สรปองคความร

คำ�นำ�

ก

ผาทอ เปนอกหนงผลตภณฑทไดรบการสนบสนนจากโครงการหนงต�าบลหนงผลตภณฑ (OTOP) ทมความ

ส�าคญ ทควรไดรบการสงเสรมพฒนาใหไดคณภาพและมความปลอดภย อยางไรกตามยงพบวา ผาทอบางประเภทใน

พนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ยงมคณภาพไมเปนไปตามเกณฑมาตรฐานผลตภณฑชมชน (มผช.) เนองจากผผลต

ระดบชมชนยงขาดความรความเขาใจเกยวกบปจจยทมผลตอการผลต

กรมวทยาศาสตรบรการ ไดตระหนกถงความส�าคญในการสนบสนนงานพฒนาประเทศโดยใชองคความรดาน

วทยาศาสตรและเทคโนโลยเขาไปเพอพฒนาคณภาพสนคาOTOPประเภทผาทอในพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ใหไดมาตรฐาน จงไดจดท�าโครงการพฒนาสนคาผลตภณฑชมชน (OTOP) ประเภท ผาทอ สการรบรองมาตรฐานใน

พนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (จงหวดอบลราชธาน จงหวดยโสธร จงหวดมกดาหาร จงหวดสรนทร จงหวดชยภม

จงหวดขอนแกน จงหวดนครราชสมา จงหวดสกลนคร และจงหวดอดรธาน) ขน โดยมการถายทอดเทคโนโลยในการ

ผลตสนคาประเภทผาทอใหไดมาตรฐาน เพอใหผประกอบการน�าองคความรทไดไปใชในการปรบปรงกระบวนการผลต

จนสามารถยนขอการรบรองและผานเกณฑ มผช. ดงนน จงไดมการจดท�าสรปองคความรทไดจากการจดท�าโครงการ

ดงกลาวฯขนเพอใหเกดประโยชนตอการพฒนาสนคาประเภทผาทอและผทสนใจตอไป

กรมวทยาศาสตรบรการตลาคม2557

โครงการทดสอบสนคา OTOP เพอยกระดบคณภาพสนคาและความปลอดภยของผบรโภค

หนาค�าน�า กบทน�า 1มาตรฐานผลตภณฑชมชนดานผา 2การยอมผาทอโดยใชสธรรมชาต 3 องคประกอบส�าคญในการยอมสธรรมชาต 3 ขนตอนการเตรยมน�ายอม 4 วธการยอมส 4 ขนตอนในการยอมสธรรมชาต 4 -ฝาง 6 -เข 9 -ตนสาปเสอ 11 -ใบหกวาง 13 -มงคด 14 -ตนสบแดง/สบเลอด 15 -ครง 16 -มะพด 17 -มะพราว 18สรปองคความรโครงการพฒนาสนคาผลตภณฑชมชน(OTOP)ประเภทผาทอ 20สการรบรองมาตรฐานในพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอคณะท�างาน 21

ส�รบญ

ข

รายงานผลการดำาเนนงานประจำาป ๒๕๕๗

1

ผาทอ เปนสนคา OTOP ทไดรบความสนใจสงทงจากชาวไทยและชาวตางประเทศ ทำารายไดใหแกชมชนและประเทศไดจำานวนมาก แตผาทอบางประเภทยงไมผานเกณฑมาตรฐานผลตภณฑชมชน (มผช.) สาเหตเกดจากผประกอบการมองคความรไมมากพอในดานการผลตสนคาใหไดตรงตามทมาตรฐานกำาหนด อกทงในปจจบนผาทอมการยอมดวยสสงเคราะหมากขนเพราะสามารถใหสสนทสดใสและผลตสผาไดตรงตาม ความตองการ กรรมวธการยอมรวดเรวไมยงยากแตเปนอนตรายตอสขภาพทงผผลตและผทใชผาทอดงนนจงมความจำาเปนอยางยงทตองสรางความเขาใจในประเดนปญหาตางๆรวมถงการสรางทางเลอกใหมใหกบชมชน

