a. süheyl Ünver · 2014. 7. 9. · iv mustafa enver bey - safiye haným evliliði ... vefa borcu...

Ahmed Güner Sayar

A. Süheyl Ünver(Hayatý-Þahsiyeti ve Eserleri)

1898 - 1986

Aziz hocam Süheyl Ünver’in deðerli eþi Müzehher Ünver’e

saygý ile, sevgi ile...

A. SÜHEYL ÜNVER / 7

˙çýndekýler

I. Baskýya Önsöz ................................................................................................................13II. Baskýya Önsöz ...............................................................................................................19

Bölüm IHayatý

I GiriþII Mustafa Enver Bey ...................................................................................................26III Þevki Efendi ve Safiye Haným ..................................................................................47IV Mustafa Enver Bey - Safiye Haným Evliliði ..............................................................59V Süheyl’in Doðumu ve Çocukluðu ............................................................................62VI Mustafa Enver Bey’in vefatý ve Ertesi ......................................................................72VII Süheyl’in Ýdadi Yýllarý ...............................................................................................83VI II Süheyl Týbbiye Öðrencisi .........................................................................................95IX Hoca Ali Rýza Bey ...................................................................................................108X Medreset’ül Hattatin’de ......................................................................................... 122XI Abdülaziz Mecdi Efendi ile Sohbetler ....................................................................133XII Doktor A. Süheyl Bey(1920-1927).........................................................................153XIII Dr. Rýfat Osman -Muallim Cevdet-Osman Ergin ..................................................178XIV Dr. Süheyl Bey Paris’te (1927-1929) .....................................................................198XV Darülfünûn’da Öðretim Üyesi (1930-1933) ..........................................................215XVI Evlilik Öncesi Süheyl Bey .......................................................................................228XVII Haseki’deki Konak .................................................................................................233XVI II Evliliði(1932) .........................................................................................................238XIX Hekimlik Çalýþmalarý .............................................................................................248XX Darülfünûn’dan Üniversite’ye Geçiþ ve Ertesi .......................................................252XXI Týp Tarihi Enstitüsü’nün Kuruluþu ve Türk Týp Tarihi Çalýþmalarý ......................258XXII Ö zel Muayenehane ve Hastalarý .............................................................................273XXI II Oðlu Aydýn’ýn Doðumu ..........................................................................................279XXIV Akademik Çalýþmalarý ............................................................................................285XXV Ýsmail Saib Efendi ..................................................................................................297XXVI Ahmed Yakupoðlu ..................................................................................................309


XXVII Çýraklýktan Olgunluða(1) .......................................................................................318XXVI II Çýraklýktan Olgunluða(2) .......................................................................................326XXIX Türk Kültür Tarihçesi .............................................................................................332XXX Mýsýr, Irak ve Ýran’a Seyahatler ..............................................................................344XXXI Mezarlýklarda Gizlenen Hazine ..............................................................................358XXXII Ankara Yolculuklarý(1954-1958) ...........................................................................364XXXI II Kayseri Niðde-Konya (1955-1956) ........................................................................370XXXIV Yahya Kemal Beyatlý ...............................................................................................381XXXV Ünverler Amerika’da (1958-1959) .........................................................................388XXXVI Amerika Günlerinin Muhasebesi ...........................................................................406XXXVII Sergiler (1960-1962) ..............................................................................................411XXXVI II Ýstanbul’un Bitmeyen Envanteri ............................................................................417XXXIX A nadolu’da Türk Ýnsanýyla Kavuþma .....................................................................427XL Yurt Dýþý Gezileri ...................................................................................................441XLI E mekliliðe Adým .....................................................................................................449XLII E meklilik Yýllarý .....................................................................................................454XLI II 1980’e Uzanan Yýllar ve Sonrasý ............................................................................460XLIV Yollarýn Sonu ..........................................................................................................466

Bölüm IIA- Þahsýyetý, Fýkrî Dünyasi / 481

1. Ho ca A li Rý za Bey ........................................................................................................4842. Ab dü la ziz Mec di To lun ................................................................................................4863. A kil Muh tar Öz den ......................................................................................................488

I. Sü heyl Ün ver’in ‘Ýn san’a Ba ký þý491A. Sü heyl Ün ver’de ‘Al lah’ Ý nan cý ...................................................................................497B. Sü heyl Ün ver ve ‘Din ler’ .............................................................................................498C. Sü heyl Ün ver ve Ýs lâ mi yet ..........................................................................................500Ç. Sü heyl Ün ver ve ‘Hz. Mu ham med’ .............................................................................503D. Sü heyl Ün ver ve Hz. Mu ham med’den Son ra Ýs la mýn Ye tiþ tir di ði Ör nek Ýn san lar: A na do lu Ev li ya la rý ............................................506

a. Mev lâ na Ce lâ led din-i Rû mi ...................................................................................507b. Yu nus Em re ...........................................................................................................510c. Ku þa da lý Ýb ra him E fen di ........................................................................................512ç. Ah med A miþ E fen di ..............................................................................................515

I I. Sü heyl Ün ver: ‘Ýn san’ ........................................................................................................519a. A ta vik Te sir ler .......................................................................................................519b. Sü heyl Ün ver: ‘Huy la rý’ .........................................................................................521c. Sü heyl Ün ver: Ha yat Fel se fe si ...............................................................................525ç1. Sü heyl Ün ver: Â lim ve Sa nat kâr ..........................................................................531ç2. Sü heyl Ün ver: ‘Ýs tan bul E fen di si’ ........................................................................533d. Sü heyl Ün ver’in A i le si, Dost la rý ve Öð ren ci le ri ....................................................535

B- Süheyl Ünver’ýn Fýkrî Dünyasi ve Eserler˝ / 538

I. Ta ri hin Yo ru mu ..................................................................................................................5381/a. Mal ze me Su nan Bir Kay nak O la rak Ta rih ................................................................538A. Not lar Kü tüp ha ne si nin Ku rul ma sý .............................................................................545

10 / A. SÜHEYL ÜNVER

B. Ar þiv ve Kü tüp ha ne Ku rul ma sý ...................................................................................546C. Re sim li Türk Ta ri hi .....................................................................................................5491/b. Sü heyl Ün ver’in Ta rih Gö rü þü: Mal ze me den Fel se fe ye ...........................................552

I I. “Türk Ru hu” ve Ta rih te Türk ler .......................................................................................557I I I. Türk Me de ni ye ti nin Ka rak te ris tik Çiz gi le ri .....................................................................565IV. Sü heyl Ün ver’in Türk Ta ri hi ne Ba ký þý ..............................................................................571V. Sü heyl Ün ver ve Ýs tan bul ..................................................................................................582

