Zepsute dziecko jest potwornie skoncentrowane na sobie. Wyrasta na człowieka, który rozrzuca ubranie po całym pokoju oczekując, że ktoś je za niego sprzątnie. Oczywiście, zepsute dziecko, teraz już dorosłe, doznaje wielu niepowodzeń.

Często jest jedynakiem. Ponieważ nie ma nikogo w swoim wieku, żeby się z nim bawić, albo żeby się z nim zmierzyć, naturalnie identyfikuje się z rodzicami: chce robić to, co oni. A ponieważ rodzice uważają je za ósmy cud świata, zachęcają do tego pozornego, przedwczesnego dojrzewania, gdyż boją się utracić jego miłość stawianiem mu najmniejszych choćby wymagań.

Czasami dostrzegam taką postawę u nauczycieli, którzy rozpieszczają swoich uczniów. Tacy nauczyciele stale obawiają się, że stracą popularność u dzieci. Lęk tego rodzaju jest najlepszą drogą prowadzącą do psucia dzieci. Dobry nauczyciel czy rodzic musi stale dbać o to, by być obiektywnym. Nie wolno mu dopuszczać do tego, by własne kompleksy zakłócały jego relacje z dzieckiem – nie jest to łatwe, przyznaję, ponieważ tak często jesteśmy ślepi na własne kompleksy. Istnieje duże niebezpieczeństwo, że nieszczęśliwa matka będzie miała zepsutego syna, ponieważ jest ona skłonna do obdarzania go złym rodzajem miłości.

W Summerhill rozpieszczony chłopiec zawsze sprawia kłopot. Zamęcza on moją żonę, ponieważ jest ona substytutem matki. Zasypuje ją pytaniami: „Kiedy skończy się semestr? Która godzina? Czy mogę dostać trochę pieniędzy?” Za tym wszystkim kryje się nienawiść do matki. Pytania mają na celu jej zdenerwowanie. A zepsuta dziewczynka zawsze stara się wywołać jakąś reakcję z mojej strony, ponieważ jestem substytutem ojca. Zazwyczaj nie szuka ona reakcji miłości, a reakcji nienawiści. Nowo przybyła schowa mi pióro, albo powie innej: „Neill cię szuka”, co w istocie znaczy, że pragnie, żeby Neill chciał ją widzieć.

Zepsuci chłopcy i dziewczyny kopali w moje drzwi i kradli moje rzeczy tylko po to, żeby wywołać jakąś reakcję z mojej strony. Zepsutemu dziecku bardzo nie podoba się to, że nagle znajduje się w rodzinie złożonej z wielu osób. Oczekuje ode mnie i moich nauczycieli takiego samego, pełnego ustępstw postępowania, jakiego doznawało ze strony rodziców.

140

Zepsute dziecko dostaje zwykle zbyt duże kieszonkowe. Często zżymam się, gdy widzę, jak rodzice przysyłają mu całego funta na wydatki, pomimo że ja z powodu ich tarapatów finansowych przystałem na to, by płacili niższe czesne czy nawet, żeby w ogóle nic nie płacili.

Dziecko nie powinno dostawać wszystkiego, o co prosi. Ogólnie mówiąc, dzisiaj dzieci dostają stanowczo zbyt dużo; tak dużo, że przestają doceniać dar. Rodzice przesadzający z dawaniem prezentów to często ci, którzy nie kochają wystarczająco swoich dzieci. Tacy rodzice muszą to kompensować robiąc pokaz rodzicielskiej miłości, obsypując dzieci kosztownymi prezentami, co bardzo przypomina sytuację, gdy mężczyzna, który zdradził swoją żonę, kupuje jej futro, na które go nie stać. Z zasady nie przywożę mojej córce prezentu z każdej podróży do Londynu; skutkiem tego nie spodziewa się ona prezentu po każdym moim przyjeździe. Zepsute dziecko rzadko coś sobie ceni. To właśnie takie dziecko dostaje nowy, chromowany trzybiegowy rower i w trzy tygodnie później zostawia go na deszczu przez całą noc.

Rozpuszczone dziecko często przedstawia dla rodziców ich drugą szansę. Ja tak mało

uzyskałem w życiu, ponieważ tak wielu ludzi stawało mi na drodze; ale mój syn będzie miał wszelkie

szanse na to, aby odnieść sukces tam, gdzie mnie się nie powiodło. Ta właśnie motywacja skłania ojca, który nie otrzymał muzycznego wykształcenia do nalegania, by jego syn uczył się gry na pianinie. To samo skłania matkę, która porzuciła pracę zawodową dla małżeństwa do posyłania swojej córki na lekcje baletu, mimo że dziecko stąpa jak słoń. I tacy właśnie rodzice zmuszają niezliczoną rzeszę chłopców i dziewcząt do podjęcia pracy czy studiów, których zostawieni sami sobie nigdy by nie wybrali. Biedny rodzic nie zmieni swoich uczuć. Bardzo ciężko jest człowiekowi, który zbudował kwitnący interes galanteryjny, gdy odkrywa, że jego syn chce być aktorem czy muzykiem. Ale tak właśnie często bywa.

Jest jeszcze taki rodzaj zepsutego dziecka, którego matka nie chce, żeby w ogóle urosło. Macierzyństwo jest pracą – ale nie zajęciem na całe życie. Większość kobiet to rozumie; a mimo to bardzo często można usłyszeć, jak matka mówi o córce: „Ona rośnie za szybko”.

Dziecku nie powinno się pozwalać na naruszanie osobistych praw innych ludzi. Rodzice, którzy nie chcą zepsuć swoich dzieci, muszą rozróżniać rozwydrzenie i swobodę.

SIŁA I AUTORYTET

Zanim psychologia odkryła znaczenie podświadomości, uważano dziecko za istotę rozumną, która w świadomy sposób może postępować dobrze lub źle. Jego umysł traktowano jak pustą tablicę, na której sumienny nauczyciel musiał jedynie napisać scenariusz.

Obecnie rozumiemy, że dziecko jest dynamiczne, nie statyczne. Szuka możliwości wyrażenia swoich pragnień w działaniu. Z natury jest interesowne i zawsze stara się wypróbować własną siłę. Jeżeli seks jest we wszystkim, to dążenie do siły także jest we wszystkim.

Bardzo małe dziecko prawdopodobnie stwierdza, że hałas najlepiej ze wszystkiego wyraża jego władzę nad otoczeniem. Reakcja dorosłych na hałas może spowodować, że dziecko będzie przypisywać mu nadmierne znaczenie. Albo też hałas jako taki może stać się wystarczająco ważny.

Często zwalcza się hałas we wczesnym dzieciństwie; lecz jeszcze wcześniej ma miejsce inna represja, związana z treningiem czystości. Możemy jedynie zgadywać, że dziecko ma poczucie mocy związane z funkcjami wydalniczymi. Całkiem możliwe, że wypróżnienia mają dlań duże znaczenie, są bowiem jego pierwszym aktem twórczym. Mówię, że możemy jedynie zgadywać, ponieważ nikt nie potrafi stwierdzić, co roczne czy dwuletnie dziecko czuje i myśli. Na pewno spotyka się siedmio- czy ośmioletnie dzieci, które mają duże poczucie siły w związku z wypróżnieniami.

Normalna kobieta boi się lwa; neurotyczna kobieta boi się myszy. Lew jest prawdziwy, natomiast mysz reprezentuje stłumione zainteresowania, które ta kobieta boi się rozpoznać. Pragnienia dziecka przez stłumienie także mogą zostać przemienione w fobie. Wiele dzieci ma lęki nocne: boją się duchów, włamywaczy czy straszydeł. Zdarza się często, że nieświadomi rodzice sądzą, iż opiekunka wywołuje te lęki, lecz jej opowiadanie jedynie nadaje fobii kształt. Źródłem

141

lęków jest tłumienie zainteresowań seksualnych przez rodziców. Dziecko boi się własnych stłumionych zainteresowań, tak jak kobieta z fobią na punkcie myszy boi się swoich.

To zahamowanie nie musi być pierwotnie zahamowaniem seksualnym. Zdenerwowany ojciec, który krzyczy „Przestań hałasować” może zmienić zainteresowanie dziecka hałasem w pełne lęku zainteresowanie ojcem. Gdy przeszkadza się dziecku w realizacji pragnień, ono nienawidzi. Gdy zabieram zabawkę inteligentnemu trzyletniemu chłopcu, on zabiłby mnie, gdyby mógł.

Któregoś dnia siedziałem z Billiem. Ja – na leżaku w czarne i pomarańczowe pasy. Jestem oczywiście dla Billego substytutem ojca.

– Opowiedz mi coś – powiedział. – Ty mi coś opowiedz – ja na to. Nie, nalegał, on nie potrafi, ja muszę mu coś opowiedzieć. – Opowiemy coś razem – powiedziałem. – Gdy ja się zatrzymam, ty coś powiesz, zgoda?

No więc, był sobie kiedyś... – Billie popatrzył na mój leżak w paski. – Tygrys – powiedział, i wiedziałem, że to ja jestem zwierzęciem w paski. – Leżał koło drogi, niedaleko tej szkoły. Pewnego dnia szedł tą drogą chłopiec, któremu na

imię było... – Donald – powiedział Billie. Donald jest jego kolegą. – Wtedy tygrys wyskoczył i... – Zjadł go – odrzekł natychmiast Billie. – Wtedy Derrick powiedział: „Nie pozwolę, żeby tygrys zjadał mojego brata”. Przypiął więc

sobie rewolwer i poszedł tą samą drogą. A tygrys wyskoczył i... – Zjadł go – powiedział Billy wesoło. – Wtedy Neill się wściekł. „Absolutnie nie zniosę tego, żeby jakiś tygrys pożerał moich

uczniów”, powiedział; przypiął swoje dwa rewolwery i wyszedł. Tygrys wyskoczył i... – Zjadł go, oczywiście. – Ale wtedy Billie powiedział, że dłużej tak nie może być. Wziął więc swoje dwa rewolwery,

miecz, sztylet i karabin maszynowy i poszedł tą samą drogą. A tygrys wyskoczył i... – On zabił tygrysa – powiedział Billie skromnie. – Wspaniale – zawołałem. – Zabił tygrysa. Zaciągnął jego zwłoki pod drzwi, wszedł i zwołał

Ogólne Spotkanie Szkoły. Wtedy któryś z nauczycieli powiedział: „Teraz, gdy Neill jest w brzuchu tygrysa, będziemy potrzebować nowego dyrektora i ja proponuję...”

Billie opuścił wzrok i milczał. – I ja proponuję... – Dobrze wiesz, że mnie – stwierdził Billie z irytacją. – I tak Billie został dyrektorem Summerhill – powiedziałem. – Jak myślisz, co zrobił

najpierw? – Poszedł do twojego pokoju i wziął twoją tokarkę i maszynę do pisania – odpowiedział, bez

wahania czy skrępowania. Mam jeszcze jedną historię o Billim. Powiedział kiedyś do mnie: – Wiem skąd wziąć większego psa niż ten, którego ma ojciec. Jego ojciec miał dwa skye-terriery. – Skąd? – spytałem, ale on potrząsnął głową i nie chciał mi powiedzieć. – Jak go nazwiesz, Billie? – Sikawka – odpowiedział. Dałem mu kartkę papieru i poprosiłem: – Narysuj mi tę sikawkę. Narysował duże prącie. Przypomniało mi się wtedy, że mam gdzieś starą pompkę rowerową.

Przyniosłem ją i pokazałem Billiemu, jak używać jej do pryskania wodą. – Masz teraz większą sikawkę niż ojciec – powiedziałem, a on się roześmiał. Przez dwa dni chodził po szkole rozradowany i pryskał wodą. Po czym przestał się

interesować sikawką.

142

Pytanie brzmi następująco: Czy przypadek Billiego jest związany z seksem czy siłą? Sądzę, że

z siłą. Jego pragnienie zabicia tygrysa (mnie) było powtórzeniem życzenia zrodzonego w sytuacji, gdy po raz pierwszy zobaczył ojca. Nie miało to żadnego bezpośredniego związku z seksem. I jego pragnienie posiadania prącia większego niż ma ojciec, było pragnieniem siły. Fantazje Billiego związane są z siłą. Słyszę, jak opowiada chłopcom zmyślone historie o tym, ile samolotów na raz może pilotować. Ego jest we wszystkim.

Niezaspokojone pragnienie jest początkiem fantazji. Każde dziecko chce być duże; wszystko w jego otoczeniu mówi mu, że jest małe. Dziecko zdobywa otoczenie uciekając od niego; wznosi się na skrzydłach i w wyobraźni spełnia swoje marzenie. Chęć bycia maszynistą to motyw siły: kontrolowanie pociągu mknącego z ogromną prędkością jest jedną z najlepszych tego ilustracji.

Piotruś Pan jest lubiany przez dzieci – nie dlatego, że nie rośnie – ale dlatego, że umie latać i walczyć z piratami. Jest lubiany przez dorosłych, ponieważ oni chcą być dziećmi, bez obowiązków, bez szarpaniny. Lecz żaden chłopiec naprawdę nie chce pozostać chłopcem. Pragnienie siły pcha go do przodu.

Represjonowanie dziecięcego hałasowania i ciekawości wypacza naturalne umiłowanie siły. Młodzi, których nazywa się młodocianymi przestępcami i o których mówi się, że są ofiarami zbyt częstego chodzenia do kina, próbują manifestować siłę, która została stłumiona. Na ogół okazuje się, że aspołeczny chłopiec, przywódca gangu tłukącego szyby, staje się w warunkach swobody osobą zdecydowanie popierającą prawo i porządek.

W swojej szkole Ansi była na czele tych, którzy łamali prawo i musiała ją opuścić. W dwa dni po przybyciu do Summerhill zaczęła bić się ze mną dla zabawy, ale po chwili nie była to już zabawa. Przez prawie trzy godziny kopała mnie i biła mówiąc przy tym przez cały czas, że w końcu wyprowadzi mnie z równowagi. Nie dawałem się sprowokować i uśmiechałem się. To nie było łatwe. W końcu któryś z nauczycieli zaczął grać łagodną muzykę. Ansi uspokoiła się. Jej atak był częściowo seksualny; lecz gdy chodzi o siłę, ja reprezentowałem prawo i porządek. Byłem dyrektorem.

Ansi stwierdziła, że życie jest pogmatwane. Znalazłszy się w Summerhill zauważyła, że nie ma tu żadnych praw do łamania i czuła się jak ryba wyjęta z wody. Próbowała siać niezgodę wśród innych, ale udało jej się tylko z najmłodszymi. Spróbowała raz jeszcze odnaleźć znaną sobie siłę stając na czele gangu przeciw autorytetowi. W gruncie rzeczy była zwolenniczką prawa i porządku. Ale w krainie prawa i porządku, w której rządzili dorośli, nie miała możliwości wyrażenia swojej siły. Niejako zastępczo wybrała bunt.

W tydzień po przybyciu Ansi mieliśmy Ogólne Spotkanie Szkoły. Wstała i kpiła ze wszystkiego.

– Będę głosować za prawami – powiedziała – ale wyłącznie po to, by mieć przyjemność ich łamania.

Wstała jedna z opiekunek. – Ansi pokazuje, że nie chce praw, których przestrzegaliby wszyscy – powiedziała. – Proponuję, żebyśmy nie mieli żadnych w ogóle praw. Proponuję chaos.

Ansi zawołała „Hura!” i na czele reszty uczniów wybiegła z sali. Zrobiła to bez kłopotu, ponieważ były to młodsze dzieci i nie osiągnęły jeszcze wieku, w którym rozwija się świadomość społeczna. Poprowadziła je do warsztatu, gdzie wszyscy uzbroili się w piły. Oznajmili, że zamierzają ściąć wszystkie drzewa owocowe. Ja, jak zwykle, poszedłem kopać do ogrodu.

Dziesięć minut później Ansi przyszła do mnie. – Co musimy zrobić, żeby skończyć ten chaos i znowu mieć prawa? – spytała spokojnym

tonem. – Nie umiem ci nic doradzić – odpowiedziałem. – Czy możemy zwołać drugie Ogólne Spotkanie Szkoły? – Oczywiście, że możecie, tylko że ja nie przyjdę. Zdecydowaliśmy się na chaos. Odeszła, a ja kopałem dalej. Po niedługim czasie wróciła. – Mieliśmy spotkanie dzieci – powiedziała – i głosowaliśmy za odbyciem pełnego spotkania

szkoły. Czy przyjdziesz? – Pełne spotkanie? – powiedziałem. – Tak, przyjdę.

143

W czasie spotkania Ansi była poważna i w spokoju uchwalaliśmy nasze prawa. Całkowite szkody wyrządzone w okresie chaosu – jeden słupek do bielizny przepiłowany na pół.

Ansi latami znajdowała przyjemność w przewodzeniu swojemu szkolnemu gangowi przeciw autorytetowi. Wywołując bunt robiła coś, czego nienawidziła. Nienawidziła chaosu. Wewnętrznie była szanującym prawo obywatelem. Lecz Ansi miała duże pragnienie siły. Była szczęśliwa tylko wtedy, gdy kierowała innymi. Buntując się przeciwko nauczycielowi usiłowała stać się ważniejsza niż on. Nienawidziła praw, ponieważ nienawidziła siły, która je ustanawiała. Identyfikowała się ze swoją karzącą matką, a jej stosunek do innych był sadystyczny. Możemy jedynie zgadywać, że jej wrogość wobec autorytetu była obiektywnie nienawiścią wobec autorytetu matki; a subiektywnie nienawiścią do matki rządzącej w niej samej. Stwierdzam, że przypadki związane z siłą są znacznie trudniejsze do wyleczenia niż przypadki seksualne. Stosunkowo łatwo można wytropić zdarzenia i pouczenia, które wywołują u dziecka poczucie winy w związku z seksem, ale wytropienie tysięcy zdarzeń i pouczeń, które zrobiły z dziecka osobę sadystyczną i żądną siły, jest naprawdę trudne.

