aa a...historia e një gjuhe nis, siç dihet, me shkrimet më të vjetra të saj, të cilat...
TRANSCRIPT
UNIVERSITETI ldquoFEHMI AGANIrdquo GJAKOVEuml
Fakulteti i Filologjiseuml - Programi Gjuheuml Shqipe
GJAKOVEuml 2018
PUNIM DIPLOME
Tema Zanoret neuml shkrimet e autoreumlve teuml vjeteumlr
Mentori Kandidatja
ProfAssDrFridrik Dulaj Bernardina Ukaj
1
ABSTRAKT
Trajtimi i keumlsaj teme lidhet me reumlndeumlsineuml e shumeumlfishteuml teuml gjuheumls neuml kuadeumlr teuml zhvillimit teuml saj
Meumlnyra e paraqitjes seuml gjuheumls neuml fillet e shkrimit ka mjaft dallime neuml lidhje me peumlrdorimin e soteumlm
Ky punim eumlshteuml shtjelluar neuml formeuml hulumtuese neuml teuml peumlrfshihet sistemi fonetik i veprave teuml
autoreumlve teuml vjeteumlr teuml shqipes gjateuml shekujve XV-XVIII Hulumtime teuml tilla kaneuml sheumlrbyer peumlr
studimin historik teuml gjuheumls dhe teuml leteumlrsiseuml shqipe
Gjateuml shtjellimit teuml temeumls do teuml veumlmeuml neuml dukje sistemin zanoreuml teuml shqipes seuml vjeteumlr si dhe
ndryshimet qeuml ka peumlsuar ajo neuml rrjedheumln e koheumls
Fjaleumlt kyccedile fonetike Kuvendi i Arbeumlnit grafia zanore gjuha shqipehellip
MIREumlNJOHJE
Nuk mund teuml peumlrshkruaj teuml gjitha ato ccedilfareuml ka ndodhur qeuml kur fillova studimet neuml Fakultetitin e
Filologjikut neuml degeumln e Gjuheumls Shqipe
Njeuml falenderim special shkon peumlr mentorin tim prof Fridrik Dulaj peumlr ndihmeumln dhe mbeumlshtetjen
qeuml meuml ofroi peumlrgjateuml gjitheuml puneumls sime dhe peumlr kontributin e tij neuml finalizimin e punimit tim teuml
diplomeumls Faleminderit profesor
Falenderoj miqteuml e mi peumlr mbeumlshtetjen qeuml meuml kaneuml dheumlneuml neuml ccedildo ccedilast
Deumlshiroj neuml fund teuml shpreh njeuml mireumlnjohje teuml thelleuml peumlr familjen time teuml cileumls i detyrohem shumeuml
peumlr fillimin dhe finalizimin me sukses teuml keumltij udheumltimi
Faleminderit teuml gjitheumlve
Gjakoveuml Shtator 2018
2
Peumlrmbajtja Hyrje 3
Shqipja neuml mesjeteuml 4
GJUHA DHE ALFABETI 4
Shkurtesat 5
I FONETIKA 5
ZANORET 6
Gjateumlsia e zanoreve 7
Grafia e Kuvendit neuml vete 8
GRAFIA A 9
GRAFIA E 12
GRAFIA I 14
GRAFIA Y [ ɣ ] 17
GRAFIA U 18
GRAFIA O 20
GRAFIA Euml 21
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE 22
Diftongu ndashuo 22
Peumlrfundim 24
Literatura 25
3
Hyrje
Studimi i ploteuml i gjuheumls seuml teksteve teuml vjetra teuml gjuheumls shqipe paraqet njeuml nga pikat e reumlndeumlsishme
teuml hulumtimeve qeuml duhet teuml kryhen peumlr shkencat filologjike Peumlr ta kryer keumlteuml detyreuml do punuar
paralelisht neuml disa plane teuml reumlndeumlsishme dhe teuml ndeumlrvarura si neuml neuml planin filologjik ashtu edhe neuml
planin linguistikStudimi i veprave teuml vjetra teuml shqipes peumlr vlereumln e veccedilanteuml qeuml peumlrmban si peumlr
gjuheumlsineuml shqiptare ashtu edhe peumlr gjuheumlt ballkanike e idoevropiane ka teumlrhequr kahereuml
veumlmendjen e studiuesve shqiptareuml Brenda temeumls eumlshteuml veumlneuml neuml pah evoluimi i shqipes seuml vjeteumlr teuml
shkruar si dhe prirjet dhe faktoreumlt kryesoreuml qeuml i kaneuml dheumlneuml shkas keumltij evoluimi Studimi i sistemit
fonetik i shkrimeve teuml gjuheumls soneuml qeuml nga shekulli i XV e keumlndej me njeuml dokumentim tepeumlr teuml
vonsheumlm eumlshteuml veumlshtireuml teuml kapet nga koha parashkrimore e formimit teuml gjuheumls soneuml pa u marreuml neuml
veumlshtrim edhe huazimet e vjetra greke e latine neuml gjuheumln toneuml teuml cilat deumlshmojneuml peumlr ndryshimet
qeuml kaneuml beumlreuml neuml shqipen dhe peumlr evoluimet qeuml kaneuml peumlsuar neuml gjuheumlt dheumlneumlse Evoluimi i sistemit
fonetik eumlshteuml i kushteumlzuar neuml radheuml teuml pareuml nga faktoreumlt e brendsheumlm gjuheumlsoreuml Brenda temeumls eumlshteuml
peumlrdorur metoda diakronike dhe sinkronike e studimit Brenda shtjellimit teuml tilleuml kemi shfryteumlzuar
rezultatet e studiuesve teuml historiseuml seuml vjeteumlr teuml shqipes SRizeumls GMajerit HPedersenit NJoklit
ECcedilabejt etj Historia e njeuml gjuhe nis siccedil dihet me shkrimet meuml teuml vjetra teuml saj teuml cilat paraqesin
tiparet karakteristike qeuml e peumlrbeumljneuml ateuml gjuheuml Historia e shqipes peumlr fat teuml keq fillon meuml seuml voni si
nga gjuheumlt indoevropiane ashtu edhe nga gjuheumlt e ballkanit me dokumentet e saj teuml shekullit XV
pra ateumlhereuml kur e gjejmeuml teuml shkruar seuml pari Si shkrimet meuml teuml vjetra teuml gjuheumls soneuml qeuml njihen deri
meuml sot kemi ldquoFormula e pageumlzimitrdquo (1462) ldquoFjalorthirdquo i Arnold von Harfit (1497) dhe
ldquoPerikopeja e Ungjillitrdquo e Sheumln Matheut1
Studimi i ploteuml i gjuheumls shqipe teuml shkrimeve teuml vjetra do teuml mbeumlshtetet qeuml nga shkrimet qeuml na ka
dheumlneuml shekulli XVI pra duke filluar aty nga mesi i qindvjeccedilarit XVI i cili shekull qeuml na dha
monumentin meuml teuml madh teuml gjuheumls soneuml ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut (1555) vepreumln e pareuml teuml ploteuml
Para Lufteumls seuml II Boteumlrore qe beumlreuml njeuml puneuml jo e vogeumll neuml zbulimin dhe peumlrshkrimin e njeuml numri teuml
mireuml veprash dhe autoreumlsh teuml vjeteumlr teuml shqipes Kjo puneuml u beuml nga studiues teuml huaj dhe shqiptareuml
dhe neuml nivele teuml ndryshme Sot ka nisuri interesimi veteumlm peumlr gjuheumln e autoreumlve teuml vjeteumlr pa i
marreuml parasysh elementet e tjera filologjike qeuml dometheumlneuml se keumlto studime po shtrihen gjithnjeuml e
meuml shumeuml Keumltu mund teuml peumlrmendim kontributin e profesoreumlve R Mulaku QMurati teuml cileumlt peumlr
vite teuml teumlra si puneumltoreuml teuml IAP kaneuml studiuar ccedileumlshtje teuml ndryshme teuml lashteumlsiseuml seuml gjuheumls shqipe
1 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekXV-XVIII) Prishtineuml 2012 fq12
4
Shqipja neuml mesjeteuml
Arsyet pse dominoi alfabeti latin neuml shkrimet e shqipes qysh neuml fillim janeuml neuml radheuml teuml pareuml teuml
natyreumls historiko-kulturore Keumlto arsye beumlneuml qeuml neuml periudha teuml ndryshme para Kongersit teuml
Manastirit teuml marrin peumlrmasa teuml ndryshme peumlrdorimi alfabetet e tjera alfabeti arabo-turk alfabeti
grek alfabeti sllav dhe variantet e kombinuara me njeumlsi teuml alfabeteve teuml ndryshme Keumlto arsye
dominuan peumlr shkak se tekstet e vjetra kishin karakter dhe destinacion fetar pra nuk niseshin nga
themelet e kultureumls seuml mireumlfillteuml autentike shqiptare po teuml ngritura mbi themele teuml tjera i afroheshin
keumlsaj kulture peumlr t`u shkrireuml me koheuml neuml teuml duke u inkuadruar neuml rrjedhat e peumlrgjithshme
Qeneuml keumlto ndeumlr arsyet kryesore pse shqipja asnjeumlhereuml neuml keumlteuml periudheuml teuml historiseuml seuml saj nuk arriti
teuml peumlrgjitheumlsohet si gjuheuml letrare peumlr mbareuml popullin Konfesionalisht shqiptareumlt ishin teuml ndareuml neuml
tri fe Nga aspekti kulturor ndasiteuml teuml pakteumln neuml nivel dukurie ishin edhe meuml teuml meumldha si variacione
neuml formeuml rratheumlsh qeuml prejneuml njeumlri-tjetrin Nga aspekti social dhe ekonomik nuk kishte ndonjeuml
ndeumlrlidhje teuml njeuml rangu meuml teuml larteuml qeuml mund ta kapeumlrcente keumlteuml ndasi Secila prej feve vazhdimisht
kishte burim dhe drejtim ideologjik jashteuml kontekstit teuml vendit prandaj edhe nevoja dhe keumlrkesa
qeuml nuk pajtoheshin me nevojat dhe keumlrkesat autentike teuml asnjeumlreumls prej shtresave sidomos jo teuml
shtresave teuml gjera popullore Mjerimi dhe skamja nxirrnin neuml shesh teuml tjera keumlrkesa Feja islame
ishte ideologjia kryesore e pushtuesve osmaneuml ndeumlrsa feja ortodokse dhe katolike synonin
pushtimin fetar dhe tjeteumlrsimin etnik e social pushtimin dhe ruajtjen e dominimit shpirteumlror pra
peumlr pasojeuml edhe tjeteumlrsimin etnik e kulturor Kundeumlrveumlnia e re fetare neuml njeumlreumln aneuml ndeumlrpret procesin
e gjateuml teuml ngadalsheumlm teuml asimilimit po neuml aneumln tjeteumlr e peumlrshpejton pikeumlrisht peumlr shkak teuml veccedilorive
teuml peumlrmendura
GJUHA DHE ALFABETI
Shkrimet dhe alfabetet varen kudo dhe kurdo nga civilizimet qeuml i shpikin dhe i peumlrdorin neuml radheuml
teuml pareuml dhe veteumlm pastaj u adaptohen gjuheumlve Megjithateuml ccedildo shkrim i pareuml i njeuml gjuhe shtron
nevojeumln e analizeumls seuml asaj gjuhe Kjo eumlshteuml analiza e pareuml e gjuheumls neuml fjaleuml analiza e njeumlsive
themelore fonetikefonematike e njeumlsive leksikore ndarja e fjaleumlve e teuml tjera Si gjuheuml shqipja dhe
latinishtja kaneuml ndryshime jo teuml vogla midis tyre Keumlto ndryshime janeuml teuml ndjeshme sidomos neuml
struktureumln tingullore dhe morfologjike teuml cilat reflektohen drejtpeumlrseumldrejti neuml shkrim Peumlr keumlto
arsye alfabeti latin nuk mund t`i mjaftonte shqipes Siccedil do teuml shihet sistemi fonematik i latinishtes
eumlshteuml i ndrysheumlm nga sistemi i shqipes jo veteumlm neuml regjisteumlr njeumlsish po edhe neuml tiparet dalluese
mbi bazeuml teuml teuml cilave funksionon Latinishtja nuk kishte neuml koheumln klasike afrikate nuk kishte
bashkeumltingullore ndeumlrdheumlmbore nuk kishte zanore hundore s`kishte zanore euml kishte teuml
velarizuara theksi strukturohej ndryshe nga theksi i shqipes neuml periudheumln e pareuml teuml shkrimit
s`kishte zanore teuml peumlrparme buzore e teuml tjera
5
Shkurtesat
Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml
studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml
evitohej2
˸ = gjateumlsia e zanoreve
[] = kllapa fonetike
= shkurteumlsia e zanoreve
= hundoreumlsia e zanoreve
part = euml
I FONETIKA
Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar
ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore
dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml
pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave
nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3
Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml
Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe
evoluimet e meumlvonshme janeuml
a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara
b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen
fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye
2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19
6
d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml
e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae
f) Zanoret hundore
g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera
fenomene
ZANORET
Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml
cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra
6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml
pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4
Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse
neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si
neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml
cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i
cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave
4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004
5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22
7
Gjateumlsia e zanoreve
Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet
edhe sot e keumlsaj dite6
Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml
numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me
zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr
qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy
veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj
Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto
Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml peumlrparme i e y
2 Qendrore euml a
3 Teuml prapme o u
Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml hapuara a
1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml
2 Teuml mbyllura i y u
Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve
1 Teuml buzoreumlzuara y u o
2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml
Sipas lokalizimit
a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore
b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare
Sipas shkalleumls seuml hapjes
a) Me hapje maksimale
b) Me hapje teuml mesme
c) Me hapje minimale
6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95
8
Sipas gjateumlsiseuml
a) Teuml gjata
b) Teuml shkurteumlra
i-ῐ u-ŭ
e-ӗ o-ǒ
a-ӑ
Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat
peumlrkateumlse alfabetike
Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e
velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte
bashkeumltingeumlllore frikative v 8
Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml
edhe cileumlsineuml e zanoreve
Caesar -kaḬsar
-kaumlsar
-`cezar
-`ccedilezare
Grafia e Kuvendit neuml vete
Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me
mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml
peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi
teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve
teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml
8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74
9
Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e
funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml
peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit
latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme
Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe
njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml
ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes
Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema
shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra
Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak
grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe
parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha
Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen
fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml
kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml
Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema
teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re
funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve
Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr
Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale
Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi
Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10
Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11
GRAFIA A
Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e
madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml
peumlrveccedileumlm
Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml
ndryshme a ᾶ aa ὰa
Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12
Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml
trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml
meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj
te Buzuku raam daam shaam paam etj
10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79
10
te Matreumlnga klaaneuml kaa etj
te Budi baam ngaam baartuneuml etj
te Bardhi laam daam thaam etj
te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj
Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi
zjarm djaleuml fjaleuml etj
Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci
etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13
Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet
Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr
me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes
Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml
Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj
Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml
teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes
gjateumlsi dhe hudoreumlsi
Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml
uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si
neutrale ose si e gjateuml14
Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls
seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj
Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa
mὰa gjὰa
Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi
peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj
Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml
uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes
13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
1
ABSTRAKT
Trajtimi i keumlsaj teme lidhet me reumlndeumlsineuml e shumeumlfishteuml teuml gjuheumls neuml kuadeumlr teuml zhvillimit teuml saj
Meumlnyra e paraqitjes seuml gjuheumls neuml fillet e shkrimit ka mjaft dallime neuml lidhje me peumlrdorimin e soteumlm
Ky punim eumlshteuml shtjelluar neuml formeuml hulumtuese neuml teuml peumlrfshihet sistemi fonetik i veprave teuml
autoreumlve teuml vjeteumlr teuml shqipes gjateuml shekujve XV-XVIII Hulumtime teuml tilla kaneuml sheumlrbyer peumlr
studimin historik teuml gjuheumls dhe teuml leteumlrsiseuml shqipe
Gjateuml shtjellimit teuml temeumls do teuml veumlmeuml neuml dukje sistemin zanoreuml teuml shqipes seuml vjeteumlr si dhe
ndryshimet qeuml ka peumlsuar ajo neuml rrjedheumln e koheumls
Fjaleumlt kyccedile fonetike Kuvendi i Arbeumlnit grafia zanore gjuha shqipehellip
MIREumlNJOHJE
Nuk mund teuml peumlrshkruaj teuml gjitha ato ccedilfareuml ka ndodhur qeuml kur fillova studimet neuml Fakultetitin e
Filologjikut neuml degeumln e Gjuheumls Shqipe
Njeuml falenderim special shkon peumlr mentorin tim prof Fridrik Dulaj peumlr ndihmeumln dhe mbeumlshtetjen
qeuml meuml ofroi peumlrgjateuml gjitheuml puneumls sime dhe peumlr kontributin e tij neuml finalizimin e punimit tim teuml
diplomeumls Faleminderit profesor
Falenderoj miqteuml e mi peumlr mbeumlshtetjen qeuml meuml kaneuml dheumlneuml neuml ccedildo ccedilast
Deumlshiroj neuml fund teuml shpreh njeuml mireumlnjohje teuml thelleuml peumlr familjen time teuml cileumls i detyrohem shumeuml
peumlr fillimin dhe finalizimin me sukses teuml keumltij udheumltimi
Faleminderit teuml gjitheumlve
Gjakoveuml Shtator 2018
2
Peumlrmbajtja Hyrje 3
Shqipja neuml mesjeteuml 4
GJUHA DHE ALFABETI 4
Shkurtesat 5
I FONETIKA 5
ZANORET 6
Gjateumlsia e zanoreve 7
Grafia e Kuvendit neuml vete 8
GRAFIA A 9
GRAFIA E 12
GRAFIA I 14
GRAFIA Y [ ɣ ] 17
GRAFIA U 18
GRAFIA O 20
GRAFIA Euml 21
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE 22
Diftongu ndashuo 22
Peumlrfundim 24
Literatura 25
3
Hyrje
Studimi i ploteuml i gjuheumls seuml teksteve teuml vjetra teuml gjuheumls shqipe paraqet njeuml nga pikat e reumlndeumlsishme
teuml hulumtimeve qeuml duhet teuml kryhen peumlr shkencat filologjike Peumlr ta kryer keumlteuml detyreuml do punuar
paralelisht neuml disa plane teuml reumlndeumlsishme dhe teuml ndeumlrvarura si neuml neuml planin filologjik ashtu edhe neuml
planin linguistikStudimi i veprave teuml vjetra teuml shqipes peumlr vlereumln e veccedilanteuml qeuml peumlrmban si peumlr
gjuheumlsineuml shqiptare ashtu edhe peumlr gjuheumlt ballkanike e idoevropiane ka teumlrhequr kahereuml
veumlmendjen e studiuesve shqiptareuml Brenda temeumls eumlshteuml veumlneuml neuml pah evoluimi i shqipes seuml vjeteumlr teuml
shkruar si dhe prirjet dhe faktoreumlt kryesoreuml qeuml i kaneuml dheumlneuml shkas keumltij evoluimi Studimi i sistemit
fonetik i shkrimeve teuml gjuheumls soneuml qeuml nga shekulli i XV e keumlndej me njeuml dokumentim tepeumlr teuml
vonsheumlm eumlshteuml veumlshtireuml teuml kapet nga koha parashkrimore e formimit teuml gjuheumls soneuml pa u marreuml neuml
veumlshtrim edhe huazimet e vjetra greke e latine neuml gjuheumln toneuml teuml cilat deumlshmojneuml peumlr ndryshimet
qeuml kaneuml beumlreuml neuml shqipen dhe peumlr evoluimet qeuml kaneuml peumlsuar neuml gjuheumlt dheumlneumlse Evoluimi i sistemit
fonetik eumlshteuml i kushteumlzuar neuml radheuml teuml pareuml nga faktoreumlt e brendsheumlm gjuheumlsoreuml Brenda temeumls eumlshteuml
peumlrdorur metoda diakronike dhe sinkronike e studimit Brenda shtjellimit teuml tilleuml kemi shfryteumlzuar
rezultatet e studiuesve teuml historiseuml seuml vjeteumlr teuml shqipes SRizeumls GMajerit HPedersenit NJoklit
ECcedilabejt etj Historia e njeuml gjuhe nis siccedil dihet me shkrimet meuml teuml vjetra teuml saj teuml cilat paraqesin
tiparet karakteristike qeuml e peumlrbeumljneuml ateuml gjuheuml Historia e shqipes peumlr fat teuml keq fillon meuml seuml voni si
nga gjuheumlt indoevropiane ashtu edhe nga gjuheumlt e ballkanit me dokumentet e saj teuml shekullit XV
pra ateumlhereuml kur e gjejmeuml teuml shkruar seuml pari Si shkrimet meuml teuml vjetra teuml gjuheumls soneuml qeuml njihen deri
meuml sot kemi ldquoFormula e pageumlzimitrdquo (1462) ldquoFjalorthirdquo i Arnold von Harfit (1497) dhe
ldquoPerikopeja e Ungjillitrdquo e Sheumln Matheut1
Studimi i ploteuml i gjuheumls shqipe teuml shkrimeve teuml vjetra do teuml mbeumlshtetet qeuml nga shkrimet qeuml na ka
dheumlneuml shekulli XVI pra duke filluar aty nga mesi i qindvjeccedilarit XVI i cili shekull qeuml na dha
monumentin meuml teuml madh teuml gjuheumls soneuml ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut (1555) vepreumln e pareuml teuml ploteuml
Para Lufteumls seuml II Boteumlrore qe beumlreuml njeuml puneuml jo e vogeumll neuml zbulimin dhe peumlrshkrimin e njeuml numri teuml
mireuml veprash dhe autoreumlsh teuml vjeteumlr teuml shqipes Kjo puneuml u beuml nga studiues teuml huaj dhe shqiptareuml
dhe neuml nivele teuml ndryshme Sot ka nisuri interesimi veteumlm peumlr gjuheumln e autoreumlve teuml vjeteumlr pa i
marreuml parasysh elementet e tjera filologjike qeuml dometheumlneuml se keumlto studime po shtrihen gjithnjeuml e
meuml shumeuml Keumltu mund teuml peumlrmendim kontributin e profesoreumlve R Mulaku QMurati teuml cileumlt peumlr
vite teuml teumlra si puneumltoreuml teuml IAP kaneuml studiuar ccedileumlshtje teuml ndryshme teuml lashteumlsiseuml seuml gjuheumls shqipe
1 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekXV-XVIII) Prishtineuml 2012 fq12
4
Shqipja neuml mesjeteuml
Arsyet pse dominoi alfabeti latin neuml shkrimet e shqipes qysh neuml fillim janeuml neuml radheuml teuml pareuml teuml
natyreumls historiko-kulturore Keumlto arsye beumlneuml qeuml neuml periudha teuml ndryshme para Kongersit teuml
Manastirit teuml marrin peumlrmasa teuml ndryshme peumlrdorimi alfabetet e tjera alfabeti arabo-turk alfabeti
grek alfabeti sllav dhe variantet e kombinuara me njeumlsi teuml alfabeteve teuml ndryshme Keumlto arsye
dominuan peumlr shkak se tekstet e vjetra kishin karakter dhe destinacion fetar pra nuk niseshin nga
themelet e kultureumls seuml mireumlfillteuml autentike shqiptare po teuml ngritura mbi themele teuml tjera i afroheshin
keumlsaj kulture peumlr t`u shkrireuml me koheuml neuml teuml duke u inkuadruar neuml rrjedhat e peumlrgjithshme
Qeneuml keumlto ndeumlr arsyet kryesore pse shqipja asnjeumlhereuml neuml keumlteuml periudheuml teuml historiseuml seuml saj nuk arriti
teuml peumlrgjitheumlsohet si gjuheuml letrare peumlr mbareuml popullin Konfesionalisht shqiptareumlt ishin teuml ndareuml neuml
tri fe Nga aspekti kulturor ndasiteuml teuml pakteumln neuml nivel dukurie ishin edhe meuml teuml meumldha si variacione
neuml formeuml rratheumlsh qeuml prejneuml njeumlri-tjetrin Nga aspekti social dhe ekonomik nuk kishte ndonjeuml
ndeumlrlidhje teuml njeuml rangu meuml teuml larteuml qeuml mund ta kapeumlrcente keumlteuml ndasi Secila prej feve vazhdimisht
kishte burim dhe drejtim ideologjik jashteuml kontekstit teuml vendit prandaj edhe nevoja dhe keumlrkesa
qeuml nuk pajtoheshin me nevojat dhe keumlrkesat autentike teuml asnjeumlreumls prej shtresave sidomos jo teuml
shtresave teuml gjera popullore Mjerimi dhe skamja nxirrnin neuml shesh teuml tjera keumlrkesa Feja islame
ishte ideologjia kryesore e pushtuesve osmaneuml ndeumlrsa feja ortodokse dhe katolike synonin
pushtimin fetar dhe tjeteumlrsimin etnik e social pushtimin dhe ruajtjen e dominimit shpirteumlror pra
peumlr pasojeuml edhe tjeteumlrsimin etnik e kulturor Kundeumlrveumlnia e re fetare neuml njeumlreumln aneuml ndeumlrpret procesin
e gjateuml teuml ngadalsheumlm teuml asimilimit po neuml aneumln tjeteumlr e peumlrshpejton pikeumlrisht peumlr shkak teuml veccedilorive
teuml peumlrmendura
GJUHA DHE ALFABETI
Shkrimet dhe alfabetet varen kudo dhe kurdo nga civilizimet qeuml i shpikin dhe i peumlrdorin neuml radheuml
teuml pareuml dhe veteumlm pastaj u adaptohen gjuheumlve Megjithateuml ccedildo shkrim i pareuml i njeuml gjuhe shtron
nevojeumln e analizeumls seuml asaj gjuhe Kjo eumlshteuml analiza e pareuml e gjuheumls neuml fjaleuml analiza e njeumlsive
themelore fonetikefonematike e njeumlsive leksikore ndarja e fjaleumlve e teuml tjera Si gjuheuml shqipja dhe
latinishtja kaneuml ndryshime jo teuml vogla midis tyre Keumlto ndryshime janeuml teuml ndjeshme sidomos neuml
struktureumln tingullore dhe morfologjike teuml cilat reflektohen drejtpeumlrseumldrejti neuml shkrim Peumlr keumlto
arsye alfabeti latin nuk mund t`i mjaftonte shqipes Siccedil do teuml shihet sistemi fonematik i latinishtes
eumlshteuml i ndrysheumlm nga sistemi i shqipes jo veteumlm neuml regjisteumlr njeumlsish po edhe neuml tiparet dalluese
mbi bazeuml teuml teuml cilave funksionon Latinishtja nuk kishte neuml koheumln klasike afrikate nuk kishte
bashkeumltingullore ndeumlrdheumlmbore nuk kishte zanore hundore s`kishte zanore euml kishte teuml
velarizuara theksi strukturohej ndryshe nga theksi i shqipes neuml periudheumln e pareuml teuml shkrimit
s`kishte zanore teuml peumlrparme buzore e teuml tjera
5
Shkurtesat
Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml
studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml
evitohej2
˸ = gjateumlsia e zanoreve
[] = kllapa fonetike
= shkurteumlsia e zanoreve
= hundoreumlsia e zanoreve
part = euml
I FONETIKA
Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar
ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore
dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml
pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave
nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3
Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml
Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe
evoluimet e meumlvonshme janeuml
a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara
b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen
fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye
2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19
6
d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml
e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae
f) Zanoret hundore
g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera
fenomene
ZANORET
Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml
cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra
6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml
pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4
Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse
neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si
neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml
cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i
cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave
4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004
5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22
7
Gjateumlsia e zanoreve
Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet
edhe sot e keumlsaj dite6
Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml
numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me
zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr
qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy
veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj
Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto
Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml peumlrparme i e y
2 Qendrore euml a
3 Teuml prapme o u
Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml hapuara a
1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml
2 Teuml mbyllura i y u
Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve
1 Teuml buzoreumlzuara y u o
2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml
Sipas lokalizimit
a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore
b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare
Sipas shkalleumls seuml hapjes
a) Me hapje maksimale
b) Me hapje teuml mesme
c) Me hapje minimale
6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95
8
Sipas gjateumlsiseuml
a) Teuml gjata
b) Teuml shkurteumlra
i-ῐ u-ŭ
e-ӗ o-ǒ
a-ӑ
Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat
peumlrkateumlse alfabetike
Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e
velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte
bashkeumltingeumlllore frikative v 8
Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml
edhe cileumlsineuml e zanoreve
Caesar -kaḬsar
-kaumlsar
-`cezar
-`ccedilezare
Grafia e Kuvendit neuml vete
Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me
mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml
peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi
teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve
teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml
8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74
9
Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e
funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml
peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit
latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme
Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe
njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml
ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes
Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema
shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra
Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak
grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe
parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha
Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen
fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml
kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml
Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema
teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re
funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve
Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr
Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale
Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi
Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10
Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11
GRAFIA A
Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e
madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml
peumlrveccedileumlm
Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml
ndryshme a ᾶ aa ὰa
Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12
Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml
trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml
meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj
te Buzuku raam daam shaam paam etj
10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79
10
te Matreumlnga klaaneuml kaa etj
te Budi baam ngaam baartuneuml etj
te Bardhi laam daam thaam etj
te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj
Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi
zjarm djaleuml fjaleuml etj
Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci
etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13
Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet
Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr
me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes
Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml
Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj
Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml
teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes
gjateumlsi dhe hudoreumlsi
Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml
uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si
neutrale ose si e gjateuml14
Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls
seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj
Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa
mὰa gjὰa
Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi
peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj
Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml
uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes
13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
2
Peumlrmbajtja Hyrje 3
Shqipja neuml mesjeteuml 4
GJUHA DHE ALFABETI 4
Shkurtesat 5
I FONETIKA 5
ZANORET 6
Gjateumlsia e zanoreve 7
Grafia e Kuvendit neuml vete 8
GRAFIA A 9
GRAFIA E 12
GRAFIA I 14
GRAFIA Y [ ɣ ] 17
GRAFIA U 18
GRAFIA O 20
GRAFIA Euml 21
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE 22
Diftongu ndashuo 22
Peumlrfundim 24
Literatura 25
3
Hyrje
Studimi i ploteuml i gjuheumls seuml teksteve teuml vjetra teuml gjuheumls shqipe paraqet njeuml nga pikat e reumlndeumlsishme
teuml hulumtimeve qeuml duhet teuml kryhen peumlr shkencat filologjike Peumlr ta kryer keumlteuml detyreuml do punuar
paralelisht neuml disa plane teuml reumlndeumlsishme dhe teuml ndeumlrvarura si neuml neuml planin filologjik ashtu edhe neuml
planin linguistikStudimi i veprave teuml vjetra teuml shqipes peumlr vlereumln e veccedilanteuml qeuml peumlrmban si peumlr
gjuheumlsineuml shqiptare ashtu edhe peumlr gjuheumlt ballkanike e idoevropiane ka teumlrhequr kahereuml
veumlmendjen e studiuesve shqiptareuml Brenda temeumls eumlshteuml veumlneuml neuml pah evoluimi i shqipes seuml vjeteumlr teuml
shkruar si dhe prirjet dhe faktoreumlt kryesoreuml qeuml i kaneuml dheumlneuml shkas keumltij evoluimi Studimi i sistemit
fonetik i shkrimeve teuml gjuheumls soneuml qeuml nga shekulli i XV e keumlndej me njeuml dokumentim tepeumlr teuml
vonsheumlm eumlshteuml veumlshtireuml teuml kapet nga koha parashkrimore e formimit teuml gjuheumls soneuml pa u marreuml neuml
veumlshtrim edhe huazimet e vjetra greke e latine neuml gjuheumln toneuml teuml cilat deumlshmojneuml peumlr ndryshimet
qeuml kaneuml beumlreuml neuml shqipen dhe peumlr evoluimet qeuml kaneuml peumlsuar neuml gjuheumlt dheumlneumlse Evoluimi i sistemit
fonetik eumlshteuml i kushteumlzuar neuml radheuml teuml pareuml nga faktoreumlt e brendsheumlm gjuheumlsoreuml Brenda temeumls eumlshteuml
peumlrdorur metoda diakronike dhe sinkronike e studimit Brenda shtjellimit teuml tilleuml kemi shfryteumlzuar
rezultatet e studiuesve teuml historiseuml seuml vjeteumlr teuml shqipes SRizeumls GMajerit HPedersenit NJoklit
ECcedilabejt etj Historia e njeuml gjuhe nis siccedil dihet me shkrimet meuml teuml vjetra teuml saj teuml cilat paraqesin
tiparet karakteristike qeuml e peumlrbeumljneuml ateuml gjuheuml Historia e shqipes peumlr fat teuml keq fillon meuml seuml voni si
nga gjuheumlt indoevropiane ashtu edhe nga gjuheumlt e ballkanit me dokumentet e saj teuml shekullit XV
pra ateumlhereuml kur e gjejmeuml teuml shkruar seuml pari Si shkrimet meuml teuml vjetra teuml gjuheumls soneuml qeuml njihen deri
meuml sot kemi ldquoFormula e pageumlzimitrdquo (1462) ldquoFjalorthirdquo i Arnold von Harfit (1497) dhe
ldquoPerikopeja e Ungjillitrdquo e Sheumln Matheut1
Studimi i ploteuml i gjuheumls shqipe teuml shkrimeve teuml vjetra do teuml mbeumlshtetet qeuml nga shkrimet qeuml na ka
dheumlneuml shekulli XVI pra duke filluar aty nga mesi i qindvjeccedilarit XVI i cili shekull qeuml na dha
monumentin meuml teuml madh teuml gjuheumls soneuml ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut (1555) vepreumln e pareuml teuml ploteuml
Para Lufteumls seuml II Boteumlrore qe beumlreuml njeuml puneuml jo e vogeumll neuml zbulimin dhe peumlrshkrimin e njeuml numri teuml
mireuml veprash dhe autoreumlsh teuml vjeteumlr teuml shqipes Kjo puneuml u beuml nga studiues teuml huaj dhe shqiptareuml
dhe neuml nivele teuml ndryshme Sot ka nisuri interesimi veteumlm peumlr gjuheumln e autoreumlve teuml vjeteumlr pa i
marreuml parasysh elementet e tjera filologjike qeuml dometheumlneuml se keumlto studime po shtrihen gjithnjeuml e
meuml shumeuml Keumltu mund teuml peumlrmendim kontributin e profesoreumlve R Mulaku QMurati teuml cileumlt peumlr
vite teuml teumlra si puneumltoreuml teuml IAP kaneuml studiuar ccedileumlshtje teuml ndryshme teuml lashteumlsiseuml seuml gjuheumls shqipe
1 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekXV-XVIII) Prishtineuml 2012 fq12
4
Shqipja neuml mesjeteuml
Arsyet pse dominoi alfabeti latin neuml shkrimet e shqipes qysh neuml fillim janeuml neuml radheuml teuml pareuml teuml
natyreumls historiko-kulturore Keumlto arsye beumlneuml qeuml neuml periudha teuml ndryshme para Kongersit teuml
Manastirit teuml marrin peumlrmasa teuml ndryshme peumlrdorimi alfabetet e tjera alfabeti arabo-turk alfabeti
grek alfabeti sllav dhe variantet e kombinuara me njeumlsi teuml alfabeteve teuml ndryshme Keumlto arsye
dominuan peumlr shkak se tekstet e vjetra kishin karakter dhe destinacion fetar pra nuk niseshin nga
themelet e kultureumls seuml mireumlfillteuml autentike shqiptare po teuml ngritura mbi themele teuml tjera i afroheshin
keumlsaj kulture peumlr t`u shkrireuml me koheuml neuml teuml duke u inkuadruar neuml rrjedhat e peumlrgjithshme
Qeneuml keumlto ndeumlr arsyet kryesore pse shqipja asnjeumlhereuml neuml keumlteuml periudheuml teuml historiseuml seuml saj nuk arriti
teuml peumlrgjitheumlsohet si gjuheuml letrare peumlr mbareuml popullin Konfesionalisht shqiptareumlt ishin teuml ndareuml neuml
tri fe Nga aspekti kulturor ndasiteuml teuml pakteumln neuml nivel dukurie ishin edhe meuml teuml meumldha si variacione
neuml formeuml rratheumlsh qeuml prejneuml njeumlri-tjetrin Nga aspekti social dhe ekonomik nuk kishte ndonjeuml
ndeumlrlidhje teuml njeuml rangu meuml teuml larteuml qeuml mund ta kapeumlrcente keumlteuml ndasi Secila prej feve vazhdimisht
kishte burim dhe drejtim ideologjik jashteuml kontekstit teuml vendit prandaj edhe nevoja dhe keumlrkesa
qeuml nuk pajtoheshin me nevojat dhe keumlrkesat autentike teuml asnjeumlreumls prej shtresave sidomos jo teuml
shtresave teuml gjera popullore Mjerimi dhe skamja nxirrnin neuml shesh teuml tjera keumlrkesa Feja islame
ishte ideologjia kryesore e pushtuesve osmaneuml ndeumlrsa feja ortodokse dhe katolike synonin
pushtimin fetar dhe tjeteumlrsimin etnik e social pushtimin dhe ruajtjen e dominimit shpirteumlror pra
peumlr pasojeuml edhe tjeteumlrsimin etnik e kulturor Kundeumlrveumlnia e re fetare neuml njeumlreumln aneuml ndeumlrpret procesin
e gjateuml teuml ngadalsheumlm teuml asimilimit po neuml aneumln tjeteumlr e peumlrshpejton pikeumlrisht peumlr shkak teuml veccedilorive
teuml peumlrmendura
GJUHA DHE ALFABETI
Shkrimet dhe alfabetet varen kudo dhe kurdo nga civilizimet qeuml i shpikin dhe i peumlrdorin neuml radheuml
teuml pareuml dhe veteumlm pastaj u adaptohen gjuheumlve Megjithateuml ccedildo shkrim i pareuml i njeuml gjuhe shtron
nevojeumln e analizeumls seuml asaj gjuhe Kjo eumlshteuml analiza e pareuml e gjuheumls neuml fjaleuml analiza e njeumlsive
themelore fonetikefonematike e njeumlsive leksikore ndarja e fjaleumlve e teuml tjera Si gjuheuml shqipja dhe
latinishtja kaneuml ndryshime jo teuml vogla midis tyre Keumlto ndryshime janeuml teuml ndjeshme sidomos neuml
struktureumln tingullore dhe morfologjike teuml cilat reflektohen drejtpeumlrseumldrejti neuml shkrim Peumlr keumlto
arsye alfabeti latin nuk mund t`i mjaftonte shqipes Siccedil do teuml shihet sistemi fonematik i latinishtes
eumlshteuml i ndrysheumlm nga sistemi i shqipes jo veteumlm neuml regjisteumlr njeumlsish po edhe neuml tiparet dalluese
mbi bazeuml teuml teuml cilave funksionon Latinishtja nuk kishte neuml koheumln klasike afrikate nuk kishte
bashkeumltingullore ndeumlrdheumlmbore nuk kishte zanore hundore s`kishte zanore euml kishte teuml
velarizuara theksi strukturohej ndryshe nga theksi i shqipes neuml periudheumln e pareuml teuml shkrimit
s`kishte zanore teuml peumlrparme buzore e teuml tjera
5
Shkurtesat
Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml
studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml
evitohej2
˸ = gjateumlsia e zanoreve
[] = kllapa fonetike
= shkurteumlsia e zanoreve
= hundoreumlsia e zanoreve
part = euml
I FONETIKA
Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar
ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore
dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml
pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave
nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3
Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml
Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe
evoluimet e meumlvonshme janeuml
a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara
b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen
fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye
2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19
6
d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml
e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae
f) Zanoret hundore
g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera
fenomene
ZANORET
Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml
cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra
6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml
pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4
Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse
neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si
neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml
cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i
cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave
4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004
5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22
7
Gjateumlsia e zanoreve
Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet
edhe sot e keumlsaj dite6
Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml
numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me
zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr
qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy
veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj
Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto
Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml peumlrparme i e y
2 Qendrore euml a
3 Teuml prapme o u
Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml hapuara a
1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml
2 Teuml mbyllura i y u
Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve
1 Teuml buzoreumlzuara y u o
2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml
Sipas lokalizimit
a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore
b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare
Sipas shkalleumls seuml hapjes
a) Me hapje maksimale
b) Me hapje teuml mesme
c) Me hapje minimale
6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95
8
Sipas gjateumlsiseuml
a) Teuml gjata
b) Teuml shkurteumlra
i-ῐ u-ŭ
e-ӗ o-ǒ
a-ӑ
Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat
peumlrkateumlse alfabetike
Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e
velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte
bashkeumltingeumlllore frikative v 8
Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml
edhe cileumlsineuml e zanoreve
Caesar -kaḬsar
-kaumlsar
-`cezar
-`ccedilezare
Grafia e Kuvendit neuml vete
Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me
mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml
peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi
teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve
teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml
8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74
9
Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e
funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml
peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit
latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme
Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe
njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml
ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes
Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema
shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra
Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak
grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe
parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha
Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen
fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml
kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml
Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema
teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re
funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve
Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr
Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale
Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi
Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10
Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11
GRAFIA A
Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e
madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml
peumlrveccedileumlm
Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml
ndryshme a ᾶ aa ὰa
Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12
Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml
trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml
meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj
te Buzuku raam daam shaam paam etj
10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79
10
te Matreumlnga klaaneuml kaa etj
te Budi baam ngaam baartuneuml etj
te Bardhi laam daam thaam etj
te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj
Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi
zjarm djaleuml fjaleuml etj
Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci
etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13
Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet
Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr
me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes
Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml
Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj
Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml
teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes
gjateumlsi dhe hudoreumlsi
Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml
uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si
neutrale ose si e gjateuml14
Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls
seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj
Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa
mὰa gjὰa
Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi
peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj
Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml
uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes
13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
3
Hyrje
Studimi i ploteuml i gjuheumls seuml teksteve teuml vjetra teuml gjuheumls shqipe paraqet njeuml nga pikat e reumlndeumlsishme
teuml hulumtimeve qeuml duhet teuml kryhen peumlr shkencat filologjike Peumlr ta kryer keumlteuml detyreuml do punuar
paralelisht neuml disa plane teuml reumlndeumlsishme dhe teuml ndeumlrvarura si neuml neuml planin filologjik ashtu edhe neuml
planin linguistikStudimi i veprave teuml vjetra teuml shqipes peumlr vlereumln e veccedilanteuml qeuml peumlrmban si peumlr
gjuheumlsineuml shqiptare ashtu edhe peumlr gjuheumlt ballkanike e idoevropiane ka teumlrhequr kahereuml
veumlmendjen e studiuesve shqiptareuml Brenda temeumls eumlshteuml veumlneuml neuml pah evoluimi i shqipes seuml vjeteumlr teuml
shkruar si dhe prirjet dhe faktoreumlt kryesoreuml qeuml i kaneuml dheumlneuml shkas keumltij evoluimi Studimi i sistemit
fonetik i shkrimeve teuml gjuheumls soneuml qeuml nga shekulli i XV e keumlndej me njeuml dokumentim tepeumlr teuml
vonsheumlm eumlshteuml veumlshtireuml teuml kapet nga koha parashkrimore e formimit teuml gjuheumls soneuml pa u marreuml neuml
veumlshtrim edhe huazimet e vjetra greke e latine neuml gjuheumln toneuml teuml cilat deumlshmojneuml peumlr ndryshimet
qeuml kaneuml beumlreuml neuml shqipen dhe peumlr evoluimet qeuml kaneuml peumlsuar neuml gjuheumlt dheumlneumlse Evoluimi i sistemit
fonetik eumlshteuml i kushteumlzuar neuml radheuml teuml pareuml nga faktoreumlt e brendsheumlm gjuheumlsoreuml Brenda temeumls eumlshteuml