C- Eserlerý / 588A -Ya yýn la rý ......................................................................................................................588B - El Yap ma sý E ser le ri ....................................................................................................592

I - Ýl mî Ça lýþ ma la rý nýn Yo ðun laþ tý ðý A lan lar ..........................................................................5931A. Türk Týp Ta ri hi..........................................................................................................5931B. Sü heyl Ün ver ve Ec za cý lýk Ta ri hi ...............................................................................6002. ‘Ý lim ler Ta ri hi’ ..............................................................................................................6023. An ti-Po zi ti vizm ve Mis ti sizm ......................................................................................6044. Türk Kü tüp ha ne ci lik Ta ri hi ve Sü heyl Ün ver ..............................................................608

II - Sü heyl Ün ver: Sa nat kâr ....................................................................................................6111. Türk Sa na tý ..................................................................................................................6112. Türk Süs le me Sa na tý ....................................................................................................6143. Türk Min ya tür Sa na tý ..................................................................................................6194. Türk Sa na tý nýn Di ðer Dal la rý .......................................................................................6215. Sü heyl Ün ver ve ‘þi ir’...................................................................................................623

Sü heyl Ün ver Ü ze ri ne Bir De ðer len dir me .............................................................................6251. Sü heyl Ün ver’e Yö ne lik E leþ ti ri ler ..............................................................................6252. Sü heyl Ün ver’e Öv gü ler ...............................................................................................632

Sonuç ...................................................................................................................................638

Bibliyografya ...........................................................................................................................645

Kýsaltmalar .............................................................................................................................652

Ýsim Dizini ..............................................................................................................................653


˙lk Baskiya Önsöz

Eðer ta rih fel se fe sin de ta rih çi-fi lo zof H. Ta i ne’in i le ri sür dü ðü fi kir sa vu nu la cak o lur sa ger çek ta rih, as lýn da, ruh la rýn tet ki kin den i ba ret tir. Bu dü þün ce den ha re ket le, bir in sa nýn ta ri hi ni yaz mak o nun iç a lem me de ni ye ti ne gir mek i se Ah med Sü heyl Ün ver’in ha yat hi kâ ye si ni ka le me a lan ki þi çok þans lý bir ko num da dýr. Zi ra Sü heyl Ün ver, her þe yin ev ve-lin de ve ö te sin de bir in san-ý kâ mil dir. Do la yý siy le o nun ruh ik li mi ne gir mek, ger çek te, o na ya kýn o lan la rý ve öð ren ci le ri ni do yu ran, te sel li e den, i le ri ye dö nük da ðý nýk ve ba þý boþ ha re ket le ri ne çe ki dü zen ve rip prog ram la yan, se ven, gü ze li sev di ren, ha yat la ba rýþ tý ran, it mi na na er di ren, ‘e bü’1-vakt’ ol mak tan kur ta ran, ‘ibn’ül-vakt’a ge çi þin ö ne mi ne i þa ret eden, bu nun va sý ta la rý ný su nan bu in sa nýn i çi ne Ce nab-ý Hakk’ýn üf le di ði ‘nefha-iilâhi’ye ka vuþ mak de mek tir.

Di le sey di pek ra hat lýk la ken di ha yat hi kâ ye si ni, a dým a dým, yer yer giz li lik ler i çi ne çe kil miþ ya da hep bi li nen ta raf la rý na ý þýk lar sa la rak tan ya za bi lir di1. An cak o, bu i þi üst le-ne cek le re gi re bi le cek le ri en gin bir mal ze me yý ðý nýný her þe yi i le ha zýr bý rak t˝2. Muh te me len böy le si bir dav ra ný þýn ge ri sin de fark lý cep he ler den ku þa týl mak is te ði a ðýr bas mak tay d˝3.


1 Sü heyl Ün ver o to bi yog ra fik bir ça lýþ ma yap ma dý, an cak bi yog ra fik bir ça lýþ ma nýn ö ne mi nin far kýn day dý. O nun söz le riy le: “Ha ki ki a lim le rin bi yog ra fi le ri var dýr. O nu bib li yog raf la rý ta kib e der” [l7. V. 1983’de Ý. Ü. Si ya sal Bil gi ler Fa kül te sin de Os man Er gin’in do ðu mu nun 100. yý lý ve si le siy le yap tý ðý ko nuþ ma dan Bk., Os man Er gin Üs ta dým, (Dos ya) (GM)] Bu ça lýþ ma de vam e der ken de ðer li ký zý Gül bün Me sa ra mev cut A. S. Ün ver bib li yog raf ya la rý nýn ye ter siz li ði ni di le ge ti rin ce, o nun yu ka rý da ki söz le ri ni e mir te lak ki e de rek, bir lik te bir “A. S. Ün ver Bib li yog raf-ya sý” ça lýþ ma sý na baþ la dýk.

2 Bun lar a ra sýn da sa de ce bir tas lak de ne me si dik kat le ri çe ki ci dir: “Dr. Sü heyl Ün ver Dün ya-sý”, 26. VI I. 1981 (GM) zar fýn da rast la dý ðý mýz “Sü heyl Ün ver Dün ya sý” baþ lýk lý üç sa hi fe lik no tun sa týr baþ lýk la rý ný “ya zý ya gi re cek ko nu lar” o la rak tes bit et miþ ti. Bu tas lak ba ba ve an ne ta ra fý nýn tes bi ti i le baþ lý yor ve “Med re set’ül-Hat ta tîn” i le son bu lu yor. “Týp Ha ya tým” baþ lýk lý not larýn da da he kim lik ha ya tý nýn sa týr baþ la rý ný tes bit et miþ tir [Krþ., A SÜ., ‘Týp Ha ya tým’ (27.

Zi ra Sü heyl Ün ver, ken di si ni ne ya þar ken ne de ve fa týn dan son ra bir mer kez yap ma dý. Ak si ne, bü yük ruh lar ve mis yon sa hi bi mo ra list ler gi bi ken di si ni ta ný yan her in sa na tek-lif siz ce ta þý dý. Do la yý sýy la onu az ve ya çok ta ný yan, o na bir nis be ti o lan her ke sin can lý bir Sü heyl ya ný var dýr4. Ben ce Sü heyl Ün ver’in so mut ger çek le bir lik te yü rü yen ve ya þa yan ba þa rý sý bu ra da dýr. O nu ta ný ma yan bir kim se nin bi le e ser le ri ne nü fuz la Sü heyl’in ruh ik li-mi ne gi re ce ði ne o lan i nan cým tam dýr.