Przychodzi mi na myśl jedno z moich niepowodzeń. Gdy uczyłem w Niemczech, przysłano do mnie Maroslavę, trzynastoletnią Słowiankę. Silnie nienawidziła ojca. Przez sześć miesięcy robiła z mojej szkoły małe piekło. Atakowała mnie na spotkaniach szkoły; a pewnego razu doprowadziła do przyjęcia wniosku, że należy usunąć mnie ze szkoły z racji tego, że jestem bezużyteczny. Miałem trzy wolne dni i zacząłem znajdować przyjemność w pisaniu książki gdy, niestety, odbyło się następne spotkanie szkoły, na którym przegłosowano (oczywiście – przy jednym głosie sprzeciwu), że trzeba poprosić mnie, żebym wrócił. Maroslava mawiała stale: „Nie zniosę żadnego szefa w szkole”. Była ona osobą o silnej woli mocy i potężnym ego. Gdy opuszczała szkołę (musiałem powiedzieć jej matce, że nie potrafię jej wyleczyć) podaliśmy sobie ręce.

– Cóż – powiedziałem miło – niewiele ci pomogłem, prawda? – Wiesz, dlaczego? – odparła z zimnym uśmiechem. – Powiem ci. Pierwszego dnia, gdy

przyszłam do tej szkoły, robiłam pudełko, a ty powiedziałeś, że wbijam za dużo gwoździ. Od tej chwili wiedziałam, że jesteś taki sam, jak każdy inny dyrektor szkoły na świecie – jesteś szefem. Od tego momentu w żaden sposób nie mogłeś mi pomóc.

– Masz rację – powiedziałem. – Do widzenia. Nienawiść częściej bywa siłą, która doznała niepowodzeń niż zawiedzioną miłością. Czuło się

nienawiść, którą promieniowała Maroslava. Dążenie do siły jest w równym stopniu cechą kobiecą jak męską. Zwykle kobieta pragnie władzy nad ludźmi, podczas gdy mężczyzna nad materią; i Maroslava i Ansi z całą pewnością pragnęły władzy nad ludźmi.

Żadne dziecko poniżej ósmego roku życia nie jest samolubne; ono jest tylko egoistą. W przypadku sześcioletniego chłopca, którego ojciec uczy, żeby nie był samolubny i bije go, gdy mały zachowuje się w ten sposób, jego sumienie jest początkowo obiektywne: Muszę dzielić się

słodyczami, gdy ojciec patrzy. Ale zaczyna się proces identyfikacji. Chłopiec chce być tak duży jak ojciec – motyw siły. Chce mieć tak samo dużo matki jak ojciec. Identyfikuje się z nim. A w czasie tego procesu przyjmuje filozofię ojca. Staje się małym konserwatystą czy małym liberałem. Dodaje on, że tak powiem, ojca do własnej duszy. Sumienie, przedtem głos ojca z zewnątrz, staje się teraz głosem ojca z wewnątrz. Właśnie dzięki temu procesowi niektórzy ludzie stają się baptystami, kalwinistami czy komunistami.

Dziewczyny, które dostawały klapsa od swoich matek, same też wyrastają na osoby bijące dzieci. Wspaniałą tego ilustracją jest zabawa dzieci w szkołę. Nauczyciel grzmoci bez przerwy.

Pragnienie dziecka, by być dorosłym, jest pragnieniem siły. Już same rozmiary dorosłych wywołują u dziecka poczucie niższości. Dlaczego dorosłym wolno siedzieć późno wieczorem? Dlaczego mają oni najlepsze rzeczy – maszyny do pisania, samochody, dobre narzędzia, zegarki?

Moi uczniowie bardzo lubią namydlać sobie twarz, gdy ja się golę. Także chęć palenia papierosów jest głównie pragnieniem dorosłości. Na ogół chęć manifestowania siły przez dziecko napotyka na największe przeszkody w przypadku jedynaków; dlatego też z jedynakami najtrudniej poradzić sobie w szkole.

Popełniłem kiedyś błąd polegający na tym, że przywiozłem do szkoły małego chłopca na dziesięć dni przed przyjazdem innych dzieci. Był on bardzo zadowolony spędzając czas z

144

nauczycielami, przesiadując w ich pokoju, mając sypialnię tylko dla siebie. Ale gdy przyjechały inne dzieci, stał się bardzo aspołeczny. Przedtem pomagał w robieniu i naprawianiu wielu przedmiotów; gdy przyjechali inni, zaczął je niszczyć. Jego duma została zraniona. Musiał nagle przestać być dorosłym; musiał spać w pokoju z czterema innymi chłopcami; musiał wcześnie chodzić do łóżka. Jego gwałtowny protest spowodował, że postanowiłem nigdy więcej nie dawać dziecku okazji identyfikowania się z dorosłymi.

Tylko wypaczona siła dąży do zła. Ludzie są dobrzy; chcą być dobrzy; chcą kochać i być kochani. Nienawiść i bunt są tylko miłością i siłą, które udaremniono.

ZAZDROŚĆ

Zazdrość bierze się z poczucia własności. Gdyby miłość seksualna była prawdziwą transcendencją własnego ja, mężczyzna cieszyłby się widząc, jak jego dziewczyna całuje innego mężczyznę, ponieważ radowałby się widząc ją szczęśliwą. Lecz miłość seksualna jest zaborcza. To właśnie mężczyzna o silnym poczuciu własności popełnia zbrodnię z zazdrości.

Brak jakiejkolwiek widocznej zazdrości seksualnej u Triobriańczyków sugeruje, że zazdrość może być produktem ubocznym naszej bardziej skomplikowanej cywilizacji. Zazdrość bierze się z połączenia miłości i zaborczości w stosunku do obiektu miłości. Już nieraz powiedziano, że zazdrosny mężczyzna strzela zazwyczaj nie do rywala, który uciekł z jego żoną – a do żony. Prawdopodobnie zabija on kobietę, żeby jego własność znalazła się poza zasięgiem dotyku, tak jak zajęcza matka zjada swoje młode, gdy ludzie zbytnio ich dotykają. Dziecinne ego musi mieć wszystko albo nic: nie potrafi się dzielić.

Zazdrość ma większy związek z siłą niż z seksem. Jest reakcją następującą po zranieniu ego.

„Nie jestem pierwszy. Nie jestem wyróżniany. Jestem umieszczany na gorszej pozycji”. Właśnie z psychologią zazdrości spotykamy się wśród zawodowych piosenkarzy i komików. W moich czasach studenckich zwykłem nawiązywać znajomość z komikami estradowymi za pomocą prostej metody polegającej na tym, że jednemu mówiłem, że ten drugi w obsadzie był do niczego.

Zazdrość zawsze zawiera w sobie wyraźny lęk przed stratą. Śpiewaczka operowa nienawidzi innej primadonny, bojąc się, że aplauz dla niej samej będzie mniejszy. Doprawdy możliwe, że lęk przed utratą szacunku powoduje więcej zazdrości niż wszyscy rywale na świecie razem wzięci.

Dlatego też w rodzinie wiele zależy od tego, na ile starsze dziecko czuje się doceniane. Jeżeli samoregulacja dostarczyła mu na tyle niezależności, że nie musi ono stale szukać aprobaty ze strony rodziców, wtedy jego zazdrość o nowego członka rodziny będzie mniejsza, niż gdyby było ono dzieckiem zahamowanym, wiecznie uczepionym maminego fartucha i dlatego nigdy zupełnie niezależnym. Nie znaczy to, że rodzice mają stać z boku i tylko obserwować, jak starsze dziecko reaguje na młodsze. Od początku należy unikać wszelkich zachowań, które mogłyby pogłębić zazdrość, jak na przykład zbyt oczywiste chwalenie się niemowlęciem przed gośćmi. Dzieci w każdym wieku mają ogromne poczucie sprawiedliwości – czy raczej niesprawiedliwości – i mądrzy rodzice będą starali się dbać o to, by młodsze dziecko nie było w żaden sposób faworyzowane czy wyróżniane nad starsze dziecko, mimo że niemal nie udaje się tego do pewnego stopnia uniknąć.

Starszemu dziecku może wydawać się niesprawiedliwe to, że niemowlę ssie pierś matki. Ale może też tak nie być, jeżeli to starsze czuje, że ono samo w pełni zaspokoiło swoją chęć ssania w okresie karmienia piersią. Potrzebujemy znacznie więcej dowodów, aby wyciągnąć jakieś bardziej zdecydowane wnioski w tej kwestii. Ja nie obserwowałem reakcji wewnątrzsterownego dziecka na urodziny brata czy siostry. Nie wiem, czy zazdrość jest trwałą cechą natury ludzkiej.

W długiej pracy z dziećmi nieraz spotykałem się z tym, że wiele osób ze złością wspomina coś, co uznało za niesprawiedliwość doznaną w dzieciństwie. Odnosi się to szczególnie do zdarzeń, kiedy to starsze dziecko zostało ukarane za coś, co zrobiło młodsze. Niejedno starsze dziecko mówi: „Obwiniano zawsze mnie”. W każdej sprzeczce, gdy małe dziecko płacze, automatyczną reakcją matki jest skrzyczenie starszego dziecka.

145

Ośmioletni Jim miał zwyczaj całowania każdego, kogo spotkał. Jego pocałunki były bardziej ssaniem niż całowaniem. Doszedłem do wniosku, że Jim nie zaspokoił w pełni swojego dziecięcego zainteresowania ssaniem. Kupiłem mu butelkę do karmienia niemowląt. Jim dostawał butelkę co wieczór, gdy szedł spać. Inni chłopcy, którzy początkowo pokładali się ze śmiechu (ukrywając w ten sposób swoje zainteresowanie butelką), wkrótce zaczęli zazdrościć Jimowi. Dwóch z nich zażądało butelek. Jim stał się nagle młodszym bratem, który dawno temu miał monopol na pierś matki. Kupiłem butelki dla nich wszystkich. Fakt, że chcieli tych butelek, dowodził, że nadal zainteresowani byli ssaniem.

Zazdrość jest tym, czego należy szczególnie się wystrzegać w jadalni. Nawet niektórzy nauczyciele są zazdrośni, gdy goście dostają jakieś specjalne danie; a gdy kucharka daje szparagi jednemu starszemu uczniowi, inni elokwentnie rozprawiają o ulubieńcach kuchni.

Kilka lat temu wprowadzenie prywatnych narzędzi wywołało nieco kłopotu w szkole. Dzieci, których ojcowie nie mogli sobie pozwolić na kupienie im dobrych narzędzi, stały się zazdrosne i przez trzy tygodnie zachowywały się w sposób aspołeczny. Jeden chłopiec, który wiedział wszystko na temat posługiwania się narzędziami, pożyczył hebel. Wyjął ostrze uderzając młotkiem w krawędź tnącą narzędzia i, oczywiście, zepsuł je. Powiedział mi, że po prostu zapomniał, jak wyjąć ostrze. Świadomy czy nieświadomy, ten niszczycielski czyn był aktem zazdrości.

Nie zawsze jest możliwe, by dziecko miało własny pokój, ale każde powinno mieć kąt, w którym może robić, co chce. W Summerhill każdy uczeń ma swój stół i własną przestrzeń, którą dekoruje z radością.

Zdarzało się, że P.L. były powodem zazdrości. „Dlaczego Mary ma P.L., a ja nie?” Czasami jakaś dziewczynka rozmyślnie i świadomie zachowywała się jak trudne dziecko jedynie po to, żeby umieścić ją na liście osób mających Prywatne Lekcje. Kiedyś jedna rozbiła parę okien; gdy spytałem, o co jej chodzi, odpowiedziała: „Chcę, żeby Neill dawał mi P.L.” Dziewczynka zachowująca się w ten sposób uważa zwykle, że ojciec, według jej oceny nie zwracał na nią wystarczająco dużo uwagi.

Ponieważ dzieci przynoszą do szkoły własne problemy rodzinne i zazdrość, najbardziej w mojej pracy z nimi obawiam się listów, jakie rodzice piszą do swoich dzieci. Kiedyś musiałem napisać do pewnego ojca: „Proszę, niech Pan nie pisze do syna. Za każdym razem, gdy dostaje list od Pana, staje się zły”. Ten ojciec nie odpowiedział na mój list, ale przestał pisać do syna. Jakieś dwa miesiące później widziałem, że chłopiec dostał list od ojca. Zirytowało mnie to, ale nic nie powiedziałem. Tej nocy, około dwunastej, usłyszałem okropne krzyki w pokoju chłopca. Wpadłem tam i dosłownie w ostatniej chwili udało mi się uratować naszego kotka przed uduszeniem. Następnego dnia wróciłem z zamiarem poszukania listu. Znalazłem go. „Ucieszysz się na wieść”, brzmiało jedno ze zdań, „że Tom (młodszy brat) miał urodziny w zeszłym tygodniu i ciocia Liza dała mu kotka”. Fantazje wynikające z zazdrości nie znają granic. Zazdrosne dziecko zabija swoich rywali w wyobraźni. Dwóch braci miało jechać do domu na wakacje. Starszy z nich popadł w stan lękowy. „Boję się, że zgubię Freda po drodze”, powtarzał nieustannie. Bał się, że jego fantazja może się spełnić.

„Nie – powiedział mi pewien jedenastoletni chłopiec mówiąc o swoim młodszym bracie – nie chciałbym, żeby umarł; ale gdyby tak wyjechał w długą, długą podróż do Indii albo gdzieś i wrócił jako dorosły mężczyzna, to by było dobrze”.

Każdy nowy uczeń w Summerhill musi znosić przez trzy miesiące nieświadomą nienawiść ze strony innych uczniów. Bowiem pierwszą reakcją dziecka na nowego członka rodziny jest reakcja nienawiści. Starsze dziecko uważa zwykle, że matka zajmuje się wyłącznie niemowlęciem, ponieważ śpi ono z matką i całkowicie zaprząta jej uwagę. Stłumiona nienawiść dziecka do matki znajduje często kompensatę przez wzrost czułości w stosunku do niej. To najstarsze dziecko w rodzinie najbardziej nienawidzi. Młodsze nie zaznało nigdy tego, co znaczy być królem w domu. Gdy się nad tym zastanawiam, to okazuje się, że najpoważniejsze przypadki nerwicy w mojej praktyce dotyczyły albo jedynaków albo najstarszych synów czy córek.

Rodzice niechcący podsycają nienawiść starszego dziecka. „Cóż to, Tom, twój młodszy brat nie robiłby tyle hałasu z powodu przeciętego palca”.

146

Pamiętam, że gdy byłem chłopcem, stawiano mi stale za przykład innego chłopca. Uczył się doskonale, był zawsze najlepszy w klasie, zbierał wszystkie nagrody, jakie tylko były do zdobycia. Umarł. Pamiętam jego pogrzeb jako raczej przyjemne wydarzenie.

Nauczyciele często spotykają się z zazdrością ze strony rodziców. Nieraz zdarzyło mi się tracić ucznia dlatego, że rodzice byli zazdrośni o jego uczucia w stosunku do Summerhill i do mnie. Jest to zrozumiałe. W wolnej szkole dzieciom wolno robić to, co im się podoba, dopóki nie łamią reguł społecznych ustanawianych przez personel i uczniów na Ogólnych Spotkaniach Szkoły. Często dziecko nawet nie chce jechać do domu na wakacje, ponieważ pobyt w domu oznacza podleganie jego ograniczającym prawom. Rodzice, którzy nie stają się zazdrośni o szkołę czy nauczycieli to ci, którzy traktują swoje dzieci w domu w taki sam sposób, w jaki my traktujemy je w Summerhill. Wierzą oni w swoje dzieci i dają im wolność bycia sobą. Te dzieci uwielbiają jechać do domu.

Nie musi być żadnej rywalizacji między rodzicami a nauczycielem. Jeżeli rodzic zmienia miłość dziecka w nienawiść przez arbitralne rozkazy i zasady, musi spodziewać się tego, że dziecko będzie szukało miłości gdzie indziej. Nauczyciel jest jedynie surogatem matki czy ojca. Nauczyciel obdarzany jest miłością tylko dlatego, że nauczyciela łatwiej jest kochać niż ojca.

Nie zliczyłbym znanych mi ojców, którzy nienawidzili swoich synów z zazdrości. Byli to ojcowie typu Piotrusia Pana, którzy oczekiwali matczynej miłości od swoich żon, nienawidzili młodego rywala i często okrutnie go bili. Ty, Panie Ojcze, stwierdzisz, że twoja sytuacja skomplikowała się przez ten rodzinny trójkąt. Gdy już urodzi się twoje dziecko, jesteś poniekąd zbędny. Niektóre kobiety po urodzeniu dziecka tracą wszelką chęć do kontynuowania życia seksualnego. W każdym bądź razie podzielona miłość stanie się teraz charakterystyczną cechą domu. Powinieneś być świadom tego, co się dzieje; w przeciwnym bowiem razie stwierdzisz, że jesteś zazdrosny o własne dziecko. W Summerhill mieliśmy mnóstwo dzieci, które cierpiały z powodu matczynej czy ojcowskiej zazdrości; były to głównie przypadki, gdy zazdrość ze strony ojca uczyniła go surowym czy nawet brutalnym w stosunku do syna. Jeżeli ojciec rywalizuje ze swoimi dziećmi o miłość matki, będą one mniej lub bardziej neurotyczne.

Widziałem niejedną matkę, która z nienawiścią patrzyła, jak jej córka przejawia całą świeżość i urodę, którą ona, matka, utraciła. Zazwyczaj były to matki, które nie miały co robić w życiu, które żyły przeszłością i wspominały podboje, których dokonywały na potańcówkach dawno, dawno temu.

Dawniej zauważyłem u siebie to, że irytowało mnie, gdy dwoje młodych ludzi zakochiwało się w sobie. Zwykłem racjonalizować własne emocje myśląc, że moja irytacja była w gruncie rzeczy lękiem przed kłopotliwymi konsekwencjami. Kiedy uświadomiłem sobie, że była to wyłącznie zaborcza zazdrość, całe moje poirytowanie zniknęło.