จากการจดโครงการพฒนาสนคาผลตภณฑชมชน (OTOP) ประเภทผาทอสการรบรองมาตรฐานในพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (จงหวดอบลราชธาน จงหวดยโสธร จงหวดมกดาหาร จงหวดสรนทร จงหวดชยภม จงหวดขอนแกน จงหวดนครราชสมา จงหวดสกลนคร และจงหวดอดรธาน) และไดมการถายทอดเทคโนโลยในการผลตสนคาประเภทผาทอใหกบผประกอบการชมชนในดานตางๆ เพอมงเนนการผลตผาทอในระดบชมชนใหมคณภาพ สามารถยนขอการรบรองและผานเกณฑ มผช. สามารถสรปองคความรทไดจากการจดโครงการดงกลาวฯ ไดดงน

1. มาตรฐานผลตภณฑชมชนดานผา ในดานคณลกษณะตางๆ ทเหมาะสม ไดแก คณลกษณะทวไป เอกลกษณ ชนดของเสนใย ความเปนกรด-ดาง เปนตน

2. การยอมผาทอโดยการใชสธรรมชาต ไดแก องคประกอบส�าคญในการยอมสธรรมชาต ขนตอน การเตรยมน�ายอม วธการยอมส และขนตอนในการยอมสธรรมชาตจากวสดธรรมชาต

บทนำา

2

โครงการทดสอบสนคา OTOP เพอยกระดบคณภาพสนคาและความปลอดภยของผบรโภค

“มาตรฐานผลตภณฑชมชนดานผา”

มาตรฐานผลตภณฑชมชนประเภทผาทอ ในดานคณลกษณะทตองการ

คณลกษณะ คณภาพ / มาตรฐานทกำาหนด

1. ลกษณะทวไป ตองสะอาดและอยในสภาพเรยบรอยตลอดทงผน ลวดลายเดน ความสม�าเสมอของเนอ

ผาตามแนว เสนดายยนและแนวเสนดายพงใหเปนไปตามลกษณะของผานนๆ และตองไมม

ขอบกพรองทเกดจาก กรรมวธการท�าใหเหนอยางชดเจนและมผลตอการใชงาน เชน สและ

เนอผาไมสม�าเสมอ ลายผดหรอลายไมตอเนอง ผาเปนรอง รแยก เสนดายขาด เสนดาย

หยอนหรอเปนบวงเสนดาย เสนดายตงหรอเสนใส รมผาเสย

2. เอกลกษณ ตองมลกษณะเฉพาะของผาทอนนๆ เชน ผาทอมอลายขด (มผช. 18/2552) ตองม

ลกษณะเฉพาะของผาทอมอลายขด คอ เสนดายยนและเสนดายพงขดสานซงกนและกน ใน

ลกษณะ ขาม 1 เสน และลอด 1 เสน เปนตน

3. ชนดของเสนใย ตองเปนไปตามทระบไวทฉลาก โดยชนดเสนใยทใชทอ ไดแก

1) เสนใยธรรมชาต (natural fibres) หมายถง เสนใยทมาจากพช เชน ฝาย

ลนน ปาน และเสนใยทมาจากสตว เชน ขนสตว ไหม

2) เสนไหมแท หมายถง เสนใยโปรตนทไดจากตวหนอนไหม

3) เสนใยประดษฐ (man-made fibres) หมายถง เสนใยสงเคราะห เชน

พอลเอสเตอร ไนลอน อะครลก และเสนใยกงสงเคราะห (regenerated

fibres) เชน แอซเทตวสโคส (เรยอน)