peumlrdorur metoda diakronike dhe sinkronike e studimit Brenda shtjellimit teuml tilleuml kemi shfryteumlzuar
rezultatet e studiuesve teuml historiseuml seuml vjeteumlr teuml shqipes SRizeumls GMajerit HPedersenit NJoklit
ECcedilabejt etj Historia e njeuml gjuhe nis siccedil dihet me shkrimet meuml teuml vjetra teuml saj teuml cilat paraqesin
tiparet karakteristike qeuml e peumlrbeumljneuml ateuml gjuheuml Historia e shqipes peumlr fat teuml keq fillon meuml seuml voni si
nga gjuheumlt indoevropiane ashtu edhe nga gjuheumlt e ballkanit me dokumentet e saj teuml shekullit XV
pra ateumlhereuml kur e gjejmeuml teuml shkruar seuml pari Si shkrimet meuml teuml vjetra teuml gjuheumls soneuml qeuml njihen deri
meuml sot kemi ldquoFormula e pageumlzimitrdquo (1462) ldquoFjalorthirdquo i Arnold von Harfit (1497) dhe
ldquoPerikopeja e Ungjillitrdquo e Sheumln Matheut1
Studimi i ploteuml i gjuheumls shqipe teuml shkrimeve teuml vjetra do teuml mbeumlshtetet qeuml nga shkrimet qeuml na ka
dheumlneuml shekulli XVI pra duke filluar aty nga mesi i qindvjeccedilarit XVI i cili shekull qeuml na dha
monumentin meuml teuml madh teuml gjuheumls soneuml ldquoMesharirdquo i Gjon Buzukut (1555) vepreumln e pareuml teuml ploteuml
Para Lufteumls seuml II Boteumlrore qe beumlreuml njeuml puneuml jo e vogeumll neuml zbulimin dhe peumlrshkrimin e njeuml numri teuml
mireuml veprash dhe autoreumlsh teuml vjeteumlr teuml shqipes Kjo puneuml u beuml nga studiues teuml huaj dhe shqiptareuml
dhe neuml nivele teuml ndryshme Sot ka nisuri interesimi veteumlm peumlr gjuheumln e autoreumlve teuml vjeteumlr pa i
marreuml parasysh elementet e tjera filologjike qeuml dometheumlneuml se keumlto studime po shtrihen gjithnjeuml e
meuml shumeuml Keumltu mund teuml peumlrmendim kontributin e profesoreumlve R Mulaku QMurati teuml cileumlt peumlr
vite teuml teumlra si puneumltoreuml teuml IAP kaneuml studiuar ccedileumlshtje teuml ndryshme teuml lashteumlsiseuml seuml gjuheumls shqipe
1 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekXV-XVIII) Prishtineuml 2012 fq12
4
Shqipja neuml mesjeteuml
Arsyet pse dominoi alfabeti latin neuml shkrimet e shqipes qysh neuml fillim janeuml neuml radheuml teuml pareuml teuml
natyreumls historiko-kulturore Keumlto arsye beumlneuml qeuml neuml periudha teuml ndryshme para Kongersit teuml
Manastirit teuml marrin peumlrmasa teuml ndryshme peumlrdorimi alfabetet e tjera alfabeti arabo-turk alfabeti
grek alfabeti sllav dhe variantet e kombinuara me njeumlsi teuml alfabeteve teuml ndryshme Keumlto arsye
dominuan peumlr shkak se tekstet e vjetra kishin karakter dhe destinacion fetar pra nuk niseshin nga
themelet e kultureumls seuml mireumlfillteuml autentike shqiptare po teuml ngritura mbi themele teuml tjera i afroheshin
keumlsaj kulture peumlr t`u shkrireuml me koheuml neuml teuml duke u inkuadruar neuml rrjedhat e peumlrgjithshme
Qeneuml keumlto ndeumlr arsyet kryesore pse shqipja asnjeumlhereuml neuml keumlteuml periudheuml teuml historiseuml seuml saj nuk arriti
teuml peumlrgjitheumlsohet si gjuheuml letrare peumlr mbareuml popullin Konfesionalisht shqiptareumlt ishin teuml ndareuml neuml
tri fe Nga aspekti kulturor ndasiteuml teuml pakteumln neuml nivel dukurie ishin edhe meuml teuml meumldha si variacione
neuml formeuml rratheumlsh qeuml prejneuml njeumlri-tjetrin Nga aspekti social dhe ekonomik nuk kishte ndonjeuml
ndeumlrlidhje teuml njeuml rangu meuml teuml larteuml qeuml mund ta kapeumlrcente keumlteuml ndasi Secila prej feve vazhdimisht
kishte burim dhe drejtim ideologjik jashteuml kontekstit teuml vendit prandaj edhe nevoja dhe keumlrkesa
qeuml nuk pajtoheshin me nevojat dhe keumlrkesat autentike teuml asnjeumlreumls prej shtresave sidomos jo teuml
shtresave teuml gjera popullore Mjerimi dhe skamja nxirrnin neuml shesh teuml tjera keumlrkesa Feja islame
ishte ideologjia kryesore e pushtuesve osmaneuml ndeumlrsa feja ortodokse dhe katolike synonin
pushtimin fetar dhe tjeteumlrsimin etnik e social pushtimin dhe ruajtjen e dominimit shpirteumlror pra
peumlr pasojeuml edhe tjeteumlrsimin etnik e kulturor Kundeumlrveumlnia e re fetare neuml njeumlreumln aneuml ndeumlrpret procesin
e gjateuml teuml ngadalsheumlm teuml asimilimit po neuml aneumln tjeteumlr e peumlrshpejton pikeumlrisht peumlr shkak teuml veccedilorive
teuml peumlrmendura
GJUHA DHE ALFABETI
Shkrimet dhe alfabetet varen kudo dhe kurdo nga civilizimet qeuml i shpikin dhe i peumlrdorin neuml radheuml
teuml pareuml dhe veteumlm pastaj u adaptohen gjuheumlve Megjithateuml ccedildo shkrim i pareuml i njeuml gjuhe shtron
nevojeumln e analizeumls seuml asaj gjuhe Kjo eumlshteuml analiza e pareuml e gjuheumls neuml fjaleuml analiza e njeumlsive
themelore fonetikefonematike e njeumlsive leksikore ndarja e fjaleumlve e teuml tjera Si gjuheuml shqipja dhe
latinishtja kaneuml ndryshime jo teuml vogla midis tyre Keumlto ndryshime janeuml teuml ndjeshme sidomos neuml
struktureumln tingullore dhe morfologjike teuml cilat reflektohen drejtpeumlrseumldrejti neuml shkrim Peumlr keumlto
arsye alfabeti latin nuk mund t`i mjaftonte shqipes Siccedil do teuml shihet sistemi fonematik i latinishtes
eumlshteuml i ndrysheumlm nga sistemi i shqipes jo veteumlm neuml regjisteumlr njeumlsish po edhe neuml tiparet dalluese
mbi bazeuml teuml teuml cilave funksionon Latinishtja nuk kishte neuml koheumln klasike afrikate nuk kishte
bashkeumltingullore ndeumlrdheumlmbore nuk kishte zanore hundore s`kishte zanore euml kishte teuml
velarizuara theksi strukturohej ndryshe nga theksi i shqipes neuml periudheumln e pareuml teuml shkrimit
s`kishte zanore teuml peumlrparme buzore e teuml tjera
5
Shkurtesat
Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml
studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml
evitohej2
˸ = gjateumlsia e zanoreve
[] = kllapa fonetike
= shkurteumlsia e zanoreve
= hundoreumlsia e zanoreve
part = euml
I FONETIKA
Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar
ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore
dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml
pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave
nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3
Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml
Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe
evoluimet e meumlvonshme janeuml
a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara
b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen
fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye
2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19
6
d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml
e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae
f) Zanoret hundore
g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera
fenomene
ZANORET
Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml
cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra
6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml
pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4
Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse
neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si
neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml
cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i
cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave
4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004
5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22
7
Gjateumlsia e zanoreve
Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet
edhe sot e keumlsaj dite6
Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml
numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me
zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr
qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy
veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj
Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto
Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml peumlrparme i e y
2 Qendrore euml a
3 Teuml prapme o u
Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml hapuara a
1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml
2 Teuml mbyllura i y u
Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve
1 Teuml buzoreumlzuara y u o
2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml
Sipas lokalizimit
a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore
b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare
Sipas shkalleumls seuml hapjes
a) Me hapje maksimale
b) Me hapje teuml mesme
c) Me hapje minimale
6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95
8
Sipas gjateumlsiseuml
a) Teuml gjata
b) Teuml shkurteumlra
i-ῐ u-ŭ
e-ӗ o-ǒ
a-ӑ
Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat
peumlrkateumlse alfabetike
Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e
velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte
bashkeumltingeumlllore frikative v 8
Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml
edhe cileumlsineuml e zanoreve
Caesar -kaḬsar
-kaumlsar
-`cezar
-`ccedilezare
Grafia e Kuvendit neuml vete
Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me
mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml
peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi
teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve
teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml
8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74
9
Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e
funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml
peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit
latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme
Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe
njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml
ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes
Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema
shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra
Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak
grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe
parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha
Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen
fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml
kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml
Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema
teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re
funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve
Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr
Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale
Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi
Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10
Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11
GRAFIA A
Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e
madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml
peumlrveccedileumlm
Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml
ndryshme a ᾶ aa ὰa
Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12
Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml
trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml
meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj
te Buzuku raam daam shaam paam etj
10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79
10
te Matreumlnga klaaneuml kaa etj
te Budi baam ngaam baartuneuml etj
te Bardhi laam daam thaam etj
te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj
Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi
zjarm djaleuml fjaleuml etj
Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci
etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13
Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet
Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr
me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes
Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml
Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj
Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml
teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes
gjateumlsi dhe hudoreumlsi
Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml
uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si
neutrale ose si e gjateuml14
Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls
seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj
Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa
mὰa gjὰa
Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi
peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj
Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml
uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes
13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
4
Shqipja neuml mesjeteuml
Arsyet pse dominoi alfabeti latin neuml shkrimet e shqipes qysh neuml fillim janeuml neuml radheuml teuml pareuml teuml
natyreumls historiko-kulturore Keumlto arsye beumlneuml qeuml neuml periudha teuml ndryshme para Kongersit teuml
Manastirit teuml marrin peumlrmasa teuml ndryshme peumlrdorimi alfabetet e tjera alfabeti arabo-turk alfabeti
grek alfabeti sllav dhe variantet e kombinuara me njeumlsi teuml alfabeteve teuml ndryshme Keumlto arsye
dominuan peumlr shkak se tekstet e vjetra kishin karakter dhe destinacion fetar pra nuk niseshin nga
themelet e kultureumls seuml mireumlfillteuml autentike shqiptare po teuml ngritura mbi themele teuml tjera i afroheshin
keumlsaj kulture peumlr t`u shkrireuml me koheuml neuml teuml duke u inkuadruar neuml rrjedhat e peumlrgjithshme
Qeneuml keumlto ndeumlr arsyet kryesore pse shqipja asnjeumlhereuml neuml keumlteuml periudheuml teuml historiseuml seuml saj nuk arriti
teuml peumlrgjitheumlsohet si gjuheuml letrare peumlr mbareuml popullin Konfesionalisht shqiptareumlt ishin teuml ndareuml neuml
tri fe Nga aspekti kulturor ndasiteuml teuml pakteumln neuml nivel dukurie ishin edhe meuml teuml meumldha si variacione
neuml formeuml rratheumlsh qeuml prejneuml njeumlri-tjetrin Nga aspekti social dhe ekonomik nuk kishte ndonjeuml
ndeumlrlidhje teuml njeuml rangu meuml teuml larteuml qeuml mund ta kapeumlrcente keumlteuml ndasi Secila prej feve vazhdimisht
kishte burim dhe drejtim ideologjik jashteuml kontekstit teuml vendit prandaj edhe nevoja dhe keumlrkesa
qeuml nuk pajtoheshin me nevojat dhe keumlrkesat autentike teuml asnjeumlreumls prej shtresave sidomos jo teuml
shtresave teuml gjera popullore Mjerimi dhe skamja nxirrnin neuml shesh teuml tjera keumlrkesa Feja islame
ishte ideologjia kryesore e pushtuesve osmaneuml ndeumlrsa feja ortodokse dhe katolike synonin
pushtimin fetar dhe tjeteumlrsimin etnik e social pushtimin dhe ruajtjen e dominimit shpirteumlror pra
peumlr pasojeuml edhe tjeteumlrsimin etnik e kulturor Kundeumlrveumlnia e re fetare neuml njeumlreumln aneuml ndeumlrpret procesin
e gjateuml teuml ngadalsheumlm teuml asimilimit po neuml aneumln tjeteumlr e peumlrshpejton pikeumlrisht peumlr shkak teuml veccedilorive
teuml peumlrmendura
GJUHA DHE ALFABETI
Shkrimet dhe alfabetet varen kudo dhe kurdo nga civilizimet qeuml i shpikin dhe i peumlrdorin neuml radheuml
teuml pareuml dhe veteumlm pastaj u adaptohen gjuheumlve Megjithateuml ccedildo shkrim i pareuml i njeuml gjuhe shtron
nevojeumln e analizeumls seuml asaj gjuhe Kjo eumlshteuml analiza e pareuml e gjuheumls neuml fjaleuml analiza e njeumlsive
themelore fonetikefonematike e njeumlsive leksikore ndarja e fjaleumlve e teuml tjera Si gjuheuml shqipja dhe
latinishtja kaneuml ndryshime jo teuml vogla midis tyre Keumlto ndryshime janeuml teuml ndjeshme sidomos neuml
struktureumln tingullore dhe morfologjike teuml cilat reflektohen drejtpeumlrseumldrejti neuml shkrim Peumlr keumlto
arsye alfabeti latin nuk mund t`i mjaftonte shqipes Siccedil do teuml shihet sistemi fonematik i latinishtes
eumlshteuml i ndrysheumlm nga sistemi i shqipes jo veteumlm neuml regjisteumlr njeumlsish po edhe neuml tiparet dalluese
mbi bazeuml teuml teuml cilave funksionon Latinishtja nuk kishte neuml koheumln klasike afrikate nuk kishte
bashkeumltingullore ndeumlrdheumlmbore nuk kishte zanore hundore s`kishte zanore euml kishte teuml
velarizuara theksi strukturohej ndryshe nga theksi i shqipes neuml periudheumln e pareuml teuml shkrimit
s`kishte zanore teuml peumlrparme buzore e teuml tjera