Zazdrość o młodość istnieje naprawdę. Pewna szesnastoletnia dziewczyna opowiadała mi, że w prywatnej szkole, do której uczęszczała przedtem, nauczycielka uważała piersi za rzecz wstydliwą, którą należy ukrywać przy pomocy mocnego wiązania. Przypadek bez wątpienia ekstremalny, niemniej jednak zawierający w przesadzonej formie prawdę, o której próbujemy zapomnieć: starość – rozczarowana i zahamowana – nienawidzi młodości, ponieważ starość jest zazdrosna o młodość.

ROZWÓD

Co sprawia, że dziecko staje się neurotyczne? W niejednym przypadku jest to fakt, że rodzice się nie kochają. Neurotyczne dziecko łaknie miłości, a nie ma jej w domu. Słyszy, jak rodzice wzajemnie warczą na siebie. Mogą oni bardzo się starać, by ukryć przed dzieckiem swój sekret, lecz ono wyczuwa atmosferę. Sądzi po pozorach bardziej niż na podstawie tego, co słyszy. Żadnego dziecka nie da się oszukać słowami takimi jak najdroższa czy kochanie. Miałem między innymi następujące przypadki:

Piętnastoletnia dziewczyna, złodziejka. Matka niewierna ojcu. Dziewczyna o tym wiedziała.

147

Czternastoletnia dziewczyna, nieszczęśliwa marzycielka. Nerwica datująca się od dnia, gdy zobaczyła ojca z kochanką.

Dwunastoletnia dziewczyna, nienawidziła wszystkich. Ojciec impotent; zgorzkniała matka. Ośmioletni chłopiec, złodziej. Ojciec i matka otwarcie się kłócili. Dziewięcioletni chłopiec; żył w świecie fantazji (głównie analno-erotycznych). Rodzice

skrycie wrodzy wobec siebie. Czternastoletnia dziewczyna, moczyła łóżko. Rodzice mieszkający oddzielnie. Dziewięcioletni chłopiec; nie do wytrzymania w domu z powodu złego humoru; żył w świecie

fantazji. Matka nieszczęśliwa w małżeństwie. Wiem, jak trudno jest wyleczyć dziecko, gdy dom jest miejscem pozbawionym miłości.

Często na pytanie matki: „Co mam zrobić z moim dzieckiem?” zdarzało mi się odpowiadać: „Poddaj się psychoanalizie”.

Ojcowie i matki często mi mówili, że rozstaliby się, gdyby nie dzieci. Często byłoby lepiej dla dzieci, gdyby niekochający się rodzice faktycznie się rozeszli. Tysiąckroć lepiej. Nieszczęśliwe życie małżeńskie oznacza nieszczęśliwy dom; a nieszczęśliwa atmosfera jest zawsze psychiczną śmiercią dla dziecka.

Czasami stwierdzałem, że mały syn nieszczęśliwej w małżeństwie matki reaguje na nią nienawiścią. Torturuje ją w sadystyczny sposób. Pewien chłopiec zwykł gryźć i drapać. Mniej skrajne przypadki torturują matkę przez nieustanne domaganie się uwagi z jej strony. Zgodnie z teorią kompleksu Edypa powinno być odwrotnie. Mały chłopiec postrzega ojca jako rywala, gdy chodzi o miłość matki. Można by w naturalny sposób przypuszczać, że w przypadku, gdy ojciec ma złą passę, syn, jako zwycięski zalotnik, okazywałby matce więcej czułości. A jednak często stwierdzam, że zamiast tego wykazuje on w stosunku do niej nadzwyczajne okrucieństwo.

Nieszczęśliwa w małżeństwie matka zawsze będzie faworyzowała któreś z dzieci. W sytuacji, gdy małżeńskie ujście dla miłości zostaje zamknięte, skoncentruje ona swoją miłość na jednym z dzieci. Najważniejszą rzeczą w życiu dziecka jest miłość, ale nieszczęśliwy w małżeństwie rodzic nie umie dawać miłości we właściwej proporcji. Daje jej albo za mało albo zbyt dużo. Trudno powiedzieć, co jest większym złem.

Dziecko wygłodzone brakiem miłości staje się pełną nienawiści, aspołeczną i krytyczną osobą. Dziecko obdarzane nadmiarem miłości staje się ukochaniem mamusi, nieśmiałą, kobiecą duszą zawsze szukającą bezpieczeństwa u matki. Przy czym matkę może symbolizować dom (jak w agorafobii), Matka Kościół czy Matka Ojczyzna.

Nie zajmuję się prawem rozwodowym. Nie jest moim zajęciem doradzanie dorosłym. Zajmuję się jednakże badaniem dzieci; i ważne jest, by zasugerować rodzicom, że dom musi się zmienić, jeżeli neurotyczne dziecko ma mieć jakieś szanse na wyzdrowienie. Rodzice muszą mieć dość odwagi, jeżeli to konieczne, żeby uświadomić sobie, że ich wpływ na dzieci jest zły. Pewna matka powiedziała mi, „Ale jeżeli nie będę widywała swojego dziecka przez dwa lata, to je stracę”.

„Już je straciłaś”, odpowiedziałem; ona już je straciła, ponieważ jej syn był w domu nieszczęśliwy.

RODZICIELSKI NIEPOKÓJ

Można by powiedzieć, że niespokojny rodzic to taki, który nie umie obdarzać miłością, honorem, szacunkiem, zaufaniem.

Niedawno matka pewnego ucznia przyjechała odwiedzić Summerhill. Przez cały weekend zatruwała chłopcu życie. Mimo że nie był głodny, stała nad nim i zmusiła go do zjedzenia lunchu. Był brudny, bo robił domek na drzewie, a ona zagoniła go z podwórka do domu, żeby go wyszorować. Wydał swoje kieszonkowe na lody, a ona wygłosiła mu kazanie na temat tego, jak szkodliwe dla żołądka są lody. Poprawiała go, gdy zwracał się do mnie per Neill i żądała, żeby mówił panie Neill.

148

Powiedziałem do niej: „Dlaczego, do diabła, zapisałaś syna do tej szkoły, skoro masz taki drobiazgowy, niespokojny stosunek do niego?”

Odpowiedziała niewinnie: „Dlaczego? Ponieważ chcę, żeby był wolny i szczęśliwy. Chcę, żeby stał się niezależnym człowiekiem, nie zepsutym przez wpływy z zewnątrz”.

Powiedziałem: „Och” i zapaliłem papierosa. Ta kobieta nawet nie podejrzewała, że traktowała swojego syna okrutnie i głupio, że przenosiła na niego cały niepokój, którego dostarczało jej własne, sfrustrowane życie.

Pytam: Co można na to poradzić? Nic! Można jedynie przedstawić parę przykładów szkód wyrządzonych przez rodzicielski niepokój i mieć nadzieję na przyszłość; nadzieję, że być może jeden rodzic na milion powie: „Nigdy nie przyszło mi to do głowy! Sądziłem, że postępuję właściwie. Być może się myliłem”.

W pewnym przypadku oszalała ze zdenerwowania matka pisze: „Już od zmysłów odchodzę, nie wiem co zrobić z moim dwunastoletnim synem, który nagle zaczął kraść u Woolworth’a. Proszę, powiedz mi, co robić”. To tak, jakby jakiś mężczyzna po dwudziestu latach konsumowania butelki whisky dziennie skarżył się, że ma marskość wątroby. Prawdopodobnie na nic by się nie zdało tłumaczenie mu, by przestał pić. Tak więc radzę zwykle takiej matce, która ma poważny problem z zachowaniem się dziecka, żeby skonsultowała się z psychologiem albo poszukała adresu najbliższej poradni dziecięcej.

Mógłbym, oczywiście, odpowiedzieć tej oszalałej z niepokoju matce: „Droga kobieto, twój syn zaczął kraść, ponieważ dom jest dla niego niezadowalający i nieszczęśliwy. Dlaczego nie spróbujesz stworzyć lepszego domu?” Gdybym tak napisał, mógłbym wywołać u niej wyrzuty sumienia. Nawet gdyby miała najlepszą na świecie wolę, nie potrafiłaby zmienić otoczenia swojego syna, ponieważ zwyczajnie nie wie, jak to zrobić. Co więcej, nawet gdyby wiedziała, nie miałaby emocjonalnych możliwości, by przeprowadzić taki program.

Oczywiście pod kierunkiem psychologa dziecięcego chętna kobieta mogłaby doprowadzić do znacznych zmian. Możliwe, że psycholog zaleciłby separację z nie kochanym czy nie kochającym mężem czy też wyprowadzenie teściowej z domu. Natomiast mało prawdopodobne, by psycholog mógł zmienić wnętrze tej kobiety – moralizatorki, niespokojnej, przestraszonej matki, przeciwniczki seksu, zrzędy. Zmiana jedynie warunków zewnętrznych nazbyt często nie wystarcza.

Wspomniałem o wystraszonej matce. Przypominam sobie rozmowę z innego rodzaju rodzicem. Była to matka potencjalnej uczennicy, siedmioletniej dziewczynki. Każde zadane przez nią pytanie było pełne niepokoju: „Czy ktoś pilnuje, żeby dzieci myły zęby dwa razy dziennie? Czy ktoś będzie jej pilnował, żeby nie chodziła po głównej drodze? Czy codziennie będzie miała lekcje? Czy ktoś da jej lekarstwo co wieczór?” Niespokojne matki nieświadomie robią z dzieci część własnych, nie rozwiązanych problemów. Inna matka bez przerwy bała się o zdrowie swojej córki. Nieustannie pisała do mnie długie listy z instrukcjami dotyczącymi tego, co dziewczynka powinna jeść a czego nie, jak powinna być ubrana i tak dalej. Miałem w szkole wiele dzieci znerwicowanych rodziców. W każdym wypadku dziecko nabywa rodzicielskiego niepokoju; hipochondria jest częstym tego skutkiem.

Martha ma małego brata. Oboje rodzice są ludźmi pełnymi niepokoju. Słyszę, jak Martha w ogrodzie krzyczy do brata: „Nie wchodź do kałuży – zmoczysz sobie nogi”. Albo: „Nie baw się w tym piasku – ubrudzisz nowe spodnie”. Mówię, że słyszę Marthę, a powinienem powiedzieć, że słyszałem Marthę – gdy przyszła do szkoły. Teraz nie zwraca uwagi, nawet gdy jej brat wygląda jak kominiarz. Jej niepokój odzywa się jedynie w ostatnim tygodniu semestru, ponieważ wtedy uświadamia sobie, że wraca do domu, do atmosfery wiecznego niepokoju.

Czasami mam wrażenie, że surowe szkoły częściowo zawdzięczają swoją popularność temu, że uczniowie uwielbiają jechać do domu na wakacje. Rodzice widzą w szczęśliwych twarzach swoich dzieci miłość do domu, podczas gdy równie często jest to nienawiść do szkoły. Nienawiść dziecka została skierowana na surowych nauczycieli; miłością hojnie obdarza ono rodziców. Ten sam psychologiczny mechanizm stosuje matka, gdy kieruje nienawiść dziecka na ojca mówiąc: „Poczekaj, niech no tylko tata wróci z pracy. Już on ci pokaże!”

149

Często zdarza mi się słyszeć, jak lekarze i inni ludzie wolnych zawodów mówią: „Posyłam moich synów do dobrej prywatnej szkoły, żeby nabrali dobrego akcentu i poznali ludzi, którzy przydadzą im się w późniejszym życiu”. Przyjmują za pewnik, że nasze wartości społeczne będą trwały nadal, tak jak działo się to przez pokolenia. Lęk przed przyszłością rzeczywiście często występuje u rodziców.

Rodzice chcą rygorystycznych szkół, gdy dom jest centrum surowego rodzicielskiego autorytetu. Surowa szkoła kontynuuje tradycję trzymania dziecka w ryzach. Przy tym ma być ono spokojne, pełne szacunku, wykastrowane psychicznie. Co więcej, szkole wspaniale udaje się zajmować jedynie głową dziecka. Ogranicza ona jego życie emocjonalne, jego pęd twórczy. Uczy je posłuszeństwa wobec wszystkich dyktatorów i szefów w życiu. Sztywni nauczyciele, stosując surową dyscyplinę, która wynika z ich własnego dążenia do mocy, powiększają lęk, który zaczął się we wczesnym dzieciństwie. Przeciętny rodzic, dostrzegając tylko zewnętrze dziecka w szkolnym mundurku, z powierzchownymi manierami i uwielbieniem dla gry w piłkę nożną, jest zadowolony, że jego drogi syn otrzymuje tak dobre wykształcenie. Tragiczne jest przyglądanie się temu, jak poświęca się młode życie na tym przedpotopowym ołtarzu tak zwanej edukacji. Surowa szkoła nie żąda niczego oprócz siły – a bojaźliwy rodzic jest zadowolony.

Tak jak każda siła napędzana przez ego, także ego nauczyciela będzie starało się przyciągnąć dzieci do siebie. Zauważmy, jakim to bożkiem jest w gruncie rzeczy nauczyciel. Znajduje się w centrum uwagi; rozkazuje i słuchają go; wymierza sprawiedliwość; mówi niemal przez cały czas. W wolnej szkole element władzy zostaje wyeliminowany. W Summerhill żaden nauczyciel nie ma szans na popisywanie się swoim ego. Nie jest w stanie konkurować z głośniejszym egoizmem dzieci. Tak więc zamiast mnie poważać, dzieci często nazywają mnie głupcem czy osłem. Są to zwykle czułe słówka. W wolnej szkole miłość staje się ważna. Słowa, których się używa, mają drugorzędne znaczenie.

Przychodzi do Summerhill chłopiec z mniej czy bardziej surowego, pełnego niepokoju domu. W szkole ma swobodę robienia tego, co mu się podoba. Nikt go nie krytykuje. Nikt nie każe mu zwracać uwagi na maniery. Nikt nie każe mu siedzieć cicho jak mysz pod miotłą. Szkoła jest więc rajem dla chłopca. Bowiem rajem dla niego jest takie miejsce, w którym może on wyrazić całe swoje ego. Zachwyt tym, że może bez przeszkód wyrażać samego siebie, szybko zostaje związany ze mną. Ja jestem człowiekiem, który pozwala mu być wolnym. Jestem takim ojcem, jakim ojciec powinien był być. Ten chłopiec naprawdę mnie nie kocha. Dziecko nie kocha – po prostu chce być kochane. Jego nie wypowiedziane myśli są następujące: Jestem tu szczęśliwy. Neill to całkiem

w porządku facet. Nigdy się nie wtrąca i w ogóle. Musi mnie chyba bardzo lubić, bo inaczej

rozkazywałby mi. Nadchodzą wakacje. Chłopiec jedzie do domu. Pożycza latarkę ojca i, oczywiście, zostawia ją

na pianinie. Ojciec protestuje. Chłopiec uświadamia sobie, że dom nie jest wolnym miejscem. Pewien chłopiec często mówił do mnie tak: „Wiesz, moja rodzina nie jest nowoczesna. Nie mam w domu tyle swobody co tutaj. Gdy pojadę do domu, nauczę mamę i ojca”. Przypuszczam, że zrealizował swoją groźbę, ponieważ posłano go do innej szkoły.

Wielu z moich uczniów cierpi poważnie z powodu „krewniactwa”. W tej chwili odczuwam silne pragnienie zjadliwej rozmowy z następującymi krewnymi moich uczniów: dwoma dziadkami (religijni), czterema ciotkami (religijne i pruderyjne), dwoma wujkami (niereligijni i moralizujący). Surowo zabroniłem rodzicom jednego z moich uczniów jego wizyt u lubującego się w ogniu piekielnym dziadka, lecz oni odparli, że podjęcie tak drastycznych kroków nie będzie możliwe. Biada temu chłopcu!

W wolnej szkole dziecko jest bezpieczne przed krewnymi. Obecnie staram się ich odstraszać. Dwa lata temu przyjechał wujek pewnego dziewięcioletniego chłopca i zabrał go na przechadzkę. Chłopiec wrócił i zaczął rozrzucać chleb po jadalni.

– Zdaje mi się, że ten spacer cię zdenerwował – powiedziałem. – O czym mówił twój wujek? – Och – powiedział lekceważąco – cały czas mówił o Bogu. O Bogu i o Biblii. – Czy nie cytował przypadkiem tekstu o rzucaniu chleba na wodę (spełnienie dobrego

uczynku bez liczenia na wdzięczność)? – zapytałem, a on roześmiał się.

150

Nawiasem mówiąc przestał rzucać chlebem. Jeżeli ten wujek przyjedzie tutaj jeszcze kiedyś, jego bratanek będzie „chwilowo nieobecny”.

Jednak ogólnie rzecz biorąc nie mogę narzekać na większość rodziców moich uczniów. Współpracuje się nam wspaniale. Na ogół całkowicie się ze mną zgadzają. Nieliczni nieśmiało wątpią, lecz nadal mi ufają. Zawsze zupełnie szczerze mówię rodzicom, jakie są moje zasady. Zawsze mówię im, że muszą albo je zaakceptować, albo zrezygnować. Ci, którzy w pełni zgadzają się ze mną, nie mają powodów do zazdrości. Ich dzieci wszędzie czują się tak samo wolne i lubią wracać do domu.

Uczniowie, których rodzice niezupełnie wierzą w Summerhill, nie chcą jechać do domu na wakacje. Rodzice zbyt dużo od nich wymagają. Nie rozumieją, że ośmioletnie dziecko interesuje się przede wszystkim sobą. Nie ma uczuć społecznych, nie ma poczucia obowiązku. W Summerhill odreagowuje ono swój egoizm i pozbędzie się go po prostu go wyrażając. Któregoś dnia stanie się jednostką społecznie zorientowaną, ponieważ szacunek dla praw i opinii innych ludzi zmodyfikuje jego samolubstwo. Z punktu widzenia dziecka brak zgodności między szkołą a domem jest katastrofalny. Zaczyna się w nim konflikt: kto ma rację, szkoła czy dom? Zasadnicze znaczenie dla rozwoju i szczęścia dziecka ma to, żeby dom i szkoła miały jednakowy cel, wspólny punkt widzenia.