Sü heyl Ün ver, her ke se na si bi ka dar ver di, çok se vil di. Bu sev gi ba zý la rýn da me ved de te dö nüþ tü. O nu ta ný yan on dan is ti fa de e den ler den ba zý la rý te miz ruh la rý ný ki þi sel e go iz ma la-rý nýn em ri ne ve rip da ha o nu ya þar ken u nut tur mak, ve fa týy la ba þa rý sý ný kül le mek is te di ler. Bun la rýn bi le -e ðer Türk kül tü rü nün bi linç li tah rip kâr la rý de ðil ler se- Sü heyl Ün ver’e göz kýr pan bir yan la rý var dýr. Kal dý ki Sü heyl’i sev mek in sa nýn ken di si ni sev me si de mek tir. O çok ki þi ye çöl de men ba su yu ol du. Türk kül tür ta ri hi i çin de sü rek li li ði ger çek leþ ti rir ken süs le me sa na tý mý zý gü nü müz de tek ba þý na ye ni den di rilt ti, bun la rý e min el le re tes lim et ti, on la rý da ruh se lâ me tiy le mü kâ fat lan dýr dý.

Sü heyl Ün ver ü ze ri ne ka le me al dý ðý mýz bu bi yog ra fik ça lýþ ma e sas i ti ba riy le psi ko lo-jik tir. An cak yer yer fer di psi ki yat ri ta ri hi mi zin çö zü len Os man lý’dan di ri len Cum hu ri yet’e ge çiþ dö ne miy le de zým ni köp rü ler kur mak ta dýr. Böy le si bir kur gu nun iç ör gü le ri nin


VI. 1981). Tas nif e dil me miþ muh te lif ler i çin de, (GM)]. As lýn da o nun ya yýn lan mýþ e ser le ri ve ya yýn lan ma mýþ not ve ya zý la rýn da da ðý nýk bir þe kil de hay’at hi kâ ye si et raf lý ca ka le me a lýn mýþ-týr. Sü heyl Ün ver’in böy le si bir yo lu ih ti yar e der ken Mu al lim Cev det’in us lu bu nu be nim se di ði gö rü lü yor [Krþ., O. Er gin, Mu al lim M. Cev det, (Ýs tan bul, 1937), s. 302].

3 Ya þar ken o nun ha yat hi ka ye si ni yaz mak is te yen ve bu hu sus ta ba sýl ma mýþ bir mo nog ra fi or ta ya ko yan Ýh san O za noð lu bu di le ði ni Sü heyl Ün ver’e a çýn ca o nun ce va bý pek ma ni dar ol muþ tu: “Ben ken dim den, ken di var lý ðým dan ve hiz met le rim den bah set me yi hiç bir za man ar zu et me dim, e de mem de... Bu se beb le be ni ma zur gö rür sü nüz, O za noð lu... A sa let ten, ne ca bet ten, il min den, sa na týn dan ge rek ma ne vi ge rek mad di var lý ðýn dan bah set mek tah dis-i ni met tir. Pek i yi bil di ði niz vec hi le Tan rý ba na en yük sek i lim ver di. Yüz ler ce e ser yaz mak na sib et ti; ser vet ver di; o ku duk o kut tuk. Zen gin bir kü tüp ha ne ve yi ne zen gin bir ar þiv kur-duk. Yüz ler ce sa nat e se ri mey da na ge tir dik. Ýl me, mil let ve mem le ke te be þer ta ka ti i çin de hiz met et tik di ye ko nuþ ma mýz bir ta az zum, bir te keb bür ve ni ha yet gayr-ý ah lâ ki bir ha re ket de ðil dir. Al la hü-te a la Du ha su re sin de “ve em ma bi ni me ti rab bi ke fe had dis” [Rab bi nin ni me-ti ni da i ma min net le an, þük ran la an lat] bu yur mak ta dýr. Tah dis-i ni met et. Al lah ser vet ver di, mal ver di, i lim ver di, va zi fe mi yap ma ya im kan ver di, za fer ver di di ye. Na sýl ki Mol la Hüs rev fü rû-ý fýk hýn a na ki tap la rýn dan sa yý lan Ed dü rer ad lý öl mez e se rin de ‘þim di ye ka dar fý kýh ah kâ-mý na da ir böy le bir e ser mey da na ge ti ril me miþ tir. Bu ger çe ði tah dis-i ni met i çin i fa de et mek is te rim’ de mek te dir. [Ben] bu ta le bi ni zi þim di lik kar þý la ya ma ya ca ðým. Ýs tan bul’da dü þü nür ve bir ne ti ce ye bað la rýz” [Ý. O za noð lu, Kas ta mo nu Kül tür ve Folk lo ru Bi yog ra fi: Ah med Sü heyl Ün ver, (Kas ta mo nu, 1968), s. 7-9 (mi me o). (GM).]

4 Bu bað lam da Sü heyl Ün ver’in þu i ki sö zü yo lu mu zu ay dýn la ta cak týr: “Kim se ye nis bet et me-dim. Fa kat her kes de nis bet a ra dým”; “Se nin le nis be tim var. Zi ra mü te na si bim sin” [A SÜ., An ka ra, Def ter No. 67, (SK)].