4) เสนใยผสม หมายถง เสนใยธรรมชาตผสมกบเสนใยธรรมชาต เสนใย

ธรรมชาตผสมกบเสนใยประดษฐ หรอเสนใยประดษฐผสมกบเสนใยประดษฐ

เชน ฝายผสมกบไหม ฝายผสมพอลเอสเตอร วสโคสผสมพอลเอสเตอร

4. ความเปนกรด-ดาง ควรมคาอยระหวาง 5 – 7.5

5. สเอโซ สเอโซทใหอะโรมาตกเอลนทเปนอนตราย 24 ตว ตองไมเกน 30 มลลกรมตอกโลกรม

6. การเปลยนแปลงขนาดของผา

หลงการซกและท�าใหแหง

การเปลยนแปลงขนาดของผาหลงการซกและท�าใหแหง ตองไมเกนรอยละ 10

7. ความคงทนของสตอการซก ความคงทนของสตอการซก ตองไมนอยกวาเกรยสเกลระดบ 3 ทงการเปลยนสและการ

เปอนส

8. การคงทนของสตอเหงอ ทงสภาพ

กรดและสภาพดาง

การคงทนของสตอเหงอ ทงสภาพกรดและสภาพดาง ตองไมนอยกวาเกรยสเกลระดบ 3

ทงการเปลยนสและการเปอนส

รายงานผลการดำาเนนงานประจำาป ๒๕๕๗

3

“การยอมผาทอโดยการใชสธรรมชาต”

การยอมสธรรมชาต คอ การน�าเอาวตถดบในธรรมชาตทไดจากพช สตว จลนทรย และแรธาตตางๆ มาท�าการยอมกบเสนดาย เพอน�ามาใชในการทอผา เพมสสนใหกบเสนดายใหมความสวยงาม ซงมการสบทอดเทคนควธการยอมมายงคนรนหลง เปนวธการทงายไมยงยากซบซอน ดวยภมปญญาของคนรนกอนไดน�าเอาองคความรในการยอมสผาดวยวสดจากธรรมชาตทไมเปนพษตอผคน สตวและสงแวดลอม ซงเปนมรดกทางวฒนธรรมมาสลกหลาน และเปนเครองมอหาเลยงชพของชาวชนบท

องคประกอบสำาคญในการยอมสธรรมชาต

1. ผาหรอเสนดาย ผาหรอเสนดายตองเปนเสนใยทไดจากธรรมชาตเทานน คอ เสนใยทไดจากสตว ไดแก ไหมและขน

สตวตางๆ เสนใยทไดจากพช ไดแก ฝาย ลนน กญชง ปอ และปาน ตองท�าความสะอาดกอนเสมอ การท�าความสะอาดสามารถเลอกใชสบ สบเทยมหรอผงซกฟอก

2. พชทกชนด แตละสวนของพชจะใหสสนทแตกตางกนออกไป อกทงยงขนอยกบความออน แก สด แหง ชวงเวลา

เดอน และฤดกาลทเกบดวย พชบางชนดใหสตดเสนใยไมเทากน บางชนดใหสตดด บางชนดใหสตดไมด ในการเลอกพชหรอตนไมมาใชในการยอมสธรรมชาตควรค�านงถงความยงยนของการใชดวย ควรเลอกใชพชทหาไดงายในทองถนทสามารถปลกทดแทนหมนเวยนได เปนพชทขนอยทวไปหรอท�าไดจากหวไรปลายนา ไมควรใชไมทมาจากปาหรอจากทอน เพราะจะกลายไปเปนการสงเสรมใหท�าลายปาหรอตนไมในถนอน ถาเปนไมยนตนควรเลอกใชจากใบ ดอก ผล จะดกวาการทตองใชจากแกนหรอราก สวนการใชเปลอกควรถากแคดานเดยว แลวใชดนเปยกมาทาแผลทถากไว ครบหนงปกระพจะสรางเปลอกขนมาแทนท จงสามารถมาถากดานทเหลอเอาไปใชไดอก