Jednym z głównych powodów braku zgody między rodzicem a nauczycielem jest, moim zdaniem, zazdrość. Piętnastoletnia uczennica powiedziała do mnie: „Jeżeli chcę doprowadzić ojca do białej gorączki, to mówię: Pan Neill mówi to-a-to!”. Niespokojni rodzice często są zazdrośni o jakiegokolwiek lubianego przez dziecko nauczyciela. To naturalne. Dzieci są, mimo wszystko, majątkiem osobistym; są własnością; są częścią rodzicielskiego ego.

Nauczyciel jest tak samo jedynie człowiekiem. Wielu nauczycieli nie ma własnych dzieci; tak więc podświadomie adoptują swoich uczniów. Starają się, nie zdając sobie sprawy z tego, co robią, ukraść dzieci rodzicom. Naprawdę konieczne jest, żeby nauczyciel poddał się psychoanalizie. Nie jest ona bynajmniej panaceum na wszystko; ma ograniczony zakres, ale oczyszcza teren. Myślę, że główną wartością psychoanalizy jest to, że pozwala ona łatwiej zrozumieć innych, czyni człowieka życzliwszym. Już z tego tylko powodu mocno polecam ją nauczycielom; bowiem mimo wszystko ich praca polega na rozumieniu innych. Nauczyciel, który poddał się psychoanalizie, pogodnie stwierdzi, jakie jest jego podejście do dzieci, a konstatując fakty, będzie w stanie je poprawić.

Jeżeli dom rodzi lęki i konflikty, jest złym domem. Bardzo możliwe, że dziecko, które było zbyt dopingowane przez rodziców, stanie się zawzięte. Podświadomie jest ono zdecydowane, że rodzice nie mogą wygrać. Dziecko, które nie było wychowywane w atmosferze niepokoju i konfliktów, wkroczy w życie jak w przygodę.

RODZICIELSKA ŚWIADOMOŚĆ I ZROZUMIENIE

Być świadomym czegoś znaczy być wolnym od uprzedzeń, od dziecinnych postaw – a raczej jak najbardziej wolnym, któż bowiem może się całkowicie oswobodzić z wczesnych uwarunkowań? Zrozumienie zakłada dotarcie pod powierzchnię zjawisk, niezwracanie uwagi na rzeczy nieistotne. Nie jest to łatwe dla rodziców ze względu na ich zaangażowanie emocjonalne. Ależ pogmatwałem życie moich dzieci! – wołają rodzice w dziesiątkach napisanych do mnie listów. Nauczyciel, nie obciążony silnym emocjonalnym przywiązaniem do swoich uczniów, ma dużo większe niż rodzic szanse na to, by zachować nieustanną świadomość w prowadzeniu dziecka ku wolności.

Wielokrotnie musiałem pisać do jakiegoś ojca, że jego trudny syn nie ma żadnych szans, o ile pan, jego ojciec, nie zmieni niektórych swoich metod. Musiałem, na przykład, wskazywać na niedopuszczalność takiej sytuacji, gdy Tom może palić w Summerhill, podczas gdy w domu dostaje za to samo lanie. Za palenie podstaw sobie kąpiel, mycie się, niechodzenie na lekcje, przeklinanie,

i tak dalej.

151

Nigdy nie nastawiałem dziecka wrogo wobec domu. Robiła to swoboda, a nierozumiejący dom, rzecz jasna, nie był w stanie podjąć wyzwania, nie potrafił zrozumieć działania wolności.

Chciałbym kilkoma przykładami zilustrować zły rodzaj stosunku rodzic-dziecko. Dzieci, o których napiszę, nie są pod żadnym względem nienormalne. Są jedynie ofiarami środowiska, w którym brakuje zrozumienia dla rzeczywistych potrzeb dziecka.

A więc Mildred. Gdy wraca po wakacjach do szkoły, jest złośliwa, kłótliwa, nieuczciwa; trzaska drzwiami, narzeka na swój pokój, narzeka na łóżko, i tak dalej. Potrzeba więcej niż połowy semestru, zanim znowu stanie się łatwa we współżyciu. Spędziła całe wakacje na zrzędzeniu i wysłuchiwaniu zrzędzenia swojej matki – kobiety, która poślubiła niewłaściwego mężczyznę. Cała swoboda na świecie nie jest w stanie dostarczyć temu dziecku trwałego zadowolenia. Prawdę powiedziawszy wyjątkowo złe wakacje w domu pociągają za sobą drobne kradzieże w szkole. Uświadomienie jej tej sytuacji nie zmienia pełnego nienawiści, nierozumiejącego środowiska, które stale ingeruje w jej życie. Nawet w Summerhill dziecko czasami nie może uwolnić się od wpływu środowiska – złego wpływu domu, który jest bezwartościowy, bo nie wie, co dziecko myśli i czuje. Niestety! Nie da się łatwo nauczyć ludzi wartości.

Ośmioletni Johnny wraca do szkoły ze złym spojrzeniem. Drażni młodsze dzieci i znęca się nad nimi. Jego matka wierzy w Summerhill, lecz ojciec jest zwolennikiem dyscypliny. Chłopiec musi wykonywać polecenia ojca i mówił mi, że czasami dostaje klapsa. Co można z nim zrobić? Nie wiem.

Piszę do ojca: „Absolutnie nie powinieneś krytykować syna w żaden sposób. Nie wściekaj się na niego. A przede wszystkim, nigdy go nie karz”. Gdy chłopiec jedzie do domu na wakacje, ojciec wychodzi po niego na stację. I pierwsze, co mówi do chłopca to: „Głowa do góry, człowieku. Nie garb się”.

Matka Petera obiecała mu, że dostanie pensa za każdym razem, gdy jego łóżko będzie rano suche. Ja zareagowałem tak, że obiecałem mu trzy pensy za każde zmoczenie łóżka. Ale żeby uniknąć w umyśle dziecka konfliktu między mną a matką, namówiłem ją do wycofania jej nagrody, zanim ja zacznę dawać moją. Teraz Peter częściej moczy łóżko w domu niż w szkole. Jednym z elementów jego nerwicy jest to, że chce on pozostać małym dzieckiem; jest zazdrosny o swojego małego brata. Wyczuwa niejasno, że matka próbuje go wyleczyć. Natomiast ja staram się pokazać mu, że moczenie łóżka nie ma w ogóle znaczenia. Krótko mówiąc, moja trzypensowa nagroda jest dla niego zachętą, żeby zostać malutkim dzieckiem, dopóki tego nie odreaguje i nie będzie gotowy wyjść z tego okresu w naturalny sposób. Nawyk komunikuje, że coś nie zostało w pełni zaspokojone. Starania, by się go pozbyć przy pomocy dyscypliny czy przekupstwa powodują, że wywołuje się u dziecka poczucie winy oraz wygłasza się pełne nienawiści kazania. Lepiej doprawdy sikać do łóżka niż stać się moralnym kołtunem.

Mały Jimmy wraca z wakacji i oznajmia: „Nie opuszczę ani jednej lekcji w tym semestrze”. Rodzice nalegali, żeby zdał odpowiednie egzaminy. Mały chodzi na lekcje przez tydzień, po czym nie pokazuje się na nich przez miesiąc. Jeszcze jeden dowód na to, że samo mówienie jest zawsze bezużyteczne. A nawet gorzej, mówienie może przeszkadzać.

Jak powiedziałem, te dzieci wcale nie są trudne. W racjonalnym środowisku i przy zrozumieniu ze strony rodziców byłyby normalnymi dziećmi.

Miałem kiedyś w szkole trudnego chłopca, który cierpiał z powodu złych metod wychowawczych i powiedziałem jego matce, że musi naprawić wyrządzoną szkodę. Przyrzekła, że to zrobi. Gdy przywiozła syna do szkoły po wakacjach spytałem:

– Więc jak, czy odwołałaś zakaz? – Tak – odpowiedziała – zrobiłam to. – Świetnie! Co mu powiedziałaś? – Powiedziałam: Bawienie się penisem nie jest złe, ale jest głupie. Cofnęła więc jeden zakaz,

i zamieniła go na drugi. No i oczywiście, biedak był dalej aspołeczny, nieuczciwy, pełen nienawiści i pełen niepokoju.

Mam rodzicom do zarzucenia to, że się nie uczą. Moja praca polega w większości na naprawianiu błędów popełnionych przez rodziców. Odczuwam zarówno sympatię jak i podziw dla

152

tych, którzy rzeczywiście dostrzegają błędy, jakie popełnili w przeszłości i próbują się nauczyć jak najlepiej traktować swoje dziecko. Lecz inni rodzice, co dziwne, będą raczej trzymać się bezużytecznego i niebezpiecznego kodeksu, ale nie spróbują przystosować się do dziecka. Co jeszcze dziwniejsze, wydają się być zazdrośni o miłość dziecka do mnie.

Dzieci kochają nie tyle mnie, ile to, że nie wtrącam się w ich sprawy. Jestem ojcem, o jakim marzyli, gdy ich prawdziwy ojciec krzyczał: „Przestańcie hałasować!” Ja nigdy nie wymagam dobrych manier ani uprzejmych słów. Nigdy nie pytam, czy umyli buzie. Nie domagam się posłuszeństwa, ani szacunku, ani poważania. Krótko mówiąc, traktuję dzieci z godnością, z jaką dorośli chcą być traktowani. Zdaję sobie sprawę z tego, że między prawdziwym ojcem a mną nie może być prawdziwego współzawodnictwa. Jego praca polega na zarobieniu pieniędzy na rodzinę. Moja praca to studiowanie dzieci i poświęcanie im całego mojego czasu i zainteresowania. Jeżeli rodzice nie chcą dowiedzieć się czegoś o psychologii dziecka po to, żeby stać się bardziej świadomymi tego, na czym polega rozwój ich dzieci, muszą liczyć się z tym, że pozostaną w tyle. I rodzice pozostają w tyle.

Zdarzyło się kiedyś, że rodzic napisał: „Jeżeli nie umiesz uniknąć błędów, to wolę, żebyś raczej do mnie nie pisała”. Zostało to skierowane do dziewczynki, co do której nie byliśmy zupełnie pewni, czy nie jest umysłowo upośledzona.

Nieraz musiałem wrzeszczeć na narzekającego rodzica: „Twój syn jest złodziejem, moczy łóżko. Jest aspołeczny, nieszczęśliwy, czuje się gorszy. A ty przychodzisz do mnie i zrzędzisz, bo wyszedł po ciebie na stację z brudną twarzą i brudnymi rękami!” Nie jestem człowiekiem skorym do gniewu, ale gdy spotykam ojca czy matkę, którzy nie chcą czy nie potrafią przyswoić sobie poczucia wartości w kwestii tego, co jest ważne, a co nieistotne w zachowaniu dziecka, wtedy się złoszczę. Być może dlatego uważany jestem za osobę wrogo nastawioną do rodziców. Z drugiej jednak strony, jakaż to radość, gdy przyjeżdża z wizytą matka, spotyka swoje ubłocone, obdarte dziecko w ogrodzie, rozpromienia się i mówi do mnie: „Czyż on nie wygląda dobrze i radośnie?”

Pomimo to wiem, jakie to trudne. Wszyscy mamy swoje własne systemy wartości i mierzymy innych własną miarą. Być może powinienem przeprosić za to, że jestem fanatykiem na punkcie dzieci, niecierpliwym w stosunku do rodziców, którzy nie patrzą na nie moimi oczami. Ale gdybym przepraszał, byłbym hipokrytą. Prawda bowiem jest taka, że wiem, iż mam rację w kwestii wartości – o ile chodzi o dzieci.

Rodzic, który autentycznie chce zmienić swoje złe stosunki z dzieckiem, może zacząć od zadania sobie kilku praktycznych a stosownych pytań, jak na przykład: Czy jestem zła (zły) na moje

dziecko dlatego, że pokłóciłam się rano z mężem (żoną)? Czy może dlatego, że stosunek seksualny

ostatniej nocy nie dostarczył mi dość przyjemności? Czy też dlatego, że sąsiadka z przeciwka mówi,

że rozpieszczam małego? Czy może dlatego, że moje małżeństwo jest nieudane? Albo dlatego, że

szef nagadał mi w biurze? Udzielenie sobie samemu odpowiedzi na takie pytania może bardzo pomóc.

Rzeczywiście głębokie pytania, te zależne od całego życia pozostają, niestety, poza świadomością. Bardzo to nieprawdopodobne, że rozgniewany ojciec zatrzyma się i zada sobie takie oto skomplikowane pytanie: Czy wściekam się na syna za to, że klnie, ponieważ ja sam zostałem

wychowany surowo, za pomocą chłosty i pouczeń moralnych, w lęku przed Bogiem, w szacunku dla

nic nie znaczących form towarzyskich, w silnej represji seksualnej? Odpowiedź na nie wymagałaby takiego stopnia autoanalizy, który przekracza możliwości większości z nas. Wielka to szkoda, bowiem odpowiedź uchroniłaby niejedno dziecko od nerwicy i nieszczęścia.

Biblijny zwrot o karaniu dzieci za grzechy ojców w swym fizycznym kontekście rozumiany jest od pokoleń. I nawet niewykształceni pojąć mogą morał Ibsenowskich Duchów, gdzie syfilis ojca niszczy syna. To, czego się nie rozumie, to fakt, że jeszcze częściej dzieci niszczone są przez psychologiczne grzechy ojców. Dla dziecka jest tylko jedno wyjście z tego destrukcyjnego cyklu wypaczania charakteru – wczesne prowadzenie w kierunku samoregulacji ze strony świadomego sytuacji rodzica.

Trzeba mocno podkreślić to, że samoregulacja wymaga od rodziców większej gotowości do dawania niż ma to miejsce w przypadku ustalonego systemu zasad. Rodzice będą musieli poświęcić

153

więcej czasu i własnej korzyści przez przynajmniej dwa lata. Nie wolno im uprawiać gry po to, żeby zdobyć miłość czy wdzięczność dziecka. Nie wolno im traktować dziecka jak czegoś, czym można się popisać, co się obcałowuje i bawi, gdy krewni przychodzą z wizytą. Samoregulacja wymaga od rodziców ogromnej bezinteresowności. Kładę nacisk na tę sprawę, ponieważ widywałem młode małżeństwa, które sądziły, że stosują samoregulację, gdy nakłaniały swoje dziecko do przystosowania się do nich i próbowały zmusić je do przyjęcia takiej pory chodzenia do łóżka, która nie przeszkadzałaby im w wieczornym chodzeniu do kina. Czy też później, starszemu już dziecku, dawali miękkie, nie powodujące hałasu zabawki, żeby nie przeszkadzało tatusiowi, gdy ten utnie sobie drzemkę.

„Ależ przestań – wołają rodzice – nie możesz nam tego zrobić! My też mamy jakieś prawa w życiu!” Nie, nie macie; nie w czasie pierwszych dwóch – czy może nawet czterech lat życia dziecka. Pierwsze lata muszą być okresem jak największej czujności, ponieważ całe otoczenie jest przeciwko samoregulacji, i jest się zmuszonym do świadomej i intensywnej walki w zastępstwie dziecka.

Mam jeszcze kilka rad dla rodziców, którzy na serio chcą zapewnić swoim dzieciom start w kierunku samoregulacji i wolności.

Stawianie wózka z dzieckiem w ogrodzie, nieraz na całe godziny, jest niebezpieczne. Nikt nie wie, jakich rozdzierających uczuć strachu i osamotnienia może ono doświadczać, gdy obudzi się nagle i stwierdzi, że jest samo w obcym miejscu. Ci, którzy słyszeli płacz dziecka w takiej sytuacji, mają jakieś pojęcie o tym, jak okrutny jest ten głupi zwyczaj.

Jeżeli chcesz, żeby twoje dziecko rosło bez popadania w nerwicę, nie wolno ci – nie waż się – trzymać się od niego z daleka. Musisz bawić się z nim, nie tylko w jego zabawy, ale bawić się z nim

w tym znaczeniu, że potrafisz także być dzieckiem, zdolnym do wejścia w jego życie i przyjęcia jego zainteresowań. Jeżeli jesteś jedynie głupio poważny, nie będziesz w stanie tego zrobić.

Zawsze lepiej, jeżeli to tylko możliwe, żeby dziadkowie mieszkali osobno. Bowiem zwykle dzieje się tak, że usiłują oni narzucić zasady wychowywania dzieci albo też psują je, widząc tylko ich wady czy zalety. W złych domach dzieci mają czterech szefów zamiast dwóch. Nawet w dobrych domach występuje napięcie, ponieważ dziadkowie przeważnie stale próbują wprowadzić w życie swoje przestarzałe poglądy na wychowanie. Dziadkowie mają często tendencję do psucia dzieci przez swoją zbyt zaborczą miłość. Dzieje się tak zazwyczaj wtedy, gdy babcia nie ma żadnych prawdziwych zainteresowań w życiu po tym, jak jej rodzina dorosła. Trzecie pokolenie daje jej szansę zaczęcia swojej pracy od początku. Tak więc utrzymując, że jej córka czy synowa jest niekompetentna jako matka, babcia przejmuje jej zajęcia, a dziecko jest ciągnięte w obie strony – i ma skłonności do odwrócenia się od obydwu. Sprzeczki oznaczają dom pozbawiony miłości, niezależnie od tego, czy mają one miejsce między matką a babką, czy między mężem i żoną. Nawet wtedy, gdy ukrywa się je przed dzieckiem, nigdy się go nie oszuka. Ono czuje, chociaż nie uświadamia sobie tego, że w domu nie ma miłości.