dü ðüm nok ta la rý na ka çý nýl maz o la rak yu ka rý da sö zü e di len le rin ya nýn da baþ ka un sur la rýn gir me si ga yet ta bi i dir. Çün kü Sü heyl Ün ver’in ha yat hi kâ ye si nin renk li li ði, ta nýþ tý ðý in san-la rýn çe þit li li ði, me rak ve a raþ týr ma alan la rý nýn sý nýr ta ný ma yý þý, ru hun in san la ra ve eþ ya ya bo þal ma sý ya da öz’ün ü ze ri ne çe kil miþ bi rer mad di ka lýp ya da pe çe ol du ðun dan bun la rýn tah li li a raþ tý rý cý yý fel se fe den ta sav vu fa, po zi tif bi lim ler den ta ri he ve sa na ta ka dar de ði þik ve zýt bil gi a lan la rý nýn i çi ne çek mek te dir. Ger çek te o nun e ser ve dav ra nýþ la rýy la dýþ a lem de þey le þen, bu gö rü nüm le re ha ki ki ren gi ni ve kim li ði ni ve ren un sur Sü heyl’in ruh sa fi ye ti ve de rin li ði dir. Sü heyl Ün ver’in þah si ye ti ve fi kir le ri o nun ken di koz mo zun da ge liþ tir di ði mün ha sý ran ken di ne a it bir i ra de den ve ken di ha re ket a la ný i çi ne sý ký þan bir e ner ji den i ba ret kal ma dý. Her an bir ve si le i le ki tap, ma ka le, not, mek tup, ar þiv mal ze me si, soh bet, ders, tet kik ge zi si vb. i le dý þa bo þal dý, so mut laþ tý ve mu ha tap la rý na u laþ tý. Bu gün i çin o nun mu ha tap la rý ve ha ya tý bi ziz. Çün kü o nun ha ya tý ken di ni bir par ça Sü heyl ad de den ler i çin ge ri sin de Türk lü ðün yek pa re kim li ði dir. Kal dý ki, bu gün biz o lan o nun ha ya tý bir bi ri ni pek ta ný ma yan en az i ki kol dan a i le si (ev lat la rý, to run la rý) ve öð ren ci le ri a ra sýn da a kar ken bu çiz gi le rin za man i çer sin de mu ha tap la rý ný -to run la rý nýn ço cuk la rý, öð ren ci le ri nin öð ren ci le ri o la rak- kay bet me ye ce ði ne i na ný yo rum. Zi ra, i vaz sýz ga raz sýz, bü yük ruh mi mar la rý ný gýp ta et ti ren ve Türk kim li ði ne dün den bu gü ne ha ya ti yet ve ren gü nü müz de ki tek sen tez Ah med Sü heyl Ün ver’dir. Do la yý siy le bu ki tap bu ger çe ðe i man e den le rin -e þi, ço cuk la rý, to run la rý, ak ra ba ve dost la rý, öð ren ci le ri i le- o nu gör me yen fa kat e ser le ri i le Ün ver’den is ti fa de eden ve e de cek le rin de hi kâ ye si o la cak týr.

Ben, ken di pa yý ma, o nu ta ný yan her in san da Sü heyl’i a ra dým. Ta ný dý ðým Sü heyl’ler be nim uf ku mu ge niþ let ti, i ha ta gü cü mü ar týr dý. Fa kat güç bir sa nat olan bi yog ra fi ye da ir böy le si bir ça lýþ ma i le o ku yu cu ya do lu ve zen gin bil gi ler le u laþ mak ar zu ve is ti da dý ný tek ba þý ma ken dim de bu la maz dým. Gör dü ðüm yar dým lar la bü tün Sü heyl’le ri bir leþ tir me ye gay ret et tim. Ge ne de son ker te de or ta da i ki Sü heyl kal dý. Ön ce, el de ki mad di ve ri le re ba sa rak tan or ta ya çý kan bu ça lýþ ma her ke se hi tab e de cek tir. Bun da da a ðýr lýk lý o la rak ben-de ki Sü heyl sö zün sa hi bi ol du. Ý kin ci Sü heyl i se yaz dýk la rý mýn ö te sin de ka lan bir duy gu ha li o la rak ba zý ba zý te cel li et ti. Bu da ya zý dan da söz den de ö te bir ruh ha li i di. Za man za man ya þa dý ðým ha li baþ ka la rýn da da gör düm. Te sel lim þu ki bu nok ta da yal nýz kal ma-dým. Sa yý sý ve sý nýr la rý i yi ce da ral mýþ bu a la nýn in san la rýy la bir a ra da ol mak ba na in sa nýn ken di i çi ne a dým at ma sý ger çe ði ni öð ret ti. E sa sen Sü heyl Ün ver de bu nu ba þar mýþ en der bu lu nan ol gun bir in san de ðil miy di?

Bu mü ba rek in sa nýn ve fa týn dan son ra o nun hak kýn da bir þey ler ka le me alýp ön ce gö nül bor cu mu ö de mek is ti yor dum. Ho ca’ya kar þý i çim, kal bim min net his le ri i le do lu i di. Bu nu her ve si le di le ge ti rir, a i le si, ta le be si ve dost la rýy la a ný la rý mý bö lü þür düm. Ne de ol sa o nun la 18 yýl lýk bir soh be tim var dý. Kal dý ki Sü heyl Ün ver’le bu lun du ðum her mec lis te ya da ken di be ra ber li ði miz de söy le di ði he men her þe yi kay det miþ tim. Fa kat i ti raf e de rim ki be ni a þa cak bu ça lýþ ma nýn içi ne çe ki le ce ði mi, hat ta i ti le ce ði mi, i þin ba þýn da ta hay yül


bi le e de mez dim. Ça lýþ ma la rým yol al dýk ça or ta ya çý kan tab lo bir gö nül bor cu nun ö de nip öden me me si me se le si ni aþ tý. Ve fa bor cu mil li bir bor ca dö nüþ tü. Zi ra, gü nü müz de a yak-la rý mý zýn bas tý ðý ze min kay mak ta, Türk lük da va sý gi de rek ga rip leþ mek tey di.