5
Shkurtesat
Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml
studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml
evitohej2
˸ = gjateumlsia e zanoreve
[] = kllapa fonetike
= shkurteumlsia e zanoreve
= hundoreumlsia e zanoreve
part = euml
I FONETIKA
Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar
ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore
dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml
pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave
nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3
Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml
Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe
evoluimet e meumlvonshme janeuml
a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara
b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen
fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye
2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19
6
d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml
e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae
f) Zanoret hundore
g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera
fenomene
ZANORET
Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml
cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra
6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml
pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4
Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse
neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si
neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml
cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i
cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave
4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004
5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22
7
Gjateumlsia e zanoreve
Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet
edhe sot e keumlsaj dite6
Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml
numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me
zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr
qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy
veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj
Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto
Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml peumlrparme i e y
2 Qendrore euml a
3 Teuml prapme o u
Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml hapuara a
1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml
2 Teuml mbyllura i y u
Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve
1 Teuml buzoreumlzuara y u o
2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml
Sipas lokalizimit
a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore
b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare
Sipas shkalleumls seuml hapjes
a) Me hapje maksimale
b) Me hapje teuml mesme
c) Me hapje minimale
6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95
8
Sipas gjateumlsiseuml
a) Teuml gjata
b) Teuml shkurteumlra
i-ῐ u-ŭ
e-ӗ o-ǒ
a-ӑ
Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat
peumlrkateumlse alfabetike
Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e
velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte
bashkeumltingeumlllore frikative v 8
Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml
edhe cileumlsineuml e zanoreve
Caesar -kaḬsar
-kaumlsar
-`cezar
-`ccedilezare
Grafia e Kuvendit neuml vete
Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me
mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml
peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi
teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve
teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml
8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74
9
Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e
funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml
peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit
latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme
Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe
njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml
ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes
Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema
shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra
Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak
grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe
parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha
Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen
fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml
kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml
Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema
teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re
funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve
Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr
Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale
Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi
Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10
Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11
GRAFIA A
Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e
madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml
peumlrveccedileumlm
Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml
ndryshme a ᾶ aa ὰa
Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12
Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml
trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml
meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj
te Buzuku raam daam shaam paam etj
10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79
10
te Matreumlnga klaaneuml kaa etj
te Budi baam ngaam baartuneuml etj
te Bardhi laam daam thaam etj
te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj
Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi
zjarm djaleuml fjaleuml etj
Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci
etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13
Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet
Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr
me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes
Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml
Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj
Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml
teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes
gjateumlsi dhe hudoreumlsi
Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml
uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si
neutrale ose si e gjateuml14
Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls
seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj
Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa
mὰa gjὰa
Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi
peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj
Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml
uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes
13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
5
Shkurtesat
Meqeneumlse peumlrdorimi i alfabetit fonetik ndeumlrkombeumltar krijon lehteumlsi dhe qarteumlsi meuml teuml madhe neuml
studimet e keumltij lloji duhej patjeteumlr peumlr arsye teknike ateuml ta peumlrdorim veteumlm atje ku mund teuml
evitohej2
˸ = gjateumlsia e zanoreve
[] = kllapa fonetike
= shkurteumlsia e zanoreve
= hundoreumlsia e zanoreve
part = euml
I FONETIKA
Gjon Buzuku meuml i pari autor i njeuml vepre teuml shkruar neuml gjuheumln shqipe peumlr teuml shkruar
ldquoMesharinrdquo ka peumlrdorur kryesisht alfabetin latin teuml tipi gjysmeumlgotik teuml Italiseuml veriore
dhe neuml mungeseuml teuml disa shkronjave qeuml nuk i kishte alfabeti latin e qeuml duheshin peumlr teuml
pasqyruar tingujt e veccedilanteuml teuml shqipes ai ka huazuar shkronja sipas teuml gjitha gjasave
nga alfabeti cirilik i Bosnjeumls3
Gjendja e grafemave peumlrmireumlsohet neuml meumlnyreuml teuml dukshme te autoreumlt e meumlpastajmeuml
Disa nga tiparet e fonetikeumls historike qeuml kaneuml teuml beumljneuml me shkrimet e vjetra dhe
evoluimet e meumlvonshme janeuml
a) Gjateumlsia e zanoreve teuml theksuara
b) Ruajtja e euml-seuml seuml patheksuar neuml rrokjen e pareuml teuml disa fjaleumlve dhe neuml rrokjen
fundore teuml tyre te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
c) Grupet e zanoreve ue ie dhe ye
2 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq 9 3 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 19
6
d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml
e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae
f) Zanoret hundore
g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera
fenomene
ZANORET
Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml
cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra
6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml
pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4
Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse
neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si
neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml
cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i
cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave
4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004
5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22
7
Gjateumlsia e zanoreve
Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet
edhe sot e keumlsaj dite6
Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml
numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me
zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr
qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy
veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj
Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto
Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml peumlrparme i e y
2 Qendrore euml a
3 Teuml prapme o u
Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml hapuara a
1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml
2 Teuml mbyllura i y u
Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve
1 Teuml buzoreumlzuara y u o
2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml
Sipas lokalizimit
a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore
b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare
Sipas shkalleumls seuml hapjes
a) Me hapje maksimale
b) Me hapje teuml mesme
c) Me hapje minimale
6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95
8
Sipas gjateumlsiseuml
a) Teuml gjata
b) Teuml shkurteumlra
i-ῐ u-ŭ
e-ӗ o-ǒ
a-ӑ
Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat
peumlrkateumlse alfabetike
Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e
velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte
bashkeumltingeumlllore frikative v 8
Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml
edhe cileumlsineuml e zanoreve
Caesar -kaḬsar
-kaumlsar
-`cezar
-`ccedilezare
Grafia e Kuvendit neuml vete
Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me
mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml
peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi
teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve
teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml
8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74
9
Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e
funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml
peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit
latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme
Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe
njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml
ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes
Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema
shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra
Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak
grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe
parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha
Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen
fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml
kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml
Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema
teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re
funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve
Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr
Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale
Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi
Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10
Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11
GRAFIA A
Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e
madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml
peumlrveccedileumlm
Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml
ndryshme a ᾶ aa ὰa
Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12
Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml
trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml
meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj
te Buzuku raam daam shaam paam etj
10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79
10
te Matreumlnga klaaneuml kaa etj
te Budi baam ngaam baartuneuml etj
te Bardhi laam daam thaam etj
te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj
Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi
zjarm djaleuml fjaleuml etj
Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci
etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13
Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet
Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr
me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes
Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml
Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj
Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml
teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes
gjateumlsi dhe hudoreumlsi
Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml
uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si
neutrale ose si e gjateuml14
Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls
seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj
Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa
mὰa gjὰa
Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi
peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj
Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml
uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes
13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
6
d) Diftongu i mireumlfillteuml je ruhet i pandryshuar te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr
gegeuml neuml trajteumln e numeumlrorit dhjeteuml
e) Neuml grupet vokalike oe dhe ae
f) Zanoret hundore
g) Reumlnie tingujsh shtim tingujsh metafonizim palatalizim geminacion e teuml tjera
fenomene
ZANORET
Neuml gjuheumln e shkrimeve tona teuml vjetra deumlshmohen teuml shtateuml zanoret e gjuheumls soneuml inventari i teuml
cilave peumlrbeumlhet prej 17 fonemash zanore nga teuml cilat 6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml shkurtra
6 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve gojore teuml gjata dhe 5 janeuml teuml seriseuml seuml zanoreve hundore teuml cilat janeuml
pasqyruar me njeuml n praneuml vokalit4
Neuml shkrimet e vjetra shqipe teuml autoreumlve gegeuml deumlshmohen shtateuml zanore a e i o u euml dhe y kurse
neuml vepreumln e arbeumlreshit Lekeuml Matreumlnga ldquoE mbsuame e kreumlshtereumlrdquo (1597) na dalin gjashteuml ashtu si
neuml toskeumlrishten jugore meuml sakteumlsisht sikurse neuml ccedilameumlrishten ku mungon zanorja y neuml vend teuml seuml
cileumls eumlshteuml sheumlnuar i-ja5 Autori i pareuml i vjeteumlr qeuml e ka dalluar euml-neuml nga e-ja eumlshteuml Pjeteumlr Bogdani i
cili zanoren euml e ka sheumlnuar me njeuml theks sipeumlr si egrave
4Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004
5 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 22
7
Gjateumlsia e zanoreve
Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet
edhe sot e keumlsaj dite6
Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml
numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me
zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr
qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy
veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj
Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto
Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml peumlrparme i e y
2 Qendrore euml a
3 Teuml prapme o u
Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml hapuara a
1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml
2 Teuml mbyllura i y u
Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve
1 Teuml buzoreumlzuara y u o
2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml
Sipas lokalizimit
a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore
b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare
Sipas shkalleumls seuml hapjes
a) Me hapje maksimale
b) Me hapje teuml mesme
c) Me hapje minimale
6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95
8
Sipas gjateumlsiseuml
a) Teuml gjata
b) Teuml shkurteumlra
i-ῐ u-ŭ
e-ӗ o-ǒ
a-ӑ
Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat
peumlrkateumlse alfabetike
Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e
velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte
bashkeumltingeumlllore frikative v 8
Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml
edhe cileumlsineuml e zanoreve
Caesar -kaḬsar
-kaumlsar
-`cezar
-`ccedilezare
Grafia e Kuvendit neuml vete
Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me
mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml
peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi
teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve
teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml
8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74
9
Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e
funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml
peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit
latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme
Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe
njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml
ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes
Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema
shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra
Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak
grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe
parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha
Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen
fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml
kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml
Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema
teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re
funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve
Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr
Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale
Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi
Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10
Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11
GRAFIA A
Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e
madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml
peumlrveccedileumlm
Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml
ndryshme a ᾶ aa ὰa
Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12
Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml
trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml
meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj
te Buzuku raam daam shaam paam etj
10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79
10
te Matreumlnga klaaneuml kaa etj
te Budi baam ngaam baartuneuml etj
te Bardhi laam daam thaam etj
te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj
Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi
zjarm djaleuml fjaleuml etj
Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci
etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13
Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet
Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr
me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes
Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml
Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj
Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml
teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes
gjateumlsi dhe hudoreumlsi
Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml
uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si
neutrale ose si e gjateuml14
Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls
seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj
Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa
mὰa gjὰa
Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi
peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj
Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml
uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes
13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
7
Gjateumlsia e zanoreve
Ky fenomen na shfaqet te teuml gjitha veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut dhe vazhdon teuml dallohet
edhe sot e keumlsaj dite6
Gjateumlsia e zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr teuml veriut eumlshteuml meuml e theksuar dhe ka peumlrfshireuml
numeumlr shumeuml teuml madh fjaleumlsh madje edhe disa qeuml sot as neuml dialektin e gegeumlrishtes nuk na dalin me
zanore teuml gjateuml si psh uunii yyll shaatin etj Zanoret e gjata neuml veprat e shkrimtareumlve teuml vjeteumlr
qofteuml teuml veriut dhe qofeuml teuml jugut i gjejmeuml teuml sheumlnuara me dyfishim teuml tyre aa ee iiij oo uu yy
veumlllaa vaaj bee ndeer nierii mii moorti shpoorta guur dhuuneuml syy hiir etj
Tiparet themelore dalluese teuml sistemit teuml zanoreve7 janeuml keumlto
Sipas vendit teuml ngjitjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml peumlrparme i e y
2 Qendrore euml a
3 Teuml prapme o u
Sipas shkalleumls seuml ngritjes seuml gjuheumls drejt qiellzeumls
1 Teuml hapuara a
1 Gjysmeuml teuml hapura o e euml
2 Teuml mbyllura i y u
Sipas pjeseumlmarrjes ose jo teuml buzeumlve
1 Teuml buzoreumlzuara y u o
2 Teuml pabuzoreumlzuara i e a euml
Sipas lokalizimit
a) Tipari I radheumls seuml peumlrparme ose qiellzore
b) Tipari I radheumls seuml prapme ose velare
Sipas shkalleumls seuml hapjes
a) Me hapje maksimale
b) Me hapje teuml mesme
c) Me hapje minimale
6 Dallohet neuml teuml folmet e gegeumlrishtes sidomos neuml ato verioret verilindoret veripereumlndimoret si dhe neuml toskeumlrishten jugore 7Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave Tiraneuml 2004 fq95
8
Sipas gjateumlsiseuml
a) Teuml gjata
b) Teuml shkurteumlra
i-ῐ u-ŭ
e-ӗ o-ǒ
a-ӑ
Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat
peumlrkateumlse alfabetike
Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e
velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte
bashkeumltingeumlllore frikative v 8
Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml
edhe cileumlsineuml e zanoreve
Caesar -kaḬsar
-kaumlsar
-`cezar
-`ccedilezare
Grafia e Kuvendit neuml vete
Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me
mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml
peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi
teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve
teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml
8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74
9
Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e
funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml
peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit
latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme
Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe
njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml
ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes
Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema
shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra
Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak
grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe
parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha
Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen
fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml
kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml
Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema
teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re
funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve
Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr
Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale
Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi
Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10
Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11
GRAFIA A
Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e
madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml
peumlrveccedileumlm
Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml
ndryshme a ᾶ aa ὰa
Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12
Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml
trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml
meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj
te Buzuku raam daam shaam paam etj
10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79
10
te Matreumlnga klaaneuml kaa etj
te Budi baam ngaam baartuneuml etj
te Bardhi laam daam thaam etj
te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj
Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi
zjarm djaleuml fjaleuml etj
Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci
etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13
Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet
Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr
me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes
Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml
Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj
Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml
teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes
gjateumlsi dhe hudoreumlsi
Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml
uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si
neutrale ose si e gjateuml14
Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls
seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj
Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa
mὰa gjὰa
Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi
peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj
Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml
uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes
13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
8
Sipas gjateumlsiseuml
a) Teuml gjata
b) Teuml shkurteumlra
i-ῐ u-ŭ
e-ӗ o-ǒ
a-ӑ
Peumlr teuml gjitha keumlto zanore mbi bazeuml teuml dy elementeve teuml para pa gjateumlsineuml peumlrdoren veteumlm shenjat
peumlrkateumlse alfabetike
Shpesh neuml kombinimet neuml rrjedheuml zanorja grafike u peumlrdoret meuml shumeuml peumlr bashkeumltingeumllloret e
velarizuara qeuml fonologjikisht interpretohen si dy fonema qu e gu sepse latinishtja nuk kishte
bashkeumltingeumlllore frikative v 8
Me kombinimin e kodit elementar sheumlnohen edhe diftongjet me monoftongim dhe ndryshojneuml
edhe cileumlsineuml e zanoreve
Caesar -kaḬsar
-kaumlsar
-`cezar
-`ccedilezare
Grafia e Kuvendit neuml vete
Neuml situateumln kur edhe Kuvendi i Arbeumlnit prezanton njeuml shkrim teuml shqipes me njeuml grafi me
mbeumlshtetje teuml dysishme teuml traditeumls shqipe dhe latine e italiane pra neuml bazeuml teuml njeuml modeli teuml
peumlrshtatur peumlr rrethana teuml veccedilanta teuml afeumlrta me latinishten do teuml mund teuml pritej qeuml Kuvendi
teuml ofronte zgjidhje adekuate 9 sepse eumlshteuml normale teuml supozohet se keumlmbinimi i modeleve
teuml shkrimit do teuml jeteuml beumlreuml me njeuml veteumldije peumlr teuml metat e modeleve bazeuml
8 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq67 9 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq74
9
Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e
funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml
peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit
latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme
Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe
njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml
ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes
Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema
shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra
Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak
grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe
parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha
Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen
fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml
kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml
Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema
teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re
funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve
Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr
Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale
Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi
Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10
Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11
GRAFIA A
Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e
madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml
peumlrveccedileumlm
Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml
ndryshme a ᾶ aa ὰa
Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12
Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml
trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml
meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj
te Buzuku raam daam shaam paam etj
10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79
10
te Matreumlnga klaaneuml kaa etj
te Budi baam ngaam baartuneuml etj
te Bardhi laam daam thaam etj
te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj
Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi
zjarm djaleuml fjaleuml etj
Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci
etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13
Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet
Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr
me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes
Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml
Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj
Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml
teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes
gjateumlsi dhe hudoreumlsi
Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml
uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si
neutrale ose si e gjateuml14
Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls
seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj
Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa
mὰa gjὰa
Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi
peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj
Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml
uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes
13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
9
Inventari i veccediluar i njeumlsive neuml vetvete nuk mjafton peumlr ta shqyrtuar realitetin fonetik e
funksional teuml shqipes neuml meumlnyreuml teuml padysishme me grafema njeumlvlereumlshe megjitheuml
peumlrpjekjet e autorit dhe teuml traditeumls seuml deri ateumlhershme qeuml ta pasurojneuml inventarin e alfabetit
latin me germat greke e sllave dhe me dyfishimet e ndryshme
Ky pasurim do teuml thoteuml se ata e kishin hetuar neuml analizeumln e tyre teuml shqipes se ajo ka edhe
njeumlsi qeuml nuk mund teuml prezantohen me germat e disponueshme sepse ato njeumlsi janeuml mjaft teuml
ndryshme nga teuml italishtes dhe latinishtes
Grafia e teuml gjitheuml anutoreumlve teuml vjeteumlr karakterizohet neuml radheuml teuml pareuml me grafema
shumeumlvlereumlshe me grafema teuml peumlrbeumlra
Neuml peumlrgjitheumlsi pra ky shkrim eumlshteuml poligrafik me shumeuml homografe dhe meuml relativisht pak