Sprawa szkoły także może być trudna. Twoja żona może chcieć posłać dziecko do szkoły koedukacyjnej, podczas gdy ty być może chcesz posłać je do szkoły prywatnej. Może powstać konflikt. Chyba najgorszy efekt wystąpić może wtedy, gdy ty albo twoja żona jesteście wyznania rzymskokatolickiego. W tym wypadku nie potrafię nic doradzić. Przepaść ideologiczna czy religijna nazbyt często jest nie do przekroczenia. Mogę jedynie powiedzieć, że niektórzy z moich najbardziej trudnych uczniów byli dziećmi rodziców mających różne zdania na temat szkoły. Chłopiec, którego ojciec był przeciwnikiem Summerhill, ale zgodził się nań dla świętego spokoju, nigdy nie zrobił tutaj znaczących postępów, ponieważ wiedział, że jego ojciec w gruncie rzeczy nie akceptował tej szkoły. Taka sytuacja jest tragiczna dla każdego dziecka, które się w niej znajduje. Jego poczucie bezpieczeństwa jest stale zagrożone, ponieważ boi się ono, że ojciec któregoś dnia zdecyduje, by przenieść je do szkoły stosującej dyscyplinę.

Niemniej jednak należy się spodziewać pewnego antagonizmu między rodzicem a nauczycielem. Nauczyciele mają tego świadomość, a niektórzy z nich bardzo się starają doprowadzić do bliższych kontaktów z rodzicami przez spotkania w szkole. Nauczyciele powinni uświadomić sobie to, że ich wpływ na dzieci nigdy nie będzie tak ważny jak wpływ rodziców.

154

Z tego też powodu beznadziejne są usiłowania wyleczenia trudnego dziecka, jeżeli w domu nadal panuje atmosfera, która spowodowała, że to dziecko zaczęło przysparzać problemów.

Rodzice muszą liczyć się z faktem że, prędzej czy później, dzieci muszą wyzwolić się od nich. Oczywiście, nie mam na myśli tego, że dzieci powinny opuścić swoich rodziców i nigdy więcej ich nie widywać. Chodzi mi o wyzwolenie psychiczne; pozbycie się dziecinnej zależności od domu. Naturalne są starania ze strony matki zmierzające do utrzymania dzieci w zależności od siebie. Znam wiele takich domów, gdzie córka nie wyszła za mąż, by opiekować się rodzicami na starość. Uprzytamniam sobie, że w większości przypadków były to nieszczęśliwe domy.

Jedna część psychiki córki pcha ją do pójścia w świat i rozpoczęcia własnego życia. Druga część, ta obowiązkowa, zmusza ją do pozostania z rodzicami. Przeżywa ona stały wewnętrzny konflikt, który przejawia się zwykle w formie irytacji: Oczywiście, kocham matkę, ale ona jest

czasami tak męcząca! Obecnie tysiące kobiet na świecie ma najnudniejszą pracę pod słońcem – przygotowywanie

posiłków, zmywanie naczyń, pranie, prasowanie, sprzątanie. Są one nie opłacanymi gosposiami, a ich życie jest monotonne. Gdy rodzina opuszcza gniazdo, praca matki jest skończona. Gniazdo, z którego odleciały świeżo opierzone pisklęta, jest opustoszałe, a matce należy raczej współczuć niż ją potępiać. Macierzyńskie skłonności powodują, że chce ona utrzymać swoje zajęcie przez jak najdłuższy czas – nawet jeśli niechcący powoduje w ten sposób cierpienie własnego dziecka. Wszystko to wskazuje na fakt oczywisty, a mianowicie, że każda zamężna kobieta powinna mieć jakiś zawód, do którego mogłaby wrócić, gdy wypełni już swoje macierzyńskie obowiązki.

Rodzic jest bogiem, do tego zazdrosnym. Rodzic może, zgodnie z prawem, powiedzieć: Ukształtuję moje dziecko tak! Matka i ojciec mogą bić swoje dziecko, terroryzować je, czynić jego życie nieszczęśliwym. Prawo może się wtrącić tylko wtedy, gdy wyrządzona zostaje zbyt duża krzywda fizyczna. Jednakże nie może ono w ogóle ingerować, choćby nie wiadomo jaką wyrządzano dziecku krzywdę psychiczną. Tragedia polega na tym, iż rodzic wierzy, że zawsze robi to, co najsłuszniejsze.

Wielka nadzieja ludzkości leży w tym, że rodzice będą działać w najsłuszniejszy sposób, jeżeli świadomie są po stronie dziecka w jego rozwoju do wolności w pracy, wiedzy i miłości. Jeżeli ta książka pomogła chociaż jednemu rodzicowi w uświadomieniu sobie olbrzymiego, dobrego albo złego wpływu, jaki wywiera on na dziecko, to nie została napisana na próżno.

155

CZĘŚĆ VII PYTANIA I ODPOWIEDZI

NA TEMATY OGÓLNE

Mówisz o całej ludzkości, że jest wrogo nastawiona do życia. Co przez to rozumiesz? Ani ja,

ani moi przyjaciele, nie jesteśmy wrogo nastawieni do życia.

W ciągu mojego życia przeżyłem już dwie straszne wojny, a być może dożyję trzeciej, dużo

straszniejszej. Miliony młodych ludzi w nich poległy. Gdy byłem chłopcem, mężczyźni ginęli za interesy Imperium w południowej Afryce. Od 1914 do 1918 tracili życie w „wojnie o zakończenie wszystkich wojen”. Od 1939 do 1945 umierali, żeby pokonać faszyzm. Jutro wielu może zginąć, żeby pokonać czy popierać komunizm. Znaczy to, że ogromne masy ludzi są gotowe, na rozkaz władz centralnych, poświęcić życie swoje i swoich dzieci dla spraw, które nie dotyczą ich jednostkowego życia.

Jesteśmy przeciwko życiu i za śmiercią, jeżeli jesteśmy pionkami w rękach polityków, kupców czy wyzyskiwaczy. Jesteśmy pionkami, ponieważ uczy się nas postrzegać życie negatywnie, pokornie dostosowywać się do apodyktycznego społeczeństwa i być gotowym na śmierć za ideały naszych panów. Tylko w romantycznych powieściach ludzie umierają za miłość; w rzeczywistości umierają przez nienawiść.

To aspekt tłumu. Natomiast jednostka jest na co dzień wrogo nastawiona do życia. Jej życie uczuciowe jest w większości niezadowalające; jej przyjemności są przeważnie tandetne, byle jakie, eskapistyczne. Człowiek jest moralizatorem, to znaczy kimś, kto uważa naturalne życie za złe, czy w najlepszym wypadku nieodpowiednie i zgodnie z tym przekonaniem kształci swoje dzieci.

W żadnym przyjaźnie do życia nastawionym dziecku nie wywoływano by poczucia winy w związku z seksem, nauką szkolną, Bogiem, manierami, czy dobrym zachowaniem. Żaden przychylny życiu rodzic czy nauczyciel nigdy nie uderzyłby dziecka. Żaden tak nastawiony obywatel nie tolerowałby naszego kodeksu karnego, wieszania, karania homoseksualistów, naszego stosunku do nieślubnych dzieci. Żaden sprzyjający życiu człowiek nie siedziałby w kościele i nie twierdził, że jest nędznym grzesznikiem.

Chciałbym, żeby było jasne: że nie jestem zwolennikiem libertynizmu. Test zawsze wygląda następująco: Czy to, co robi pan X, jest naprawdę krzywdzące dla kogokolwiek innego? Jeżeli odpowiedź jest negatywna, wtedy przeciwnicy pana X postępują w sposób wrogi wobec życia.

Można argumentować w inny sposób wskazując na przyjazne nastawienie do życia młodych ludzi, którzy tańczą, chodzą na wędrówki, grają, ganiają do kina, na koncerty, do teatru. Niewątpliwie jest w tym coś, ponieważ młodzież jest tak niesamowicie żywa i optymistyczna, że znajduje sobie przyjemności nawet wtedy, gdy są one zakazywane przez autorytet. Pragnienie to utrzymuje się w późniejszym życiu, tak więc człowiek jest ambiwalentny, szuka przyjemności i jednocześnie jej się boi.

Gdy używam określenia wrogo nastawiony do życia, nie mam na myśli szukającego śmierci. Ma to znaczyć: taki, który lęka się życia bardziej niż śmierci. To, że jest się wrogo nastawionym do życia, nie oznacza, że sprzyja się śmierci. Być wrogo nastawionym do życia to być zwolennikiem autorytetu, zwolennikiem zinstytucjonalizowanej religii, zwolennikiem represji i ucisku albo przynajmniej niewolniczo ich przestrzegać.

Spróbuję podsumować. Przyjazne nastawienie do życia to przyjemność, zabawa, miłość, interesująca praca, hobby, śmiech, muzyka, taniec; to poszanowanie dla innych i wiara w ludzi. Wrogie nastawienie do życia to obowiązek, posłuszeństwo, korzyść i władza. W historii jak dotąd

156

zwyciężała wroga postawa wobec życia i to się nie zmieni, dopóki młodzież będzie się kształcić w taki sposób, żeby pasowała do dzisiejszych wyobrażeń dorosłych.

Czy nie sądzisz, że większość nieszczęść ludzkości zniknęłaby, gdyby problemy ekonomiczne

milionów ludzi na świecie zostały rozwiązane? Uświadomienie sobie tego, że nasz trening w domu i szkole prowadzi do szarego,

monotonnego życia większości ludzi, nie przynosi satysfakcji. Och, tak, nudne zajęcia w sklepach czy biurach są konieczne; natomiast tym, co nie jest konieczne, jest martwota ludzi, którzy nienawidzą swoich biurek czy lad sklepowych, którzy muszą szukać ukojenia dla wygłodzonych uczuć w tandetnych filmach, na wyścigach psów, w czasopismach i gazetowych opisach sensacji czy zbrodni.

Milionerzy ze swoimi cadillacami nie są wewnętrznie bardziej szczęśliwi niż tragarze na kolei. Rzecz w tym, że żaden człowiek nie potrafi cieszyć się komfortem czy bezpieczeństwem ekonomicznym, jeżeli jego dusza jest wroga wobec życia i miłości. Biednych i bogatych łączy to, że jedni i drudzy zostali wychowani w świecie, który jest nieprzychylny miłości, boi się miłości i robi z niej nieprzyzwoity żart.

Wielu z tych, którzy zgadzają się, że większość ludzi jest nieszczęśliwa, powie, że rozwiązanie wszystkich problemów ekonomicznych zapewni życie pełne, zadowalające i wolne. Jeśli o mnie chodzi, nie potrafię w to uwierzyć. Ta odrobina wolności ekonomicznej, którą widzieliśmy, nie była nazbyt zachęcająca. To, że stać nas na elektryczne kuchnie, nie prowadzi bynajmniej do większego szczęścia czy mądrości; pozwala jedynie na większą wygodę, która szybko zostaje automatycznie akceptowana i traci wartość emocjonalną.

Nasze metody kształtowania charakteru uczyniły z Anglii kraj, któremu się powiodło, gdy chodzi o sferę materialną; zapewniły nam wysoki standard życia. I to wszystko, co można uznać za sukces. Ludzie, ogólnie biorąc, są nadal nieszczęśliwi. Nie, wyłącznie ekonomiczne rozwiązanie, samo w sobie, nigdy nie uwolni świata od nienawiści i nieszczęść, zbrodni i skandalu, nerwicy i chorób.

Co można zrobić w przypadku nieszczęśliwego małżeństwa?

Niektórzy rodzice z klasy średniej szukają pomocy w psychoanalizie, co bardzo często kończy się rozpadem małżeństwa. Lecz gdyby nawet była ona bardziej skuteczna, nie można przecież poddać świata psychoanalizie. Praca terapeutyczna z poszczególnymi ludźmi jest sprawą błahą, która nie jest w stanie wystarczająco wpłynąć na masy.

Rozwiązanie korzystne dla całej ludzkości leży we właściwym wychowywaniu młodych; nie w leczeniu neurotyków. Muszę wyznać, że nie mam nic do powiedzenia w sprawie rozwiązania problemu dzisiejszego małżeństwa. To brutalne, ale jeżeli pan i pani Brown są ze sobą nieszczęśliwi dlatego, że zostali wychowani we wrogiej wobec życia atmosferze, to nic nie można na to poradzić.

Brzmi to jak przesadny pesymizm. Można być optymistą tylko wtedy, gdy dokłada się wszelkich starań, by traktować dzieci w taki sposób, żeby nie nienawidziły one seksu i życia. Za każdym razem, gdy widzę dziecko, które dostaje klapsa, dziecko, które jest okłamywane, dziecko zawstydzane z powodu jego nagości, dostrzegam z żalem i to, że wyrośnie ono na pełnego nienawiści męża czy żonę.

157

Czy uważasz za ważne to, by obydwie osoby w małżeństwie były na takim samym poziomie

intelektualnym?

Intelektualna strona małżeństwa jest drugorzędna. Małżeństwo mózgów jest nudne i zimne; podczas gdy małżeństwo serc jest ciepłe i obdarzające. Natura nie powoduje, że mężczyzna czy kobieta zakochuje się z powodu intelektualnej sprawności partnera. Jednakże później, gdy pociąg seksualny słabnie, wspólne zainteresowania intelektualne przyczyniają się do szczęścia partnerów. Takie samo poczucie humoru być może najlepiej rokuje, jeśli chodzi o długie i szczęśliwe małżeństwo.

Co jest powodem nadmiernego martwienia się pracą oraz dlaczego tak wielu młodych ludzi

popełnia samobójstwo? Wątpię, czy jakiekolwiek dziecko kiedykolwiek martwiło się pracą. To częste zmartwienie

ma głębsze źródło; prawie za każdym razem wypływa ono z poczucia grzechu w związku z masturbacją. Dzieci wolne od poczucia winy w związku z masturbacją są zwykle bystre i pełne zapału w pracy.

Stekel powiedział: „Samobójstwo jest ostatnim aktem seksualnym”. Zakaz masturbacji powoduje, że dziecko nienawidzi swojego ciała i duszy, a samobójstwo jest logiczną reakcją. Jeżeli ciało jest tak nędzne, to im szybciej się go pozbędzie, tym lepiej.

Jakie jest twoje zdanie na temat służb socjalnych?

Mam dużo szacunku dla pracowników socjalnych, którzy docierają do domów trudnych dzieci w slumsach. Wykonują dobrą pracę. Ale czy ich praca dociera dostatecznie głęboko?

Nikt nie może oczekiwać od nich psychoanalizowania matek i ojców. Wszyscy wiedzą, że ich praca jest żmudna. Nie są jednak w stanie zlikwidować slumsów, które powodują, że dzieci stają się aspołeczne. Ani też nie mogą zlikwidować ignorancji rodziców, którzy upośledzają rozwój dziecka przez złe odżywianie czy traktowanie seksu jako plugawej przygody w ciemnym klozecie.

Pracownicy socjalni są bohaterami. Usiłują pomóc młodzieży w pokonaniu zła biednego domu. Nawet gdyby pracownik socjalny całkowicie wierzył w swobodę dla dzieci, jak mógłby zastosować takie zasady w slumsach? Czy mógłby powiedzieć do jakiejś matki: „Pani Green, pani syn kradnie dlatego, że jego pijany ojciec go bije; że gdy miał dwa lata, dała mu pani klapsa za to, że bawił się swoim penisem; dlatego że nigdy nie okazywaliście mu miłości”? Czy pani Green zrozumiałaby?

Nie twierdzę, że tej kobiety nie można by reedukować. Natomiast twierdzę, że nie można jej reedukować za pomocą słów pracownika socjalnego, czy też kogokolwiek innego. W tym wypadku problem jest częściowo ekonomiczny. Od zlikwidowania slumsów należałoby przynajmniej zacząć.

NA TEMAT SUMMERHILL

Jak rozwija się siła woli dziecka w systemie Summerhill? Jeżeli dziecku wolno robić, co mu

się podoba, jak może ono rozwinąć samokontrolę? W Summerhill dziecko nie może robić wszystkiego, co mu się podoba. Jego własne prawa

otaczają je ze wszystkich stron. Wolno mu robić to, co chce, jedynie i wyłącznie w sprawach, które jego samego dotyczą. Może bawić się przez cały dzień, jeśli chce, ponieważ praca i nauka są sprawami jedynie jego. Natomiast nie wolno mu grać na trąbce w klasie, gdyż to przeszkadzałoby innym.

158

Ostatecznie, co to jest siła woli? Mógłbym zmusić się siłą woli do tego, żeby rzucić palenie, lecz nie mogę siłą woli zmusić się do miłości czy też do tego, żebym polubił botanikę. Nikt nie jest w stanie zmusić siebie do tego, by być dobrym czy też, jeśli już o to chodzi, złym.

Nie można nauczyć kogoś, by miał silną wolę. Jeżeli kształci się dzieci w atmosferze wolności, będą one bardziej świadome samych siebie, ponieważ wolność pozwala na to, by coraz więcej podświadomego stało się świadome. Dlatego też większość dzieci w Summerhill ma nieliczne wątpliwości na temat życia. One wiedzą, czego chcą. I przypuszczam także, że to zdobędą.

Pamiętajmy, że to, co nazywane bywa słabą wolą, jest zazwyczaj oznaką braku zainteresowania. Słaba osoba, którą łatwo nakłonić do gry w tenisa, gdy nie ma na to ochoty, jest kimś, kto nie ma pojęcia o tym, co go naprawdę interesuje. System niewolniczej dyscypliny sprzyja temu, że taki ktoś pozostaje człowiekiem płytkim, o słabej woli.

Jeżeli jakieś dziecko w Summerhill robi coś niebezpiecznego, czy pozwalacie mu na to? Oczywiście, że nie. Ludzie tak często nie są w stanie zrozumieć, że swoboda dla dzieci nie

oznacza bycia idiotą. Nie pozwalamy naszym maluchom decydować, kiedy powinny iść spać. Strzeżemy je przed niebezpieczeństwami ze strony urządzeń, samochodów, potłuczonego szkła czy głębokiej wody.