Ün ver’in ve fa tý ný mü te a kip a i le - ta le be a ra sý da ki a cý din me ye yüz tu tun ca ho ca mý zýn say gý de ðer ve sev gi li ke ri me le ri Gül bün Me sa ra Ha ným ba ba sý i çin bi yog ra fik bir ça lýþ ma-ya baþ la ma mý is te di ðin de be nim de ka fam da böy le si bir fik rin ku luç ka dö ne mi ni ya þa dý-ðýmý i fa de et tim. Lüt fet ti ler, ba na u nu ta ma ya ca ðým bir cö mert lik le ken di le rin de bu lu nan Sü heyl Ün ver’e a it ar þi vi kul lan ma im ka ný ný ver di ler5. Ben i þe ön ce Gül bün Me sa ra’nýn Çif te ha vuz lar’da ki e vin de ar þiv ve kü tüp ha ne sinden baþ la dým. Sü heyl Ün ver’in def ter le-ri, dos ya la rý, zarf la rý, tas nif e dil me miþ u fak ka ðýt la ra kay de dil miþ (yüz) bin ler ce not la rý ný, ki tap ve ma ka le le ri ni, ba sýl ma mýþ mi me og ra fik ma ka le le ri ni, mek tup la rý ný, o na ya zýl mýþ mek tup la rý, el yap ma sý sa nat e ser le ri ni, hü la sa Sü heyl Ün ver’in par mak la rý nýn u cun dan çýk mýþ ký zýn da mev cut her þe yi tet kik et tim, bu ça lýþ mam i çin ge re ken not la rý al dým. Bu me yan da be nim mü te va zi kü tüp ha nem de Ün ver’e a it o lan la rý da tek rar el den ge çir dim. Çif te ha vuz lar’da ki ar þi vi a þa ðý yu ka rý tü ket tik ten son ra göz le ri mi Cer rah pa þa Týp Fa kül te si TTE.’de ki kay na ða çe vir dim. Da ha son ra be ni Sü ley ma ni ye Kü tüp ha ne sin de bek le yen bir um ma nýn i çi ne gir dim. Bu me yan da bel ki ho ca nýn him me ti, hiç he sap ta yok i ken res mî bir gö rev le An ka ra’da bu lun mak lý ðým ge rek ti. Ko mis yon top lan tý la rýn dan ön ce ve ya son ra TTK’da Dr. A. Sü heyl Ün ver Ar þi vi’ni de tet kik et tim. Bu kay nak tan da bil gi ler der le dim, ya rar lý not lar al dým. Ý ti raf et me li yim ki ha yat ta i ken ya nýn da bu lun ma ma rað men o nu ne ka dar ek sik ta ný dý ðý mý an la dým ve bü tün bu de va sa bi ri kim i çerisin de hay re te, þaþ kýn lý ða düþ tüm. Son ker te de bu yü ce in sa nýn bü yük lü ðü ne i nan dým, i man et tim, Ül ke mi zin in san-lýk ca mi a sý na böy le bir ö rnek le ka týl dý ðý ný gör mek le de ayrý ca bah ti yar ol dum. Þu ka dar ki an cak me lek le ri kýs kan dý ra cak bir sa fi ye tin ça lýþ ma la rý be ni ço ðu kez ya sar hoþ et miþ ya da ak lý mýn fi zik sý nýr la rý i çe ri sin de bo ca la ma ya it miþ tir. Böy le si bir ruh ha li be ni ita a ti al tý na a lýn ca müs tað rak ha li min mu ha fa za sý i çin ça lýþ ma mý o an da ke si yor dum. Bu söz le-rim de her han gi bir mü ba la ða pa yý nýn ol ma dý ðý na o ku yu cu yu i nan dýr ma yý çok is ter dim6.

Ýn sa nî i liþ ki le ri mi zin sev gi ve da ya nýþ ma ya da ya lý te mel le ri ni za a fa uð ra ta rak mad di esas la ra doð ru sü rat le ak tý ðý gü nü müz de Ün ver a i le sin den gör dü ðüm ya kýn lýk ve sý cak lý ðý


5 Pro fe sör A. Ka zan cý gil’i zik re de cek o lur sak: “Son i ki yýl dýr Prof. Dr. Ah med Gü ner Sa yar, Ün ver’in ký zý ün lü Türk süs le me sa nat larý uz ma ný Ba yan Gül bün Me sa ra’nýn da yar dý mý i le Ün ver’in ha yat hi ka ye si ni ay rýn tý la rý i le tes bit et mek te ve ya yýn la rý nýn ta ma mý ný der le me ðe ça lýþ mak ta dýr” “Bi lim Ta rih çi le ri miz: Sü heyl Ün ver”, Bi lim Ta ri hi, sa yý 4, (Þu bat 1992), s. 30.

6 As lýn da bu i fa de nin ne ka dar zor ve zor la yý cý ol du ðu nu bi li yo rum. Bu ça lýþ ma yý sür dü rür ken ka le me al dý ðým ba zý bö lüm le ri Ün ver a i le si ne o ku mak tan bü yük bir haz du yar dým. Bu gü zel in san lar dan ge len tep ki yi þöy le ö zet le ye bi li rim: “Bu ra sý ný çok ruh lu yaz mýþ sýn”. A i le den ge len

Ce nab-ý Hakk’ýn müs tes na bir he di ye si o la rak ka bul et tim. Ar týk be nim de on lar dan bi ri ol du ðu ma da ir a i le ü ye le ri nin bir bir le rin den ba ðým sýz be yan la rý ön ce ken di ru hu nu or ta ya koy du, son ra da bu ça lýþ ma nýn i çi ni dol dur du. A ziz ve say gý de ðer Mü zeh her Ün ver ba na e þi hak kýn da bil me di ðim çok þe yi an lat tý lar. Ay dýn Ün ver ve Gül bün Me sa ra ba ba la rý ný a ný la rýy la di le ge tir di ler. Dür da ne Ün ver de ka yýn pe de rin den der le di ði not ve def ter le ri ni is ti fa de me sun du. Ün ver’in da ma dý Re ha Me sa ra i se bu ça lýþ ma nýn ta mam lan ma sýn da be ni ma nen teþ vik et ti ler. Ah med Ya ku poð lu’ndan Sü heyl Ün ver’e da ir e pey bil gi top la-dým. Bil has sa Sü heyl Ün ver’in ta sav vu fî dün ya sý nýn gün ý þý ðý na çýk ma sýn da bir çok müþ-kü lü mü hal let ti ler. O nun sun du ðu a ný lar la Ün ver’in ar þi vin de ki ka yýt lar bir le þin ce he kim ve sa nat kar Ün ver’in iç a le mi ni na sýl in þa a et ti ði ni kýs men de ol sa tes bit et miþ ol duk. A li Öz tay lan da çok öz lü bil gi ler ak tar dý lar. Ah med Ya ku poð lu ve A li Öz tay lan gi bi fa kir lik-le riy le ö vü nen gön lü saf in san la rýn du a la rýn dan bu ki ta býn na sib dar ol du ðu nu þük ran duy gu la rým la i fa de et mek is te rim.

Ken di le riy le gö rüþ mek sa a de ti ne ka vuþ tu ðum Sa re Öz kul Ha ným kar de þi ne a it a ný la rý-ný di le ge tir di ler. 1993 Ma yý sýn da ki ve fa tý o na þük ran bor cu mu bu ki tap la ö de me me ma ni ol du. Di ðer ta raf tan Fer zan Ben gi ve Ül ker Er ke e niþ te le ri ni an lat tý lar. Te þek kür borç lu ol du ðum in san la rýn sa yý ca çok lu ðu ya nýn da bil has sa þu ze va tý zik ret mek is te rim: A za de Akar, Ýl han Gök þen, Arslan Kaynardað, Prof. Dr. Ay kut Ka zan cý gil ve Mu am mer Ül ker in san ve he kim-sa nat kar Sü heyl Ün ver’i he men her ve si le di le ge tir di ler. Ha san-Â li Gök-soy’da ki ta býn fo toð raf la rý i çin bir Sü heyl-dos tu o la rak ça ba sý ný e sir ge me di. Yu suf Mar din Üs ta dý mýn sad rýn dan a ruz ka lýp la rý ný dol du ran ‘ta rih’i i çin mü te þek ki rim.