grafema njeumlvlereumlshe Peumlr pasojeuml redudanca grafike eumlshteuml shumeuml e madhe pra edhe
parashikueshmeumlria neuml teuml lexuar meuml e vogeumll dmth veumlshtireumlsiteuml meuml teuml meumldha
Grafemat shumeumlvlereumlshe janeuml ato qeuml neuml vareumlsi nga pozita neuml radheumln grafike u referohen
fonemave teuml ndryshme ndeumlrsa grafemat e peumlrbeumlra janeuml ato sekuenca teuml njeumlpasnjeumlshme qeuml
kaneuml njeuml referenceuml teuml vetme tingullore kur teuml kombinohen bashkeuml
Po teuml nisemi nga tiparet dalluese joprozodike do teuml mund teuml thoshim se ka mjaft grafema
teuml thjeshta dhe njeumlvlereumlshe peumlr shkak se neuml keumlteuml rast nuk merret parasysh vlera e re
funksionale qeuml fut gjateumlsia e zanoreve
Sistemi tingullor i gegeumlrishtes seuml sotme nuk eumlshteuml identik me ateuml teuml autoreumlve teuml vjeteumlr
Grafemat e njeumljta neuml teuml shumteumln e rasteve nuk u peumlrgjigjen njeumlsive teuml njeumljta funksionale
Disa prej keumltyre njeumlsive mund edhe teuml mos egzistojneuml fare tek Kuvendi
Dalin kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe kumtojneuml me gojoret10
Jo teuml gjitha zanoret hyjneuml neuml ndeumlrlidhjen e hundoreve11
GRAFIA A
Grafia a neuml keumlteuml tekst na del kryesisht neuml variantin e germeumls seuml vogeumll por del edhe si e
madhe kur ka vlereuml teuml sheumlnimit teuml fillimit teuml fjaliseuml ose teuml iniciales seuml ndonjeuml emri teuml
peumlrveccedileumlm
Peumlr teuml sheumlnuar vlera teuml caktuara tingullore kjo garfi peumlrdoret neuml kod me keumlto forma teuml
ndryshme a ᾶ aa ὰa
Keumlto dalin neuml pozita teuml ndryshme dhe nuk janeuml teuml kushteumlzuara nga konteksti12
Me a teuml gjateuml teuml dyfishuar janeuml sheumlnuar neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr emrat e parmeuml neuml
trajteumln e pashquar si veumlllaa vaaj vaa baarzaa aar litaar kaa etj Foljet e peumlrdorura neuml
meumlnyrat pjesore paskajore neuml lidhore neuml teuml kryereumln e thjeshteuml teuml deumlftoresetj
te Buzuku raam daam shaam paam etj
10 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq171 11 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shekulli XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq 73 12 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq79
10
te Matreumlnga klaaneuml kaa etj
te Budi baam ngaam baartuneuml etj
te Bardhi laam daam thaam etj
te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj
Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi
zjarm djaleuml fjaleuml etj
Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci
etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13
Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet
Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr
me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes
Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml
Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj
Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml
teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes
gjateumlsi dhe hudoreumlsi
Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml
uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si
neutrale ose si e gjateuml14
Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls
seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj
Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa
mὰa gjὰa
Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi
peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj
Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml
uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes
13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
10
te Matreumlnga klaaneuml kaa etj
te Budi baam ngaam baartuneuml etj
te Bardhi laam daam thaam etj
te Bogdani vraaneuml raaneuml ngaam etj
Kjo zanore gojore ruhet si e tilleuml te teuml gjitheuml shkrimtareumlt e vjeteumlr shqiptare te fjaleumlt lajthi
zjarm djaleuml fjaleuml etj
Grafia a pa theks del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml teuml shkruar atit mbarogn paks haracci
etj Kjo grafi del disa hereuml edhe e kombinuar me e-ae psh pae hae13
Grafia ὰ del neuml pozita teuml caktuara shumeuml meuml pak sesa duhet
Grafia e dyfishuar neuml kuadeumlr teuml zanoreve del neuml gjuheumln shqipe te teuml gjitheuml autoreumlt e vjeteumlr
me njeuml bartje teuml parimit teuml latinishtes
Grafia aa del gjithmoneuml peumlr teuml sheumlnuar teuml njeumljtin tip tingullor veteumlm zanore teuml gjateuml
Grafia aa dhe ὰa mund teuml interpretohen si zanore hundore maa giὰa etj
Grafineuml themelore a neuml kuadeumlr teuml alfabetit latin dhe neuml kuadeumlr teuml peumlrdorimeve teuml tij neuml gjuheuml
teuml ndyshme pra edhe neuml shqipe e lexojmeuml si zanore teuml ngritjes seuml uleumlt shkalleuml e hapjes
gjateumlsi dhe hudoreumlsi
Zanorja ὰ sheumlnon rregullisht neuml tekstin toneuml njeuml zanore teuml shkurteumlr teuml hapur teuml ngritjes seuml
uleumlt gojore [ᾰ] atὰ peratὰ ketὰ etj Kjo zanore nuk na shfaqet neuml asnjeuml rast tjeteumlr si
neutrale ose si e gjateuml14
Grafia aa te autoreumlt e vjeteumlr peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar zanore teuml gjateuml teuml theksuar teuml radheumls
seuml prapme teuml ngritjes seuml uleumlt gojore psh saa kaa baam vistaari inventaar gaati etj
Grafia ὰa sheumlnon gjithashtu veteumlm zanoren e gjateuml dhe veteumlm neuml rrokje teuml hapur prὰa
mὰa gjὰa
Grafia a pa shenja ploteumlsuese sheumlnon neuml peumlrgjitheumlsi tingullin tipik a Veteumlm kjo grafi
peumlrdoret gjithmoneuml peumlr tingullin a teuml patheksuar apostolike Arbenὶὶʃ ndighiova etj
Kombinimi grafik ae15 sheumlnon sipas teuml gjitha gjaseumlve tingullin e peumlrparmeuml teuml ngritjes seuml
uleumlt neuml shkalleumln maksimale teuml hapjes
13 Togu zanor ae neuml veteumln e pareuml e teuml dyteumln njeumljeumls teuml foljeve neuml koheumln e kryer teuml thjeshteuml (uneuml ti) pae lae rae dhae thae hae eumlshteuml veccedilori e gjuheumls seuml Buzukut Bardhit dhe e Bogdanit 14 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq81 15 Ky togzanor tek autoreumlt e vjeteumlr nuk ka peumlsuar kontraksion
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
11
Shembuj me ὰ = zanore e shkurteumlr [ᾰ]
atὰ [a`tᾰ]
ketὰ [k euml`tᾰ]
prata [pra`tᾰ] [peumlra`tᾰ]
Shembuj me aa = zanore e gjateuml [a]
maa [ma]
pegaam [peumlgam]
baam [bam]
te laamit [teuml lamit]
murtaar [murtar]
te laane [teuml laneuml]
kaa [ka]
goje aarti [`goḭe`arti]
ɛaani [`zani]
praa [pra]
ʃaa [saa]
saa [sa]
Shembuj me ὰa = zanore e gjateuml [a]
prὰa [pra]
mὰa [ma]
giὰa [ʄa]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml patheksuar
= [a]
miʃteria [misterḭa]
kercova [keumlrkova]
plagat [plagat]
ndighiova [ndigḭova]
Shembuj me a neuml poziteuml teuml theksuar =
[ᾰ]
16 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq85
Keumltu janeuml sheumlnuar edhe fjaleumlt me a
fonetikisht teuml mesme
na [nᾰ]
primat [primᾰt]
mbas [mbᾰs]
keta [keumltᾰ]
fajiet [faḭet]
pak [pᾰk]
tue paʃs [tue pᾰs]
cach [kᾰq]
keʃʃai [keumlsaḭ]
ɛiarr [zḭᾰR]
cias [čᾰs]
giak [ϝᾰk]
Shembuj me a = [a]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleumlt qeuml
funksionalisht kaneuml a teuml gjateuml qeuml
dmth se mund teuml keneuml fonetikisht
gjateumlsi teuml mesme Janeuml teuml sheumlnuara
edhe ato qeuml mund teuml ishin hundore16
Atit [atit]
Pape [papeuml]
ʃane [saneuml]
taneve [taneumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
te falleʃet [teuml faleumlset]
cachie [kaqeuml]
chiafe [qafeuml]
te prappenit [teuml prapeumlnit]
tue paʃs [tue pas]
pegahen [peumlgahen]
ʃappe [sapeuml]
paghe [pageuml]
gian [ϝan]
me damm [me dam]
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
12
Shembuj me a = [acirc]
Keumltu janeuml teuml sheumlnuara fjaleuml qeuml
supozohet se kaneuml ᾶ hundore
aʃct [ᾶšt]
urandue [u rᾶndue]
cambe [kᾶmbeuml]
perɛane [peumlrzᾶneuml]
bante [bᾶnte]
kanga [kᾶŋga]
mὰa = [mᾶ]
Shembuj me ae = [ae]
pae [pae]
hae [hae]
Shembuj me a = euml
famijat [feumlmiḭeumlt]
fiallat [fḭaleumlt]
candon [keumlndon]
GRAFIA E
Grafia e eumlshteuml gjithashtu njeumlra ndeumlr grafiteuml me ndeumlrlikime teuml meumldha peumlr shkak se del neuml
kontekste teuml ndryshme me vlera teuml ndryshme tingullore dhe funksionale Peumlr keumlteuml grafemeuml
kaneuml shkruar studiues teuml shumteuml si ECcedilabej RIsmajli RMulaku etj
Grafia egrave sheumlnon neuml teuml gjitha rastet veteumlm zanore teuml theksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml radheumls
seuml peumlrparme dhe teuml hapur neuml raport me variacionet e tjera teuml keumltij tipi tingullor pra
rregullisht zanore teuml shkurteuml
[έ] kiegrave persegrave biegrave endegrave segrave etj
Grafia egrave del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Grafia ee del kryesisht neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon me rregull veteumlm zanore teuml gjateuml
vee te leemit Kjo zanore si tip eumlshteuml e ngritjes seuml mesme e peumlrparme meuml e mbyllur Me
grafineuml ee sheumlnohet edhe njeuml zanore qeuml nuk eumlshteuml e theksuar por qeuml eumlshteuml e gjateuml17 Ky lloj
zanoreje qeuml duket pak si peumlrjashtim neuml sistemin e shqipes del edhe te autoreumlt e tjereuml teuml
vjeteumlr qeuml nga Buzuku po del edhe neuml shqipen e sotme18
Tek autoreumlt e vjeteumlr me e teuml gjateuml i hasim emrat e pashquar njeumljeumls deet dhee liqee bee
fee ndeer zeell nieerii lteer etj por ka edhe raste qeuml del tek emrat e shquar Eera
Rreumlfeeja feeja etj te mbiemrat e ree e zeeshkeumlt etj te foljet jeesh preem leen nxeem
kee bleem etj
Grafia themelore e eumlshteuml neuml fakt grafia meuml e ngarkuar e keumltij tipi sepse sheumlnon disa tinguj
[e έ e euml e]19
Problemi kryesor qeuml del me rastin e interpretimit teuml keumlsaj grafie eumlshteuml dallimi midis tingujve
e dhe euml peumlr teuml cilin nuk kemi asnjeuml ccedileleumls grafik
17 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq88 18 Gjovalin Shkurtaj Dialektologjia Shqiptare fq 344-429
19 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq90
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
13
Neuml korpusin toneuml dalin mbi 90 raste teuml sheumlnimit teuml euml-seuml me e
Me grafin e sheumlnohen edhe tingujt [e] [έ] dhe [e] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [e] neuml
poziteuml teuml patheksuar
Zanorja egrave hundore neuml tekstin toneuml nuk sheumlnohet me shenjeuml teuml veccedilanteuml mireumlpo kjo nuk do
teuml thoteuml se gjuha e keumlsaj kohe nuk kishte egrave hundore
Grafia e del edhe si element i dyteuml i grupit grafik ae dhe oe Neuml teuml dyja keumlto raste ka dy
mundeumlsi leximi si zanore meuml e peumlrparme ose si grup dyzanor Shembuj hae pae roe
Nga interpretimi i sheumlnimeve lidhur me grafineuml e dhe variantet e saj veccedilojmeuml keumlta tinguj
teuml theksuar [e emiddot έ ae ӧ ẽ] teuml patheksuar [e euml]
Shembuj me egrave = [έ]
kiegrave [kḭέ]
persegrave [peumlrsέ]
biegrave [bḭέ]
per segrave [peumlrsέ]
endegrave [endέ]
segrave [sέ]
Shembuj me e = έ dmth [έ ose emiddot]
Clementit [klementit]
kineʃe [kinsέ]
vend [vέnd]
decreta [dekreta]
mend [mέnd]
creu [krέu]
ʃe [sέ]
ende [endέ]
ʃcent [šέnt]
ep [έp]
nuk jet [nukḭӗt]
kech [kέq]
Shembuj me e = e dmth [e ose emiddot]
here [hereuml]
tiereve [tḭereumlve]
veʃʃevet [vesevet]
kiene [kḭeneuml]
verteteʃe [veumlrteteumlseuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
feʃta [festa]
Dieλa [dḭeLa]
diocheʃe [dioqeseuml]
veti [veti]
tietr [tḭeteumlr]
dera [dera]
beʃʃe [beseuml]
hiecune [hḭekuneuml]
Shembuj me ee = [e]
vee [ve]
ndeer [nder]
feeʃe [feseuml]
jee [ḭe]
beecueme [bekueme]
nee [ne]
keet [ket]
te veene [teuml veneuml]
keene [keneuml]
fee [fe]
te keete [teuml ket]
te vee [teuml ve]
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
14
Shembuj me e peumlr [euml]
te [teuml]
pape [papeuml]
tArbeniiʃe [tarbeumlniseuml]
ndene [ndeumlneuml]
kercova [keumlrkova]
here [hereuml]
nde [ndeuml]
viette [vḭeteuml]
Turchiiʃe [turqiseuml]
cambe [kambeuml]
mengu [meumlngu]
endreut [eumlndreut]
bierre [bḭeReuml]
hiecune [hḭekuneuml]
perɛane [peumlrzaneuml]
Shembuj me e ose ee peumlr teuml cileumlt
supozohet se do teuml keneuml qeneuml me
hundore
reeneum [Rẽneum]
peendeʃe [pẽndeseuml]
mend [mẽnd]
ɛembre [zẽmbre]
Ndeumlrlidhja midis gjateumlsiseuml dhe zanores euml fundore neuml keumlteuml koheuml kishte filluar teuml forcohej
shumeuml
Grafia e neuml grupin ue qeuml del mjaft shpesh te foljet lexohet vazhdimisht si e e patheksuar20
GRAFIA I
Grafia i neuml keumlteuml kontekst na del si element bazeuml neuml keumlto forma i ii ij
Shumeuml rralleuml meuml rralleuml se zanoret e tjera grafia i mund teuml daleuml e shoqeumlruar me theksin e
shkurteuml qeuml do teuml duhej teuml sheumlnonte neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm zanoren e shkurteuml dhe
teuml hapur teuml shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes teuml radheumls seuml peumlrparme
Grafia i del neuml teuml gjitha pozitat neuml fjaleuml dhe sheumlnon tinguj fonetikisht teuml ndrysheumlm brenda
peumlrmbrenda tipit fonetik dhe funksionalisht pokeumlshtu teuml ndrysheumlm
Nga analiza na dalin keumlta tinguj
neuml poziteuml teuml theksuar - [Ǐ i i] ndeumlrsa
neuml poziteuml teuml patheksuar - [i]
Neuml poziteuml teuml patheksuar sidomos neuml fqinjeumlsi me zanoret e tjera kjo grafi sheumlnon tingullin
gjysmeumlzanor [i]
Grafia ii del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar dhe sheumlnon neuml meumlnyreuml teuml padysishme veteumlm
fonemeumln i teuml gjateuml mbii e tii diine etj
Grafia ij sheumlnon pokeumlshtu veteumlm tingullin [i] teuml gjateuml dhe del veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
dobije dijet dijessi godije nieriju etj
20 Thjeshtimi dhe prirja peumlr reduktim e togzanorit ndashue neuml njeuml pjeseuml teuml madhe teuml teuml folmeve teuml gegeumlrishtes deumlshmon qeuml toskeumlrishtja neuml keumlteuml pikeuml na del konservatore sepse e ka ruajtur mireuml gjendjen e vjeteumlr teuml togzanorit teuml saj kurse gegeumlrishtja ka beumlreuml ndryshime teuml hetueshme pra e ka reduktuar thjeshtuar e shkrireuml elementin e dyteuml (gjysmeumlzanoren -e) duke e zgjatur elementin e pareuml u-neuml
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
15
Zanorja e gjateuml[i] duke qeneuml zanore e shkalleumls meuml teuml larteuml teuml ngritjes njeumlkoheumlsisht zanorja
meuml e mbyllur e rendit teuml vet neuml zgjatjen kohore teuml realizimit teuml saj i manifeston qarteuml
tendencat e saj drejt diftongimit [iḭ] qeuml eumlshteuml i paevituesheumlm neuml kontekstet e lidhjes seuml
rrokjeve qeuml fillojneuml ose mbarojneuml me zanore
Me i teuml gjateuml kemi neuml shkrimet e vjetra fjaleumlt nieerii shteumlpii mii shii fuqii gjii deumlshiir
bageumltii bukurii fiill brii keumlshiill i zii21 etj
Disa fjali peumlrmbajneuml neuml vete njeuml gjysmeumlzanore funksionale e cila burimisht rrjedh nga
palatalizimi i njeuml bashkeumltingeumllloreje leumlngeumlzore dhe kjo zanore ndodhet shpesh neuml fqinjeumlsi
teuml drejtpeumlrdrejteuml me zanoren [i] teuml gjateuml teuml theksuar teuml sheumlnuar me i 22
Grafia ji sheumlrben peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanoren funksionale [ ḭ ] neuml fillim ose neuml
fund teuml rrokjes ku ajo ta keteuml meuml teuml theksuar karakterin frikativ fajiet ose te fjalia turke
jinat ku nuk kemi teuml beumljmeuml me njeuml peumlrcaktim kontekstual dhe mund ta konsiderojmeuml
peumlrjashtim
Grafia j neuml teuml gjitha rastet peumlrdoret peumlr teuml sheumlnuar veteumlm gjysmeumlzanore funksionale [ḭ] neuml
pozita teuml ndryshme teuml fjaleumls neuml fillim ose neuml fund teuml rrokjes jane goje feeja etj Prandaj
mund teuml konstatojmeuml se keumltu i kemi fillet e parimit teuml shkrimit teuml shqipes sipas teuml cilit duhet
teuml beumljmeuml dallim edhe grafik midis zanores [i] teuml patheksuar dhe gjysmeumlzanores funksionale
[ ḭ ] teuml cilat neuml pozita teuml caktuara fonetike mund edhe teuml neutralizohen
Grafia i neuml grupet ci sci chi ghi ti sheumlnon veteumlm palatalitetin
Shembuj me i = [ ǐ ]
visk [vǐsk]
apostoλik [apostolǐk]
si [sǐ]
miʃc [mǐs]
ʃchipp [šqǐp]
te ʃiλ [teumlsǐL]