Nigdy nie należy obarczać dziecka odpowiedzialnością, do której nie jest jeszcze przygotowane. Lecz pamiętajmy, że połowa grożących dzieciom niebezpieczeństw jest wynikiem złej edukacji. Dziecko, które niebezpiecznie bawi się ogniem to dziecko, któremu nie pozwolono poznać prawdy na temat ognia.

Czy dzieci z Summerhill cierpią z powodu tęsknoty za domem? Zauważyłem, że gdy nieszczęśliwa matka przywozi nowe dziecko do szkoły, ono trzyma się

jej kurczowo całe we łzach i krzyczy, żeby je zabrać do domu. Zauważyłem także, że jeśli takie dziecko nie wrzeszczy wystarczająco głośno, matka jest zirytowana. Ona chce, żeby jej dziecko tęskniło za domem; im bardziej dziecko tęskni, tym bardziej ją kocha. Nieraz takie „biedactwo” w pięć minut po odjeździe matki bawi się zadowolone.

Trudno powiedzieć, dlaczego dziecko z nieszczęśliwego domu tęskni za nim, gdy zaczyna szkołę. Możliwe, że nieszczęśliwy dom wywołuje w nim ostry niepokój. Dziecko zastanawia się, co też się tam teraz dzieje. Najbardziej prawdopodobne wyjaśnienie jest takie, że nieszczęśliwa matka, której miłość do małżonka doznaje niepowodzeń, przenosi zbyt wiele swojej miłości i nienawiści na dzieci.

Tęsknota za domem jest zwykle oznaką złego domu; domu w którym jest zbyt dużo nienawiści. Tęskniące za domem dziecko tęskni nie za miłością tego domu, lecz za jego konfliktami i ochroną. Choć brzmi to paradoksalnie, bynajmniej tak nie jest, gdy uzmysłowimy sobie fakt, że im bardziej nieszczęśliwy dom, tym bardziej dziecko szuka ochrony. Nie ma ono życiowej kotwicy, więc wyolbrzymia to zakotwiczenie, które nazywa domem. Gdy jest z dala od niego, idealizuje go. Tęskni nie za domem, jaki zna, lecz za domem, jaki chciałoby mieć.

Czy przyjmujecie do Summerhill dzieci spóźnione w rozwoju? Oczywiście. Wszystko zależy od tego, co rozumiesz przez „spóźnione”. Nie przyjmujemy

dzieci upośledzonych umysłowo, ale dziecko, które jest spóźnione w nauce, to zupełnie inna historia. W szkole wiele jest dzieci opóźnionych, ponieważ jest ona dla nich zbyt nudna.

159

W Summerhill kryterium opóźnienia nie ma nic wspólnego z testami, sumami i stopniami. W wielu wypadkach opóźnienie znaczy po prostu, że dziecko przeżywa podświadomy konflikt i ma nieczyste sumienie. Jak więc może się interesować arytmetyką czy historią, jeżeli jego nieświadomy konflikt to: „Czy jestem zły, czy nie?”

Mam do tej sprawy silny emocjonalny stosunek, ponieważ jako dziecko po prostu nie byłem w stanie się uczyć. Miałem kieszenie pełne rozmaitych kawałków żelaza i mosiądzu; gdy oczy patrzyły w książkę, myśli wędrowały do moich skarbów.

Rzadko trafiałem na spóźnionego chłopca czy dziewczynę, którzy nie mieliby potencjalnych twórczych możliwości; a ocenianie jakiegokolwiek dziecka na podstawie jego postępów szkolnych jest bezużyteczne i zgubne.

Przypuśćmy, że jakieś dziecko odmówi zapłacenia kary nałożonej na nie przez Ogólne

Spotkanie Szkoły? Dzieci nigdy tak nie robią. Ale przypuszczam, że odmówiłyby w przypadku gdyby czuły się

niesprawiedliwie potraktowane. Jednak nasz system odwoławczy usuwa wszelkie poczucie niesprawiedliwości.

Mówisz, że dzieci w Summerhill mają czyste umysły. Co to znaczy? Czysty umysł to taki, którego nie można zaszokować. Fakt, że jest się zaszokowanym

pokazuje, że masz jakieś zahamowanie, które powoduje, że interesujesz się tym, co cię szokuje. Wiktoriańskie kobiety szokowało słowo noga, ponieważ były one niemoralnie zainteresowane

długimi rzeczami. Były to rzeczy seksualne, rzeczy represjonowane. W atmosferze takiej jak w Summerhill, gdzie nie ma tabu seksualnego i gdzie nie łączy się seksu z grzechem, dzieci nie mają potrzeby robienia z płci, przez szepty i pożądliwe spojrzenia, sprawy nieczystej. Są szczere w sprawach seksu, tak jak są szczere we wszystkich innych sprawach.

Gdy siedmioletni Willie wrócił do domu po pierwszym semestrze w Summerhill, używał tak

mocnych słów, że sąsiedzi nie pozwalali mu bawić się z ich dziećmi. Co powinnam zrobić w tej

sprawie? Nieszczęśliwe to, smutne i bolesne dla Williego, ale jaka jest alternatywa? Jeżeli twoich

sąsiadów szokuje kilka choler, to są oni zahamowanymi ludźmi, którzy nie powinni stykać się z twoim synem.

Co dzieci z Summerhill myślą na temat kina? Oglądają wszelkiego rodzaju filmy. Nie mamy cenzury. W efekcie do czasu zanim opuszczą

szkołę, mają dobrze wyrobiony osąd w tej kwestii. Nierzadko jakieś starsze dziecko nie idzie do kina z racji tego, że film – jego zdaniem – nie zapowiada się interesująco. Starsi uczniowie, którzy obejrzeli wielkie filmy francuskie, włoskie i niemieckie są bardzo krytyczni, gdy chodzi o przeciętną hollywoodzką produkcję. Chłopców przed okresem dojrzewania nudzą filmy o miłości.

160

Co robisz z dzieckiem, które niegrzecznie odpowiada? Żadne dziecko w Summerhill nigdy nie odpowiada niegrzecznie. Dziecko robi tak tylko

wtedy, gdy traktowane jest jak ktoś gorszy przez kogoś, kto jest pełen godności. My w Summerhill mówimy językiem dzieci. Gdyby jakiś nauczyciel uskarżał się na to, że dzieci niegrzecznie mu odpowiadają, wiedziałbym, że z niego niewypał.

Co robisz z dzieckiem, które nie chce wziąć lekarstwa? Nie wiem. W Summerhill nigdy nie mieliśmy dziecka, które odmówiłoby przyjęcia lekarstwa.

Nasza dieta jest tak zrównoważona, że chorowanie nie jest szkolnym problemem. Czy starsze dzieci w Summerhill opiekują się młodszymi? Nie, młodszymi dziećmi nie trzeba się opiekować. Są zbyt zajęte swoimi własnymi, ważnymi

sprawami. Czy miałeś kiedyś w szkole kolorowych uczniów? Tak, mieliśmy w Summerhill dwóch kolorowych uczniów; i o ile widziałem, inne dzieci nie

były świadome koloru ich skóry. Jeden z tych kolorowych chłopców znęcał się nad słabszymi i był nie lubiany; drugi był bardzo sympatyczny i niezwykle popularny.

Czy macie w Summerhill jakichś skautów? Nie, nie sądzę, żeby nasi chłopcy strawili jeden dobry uczynek dziennie. Robienie jednego

dobrego uczynku na dzień pachnie kołtuństwem. Jest wiele dobrych rzeczy w ruchu skautowskim, ale jak dla mnie jest on zepsuty przez próby podźwignięcia poziomu moralnego oraz burżuazyjne pojmowanie dobra, zła i czystości.

W mojej szkole nigdy nie wyrażałem żadnej opinii na temat skautów. Z drugiej strony, nigdy nie słyszałem, by jakikolwiek chłopiec z naszej szkoły wykazywał jakieś zainteresowanie tym ruchem.

Jak postępujesz z dzieckiem wychowanym w szczerze religijnym domu? Czy pozwalasz

takiemu dziecku na praktyki religijne w Summerhill? Tak, dziecko może praktykować religię bez strachu przed jakimiś nieprzychylnymi

komentarzami ze strony nauczycieli czy uczniów. Lecz stwierdzam, że żadne dziecko nie chce uprawiać praktyk religijnych, gdy jest wolne.

Niektórzy nowi uczniowie chodzą do kościoła przez kilka niedziel, po czym przestają. Kościół jest nudny. Nie znajduję żadnej oznaki, która wskazywałaby na to, że praktyki religijne są naturalne u dzieci. Gdy zmyje się poczucie grzechu, modlitwa nie znajduje zastosowania.

Ogólnie rzecz biorąc, dzieci z religijnych domów są nieszczere i zahamowane. Jest to nieuniknione w systemie religijnym, który utracił swoje pierwotne umiłowanie życia i koncentruje się na lęku przed śmiercią. Można wpoić dziecku strach przed Bogiem, ale nie miłość do Boga. Wolne dzieci nie potrzebują religii, ponieważ ich życie jest duchowo twórcze.

161

Czy dzieci w Summerhill interesują się polityką? Nie. Być może jest tak dlatego, że są to dzieci z klasy średniej, które nigdy nie zaznały biedy.

W szkole obowiązuje zasada, że nauczycielom nie wolno podejmować prób wpływania na dzieci w sprawach polityki. Polityka, podobnie jak religia, jest sprawą osobistego wyboru, którego dziecko powinno dokonywać w życiu później, gdy dorasta.

Gdyby mój były uczeń został premierem, obawiałbym się, że Summerhill nie spełniła swojego zadania.

Czy jacyś uczniowie Summerhill wstępują później do wojska? Jak do tej pory tylko jeden uczeń wstąpił do wojska – do RAF-u. Możliwe, że wojsko jest za

mało twórcze na to, by przyciągać wolne dzieci. Walka, ostatecznie, jest destrukcją. Dzieci z Summerhill walczyłyby za swój kraj z równą gotowością jak inne, ale prawdopodobnie chciałyby dokładnie wiedzieć, o co walczą.

Nasi starsi uczniowie walczyli w czasie drugiej wojny światowej i kilku z nich zginęło. Dlaczego twoi chłopcy i dziewczyny śpią w osobnych pokojach? Cóż, Summerhill jest szkołą w Anglii i musimy pamiętać o obyczajach i prawach tutaj

obowiązujących.

NA TEMAT WYCHOWANIA

Czy sądzisz, że matka, która czyta twoje książki lub słucha twoich wykładów, będzie traktować

swoje dziecko inaczej i lepiej – gdy już wie? Czy lekarstwo dla skrzywdzonych dzieci leży w

dostarczeniu wiedzy rodzicom? Zaborcza matka, czytając tę książkę, może mieć bardzo nieczyste sumienie i zawoła: „Nie

potrafię się powstrzymać od takiego postępowania. Nie chcę zniszczyć mojego dziecka. Łatwo ci stawiać diagnozę, ale co jest lekarstwem?”

Ma rację. Co jest lekarstwem? Czy w ogóle jest lekarstwo? To pytanie jest zbyt szerokie. Jakie jest lekarstwo dla kobiety, której życie jest nudne i pełne lęków? Jakie jest lekarstwo dla

mężczyzny, który ma niezwykle wysokie mniemanie o swoim impertynenckim synu? I najgorsze ze wszystkiego, jakie jest lekarstwo, gdy rodzice są ignorantami w tym, co robią i oburzają się na najmniejszą nawet sugestię, że postępują niewłaściwie?

Nie, wiedza jako taka nie pomoże, jeżeli rodzic nie jest emocjonalnie gotowy do jej przyjęcia i nie ma wewnętrznych imperatywów działania zgodnie z tą nową wiedzą, która do niego dociera.

Dlaczego tak wiele mówisz o tym, że dziecko powinno być szczęśliwe? Czy ktokolwiek jest

szczęśliwy? Niełatwo odpowiedzieć na to pytanie, ponieważ słowa wprowadzają zamęt. Oczywiście, że

nikt z nas nie jest szczęśliwy przez cały czas; bolą nas zęby, mamy nieudane romanse, nudną pracę. Jeżeli słowo „szczęście” w ogóle coś znaczy, to oznacza ono wewnętrzne dobre

samopoczucie, poczucie równowagi, uczucie zadowolenia z życia. Może istnieć tylko wtedy, gdy człowiek czuje się wolny.

162

Wolne dzieci mają twarze otwarte, bez lęku; dzieci poddawane dyscyplinie wyglądają na zastraszone, przygnębione, pełne lęku.

Szczęście można by zdefiniować jako stan posiadania minimalnych zahamowań. Szczęśliwa rodzina mieszka w domu pełnym miłości; nieszczęśliwa – w domu pełnym napięcia.

Stawiam szczęście na pierwszym miejscu, ponieważ rozwój uważam za najważniejszy. Lepiej jest być wolnym i zadowolonym i nie wiedzieć, co to jest ułamek dziesiętny niż zdać egzaminy szkolne i mieć twarz pokrytą trądzikiem. Nigdy nie widziałem trądziku na twarzy szczęśliwego i wolnego nastolatka.

Jeżeli dziecku zostawia się całkowitą swobodę, to po jakim czasie uświadamia ono sobie, że

samodyscyplina jest podstawową sprawą w życiu; czy ono w ogóle kiedykolwiek to zrozumie? Nie istnieje nic takiego jak całkowita swoboda. Każdy, kto na wszystko dziecku pozwala,

kroczy po niebezpiecznej drodze. Nikt nie jest całkowicie wolny społecznie, ponieważ prawa innych muszą być szanowane. Ale każdy powinien mieć wolność osobistą.

Podam konkretny przykład: nikt nie ma prawa zmuszać chłopca, by uczył się łaciny, ponieważ nauka jest sprawą osobistego wyboru; ale gdy na lekcji łaciny chłopiec przez cały czas wygłupia się, klasa powinna go wyrzucić, ponieważ narusza on wolność innych.

Natomiast jeśli chodzi o samodyscyplinę, jest to rzecz nieokreślona. Zbyt często chodzi o dyscyplinowanie własnego ja narzuconego przez moralne poglądy dorosłych. Prawdziwa samodyscyplina nie zawiera represji czy przyzwolenia. Bierze ona pod uwagę prawa i szczęście innych. Skłania jednostkę do przemyślanego szukania sposobów pokojowego współżycia z innymi ludźmi przez uznawanie elementów ich punktu widzenia.

Czy ty rzeczywiście uważasz za właściwe pozwalanie chłopcu, który jest z natury leniwy,

na wybranie łatwej drogi robienia tego, co chce i marnowanie czasu? Jak nakłaniasz go do pracy,

jeżeli on czuje do niej wstręt? Lenistwo nie istnieje. Leniwy chłopiec jest albo fizycznie chory albo też nie interesuje się

rzeczami, którymi zdaniem dorosłych powinien się zajmować. Nigdy nie widziałem, żeby jakieś dziecko, które przyszło do Summerhill, zanim ukończyło

dwanaście lat, było leniwe. Niejeden „leniwy” chłopiec przyszedł do Summerhill z surowej szkoły. Taki chłopiec pozostaje „leniwy” jeszcze przez całkiem długi czas; do chwili, aż wyzdrowieje ze swojej edukacji. Nie nakłaniam go do wykonywania przykrej dla niego pracy, ponieważ nie jest do tego gotowy. Tak jak ty czy ja, będzie musiał później w życiu wykonać niejedną rzecz, której nie znosi; ale jeżeli pozwoli mu się w pełni zaspokoić potrzebę zabawy teraz, będzie potrafił później stawić czoło wszelkim trudnościom. O ile mi wiadomo, żaden były uczeń Summerhill nie został nigdy oskarżony o lenistwo.

Czy sądzisz, że pieszczenie dzieci jest dobre? Kiedyś, gdy moja córka Zoe była mała, przestraszyła się i rozpłakała, gdy trzasnęły drzwi.

Moja żona wzięła ją na ręce, przytuliła, a potem trzymała w taki sposób, że mała mogła swobodnie kopać nogami.

Zauważając jakieś oznaki sztywnienia, rodzice powinni bawić się z dzieckiem w taki sposób, żeby mogło się ono swobodnie poruszać. Udawana walka jest skuteczna w przypadku cztero-, pięcioletnich dzieci; walka, którą ja zawsze muszę przegrać. Śmiech doskonale uwalnia emocje i napięcie ciała, a zdrowe dziecko dużo się śmieje. Łaskotanie w żebra często wywołuje atak radosnego śmiechu. W tym miejscu powinienem wspomnieć o szkole psychologii dziecka, która nie

163

pochwala dotykania dziecka z racji tego, że można w nim wytworzyć fiksację na ojca czy matkę. Jestem pewien, że to nonsens. Nie ma w ogóle żadnego powodu, dla którego rodzice nie mieliby pieścić swoich dzieci, łaskotać ich, głaskać czy poklepać po ramieniu.

Należy zignorować tych onieśmielonych życiem psychologów, którzy mówią ci, żebyś nigdy nie brał dziecka do swojego łóżka, nigdy go nie łaskotał. Nieświadoma myśl, która kryje się za tym zakazem to ta, że kontakt cielesny mógłby wywołać emocje seksualne u dziecka. Mogłoby być takie niebezpieczeństwo, lecz tylko wtedy, gdyby rodzic był na tyle neurotyczny, by znajdować egocentryczną przyjemność w fizycznym kontakcie z dzieckiem; jednak ja piszę dla mniej więcej normalnych ludzi – nie dla rodziców, którzy sami są jeszcze niemowlętami.

Co może zrobić postępowy rodzic w sprawie agresywności innych dzieci? Jeżeli rodzice poślą Williego do prywatnej szkoły, w której musi on spotkać się z

okrucieństwem, agresją i złośliwością innych dzieci, to czy mają pozwolić Williemu samodzielnie odkryć fakt, że może zostać zraniony przez nienawiść i przemoc?

Gdy Peter miał trzy lata, jego ojciec powiedział mi, że nauczy go boksować się, żeby mógł walczyć z nienawiścią innych. Żyjąc w tak zwanym chrześcijańskim świecie, w którym nadstawienie drugiego policzka jest oznaką nie miłości i życzliwości, lecz tchórzostwa, ten ojciec miał rację. Jeżeli nie zrobimy czegoś pozytywnego, stawiamy nasze samokontrolujące się dzieci w dużo gorszej niż inne sytuacji.