Bu ki ta býn di zil me sin de Ýs ra fil Dað lý ve S. Cem Kay gu suz Bey ler ger çek ten zo ru ba þar-dý lar. Ken di le ri ne te þek kür ler e de rim.

Ni ha yet Nes li pîr ve Fat ma Ca nan Sayar ha ným la rýn da bu ça lýþ ma nýn ta ma mý na u laþ-ma sýn da kat ký la rý bü yük tür. Ken di le ri ne te þek kür borç lu yum.

Bu ça lýþ ma be nim a ka de mik an la yýþ ve öl çü le ri me gö re ek sik ve ku sur lu kal dý. Za man ne gös te rir bu nu bi le mem. An cak Sü heyl Ün ver’i bi len le rin ve ta ný yan la rýn ku sur la rý mýz-dan do la yý bi zi hoþ gör me le ri ni di le rim. Di ðer ta raf tan Ün ver’i bu ki tap la ta ný ya cak o lan lar


bu lü tuf kâr söz le rin dý þýn da be ni is tið ra ka i ten se beb le rin ge ri sin de öy le ve ya böy le bir bil gi bi ri ki mi nin bir bir le riy le te mas sýz uç la rý nýn bir di ðe ri ni ta mam la ma sý ger çe ði bu lun mak ta dýr. Ben yýl lar ön ce A miþ E fen di’ye a it bir söz i þit miþ tim: “Türk dev le ti ký ya me te ka dar ba ki dir”. Bu söz i le A ta türk’ün 1926 Ýz mir su i kas tin den son ra söy le di ði “Tür ki ye Cum hu ri ye ti ile le bet pa yi dar ka la cak týr”ý a ra sýn da her han gi bir bað lan tý dü þün ce uf ku ma gel me miþ ti. Ne za man ki Sü heyl Ün ver ü ze ri ne ça lýþ ma ya baþ la dým, A miþ E fen di’nin söy le di ði bu sö zü Mec di E fen di Sü heyl Ün ver’e du yur muþ. Sü heyl Ün ver de i çe ri den dý þa rý ya sýz dýr ma dan bu sö zün sa hi bi ol muþ tu. Ge rek A ta türk ve ge rek se Sü heyl Ün ver Türk lü ðe hiz met ten bir an ge ri dur ma mýþ, bu u ður da fa ni ha yat la rý ný ta mam la mýþ lar dýr. Türk u lu su nun be ka sý nýn söz de ve fi il de bi ra ra-ya ge ti ril di ði ni gör mek mad di me su li ye ti mi ye ri ne ge ti rir ken be ni ru hen sar hoþ lu ða it miþ tir.

ba zý nok ta lar da ya za rýn zor la ma la rý ya nýn da lü zum suz ka lem oy nat ma la rýn dan ra hat sýz lýk du ya bi lir ler. Bu ga yet do ðal dýr. An cak böy le si du rum lar i çin meþ hur bir A rap sö zü nü, rah met li Os man Er gin’i ha yýr la yâd e de rek, söy le mek is te rim: ‘Ýs te di ði ni al, be ðen me-di ði ni bý rak!’ (Huz mâ sa fâ da’ mâ ke der [“Gönül þenliðini al, kederi býrak!”]). Ba þa rý Al lah’tan dýr.

Ah med Gü ner SA YAR

Ka sým 1993, Teþ vi ki ye


ýkýncý Baskiya önsöz

A. Süheyl Ünver’in ha yatý, þah si ye ti ve eser le ri ni ko nu alan bu ki tap çalýþmasý do lu bir on yýl son ra ikin ci baskýsýný id rak edi yor. Ana met nin ru hu na do kun ma dan ara dan ge çen on yýl ki tabýn mad di yapýsýnda bazý de ði þik lik le rin yapýlmasýný zo run-

lu kýldý. Yapýlan ila ve le ri, ki tabýn tas hi hi iz le miþ, ayrýca Süheyl Ünver albümünden alýnan ye ni fo to∂ raf lar la metnin zen gin le˛ me si yo lu na gi dil mi˛ tir.

Bu çalýþmanýn son on yýllýk hülâsasý farklý iki da marý bir sarmala dönüþtüren bir Süheyl Ünver röne sansýný ba˛ latmýþ ol masýdýr. Bu da mar lar dan il ki, Türk in saný için ‘Türk’ün ne ol du ðu nun Süheyl Ünver’in þahsýnda so mut la˛ masýdýr. Artýk onun el yap ma larý def ter le ri gün ýþýðýna çýkýyor, Türk ta ri hi nin uzanýlamýya cak köþe le ri ne ýþýklar salýyor gýpta edilecek çalýþkanlýðýyla hepimize rehber oluyor. Ýkin ci da ma ra ge lin ce; bu Süheyl Ünver’in bir insan-ý ka mil ola rak ken dini nasýl ba þarýyla tez yin et ti ði ger çe ði dir. Böyle si bir ruhî tez yi na ta ih ti yaç du yan lar için bu ki tap ta tes bit edi-len onun ha yatý hiç farkýnda ol ma dan, bir yol göste ri ci ol mu˛ tur. Süheyl Ünver’in pey gam be ra ne ru hun dan ýþýk al mak ise bu ki tabýn müel li fi için en büyük rah manî ik ram ol du ðunu tah dis-i ni met ede rek be lirt mek be nim için bir borç tur.

Ki tabýn ikin ci baskýsýnýda tas hih iþi ni se ve rek ten omuz la yan Hüse yin Top dos-

tu ma, Süheyl Ünver ho camýzýn sev gi li ke ri me si Gülbün Me sa ra’ya da her za man ki ti tiz li ðiy le re sim ler bölümünün ye ni den þe kil len me sin de ki katkýsý için müte þek ki-rim. Ötü ken yayýne vi yöne ti ci le ri ne, Nur han Al pay ve Erol Kýlýnç’a da ki tabýn Ötüken yayýnlarý içinde çýkmasý için göster dik le ri çabadan do layý te þekkür ede rim.