ʃcind [šǐnd]
Shembuj me i = [i] e patheksuar
lumit [lumit]
atit [atit]
maλit [malit]
kinese [kineumlsɛ]
sinnodi [sinodi]
21 Neuml keumlta emra theksi bie neuml rrokjen e fundit teuml tyre dhe ky theks neuml shumiceumln e rasteve nuk ka leumlvizur as neuml trajtat e shquara teuml keumltyre emrave teuml peumlrdorura neumlpeumlr rasa 22 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq97
viɛituemit [vizituemit]
i pari [i pari]
jinati [inai]
me i baam [me i bam]
ndiʃckuem [ndiškuem]
ʃicuur [sikurr]
si [si]
Shembuj me ii = [i]
mbii [mbi]
Arbeniiʃe [arbeumlniseuml]
e tii [e ti]
hiim [him]
cocii [koči]
diine [dineuml]
Mrii [mri]
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
16
diitune [dituneuml]
rriim [rim]
bariite [bariḭteuml]
ketii [keumlti]
viim [vim]
urtii [urti]
mirefiiλ [mireumlfiL]
nierii [nḭeri]
Shembuj me ij = [i]
dijen [dien]
urtije [urtie urtiḭe]
davija [davia]
paʃtrije [pastrie]
dobije [dobie]
bijen [bien]
kecchija [keumlqia]
Shembuj me ij = [ iḭ ]
Keumltu kemi fjaleumln peumlr tingullin [i] ose
[i] teuml ndjekur nga njeuml ḭ
gjysmeumlzanore
e zija [esiḭa]
famijat [famiḭat]
mije [miḭeuml]
provintijeʃe [provintsḭeseuml]
dijeʃʃet [diḭeset]
Fjaleuml me ii = [ iḭ ]
te ziit [teumlsiḭt]
bariite [baiḭteuml]
diiessi [diḭesi]
Shembuj me j = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
muoje [muoḭe]
ɛmajevicchi [zmaḭeviqi]
feeja [feḭa]
goje [goḭeuml]
jeteʃe [ḭeteumlseuml]
jane [ḭaneuml]
Shembuj me i = [ ḭ ] gjysmeumlzanore
ndighiova [ndigḭova]
kiegrave [kḭέ]
tiereve [tḭereumlve]
mbaitunit [mbaḭtunit]
piessa [pḭesa]
kiene [kḭeneuml]
viette [vḭete]
biegrave [bḭέ]
vinat [uḭnat]
paitimi [paḭtimi]
cuituem [kuḭtuem]
Shembuj me i peumlr palatalitet
provintieʃe [provintsḭeseuml]
ʃciaam [šam]
kisciat [kišat]
λiterete [litereumlteuml]
ameʃciueme [ameumlšueme]
acchie [aqeuml]
tedaʃciunit [teumldašunit]
civem [čuem]
cias [čas]
u priʃci [u priš]
meʃcia [meša]
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
17
GRAFIA Y[ ɣ ]
Kjo grafi eumlshteuml njeuml nga risiteuml qeuml krijoi tradita e vjeteumlr e shkrimit teuml gjuheumls shqipe gjateuml
adaptimit teuml alfabetit latin Kjo grafi u muar nga alfabeti sllav dhe u peumlrdor deri voneuml
Gramatikat e para teuml shqipes ose udheumlzimet e shkurta teuml teksteve teuml vjetra peumlr lexim si
Bogdani e shpjegojneuml si shenjeuml peumlr tingullin e afeumlrt me u-neuml por me njeuml shqiptim dikush
i thoteuml hundor dikush buzor po teuml gjitheuml thoneuml si neuml freumlngjishte ndash pra si zanore e ngritjes
seuml larteuml e peumlrparme por buzore23
Kjo grafi neuml tekstet e vjetra na del veteumlm neuml dy forma ɣ ɣɣ
Analiza e keumlsaj grafie na nxjerr keumlta tinguj [ɣ ymiddot y yḭ] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [y]
neuml poziteuml teuml patheksuar
Del e thjeshteuml kryesisht neuml rastet kur kemi zanore teuml patheksuar ose zanore teuml theksuar teuml
shkurteuml Theksi me keumlteuml graf nuk kombinohet asnjeumlhereuml prandaj nuk mund teuml themi gjeuml peumlr
shkalleumln e hapjes
Zanorja y e gjateuml mund teuml sheumlnohet neuml keumlteuml tekst edhe me kombinimin ɣi i dɣiti se dɣiti
Me y teuml gjateuml neuml veprat e vjetra ndeshim pjeseumlt e ndryshueshme teuml ligjerateumls dhe trajtat e
rasat e ndryshme teuml tyre si pyyll syy zotyyneuml yyll e dyyta24 gjyyqit kyy tyy dyy etj
Neuml njeuml rast kjo grafi peumlrdoret peumlr zanoren [u] teuml patheksuar tarreɛeɣt ndeumlrsa zanorja y neuml
pak raste sheumlnohet edhe me u e Refueʃʃet ɛure etj
23 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq102 24 Numeumlrori dyy i gjiniseuml femeumlrore sheumlnohet me dyfishim teuml y-seuml e cila pasqyron dhe opozicionin fonologjik teuml gjiniseuml mashkullore ndaj numeumlrorit teuml gjiniseuml mashkullore me y teuml shkurteumlr si psh dy dishepuj
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
18
Fjaleuml teuml sheumlnuara me ɣ
atɣni [atyni]
atɣ [aty]
Hɣit [hyit]
ɛotɣni [zotyni]
ketɣne [keumltyne]
vertɣtja [vertyteḭa]
arreʃɣe [aReumlsye]
meu refɣem [me u Reumlfyem]
me pɣetune [me pyetuneuml]
e tɣne [e tyne]
detɣre [detyreuml]
sɣre [zyre]
se dɣiti [seuml dyti]
tatɣne [tatyne]
mendɣre [meumlndyreuml]
kendɣj [keumlndyḭ]
virtɣtevet [virtytevet]
Shembuj me ɣɣ
sɣɣt [syt]
kɣɣ [ky]
dɣɣ [dy]
cɣɣ [ky]
GRAFIA U
Grafia u del neuml tri forma u ugrave dhe uu Vlereuml grafeme monofunksionale kaneuml ugrave dhe uu
ndeumlrsa u eumlshteuml polifunksionale
Veccedilojmeuml tingujt qeuml vijojneuml [ū umiddot u] neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa [u v] neuml poziteuml teuml
patheksuar Zanoret hundore as keumltu nuk sheumlnohen
Shenja ugrave me theks keumltu sheumlnon rregullisht veteumlm zanoren e shkurteuml teuml hapur neuml poziteuml teuml
theksuar25
Shenja uu sheumlnon veteumlm zanoren e gjateuml teuml mbyllur gjithashtu neuml poziteuml teuml theksuar ndeumlrsa
shenjat u dhe v mbeten peumlr teuml sheumlnuar zanoren e patheksuar [u] zanoren e theksuar teuml gjateuml
teuml mesme dhe teuml shkurteuml si dhe bashkeumltingeumllloren frikative [v]
Me u teuml gjateuml kemi reumlndom emrat neuml rasat e tyre emeumlrore kalleumlzore e rrjedhore druu huu
muur guur dhuuneuml tuu juu kuurreuml guurreuml etj
Dyfishimi dhe theksi na mjaftojneuml peumlr ta veccediluar ndeumlrlidhshmeumlrineuml e gjateumlsiseuml
Shembuj me ugrave = [ŭ]
keʃctugrave [keumlštŭ]
nugravek [nŭk]
cugrave do [kŭdό]
ketugrave [keumltŭ]
praʃctugrave [praštŭ]
aʃctugrave [aštŭ]
cugrave [kŭ]
Shembuj me uu = [u]
mbi guur [mbi gur]
ʃicuur [sikur]
guuri [guri]
sicuur [sikur]
25 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq105
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
19
Shembuj me v = u veteumlm neuml poziteuml teuml theksuar
Keumltu janeuml sheumlnuar fjaleumlt teuml cilat neuml rrokje teuml theksuar peumlrmbajneuml njeuml u qeuml fonologjikisht
mund teuml jeteuml e gjateuml ose e shkurteuml ndeumlrsa fonetikisht edhe e mesme Te grupi ue eumlshteuml e
qarteuml theksin e mban zanorja u e cila eumlshteuml funksionalisht e gjateuml por gjateumlsia neuml keumlto raste
si edhe meuml pareuml nuk sheumlnohet
lumit [lumit]
duhet [duhet]
suola [suoLa]
vuum [vum]
murin [murin]
luftavet [luftavet]
Shembuj me u = u neuml rrojke teuml patheksuar
urᶓinova [urӘinova]
voλundete [voLundeteuml]
mbaitunit [mbaḭtunit]
creu [kreu]
e permialtune [e peumlrmḭaltuneuml]
ʃecundrese [sekundeumlrse]
famuλiine [famuLineuml]
uratne [uratneuml]
murtaar [murtar]
Rituali [rituali]
mbaitune [mbaḭtuneuml]
paʃʃune [pasuneuml]
Grupi grafik ue eumlshteuml transkriptuar rregullisht me ue dhe keumlshtu mendohet teuml keteuml qeneuml
gjendja neuml shumiceumln e teuml folmeve veriore teuml asaj kohe 26 Veteumlm Doreumlshkrimi i
Grottaferrateumls na jep deumlshmi teuml ndryshme neuml keumlteuml drejtim neuml keumlteuml doreumlshkrim gati pa
peumlrjashtim ky dyzanor shkruhet veteumlm me u uu qeuml dmth se grupi ue kishte peumlrfunduar
neuml u teuml gjateuml
Togu digrafik ua na del veteumlm neuml fjaleumln ritual me theks mbi elementin e dyteuml si te kuaj
Fonetikisht ky tog zanor nuk krijon diftong Eumlshteuml shumeuml i rralleuml neuml gjuheumln shqipe madje
edhe neuml shqipen e sotme Prandaj neuml disa teuml folme teuml toskeumlrishtes ky tog zanor eumlshteuml
peumlrshtatur sipas skemave theksore distrubutive teuml togut ua zakonisht si ua kuaj
26 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq107
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
20
Neuml togjet zanore au eu iu zanorja u realizohet si gjysmeuml zanore qeuml dometheumlneuml se
fonetikisht grupi mund teuml funksionojeuml si diftong me qendeumlr neuml njeuml prej zanoreve teuml radheumls
seuml peumlrparme jobuzore
GRAFIA O
Kjo grafi sheumlnon veteumlm zanore neuml kuadeumlr teuml tipit tingullor teuml o-seuml zanore teuml shkalleumls seuml
mesme teuml ngritjes teuml radheumls seuml prapme
Kjo grafi del meuml seuml shpeshti neuml dy forma o dhe ograve Grafema o eumlshteuml e thjeshteuml por jo
monofunksionale ndeumlrsa grafema ograve eumlshteuml monofunksionale Neuml ndonjeuml rast teuml rralleuml kur
kemi oo si te mboogn kemi teuml beumljmeuml meuml njeuml sekuenceuml grafematike dhe me sekuenceuml
fonetike e fonematike
Grafema ograve sheumlnon zanoren [ ɔ ] teuml shkurteuml dhe teuml hapur
Grafema ograve del neuml poziteuml teuml theksuar dhe neuml poziteuml teuml patheksuar Eumlshteuml e qarteuml se neuml poziteuml
teuml patheksuar ajo sheumlnon zanoren e vetme gojore teuml patheksuar teuml ngritjes seuml mesme teuml
radheumls seuml prapme buzore
Neuml poziteuml teuml theksuar ajo sheumlnon zanoren e gjateuml [o] zanoren e shkurteuml [ɔ] dhe zanoren e
mesme [omiddot]
Mbi bazeuml teuml keumlsaj grafie mund teuml dallojmeuml keumlto njeumlsi fonetike [ ɔ omiddot o] neuml poziteuml teuml
theksuar dhe [o] neuml poziteuml teuml patheksuar Zanorja [o] e mesme eumlshteuml veumlshtireuml teuml hetohet
ashtu si edhe teuml gjatat27
Me zanoren o teuml gjateuml kemi hasur fjaleumlt rroobe moorti toorteuml ooh oo etj
Fakti se zanoret o dhe u neuml shqipen janeuml gjithnjeuml buzore pra jo funksionalisht krijon
mundeumlsineuml e indetifikimit teuml atilde-seuml hundore nga zanorja o Kjo shihet edhe neuml teuml folmet e
sotme qeuml e kaneuml hundoreumlzimin pozicional ku fjaleumlt e huaja teuml tipit tension funksion etj
kur marrin njeuml rrokje prapa kur o-ja e shkurteuml pra kalon neuml teuml mesme kjo o realizohet si
zanore e njeuml shkalle meuml teuml uleumlt teuml ngritjes e buzoreumlzuar e njeumljteuml peumlrnga vendi dhe meumlnyra
e formimit me a-neuml hundore
Shembuj me ograve = [ ɔ ]
pograve [pɔ]
ndo [ndɔ]
keʃʃsograve [keumlsɔ]
atograve [atɔ]
ketograve [keumltɔ]
prograve [prɔ]
jograve [ḭɔ]
kiograve [kḭɔ]
27 Rexhep Ismajli Gjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706) Rilindja Prishtineuml fq112
atograve [atɔ]
ograve [ɔ]
ʃidograve [sidɔ]
chi dograve [qidɔ]
aʃʃograve [asɔ]
Keumlto fjaleuml neuml peumlrgjitheumlsi dalin teuml
shkruara me theks
Shembuj me o = [ɔ o omiddot]
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
21
Romeʃe [romeumlseuml]
goje [goḭeuml]
krou [krou]
beʃʃogn [besoɍ]
teneԑone [teumlneumlzoneuml]
te fort [teuml fort]
kercova [keumlrkova]
Shembuj me o = [o] e patheksuar
mos [mos]
postafat [postafat]
ceremonia [čeremonia]
robeniʃʃe [robeumlniseuml]
coccii [koči]
miʃʃionaare [misionareuml]
propagandeʃe [propagandeumlseuml]
ʃciocchinii [šoqni]
copillii [kopili]
forzuem [fortsuem]
Grupi oe si neuml rastet roe voe droe mund teuml lexohet si oe me o teuml theksuar ose si zanore e
ngritjes seuml mesme e radheumls seuml peumlrparme buzore [ө]
GRAFIA Euml
Siccedil e kaneuml theksuar studime teuml dialektologjiseuml seuml gjuheumls shqipe njeuml ndeumlr dallimet kryesore
qeuml ekzistojneuml midis dy dialekteve teuml shqipes (toskeumlrishtes dhe gegeumlrishtes) eumlshteuml ai i
peumlrdorimit teuml -euml 28
Keumltu nuk beumlhet fjaleuml peumlr zanoren euml teuml theksuar teuml toskeumlrishtes peumlrkateumlsisht teuml teuml folmeve teuml
saj seuml cileumls i kundeumlrvihet acirc-ja hundore e gegeumlrishtes me teuml folmet e veta ose e disa teuml
folmeve teuml dialektit verior si keumlmba-kacircmba zeumlri-zacircni reumlra-racircna dheumlmbi-dhacircmi etj por
peumlr zanoren e patheksuar euml e cila peumlrgjitheumlsisht neuml dialektin jugor teuml shqipes vazhdon teuml
ruhet neuml teuml gjitha pozicionet e fjaleumlve kurse neuml gegeumlrishten ka peumlsuar bjerrje pothuajse neuml
teuml gjitha fjaleumlt
Kjo zanore ruhet neuml fillim teuml fjaleumlve peumlrkateumlsisht neuml silabeumln e pareuml teuml emrave mbiemrave
foljeve ndajfoljeve etj psh
veumllla feumlmijeuml veumlner keumlshtenjeuml keumlshiill peumllhureuml keumllysh geumlzim peumlrralleuml beumlrryl sheumlndet
deumlrraseuml keumlmisheuml peumlshtymeuml etj
Zanorja euml ruhet neuml shkrimet e vjetra dhe neuml mes teuml fjaleumlve qofshin ato teuml parme teuml
prejardhura a teuml peumlrngjitura si kopeumlshtar lufteumltar maleumlsuer malleumlkim tregeumltii
shtateumldhjeteuml kryqeumlzuem etj
28 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq40
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
22
DIFTONGJET DHE TOGJET E ZANOREVE
Diftongu ndashuo
Edhe sa u peumlrket togjeve teuml vjetra studiues teuml fonetikeumls historike kaneuml marreuml neuml shqyrtim
togzanorin e vjeteumlr -uo i cili peumlrveccedil qeuml na shfaqet te autoreumlt e vjeteumlr ai vazhdon edhe sot
teuml peumlrdoret neuml gjuheumln shqipe neuml raste teuml rralla
Reflektimi i togzanorit -uo neuml toskeumlrishten neuml -ua kurse neuml gegeumlrishten neuml -ue paraqet
dallimet qeneumlsore teuml teuml dyja dialekteve teuml gjuheumls soneuml
Neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr diftongun -uo e hasim29
1 Neuml emrat dhe neuml rasat e tyre gruoja truollit ftuo muoj peumlrruo duor etj
2 Neuml mbiemra teuml geumlzuom teuml shtuom teuml martuom e shemtuome etj
3 Neuml rasat e peumlremrave muo tuoj etj
4 Neuml koheumlt meumlnyrat dhe neuml vetat e foljeve peumlshtuoll suoll paguon thuoj geumlzuo etj
Togzanori -ua kur e hasim togun zanoreuml ndashua mund teuml theksojmeuml se hartat e ADGJSH-seuml na japin
teuml dheumlna se deumlgjohen edhe neuml disa teuml folme teuml gegeumlrishtes veripereumlndimore siccedil eumlshteuml e folmja e
Plaveumls dhe Guciseuml e cila vije deri neuml teuml folmen e Rugoveumls seuml Pejeumls
gruaneuml mua mbeumlsuame duameuml thuaj duash bekuareuml etj
Togzanori -ue
grueja punuem muej largue kujtuem zgjue krijuesi ruejtuneuml etj
Togzanori -ie
diell qiell diel shpiesh siell ziem hieja pshtiell etj
Togzanori -ye
dyer kryet lyem thyem ngjyem peumllqyem kryet etj
Togzanori -ae
Pae lae rae thae hae ngae gjae dhae etj
Togzanori -oe
Thoeneuml doe voe keumlrkoe lshoe afroe shkurtoe etj
29 Ragip Mulaku Gjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII) KGT Prishtineuml 2012 fq77
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
23
Shkrimi i shqipes ka teuml njeumljtin funksion neuml teuml gjitha tekstet e vjetra shqipe Gjuha e keumltyre teksteve
eumlshteuml kryesisht gegeumlrishtja
Keumlto tekste sheumlrbenin ose neuml praktikeumln fetare ose neuml meumlsimin e shqipes peumlr keumlto qeumlllime ky alfabet
dhe ky shkrim vazhdon teuml ekzistojeuml si i tilleuml por si i pastruar nga elementet hetero-alfabetike me
teuml madhe edhe neuml periudheumln e Rilindjes ai eumlshteuml mjaft i peumlrhapur te autoreumlt fetareuml teuml shekullit XIX
teuml rrethit teuml Shkodreumls posaccedileumlrisht neuml shkrimet e priftit Engjeumlll Radoja
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
24
Peumlrfundim
Gjateuml hulumtimit rreth keumlsaj teme kemi hasur neuml veumlshtireumlsi dhe dilema teuml ndryshme teuml cilat
janeuml tejkaluar faleuml literatureumls seuml shfryteumlzuar
Neuml peumlrfundim teuml keumlsaj teme mund teuml themi se kemi hasur apo meuml mireuml teuml themi jemi njohur
me njeuml sistem shumeumllloojeumlsh teuml zanoreve teuml gjuheumls seuml vjeteumlr shqipe
Zanoren a e kemi hasur si a atilde agravea agrave aa a
Zanoren e e kemi hasur si egrave e ee e euml έ
Zanoren i e kemi hasur si i ii i ḭ ῐ
Zanoren o e kemi hasur si o o oo o ograve ɔ
Zanoren u e kemi hasur si u uu u ū ugrave
Zanoren y e kemi hasur si y y γ γγ y
Prandaj mund teuml peumlrfundojeuml se sistemi i zanoreve neuml veprat e autoreumlve teuml vjeteumlr ishte i
shumeumlllojsheumlm dhe jo aq i shpeshteuml
Neuml rrjedheuml teuml koheumls ky sistem u reduktua dhe u profilizua nga studiuesit dhe njoheumlsit e
gjuheumls shqipe
Kontribut teuml veccedilanteuml dhe teuml theksuar peumlr keumlteuml ccedileumlshtje kaneuml dheumlneuml studiuesit dhe njoheumlsit e
fonetikeumls historike si ECcedilabej RIsmajli KTopalli RMulaku Q Murati etj
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004
25
Literatura
1 Rexhep Ismajli ldquoGjuha shqipe e Kuvendit teuml Arbeumlnit (1706)rdquo Rilindja Prishtineuml
2 Ragip Mulaku ldquoGjuha e shkrimeve teuml vjetra shqipe (shek XV-XVIII)rdquo KGT
Prishtineuml 2012
3 Gjovalin Shkurtaj ldquoJorgji Gjinari Dialektologjia Shqiptarerdquo Perlat Voshtina
Tirane
4 Anastas Dodi Fonetika dhe fonologjia e gjuheumls shqipe Akademia e Shkencave
Tiraneuml 2004