Jakie jest twoje zdanie na temat kary cielesnej? Kara cielesna jest zła, ponieważ jest okrutna i pełna nienawiści. Wywołuje nienawiść zarówno

u tego, kto ją wymierza jak i tego, kto ją dostaje. Jest podświadomą perwersją seksualną. W społecznościach, w których represjonuje się masturbację, kara wymierzona jest w ręce – środek masturbacji. W szkołach, gdzie represjonowany jest homoseksualizm, chłoszcze się tyłek – obiekt pożądania. Religijna nienawiść do nędznego ciała powoduje, że kara cielesna jest popularna w religijnych regionach kraju.

Kara cielesna jest zawsze aktem przeniesienia. Wymierzający karę nienawidzi samego siebie i przenosi tę nienawiść na dziecko. Matka, która daje klapsa swojemu dziecku, nienawidzi samej siebie; a w konsekwencji nienawidzi dziecka.

W przypadku nauczyciela i licznej klasy, używanie pasa jest nie tyle kwestią nienawiści, co wygody. Jest to łatwy sposób. Najlepszym sposobem zlikwidowania go byłaby likwidacja licznych klas. Gdyby szkoła była miejscem zabawy, ze swobodą wyboru w kwestii uczęszczania na lekcje, bicie dzieci automatycznie by zniknęło. W szkołach, w których nauczyciele znają swój zawód, nigdy nie stosuje się kar cielesnych.

Czy ty naprawdę uważasz, że sposobem na przełamanie złego nawyku jest pozwalanie

dzieciom na to, by tkwiły w złych nałogach? Nałogi? Kto uważa je za nałogi? Złe nawyki? Chodzi ci chyba o masturbację? Łamiąc jakiś nawyk siłą, nie leczysz go. Jedynym lekarstwem jest pozwolenie dziecku na

całkowite zaspokojenie danego zainteresowania. Dzieci, którym wolno się masturbować, robią to znacznie rzadziej niż dzieci, którym się tego zabrania.

Bicie zawsze przedłuża gmeranie w spodniach. Wiązanie rąk niemowlętom powoduje, że stają się one onanistami na całe życie. Tak zwane złe nawyki wcale nie są złe; są one naturalnymi skłonnościami. Określenie „złe nawyki” jest wynikiem rodzicielskiej ignorancji i nienawiści.

164

Czy prawidłowe wychowanie w domu przeciwdziała złemu nauczaniu w szkole? Przeważnie tak. Głos domu jest silniejszy niż głos szkoły. Jeżeli dom jest wolny od strachu

i kary, dziecko nie uwierzy, że szkoła ma rację. Rodzice powinni powiedzieć dzieciom, co myślą o złej szkole. Zbyt często rodzice mają

jakieś absurdalne poczucie lojalności w stosunku do najgłupszego nawet nauczyciela. Jaki jest twój stosunek do bajek i św. Mikołaja? Dzieci bardzo lubią bajki, a to już wystarcza, żeby je aprobować. Jeżeli natomiast chodzi o św. Mikołaja, to nie wydaje mi się, że trzeba się nim przejmować,

ponieważ dzieci szybko uczą się prawdy na ten temat. Ale jest jakiś dziwny związek między nim a historią o bocianie. Rodzice, którzy chcą, żeby ich dzieci wierzyły w Mikołaja, często okłamują swoje dzieci w sprawach dotyczących narodzin.

Ja sam nigdy nie mówię dzieciom o Mikołaju. Gdybym to robił, to nasze czterolatki chyba by mnie wyśmiały.

Mówisz, że tworzenie jest lepsze niż posiadanie; a jednak gdy pozwalasz dziecku tworzyć,

wtedy rzecz, którą wykona, stanie się jego przecenianą własnością. Co wtedy? Rzecz w tym, że nie będzie. Dziecko ceni sobie to, co zrobi przez dzień czy tydzień.

Naturalny instynkt posiadania u dziecka jest słaby; zostawia nowy rower na deszczu, zostawia byle gdzie ubranie. Radość leży w tworzeniu. Prawdziwy artysta nie interesuje się swoją pracą, gdy ją już ukończy. Żadne dzieło sztuki nie zadowala twórcy, ponieważ jego celem jest doskonałość.

Co zrobiłbyś z dzieckiem, które niczym się dłużej nie zajmie? Interesuje się przez jakiś krótki

czas muzyką, potem przerzuca się na taniec, i tak dalej? Nic bym nie robił. Takie jest życie. Ja sam zmieniałem zainteresowania: z fotografii na

oprawianie książek, potem na prace w drewnie, potem na prace w mosiądzu. Życie pełne jest różnych zainteresowań. Przez wiele lat szkicowałem tuszem; gdy zrozumiałem, że jestem trzeciorzędnym artystą, dałem sobie spokój.

Dziecko jest zawsze eklektyczne w swoich upodobaniach. Próbuje wszystkiego; tak właśnie się uczy. Nasi chłopcy spędzają całe dnie robiąc łódki; ale gdy zdarzy się tak, że jakiś lotnik odwiedzi szkołę, wówczas ci sami chłopcy porzucają na wpół gotowe łódki i zaczynają robić samoloty. Nigdy nie sugerujemy dzieciom, że powinny skończyć to, co zaczęły; jeżeli zainteresowanie przeminęło, niewłaściwym jest zmuszanie ich do ukończenia pracy.

Czy powinno się być sarkastycznym w stosunku do dziecka? Czy uważasz, że to pomogłoby mu

w rozwijaniu poczucia humoru? Nie. Sarkazm i humor nie wiążą się ze sobą. Humor jest sprawą miłości, sarkazm –

nienawiści. Być sarkastycznym w stosunku do dziecka, to sprawiać, że czuje się ono gorsze i poniżone. Tylko złośliwy nauczyciel czy rodzic bywa sarkastyczny.

165

Moje dziecko stale pyta mnie, co robić i w co się bawić. Co powinnam odpowiedzieć?

Czy niewłaściwe jest podsuwanie dziecku pomysłów do zabawy? Dobrze jest, gdy dziecko ma kogoś, kto podsunie mu jakieś interesujące zajęcie, ale nie jest to

konieczne. Zajęcia, które dziecko samo sobie wynajduje, są dla niego najlepsze. Tak więc, w Summerhill nauczyciel nigdy nie doradza dziecku, czym ma się ono zająć. Pomaga dziecku tylko wtedy, gdy prosi ono o techniczne informacje na temat tego, jak coś się robi.

Czy pochwalasz dawanie dziecku prezentów po to, żeby okazać mu miłość? Nie. Miłość nie potrzebuje zewnętrznych dowodów. Ale dzieci powinny dostawać prezenty

w zwyczajowych sytuacjach – urodziny, Boże Narodzenie, i tak dalej. Z tym, że nie należy spodziewać się ani wymagać wdzięczności.

Mój syn chodzi na wagary. Co mogę z tym zrobić? Domyślam się, że szkoła jest nudna, a twój syn aktywny. Ogólnie rzecz biorąc, wagarowanie oznacza, że szkoła nie jest dość dobra. Jeżeli to możliwe,

spróbuj posłać go do szkoły, w której jest więcej swobody, więcej twórczości i więcej miłości. Czy powinnam dać mojemu dziecku skarbonkę i uczyć je w ten sposób oszczędzania? Nie. Dla dziecka liczy się tylko dzień dzisiejszy. Później, gdy naprawdę będzie chciało kupić

coś bardzo drogiego, zacznie oszczędzać, mimo że nikt go tego nie uczył. Chciałbym podkreślić raz jeszcze, że dziecku należy pozwolić dorastać we własnym tempie.

Wielu rodziców popełnia okropne błędy próbując to przyśpieszyć. Nie pomagajcie nigdy dziecku w tym, co umie zrobić samo. Gdy dziecko próbuje wspiąć się

na krzesło, zaślepieni rodzice podsadzają je, psując w ten sposób największą radość dzieciństwa – pokonanie trudności.

Co powinnam zrobić, gdy mój dziewięcioletni syn wbija gwoździe w meble? Odbierz mu młotek i powiedz, że są to twoje meble i nie pozwolisz mu niszczyć tego, co do

niego nie należy. A jeżeli on nie przestanie wtedy, dobra kobieto, sprzedaj swoje meble, a z uzyskanymi

pieniędzmi idź do jakiegoś psychologa, który pomoże ci zrozumieć, jak zrobiłaś ze swojego syna trudne dziecko. Żadne zadowolone z życia, cieszące się swobodą dziecko nie będzie przejawiało chęci niszczenia mebli o ile, rzecz jasna, nie jest to jedyna rzecz w domu, w którą można wbijać gwoździe.

Pierwszym krokiem, który należy podjąć, aby zakończyć tę destrukcję, jest dostarczenie dziecku drewna i gwoździ, niekoniecznie w salonie. Jeżeli synek nie zechce drewna i upiera się przy wbijaniu gwoździ w meble, oznacza to, że cię nienawidzi i próbuje cię rozzłościć.

166

Co robisz z dzieckiem, które jest uparte i dąsa się? Nie wiem. Prawie nie widuję takich dzieci w Summerhill. Gdy dziecku nie ogranicza się

swobody, nie ma ono okazji do tego, by być upartym. Nieposłuszeństwo jest zawsze zawinione przez dorosłych. Jeżeli twoja postawa wobec dziecka jest postawą miłości, będziesz uważał, żeby nie wywoływać jego uporu. Uparte dziecko ma jakiś żal. Ja spróbowałbym dotrzeć do źródeł tego żalu. Domyślam się, że czuje się chyba niesprawiedliwie potraktowane.

Co powinnam zrobić z moim sześcioletnim dzieckiem, które rysuje nieprzyzwoite obrazki? Zachęcać je, oczywiście; lecz jednocześnie oczyścić swój dom, bowiem nieprzyzwoitość musi

pochodzić od ciebie. Sześcioletnie dziecko nie jest z natury obsceniczne. Widzisz sprośność w jego rysunkach, ponieważ sama masz obsceniczny stosunek do życia.

Mogę sobie jedynie wyobrażać, że te jego rysunki dotyczą toalety i narządów płciowych. Traktuj te sprawy naturalnie, bez stosowania do nich pojęć dobra i zła, a chwilowe, dziecięce zainteresowanie sprawą u syna przeminie, podobnie jak mijają inne zainteresowania w tym wieku.

Dlaczego mój synek tak dużo kłamie? Możliwe, że naśladuje swoich rodziców. Jeżeli dwoje dzieci, brat i siostra w wieku pięć i siedem lat stale się kłócą, jaką metodę

powinnam przyjąć, żeby z tym skończyć? Oni bardzo się lubią. Czyżby? Czy jedno z nich otrzymuje więcej miłości od matki niż drugie? Czy może naśladują

mamę i tatę? Czy wywoływano w nich poczucie winy w związku z ciałem? Czy się ich karze? Jeżeli odpowiedź na wszystkie te pytania jest przecząca, wówczas sprzeczki są normalnym pragnieniem okazania swojej siły.

Niemniej jednak brat i siostra powinni przebywać z innymi dziećmi, które nie są z nimi emocjonalnie związane. Dziecko musi zmierzyć się z innymi dziećmi. Nie potrafi tego zrobić z bratem czy siostrą, ponieważ ich relacja obejmuje także wszelkiego rodzaju czynniki emocjonalne – zazdrości, faworyzowanie, itd.

Jak mogę oduczyć moje dziecko ssania kciuka? Nie próbuj. Jeżeli ci się uda, prawdopodobnie spowodujesz, że dziecko powróci do swoich

zainteresowań sprzed okresu ssania. Jakie to ma znaczenie? Mnóstwo zdolnych ludzi ssało kciuk. Ssanie kciuka dowodzi, że zainteresowanie piersią matki nie przeminęło. Ponieważ nie

możesz dać piersi ośmioletniemu dziecku, możesz jedynie zadbać o to, by dziecko miało jak najwięcej okazji do twórczego zainteresowania. Lecz to nie zawsze leczy. Miałem twórczych uczniów, którzy ssali kciuk aż do okresu dojrzewania.

Zostaw dziecko w spokoju.

167

Dlaczego moje dwuletnie dziecko stale niszczy zabawki? Najprawdopodobniej dlatego, że jest mądrym dzieckiem. Zabawki są zazwyczaj zupełnie

nietwórcze. Psucie ich ma na celu zbadanie, co jest w środku. Ale z drugiej strony, nie znam okoliczności tej sprawy. Jeżeli w dziecku wywołuje się

nienawiść do samego siebie bijąc je i pouczając, wówczas będzie ono niszczyło wszystko, co mu wpadnie w ręce.

Co można zrobić, gdy dziecko jest nieporządne? Dlaczego chcesz je z tego leczyć? Twórczy ludzie są na ogół nieporządni. To pokoje i biurka

nieciekawych ludzi są zazwyczaj wzorowo porządne. Zauważyłem, że dzieci do dziewiątego roku życia są na ogół porządne; między dziewiątym a piętnastym rokiem życia te same dzieci mogą być nieporządne. Chłopcy i dziewczyny po prostu nie widzą bałaganu. Później stają się porządni, jak potrzeba.

Nasz dwunastoletni syn nie chce się umyć, zanim usiądzie do stołu. Co powinniśmy zrobić? Dlaczego przywiązujesz tak dużą wagę do mycia? Czy zastanowiłaś się nad tym, że mycie

może być dla ciebie symbolem? Czy jesteś pewna, że troska o jego czystość nie kryje twojego lęku, że jest on moralnie nieczysty?

Nie zrzędź chłopcu. Uwierz mi na słowo, że twój kompleks brudu jest subiektywnym, osobistym zainteresowaniem. Jeżeli czujesz się nieczysta, będziesz przywiązywać nadmierną wagę do czystości.

Jeżeli jednak koniecznie chcesz, żeby usiadł do stołu czysty – mam na myśli taką sytuację, że ciotka Maryśka siada z wami, a jest nadzieja na to, że zostawi swojemu umytemu bratankowi fortunę – cóż, wtedy najlepiej jest zabronić mu się myć.

Jak trzymać piętnastomiesięczne dziecko z dala od pieca? Załóż kratę ochronną. Ale pozwól dziecku nauczyć się prawdy o piecach pozwalając, by

leciutko sparzyło sobie palce. Jeżeli krytykuję moją córeczkę z powodu drobiazgów, możesz powiedzieć, że jej nienawidzę,

ale tak naprawdę nie jest. Ale musisz nienawidzić siebie. Drobiazgi są symbolami dużych rzeczy. Jeżeli krytykujesz za

drobiazgi, jesteś nieszczęśliwą kobietą. W jakim wieku rodzic powinien pozwolić dziecku na picie alkoholu? Czuję się niepewnie w tej sprawie, ponieważ mam kompleks w związku z alkoholem.

Osobiście lubię wypić piwo czy szklaneczkę whisky; lubię wino i likiery. Z pewnością nie jestem zacietrzewionym abstynentem. A mimo to boję się alkoholu, ponieważ widziałem w młodości, jak wiele szkody może on wyrządzić. Dlatego też nie jestem skłonny do dawania dzieciom alkoholu.

168

Gdy moja mała córka chciała spróbować mojego piwa czy whisky, pozwalałem jej na to. Przy piwie skrzywiła się i powiedziała: „Wstrętne!” O whisky powiedziała: „Świetne!”, ale nie prosiła o więcej.

Widziałem w Danii wewnątrzsterowne dzieci, które chciały likier curacao; każde z nich dostało po kieliszku, które opróżniły do dna, ale nie poprosiły o więcej. Pamiętam pewnego farmera, który zwykł przyjeżdżać dwukółką po swoje dzieci do szkoły w deszczowe, zimne dni. Zawsze przynosił butelkę whisky, z której dawał się napić każdemu dziecku. Mój ojciec potrząsał głową ze smutkiem. „Wspomnisz moje słowa – powiedział oni wszyscy będą później pijakami”. Gdy te dzieci podrosły, wszystkie były abstynentami.

Prędzej czy później każde dziecko zetknie się z problemem alkoholu, a tylko ci, którzy nie potrafią poradzić sobie z życiem będą, być może, pić za dużo.

Gdy moi byli uczniowie przyjeżdżają do Summerhill, idą do miejscowego baru, gdzie oblewają swoje spotkanie, a jednak nigdy nie słyszałem, żeby któryś z nich wypił za dużo.

Zupełnie nielogicznie zabraniam alkoholu w szkole, chociaż można by sądzić, że należy pozwolić dzieciom na samodzielne odkrycie prawdy o piciu alkoholu.

Co robić z dzieckiem, które nie chce jeść? Nie wiem. Nigdy nie mieliśmy takiego dziecka w Summerhill. Gdyby tak było, natychmiast

podejrzewałbym je o okazywanie buntowniczej postawy w stosunku do rodziców. Mieliśmy jedno czy dwoje dzieci, które przysłano do Summerhill, ponieważ nie chciały jeść; ale one nigdy nie głodowały w szkole.

W trudnym przypadku zastanowiłbym się nad tym, czy dziecko nie pozostało przypadkiem emocjonalnie na etapie karmienia piersią i spróbowałbym karmić je butelką. Podejrzewałbym także, że rodzice robili wiele zamieszania wokół jedzenia i dawali dziecku to, czego ono nie lubiło.

NA TEMAT SEKSU Co dokładnie znaczy pornografia? Niełatwo odpowiedzieć na to pytanie. Zdefiniowałbym pornografię jako obsceniczny stosunek

do seksu i innych naturalnych funkcji, stosunek pełen poczucia winy podobny do tego, jaki obserwować można u zahamowanych uczniów, którzy rzucają pożądliwe spojrzenia i chichoczą po kątach, i wypisują świństwa na ścianach.