Selimiye13.IX.2004

Hayati(17. I I. 1898 – 14. I I. 1986)

“Buçocukbüyürgider,beniunutmaz”Ahmed Amiþ Efendi

(? - 1920)

IGýrýþ

Ah med Sü heyl Ün ver’in 17 Þu bat 1898 (26/27 Ra ma zan 1315) Per þem be’yi Cuma’ya bað la yan Ka dir Ge ce si Ýs tan bul Ha se ki’de He ki moð lu A li Pa þa Cad de si, Bos-tan ha ma mý sý ra sýn da 32 no lu ev de baþ la yan mad di ha ya tý 14 Þu bat 1986 (5 Ce mâ zi-ye lâ hir 1406) Cu ma gü nü sa at 14.50’de ge ne Ýs tan bul’da, Ka la mýþ’ta Fe ner Cad de si No. 19’da son bul du. Baþ lan gýç i ti ba riy le o nun ha yat hi kâ ye si nin ar dýn da 19. yüz yýl Ru me li Tür kü ðü i le A na do lu Türk lü ðü nün e sas lý bir ter ki bi bul mak ta dýr. Bu ha yat Ýs tan bul’da zu hur e de cek, cis mâ nî ha ya týnýn ya ný sý ra ma ne vi dün ya sý ný da o ra da ku ra cak, ge ne Ýs tan bul’dan e ser le ri i le et ki si ni sür dü re cek tir.

Ýs tan bul, mi ma ri den hat sa na tý na, süs le me den eb rû ya, hat ta Türk çe si ne ka dar gü ze le a þýk Türk le rin cid den ö ze nip kur duk la rý ve me de ni yet â le mi ne ar ma ðan et tik le ri bir þe hir dir. Oy sa ge ne bu þe hir Türk le rin bir baþ ka a çý dan, in sa nýn in san ol ma sý açý sýn dan, Ýs tan bul e fen di li ði ni in san lý ða ar ma ðan et miþ ti. Sü heyl Ün ver’in ki þi li ðin de Ýs tan bul e fen di li ði ze ra fet ve in ce li ði nin ken di i çin de fark lý ve müm taz bir ör ne ði ni bul du. Sü heyl Ün ver’in ve fa týy la Ýs tan bul, ken di çö züm le me si o lan ve ön ce bü tün a ðýr lý ðý ný bir ku yum cu sab rýy la iç â lem me de ni ye ti ni in þa e den da ha son ra bu ruh in ce li ði ni eþ ya ya, di li ne, ha re ket le ri ne nak þe den bir in san ti po lo ji si ni de nok ta-la mýþ ol du.

Sü heyl Ün ver’in mad di ha ya tý tü ken miþ ol ma sý na rað men, ho ca lý ðý, e fen di li ði, ai le ba ba lý ðý ve bý rak tý ðý ha tý ra lar o nu can lý kýl mak ta dýr. Ö zel lik le ka le me al dý ðý ya zý-la rý, re sim, tez hip, min ya tür ve def ter le ri, dos ya larý, zarf lar i çe ri sin de ki not la rý i le en ya kýn la rý ný bil has sa o na ho ca-ta le be i liþ ki si i çer sin de o nun la gö nül ba ðý ku ran la rý her an þa þýrt ma ða de vam et mek te dir. O nun e lin den çý kýp so mut laþ mýþ ki tap, ma ka-le, ga ze te ya yýn la rý, mek tup, def ter-mek tup, re sim, min ya tür, tez hip, fo toð raf, kro ki, plan, mak ta’ a, def ter, dos ya lan mýþ not lar ve tas nif e dil me miþ sa yý sýz ka ðýt par ça la rý

ü ze ri ne a lýn mýþ çe þit li not lar vd.’ni ye ni den ü ret me ðe fi zik o la rak ay ný mad di öm rü ya þa ma ða ha zýr bir in sa nýn, prog ram lan sa da hi, ba þa ra ma ya ca ðý a çýk týr.

O fa ni ha ya tý ný da i ma men su bu ol mak tan gu rur ve sa a det duy du ðu, yü ce li ði ne inan dý ðý Türk mil le ti nin kül tü rel de ðer le ri ne a da dý, Türk lü ðün ma zi si ni is tik ba le gö tü re cek Türk in sa ný na has çiz gi le ri tek tek tes bit et ti, bun la rýn ü ze ri ne te red düt-süz ce git ti ve bil gi ve ri le ri ni top la dý. Ar þi vi ve ya yýn la rýy la ma zi nin ça lýþ kan lýk ve be ce ri si nin ü rün le ri ni Türk kim li ði nin pe kiþ me si i çin ge le cek ku þak la ra bý rak tý.

Bu ça lýþ ma Sü heyl Ün ver’in ha ya tý, þah si ye ti fik ri dün ya sý ve e ser le ri ü ze ri ne gi riþ ma hi ye tin de bir ka lem tec rü be si o la cak týr. Bu müs tes na in sa ný ta ný mak la ha ki ka ten e lem ta ra fý a ðýr ba san mad di ha ya tý mý za bir fe rah la ma, bu yön de bir o dak de ði þik li ði ge ti rir se Sü heyl Ho ca mý zý ta ný ma yö nün de e sas lý bir a dým a týl mýþ o la cak týr.

Ya þan tý çiz gi si nin ve e ser le ri nin tam bir dö kü mü nün ya pýl ma sý o nun ha yat hi ka-ye si nin baþ lan gýç nok ta sý i ti ba riy le i ki ka nat tan bir kaç ku þak ge ri ye çe kil me si ni zo run lu kýl mak ta dýr. Bu yol la a i le a ða cý nýn tes bi ti Tan zi mat ve er te sin de mer kez de ve çev re de ya þa yan i ki Türk a i le si nin gün ý þý ðý na çý ka rýl ma sý ka dar fark lý çev re ler den Ýs tan bul’a a kan i ki ýr ma ðýn bir le þe rek bir um ma ný o luþ tur ma sý nýn da hi ka ye si o la-cak týr.