Większość opowieści seksualnych jest pornograficzna; a opowiadający racjonalizuje mówiąc, że to nie sprośności powodują, że jest ona dobra, lecz dowcipny humor. Jak większość ludzi, opowiadałem i wysłuchałem tysiąca opowieści seksualnych; ale gdy teraz o tym myślę, to znajduję zaledwie jedną czy dwie, które warto byłoby opowiedzieć powtórnie.

Zazwyczaj okazuje się, że zapalony opowiadacz takich historii sam ma niezadowalające życie seksualne. Stwierdzenie, że każda opowieść seksualna jest wynikiem zahamowania, byłoby nadmierną generalizacją, gdyż sugerowałoby to, że wszelki humor jest taki. Ryczałem ze śmiechu, gdy Charlie Chaplin w kostiumie kąpielowym skakał do wody o głębokości dwóch cali, jednak nie mam kompleksu w związku z nurkowaniem. Humor występuje w każdej śmiesznej sytuacji, czy to seksualnej czy innej.

We współczesnym społeczeństwie nikt nie jest w stanie zdecydowanie oddzielić tego, co jest pornograficzne, od reszty. Wiele z tak zwanych opowieści komiwojażera podobało mi się, gdy byłem studentem, podczas gdy teraz uważam, że dziewięćdziesiąt dziewięć procent z nich jest po prostu brutalnie obscenicznych.

Ogólnie rzecz biorąc, pornografia to po prostu seks plus poczucie winy. Widownia rechocząca na występach komików, którzy wygłaszają dwuznaczne dowcipy, składa się z ludzi, u których

169

wytworzono niezdrowy stosunek do spraw płci. Gdy dorośli opowiadają historie seksualne dzieciom, sami są na sprośnym etapie rozwoju.

Gdyby wszystkie dzieci były wolne i zorientowane w sprawach seksualnych, obsceniczność dorosłych nie wywierałaby żadnego wrażenia; ale ponieważ miliony dzieci są ignorantami mającymi poczucie winy w sprawach związanych z seksem, pornograficzne skłonności dorosłych jedynie powiększają ich niewiedzę i poczucie winy.

Czy pewne formy zachowań seksualnych są niewłaściwe? Każde zachowanie seksualne jest właściwe, jeżeli odpowiada obydwu osobom. Seks jest

nienormalny i zboczony tylko wtedy, gdy używany jest w sposób, który nie pozwala na uzyskanie maksymalnego zadowolenia przez oboje partnerów.

Małżeństwo kojarzy się z przyzwoitym seksem to znaczy umiarkowanym. Nawet młodzież obu płci, która akceptuje życie seksualne rodziców, byłaby najprawdopodobniej zaszokowana, gdyby wyobraziła sobie, że matka i ojciec znajdują przyjemność w najrozmaitszych rodzajach technik seksualnych.

Autorytarne filary społeczeństwa wyrzuciły zabawę seksualną do królestwa pornografii i sprośności, podobnie jak czynią to ich zwolennicy, którzy boją się oddać zabawie seksualnej. Gdyby ulegli, doznaliby najprawdopodobniej silnego uczucia agresji i pławiliby się w zmysłowym podnieceniu wywołanym przede wszystkim faktem robienia rzeczy zakazanej.

Jeżeli seks jest czuły i pełen miłości, wszystko jest w nim dopuszczalne. Dlaczego dzieci masturbują się i jak powinniśmy je tego oduczyć? Należy rozróżniać między dziecięcą masturbacją, a masturbacją dorosłych. Dziecięca

masturbacja w istocie nie jest w ogóle żadną masturbacją. Zaczyna się z ciekawości. Niemowlę odkrywa swoje ręce, nos i palce u nóg, a matka pieje z zachwytu. Lecz gdy odkrywa ono swoje narządy płciowe, matka szybko odsuwa mu rękę. W rezultacie narządy płciowe stają się najciekawszą częścią ciała.

Strefą erogenną niemowlęcia są usta i jeśli małym dzieciom nie wydaje się moralnych zakazów dotyczących masturbacji, przejawiają one bardzo niewielkie zainteresowanie swoimi narządami płciowymi. Jeżeli małe dziecko się masturbuje, leczenie polega na zaakceptowaniu tego nawyku, bowiem wówczas dziecko nie odczuwa niezdrowego przymusu, by sobie pofolgować.

W przypadku starszych dzieci, które osiągnęły wiek dojrzewania, akceptacja osłabi nawyk. Ale pamiętajmy, że seks musi znaleźć jakieś ujście, a ponieważ małżeństwo zawiera się zawsze później, ze względu na fakt, że młodzi nie mogą się pobrać, dopóki nie stać ich na założenie domu, dojrzali seksualnie mają następujący wybór – masturbację albo potajemne stosunki seksualne. Moraliści potępiają obydwa te wyjścia, lecz nie proponują nic w zamian. A tak, oczywiście, propagują oni cnotliwość, która oznacza umartwienie ciała. Ponieważ jednak wydaje się, że tylko nieliczni zakonnicy potrafią praktykować ascezę bez końca, reszta z nas nie może się obejść bez znalezienia jakiegoś ujścia dla seksu.

Dopóki małżeństwo będzie zależne od czynnika finansowego, masturbacja nie przestanie być dużym problemem. Nasze filmy i powieści budzą świadomość płci u młodzieży i prowadzą do masturbacji, ponieważ młodym odmawia się prawa do właściwego życia seksualnego. To, że każdy kiedyś się masturbował nie jest wielką pociechą. Wolny związek dwojga ludzi wydaje się być jedynym wyjściem. Lecz dopóki seks jest związany z grzechem, nie jest to rozwiązanie prawdopodobne na poziomie społecznym.

170

Wracając do pytania: Powiedz dziecku, że w masturbacji nie ma nic grzesznego. Jeżeli już naopowiadałeś mu kłamstw na temat jej rzekomych skutków – chorób, obłędu itp. – bądź dość odważny, by powiedzieć mu, że skłamałeś. Wtedy i tylko wtedy masturbacja stanie się dla niego mniej ważna.

Moja dwunastoletnia córka lubi czytać sprośne książki. Co powinienem z tym zrobić? Ja dostarczyłbym jej tylu sprośnych książek, ile tylko mógłbym kupić. W ten sposób

zaspokoiłaby ona zainteresowanie nimi. Ale dlaczego ona tak bardzo interesuje się sprośnością? Czy szuka prawdy na temat seksu,

której nigdy jej nie powiedzieliście? Czy strofowałbyś czternastoletniego chłopca za opowiadanie historyjek seksualnych? Oczywiście, że nie. Opowiedziałbym mu lepsze od tych, które zna. Większość dorosłych

opowiada historie seksualne. Jako student usłyszałem kilka najlepszych tego typu opowiadań od księdza. Potępianie zainteresowania sprawami seksualnymi jest czystą hipokryzją.

Opowieść jest bezpośrednim wynikiem zahamowania seksualnego. Pozwala wypuścić parę uwięzioną przez doktrynę grzechu. W warunkach wolności opowieść seksualna prawie umarłaby naturalną śmiercią. Prawie – nie całkowicie – ponieważ seks jest podstawowym zainteresowaniem w życiu.

Kto powinien uświadamiać seksualnie – nauczyciele czy rodzice?

Oczywiście, że rodzice.

NA TEMAT RELIGII Dlaczego jesteś przeciwny nauczaniu religii? Cóż, wśród innych przyczyn jest i ta, że przez lata pracy z dziećmi stwierdziłem, że

najbardziej neurotyczne dzieci to te, które otrzymały surowe wychowanie religijne. Takie właśnie wychowanie nadaje sprawom związanym z seksem przesadne znaczenie.

Nauczanie religii niszczy delikatną psychikę dziecka, ponieważ jej zwolennicy w większości akceptują ideę grzechu pierworodnego. Zarówno judaizm jak i chrześcijaństwo nienawidzą ciała. Konwencjonalne chrześcijaństwo nazbyt często wywołuje u dziecka uczucie niezadowolenia z siebie. Jako chłopca uczono mnie w Szkocji od najmłodszych lat, że grozi mi ogień piekielny.

Kiedyś przyszedł do Summerhill dziewięcioletni chłopiec z dobrej angielskiej rodziny klasy średniej. Tak wyglądała z nim rozmowa:

– Kim jest Bóg? – Nie wiem, ale jeżeli jest się dobrym, idzie się do nieba, a jeśli złym – to do piekła. – Jakim miejscem jest piekło? – Zupełnie tam ciemno. Diabeł jest zły. – Aha, rozumiem. A jacy ludzie idą do piekła? – Źli ludzie: ci, którzy klną i mordują innych. Kiedyż uświadomimy sobie absurdalność uczenia dzieci czegoś takiego; absurdalność

stawiania na równi przeklinania i morderstwa oraz twierdzenia, że jedno i drugie zasługuje na nieustającą karę?

171

Gdy poprosiłem tego chłopca, żeby opisał mi Boga, odpowiedział, że nie ma pojęcia, jak Bóg wygląda. Ale, zapewnił mnie, kocha Boga. Gdy powiedział, że kocha Boga, którego nie potrafi opisać i którego nigdy nie widział, użył po prostu nic nie znaczącego, stereotypowego frazesu. Prawda jest taka, że on się Boga boi.

Czy wierzysz w Chrystusa? Kilka lat temu mieliśmy w Summerhill dziecko świeckiego kaznodziei. Któregoś niedzielnego

wieczoru, gdy wszyscy tańczyliśmy, kaznodzieja potrząsnął głową: – Neill – powiedział – to jest wspaniałe miejsce, ale dlaczego, och dlaczego, jesteście takimi

poganami? – Brown – odparłem – spędzasz życie stojąc na skrzynkach po mydle i mówiąc ludziom, co

mają robić, by uzyskać zbawienie. Ty mówisz o zbawieniu. My żyjemy nim. Nie, my świadomie nie wyznajemy religii chrześcijańskiej, niemniej jednak, z szerszego

punktu widzenia, Summerhill jest chyba jedyną szkołą w Anglii, w której traktuje się dzieci w sposób, który Chrystus pochwaliłby. Księża-kalwini biją dzieci w południowej Afryce dokładnie tak samo, jak księża katoliccy biją swoje. My w Summerhill dajemy dzieciom miłość i akceptację.

Jak powinny dzieci zdobywać pierwsze wyobrażenia na temat Boga? Kto to jest Bóg? Ja nie wiem. Dla mnie Bóg to dobro, w każdym z nas. Jeżeli próbujesz uczyć

dziecko o istocie, na temat której sam masz mgliste pojęcie, wyrządzisz więcej zła niż dobra. Czy nie sądzisz, że przeklinanie jest używaniem imienia Boga nadaremno? Przekleństwa dzieci wiążą się z seksem i funkcjami fizjologicznymi – nie z Bogiem. Trudno

jest dyskutować z osobą religijną, dla której Bóg jest świętością i która dosłownie przyjmuje Biblię. Gdyby przedstawiano Boga jako wcielenie miłości, a nie lęku, nikt nie mówiłby o używaniu imienia Jego nadaremno. Lekarstwo na bluźnierstwo to uczynienie naszych bogów kochającymi i ludzkimi.

NA TEMAT PSYCHOLOGII Czyż nie jest nieuniknione to, że każdy człowiek wyrośnie na neurotyka? Samoregulacja jest odpowiedzią na frapujące pytania wynikające z odkryć Freuda. Każdy

psychoanalityk musi przeczuwać, choćby tylko mgliście, że nigdy nie powstałaby konieczność spędzania tylu godzin na analizowaniu pacjenta, gdyby tenże pacjent miał szanse samoregulacji w dzieciństwie. Mówię mgliście, ponieważ tak naprawdę niczego nie można być pewnym.

Moja córka, wychowana w wolności, będzie być może musiała pójść do analityka i powie: „Doktorze, potrzebne mi leczenie. Cierpię na kompleks ojca. Mam po dziurki w nosie tego, że przedstawiają mnie jako córkę A. S. Neilla. Ludzie zbyt wiele ode mnie oczekują; wydaje im się, że powinnam być doskonała. Ojciec już nie żyje, lecz ja nie potrafię mu wybaczyć tego afiszowania się mną w książkach. Więc jak, czy mam się położyć na tej leżance?...” Nigdy nic nie wiadomo.

172

Jak przejawia się nienawiść do samego siebie? W przypadku dziecka nienawiść do samego siebie przejawia się w aspołecznym zachowaniu,

kłótliwości, złośliwości, złym humorze, niszczycielstwie. Wszelka nienawiść do samego siebie ma skłonności do projekcji, to znaczy do przenoszenia jej na innych.

Matka nieślubnego dziecka będzie potępiać swobodę seksualną u innych. Nauczyciel, który latami próbuje poradzić sobie z problemem masturbacji, będzie chłostał dzieci. Stara panna, która wysublimowała seks, to znaczy stłumiła go w sobie, będzie okazywać nienawiść do samej siebie przez plotkowanie i zgorzkniałość.

Żydzi prześladowani są przez ludzi, którzy nienawidzą samych siebie. Można to także zaobserwować w społecznościach kolorowych. Kolorowy z przylądka, podobnie jak Europejczyk czy Azjata, jest znacznie bardziej nietolerancyjny w stosunku do prawdziwego tubylca niż biali.

Gdy jesteś po stronie dziecka, czy nie jest to twój sposób na zawładnięcie nim? A jeśli nawet, to co? Jeżeli pomaga to dziecku, to jakie znaczenie mają moje motywy? Znam dziewczynę, która jąka się w obecności matki. Dlaczego? Jąkanie jest bardzo często próbą zyskania na czasie po to, aby nie zdradzić się mówiąc.

Gdy na wykładzie ktoś zada mi trudne pytanie, staram się ukryć swoją niewiedzę i zmieszanie zaczynając odpowiedź od „Więc..ee...hm...”

Wydaje się, że dziecko, o którym mowa, boi się swojej matki. Przypuszczam, że ta matka moralizuje.

Kiedyś odkryłem, że jąkanie pewnego małego chłopca spowodowane było chęcią ukrycia przez niego faktu, że się masturbuje i ma w związku z tym poczucie winy. Wyleczenie polegało w tym przypadku na przekonaniu go, że masturbacja nie jest grzechem. Tym niemniej psychologia jąkania się jest niemal niezbadanym terytorium.

Czy mąż może analizować swoją żonę, albo też czy może żona analizować męża? Nigdy i pod żadnym pozorem krewni nie powinni próbować zajmować się swoją psychologią.

Znam przypadki, gdy mąż analizował swoją żonę oraz takie, gdy żona analizowała męża. Kończyło się to zawsze fiaskiem, a czasami było zdecydowanie szkodliwe.

Żaden rodzic nie powinien nigdy traktować swojego dziecka psychoanalizą niezależnie od szkoły leczenia.

Dlaczego tak wielu dorosłych wyraża wdzięczność surowemu nauczycielowi z okresu swojego

dzieciństwa? W większości z zarozumialstwa. Człowiek, który wstaje na spotkaniu i mówi: „Bito mnie, gdy

byłem dzieckiem i cholernie dobrze mi to zrobiło”, mówi w gruncie rzeczy tak: „Popatrzcie na mnie. Powiodło mi się mimo – a nawet dzięki temu, że bito mnie, gdy byłem mały”.

Tak naprawdę, niewolnik nie pragnie wolności. Jest niezdolny do tego, by ją docenić. Narzucana z zewnątrz dyscyplina zniewala ludzi, robi z nich masochistów z poczuciem niższej wartości. Trzymają się oni kurczowo swoich łańcuchów.

173

Czy zwykły nauczyciel może przeprowadzać psychoanalizę? Obawiam się, że nie. Przede wszystkim powinien najpierw sam poddać się psychoanalizie;

bowiem gdy własna podświadomość pozostaje dla niego nieznanym terytorium, nie zajdzie daleko w badaniu nieznanego lądu duszy dziecka.

NA TEMAT UCZENIA Nie aprobujesz łaciny czy matematyki; jak więc, twoim zdaniem, należałoby rozwijać umysł

dziecka? Ja nie wiem, co to jest umysł. Jeżeli eksperci od matematyki i łaciny mają wielkie umysły,

to ja nic o tym nie wiem. Czy twoja niechęć do matematyki wyższej nie wpływa na dzieci w Summerhill w ten sposób,

że jej się nie uczą? Nigdy nie rozmawiam z dziećmi na temat matematyki. Osobiście lubię matematykę tak

bardzo, że często po prostu dla przyjemności rozwiązuję zadania z geometrii czy algebry. Matematyce mam do zarzucenia to, że studiowanie jej jest zbyt abstrakcyjne dla dzieci.

Niemal każde dziecko nie cierpi matematyki. Chociaż każdy chłopiec rozumie co to dwa jabłka, nieliczni potrafią zrozumieć x jabłek.

Ponadto, stawiam to samo pytanie w kwestii matematyki, jakie stawiam w przypadku łaciny czy greki: Jaki jest sens uczenia równań kwadratowych chłopców, którzy zamierzają naprawiać samochody czy sprzedawać pończochy? To szaleństwo.

Czy wierzysz w pożyteczność zadań domowych? Ja nie wierzę nawet w lekcje szkolne, jeżeli nie są one dobrowolnie przez dziecko wybrane.

Zwyczaj zadawania do domu jest haniebny. Dzieci nie znoszą zadań domowych i to wystarcza, żeby je potępić.

Dlaczego niektórzy chłopcy uczą się tylko wtedy, gdy zadaje się im ból fizyczny? Przypuszczam, że nauczyłbym się na pamięć Koranu, gdybym wiedział, że zostanę

wychłostany, jeśli tego nie zrobię. W wyniku czego, rzecz jasna, znienawidziłbym na zawsze Koran, i karzącego mnie, i samego siebie.

Co powinna zrobić nauczycielka, gdy chłopiec bawi się ołówkiem, w czasie gdy ona usiłuje go

czegoś nauczyć?

Ołówek równa się penis. Chłopcu zabroniono bawić się penisem. Leczenie: spowoduj, żeby

rodzice odwołali zakaz masturbacji.