Sü heyl Ün ver’in “ba ba” so yu nu a raþ tý rýr ken Os man lý dev le ti nin, hu su siy le Türk-lü ðün Bal kan lar dan ilk ko pu þu o lan 1293 (1877) Os man lý-Rus har bi nin sa vur du ðu in san la rýn ha lâ ka na yan ya ra la rý i le bun la rýn a cý ser gü zeþt le ri ni tes bit et tik. Bu nok-ta yý gün ý þý ðý na çe ker ken Bal kan la ra ser piþ ti ril miþ Türk kül tür var lýk la rý nýn da in ce-len me si ka çý nýl maz ol du. Bu i se Sü heyl Ün ver’in Türk mil li yet çi li ði ne yö ne li þi nin ilk e sas lý dür tü sü dür. A na do lu Türk lü ðü nün Tan zi mat ön ce sin de çev re den mer ke ze ge li þi i le Ýs tan bul’da ‘an ne’ ta ra fý i le a lý þý la gel mi þin dý þýn da bir gö rü nüm ka zan dý-ðý gö rü lü yor. Bu ye ni gö rü nü mü be lir le yen un sur a i le nin gü zel sa nat lar la kur du ðu ya kýn bað dan kay nak lan mak ta dýr. Sü heyl Ün ver’in ba ba ta ra fý Ru me lin de 1877’ye ka dar hu zur dan hu zur suz lu ða ge çi þi ya þa dý lar. Ni ha yet o top rak lar dan sö kü lüþ le ri ni et le rin de, can la rýn da duy du lar. Oy sa an ne ta ra fý i le a i le Ýs tan bul’da sulh ve sü kûn i çin dey di. Ken di ne has bir ko nak ha ya tý nýn ni met le ri ni bir lik te bö lü þe rek ya þan tý la-rý ný sür dür mekteydi ler. A i le nin bü tün hu zur ve re fa hý ný Türk hat ve süs le me sa na tý sað la mak tay dý. Mad de ye kar þý bes le nen ka na at kâr lýk ve top lum sal da ya nýþ ma bu in san la rýn kalp sa fa la rý ný ar týr mak tay dý. De de Meh med Þev ki E fen di i le o nun da yý sý Meh med Hu lu si E fen di’nin Türk hat sa na týn da var dýk la rý mer ha le yi ve el de et tik le-ri þöh re ti tes bit e der ken is ter is te mez Os man lý Dev le ti’nin bir kül tür mer ke zi o lan Ýs tan bul’un sa nat se ver le ri nin Ha se ki’de ki mü te va zi ko na ða ta þýn ma la rý ný da göz ar dý


e de mi yo ruz. Fa kat a sýl ö nem li o lan a i le sin de al tý ta ne hat tat ve gü zel sa nat us ta sý nýn Ah med Sü heyl’in san’atýnýn do ðu mu na o lan et ki le ri dir.

Ger çek ten de Ah med Sü heyl Ün ver i yi bir an ne ve ba ba dan i lim [za hi rî (po zi tiv bi lim) ve ba tý nî (ta sav vuf)] ve sa nat [Türk sa na tý nýn her da lý] ka bi li ye tiy le dün ya ya gel-di. Bun la rý na sýl in ki þaf et tir di ði ni a raþ tý rýr ken as lýn da ör nek ki þi li ði, sa yý sýz e ser le ri ve ye tiþ tir di ði ev lat ve öð ren ci le riy le o nun i le ri ye dö nük ya ný ný da ku þat mýþ o la ca ðýz.


I Imustafa enver Bey

Ah med Sü heyl Ün ver ba ba ta ra fýn dan Týr no va’lý dýr. Bu gün mil li sý nýr la rý mý zýn dý þýn da Bul ga ris tan’da ka lan bu gü zel bel de Çe re viç da ðý e tek le rin de Tu na neh ri a yak la rýn dan San tra ýr ma ðý ü ze rin de 15.000 nü fus lu bir san cak mer ke zi i di1. Türk ler di ðer un sur lar la bir lik te Týr no va’da 14. yüz yý lýn son la rýn dan2 19. yüz yý lýn or ta la rý na ka dar sulh ve sü kûn i çin de ya þa dý lar, â sû de bir ö mür sür dü ler, bu top rak lar da a da let le hük met ti ler. Ge ne bu top rak lar da si ya si, ik ti sa di ve kül tü rel var lýk la rý ný per çin le ye rek in san-in san i liþ ki le rin den so mut e ser le re ka dar her a la na ken di mü hür le ri ni vur du-lar3. Bil has sa ka lý cý lý ðý o lan ve ya lan söy le me yen mi ma ri e ser ler de Tür k’ün gü ze li se ven, gü ze le a þýk ka rak te ri nin dý þa dö kül dü ðü bir ger çek tir. Ca mi, mes cid, tek ke, zâ vi ye, tür be, na maz gâh, ha mam, han, be des ten, çeþ me, me zar lýk, i ma ret ha ne, med-re se, köp rü, ev vd. i le Türk lük bu böl ge de ki mev cu di ye ti ni ta ri he tes cil et tir miþ ti. Sa de ce Týr no va’da, 1860 yý lýn da, 15 ca mi, 3 me d re se, 23 o kul, 6 tek ke, 5 mes cid ve 1 rüþ di ye var dý4. Ayrý ca Türk ler 19. yüz yýl da bu ra lar da as ke ri ve si vil has ta ha ne ya pý mý-na da ö zen gös ter miþ ler di5.

1 S. Ün ver’in not la rýn dan: “Týr no va hak kýn da ma lu mat var, sa hi fe sa hi fe gör mek la zým” de di ði Mec mu a-ý Re sa il, Fa tih K. 5443’de ka yýt lý dýr [Krþ., A SÜ., ‘Tas nif e dil me miþ not lar’, (GM)].

2 1388’de A li Pa þa “Týr no va ka le si nin fet hi ne a zi met ey le di ler. Al lah’ýn i na ye ti i le ký sa za man-da o nu da fet he dib e le ge çir di ler” [So lak zâ de Meh med Hem de mî Çe le bi, So lak za de Ta ri hi, (Ýs tan bul, 1297), s. 41. Ay rý ca krþ., Ru hi Ta ri hi, (yay. Y. Yü cel-H. E. Cen giz), Bel ge ler, sa yý 18, (1989-1992), s. 390.].

3 Krþ., A SÜ., “Fa tih Sul tan Meh med’in Ru me li’de ki E ser le ri”, Ta rih Dün ya sý, Sa yý 9, (1950), s. 382-385.

4 ‘Tu na’, No. 43, (16 Þa ban 1282)’den zik re den B. N. Þim þir, Bul ga ris tan Türk le ri, (An ka ra, 1986), s. 28. Týr no va da’ki Türk e ser le ri nin top lu bir dö kü mü i çin bk. E. H. Ay ver di, Av ru-pa’da Os man lý Mi ma ri E ser le ri, IV, (Ýs tan bul 1982), s. 142. S. Ün ver’in Týr no va’ya da ir en

a. süheyl Ünver · 2014. 7. 9. · iv mustafa enver bey - safiye haným evliliði ... vefa borcu...

Documents