การเลอกพชทใหสตดผาดมขอสงเกตงายๆ คอ ถาเปนใบหรอดอกใหเดดมาขยทมอถาตดดเลอกน�าไปทดลองยอมได ถาเปนผลหรอเปลอกใหลองใชมดถากดถายางถกอากาศแลวเปลยนสใหน�าไปทดลองยอมไดเชนกน แกนและรากสวนใหญจะใหสตามทเหนอยแลว

3. สารกระตนในการยอมเสนดายและผา พชแตละชนดทน�ามายอมใชเสนใยธรรมชาตมการตดสและคงทนตอการขดถหรอแสงไมเทากน ขน

อยกบองคประกอบทางชวเคมภายในของพชและเสนใยทน�ามาใชยอม จงมการใชสารประกอบอนๆ เพอมาเปนตวชวยในการทจะใหเสนใยดดซบส ทนทานตอแสงและการขดถเพมขน ซงใชตวตดส (Mordant) คอ ตวชวยตดส เปนตวจบยดสและเปลยนสใหเขมจาง

สารชวยตดสในการยอมเสนดายหรอผาทมคณสมบตเปนกรด จะใชไดดกบเสนใยทไดจากสตว คอ ไหม และสารชวยตดสทมคณสมบตเปนดางจะใชไดดกบเสนใยทไดจากพช คอ ฝาย

4

โครงการทดสอบสนคา OTOP เพอยกระดบคณภาพสนคาและความปลอดภยของผบรโภค

ขนตอนการเตรยมนำายอม1. การเตรยมนำายอม เรมจากเตรยมวตถดบทใหสทเราจะน�ามายอม แตถาเปนวสดธรรมชาต เชน สวน

ประกอบของตนไม ดนแดง โคลน เรากจะตองเตรยมการกอน เชน ถาเปนสวนประกอบของพชทมลกษณะแขงอยางเปลอกไม แกนไมหรอกงไม ควรจะสบใหเปนชนเลกๆ กอน แลวแชน�าไวอยางนอย 1 คน จะท�าใหการสกดสท�าไดงายและสเขมถาเปนใบไมควรฉกหรอหนเปนชนเลกๆ จงคอยน�าไปตม

2. การตมสกดส น�า พชทใหสพรอมนำาทแช ไปตมเดอด 1 ชวโมง ถาน�าแหงใหเตมน�าลงไปใหอยระดบเดมเสรจแลวเอาผาขาวบางมากรองแยกกากออก

3. การตมยอมส เมอเตรยมดายและน�ายอมแลวกอนทจะน�าดายลงยอม ควรน�าดายมาชบน�าแลวบดใหหมาดกอนยอมทกครง เพราะจะท�าใหเสนดายสามารถดดน�าสยอมไดดและเรวขน และท�าใหสไปตดทเสนใยไดงาย

วธการยอมสการสกดสจากสวนตางๆ ของพชมาใชในการยอมม 2 วธ คอ การหมก และการตมการหมก หรอทเรยกวา การยอมเยน จะใชกบโคลน ดนแดง ตนคราม หอมและผลมะเกลอเทานน จะ

ใชวธหมกพชในน�าเปลาทอณหภมปกต ทงไว 1-2 วน เพอใหสออกมา จากนนน�าเสนดายหรอผาทเตรยมไวมาชบในน�าส

การตม หรอทเรยกวา การยอมรอน จะใชกบตนไมทวไปและครง จะน�าวตถดบมาสบหรอต�าใหละเอยด จากนนน�าไปตมใหเดอดนานประมาณ 1 ชวโมง เพอสกดน�าสออกมา จากนนจงน�าน�าสไปอนใหเดอดออนๆ เปนควนสขาวจงคอยน�าเสนดายหรอผามายอมจนสตดดกจะไดเสนดายหรอผายอมสธรรมชาต เวลาตมใหคมไฟไมใหแรงจนนำายอมเดอดพลาน แคนำาเดอดออนๆ กสามารถยอมไดแลว เพราะอณหภมสงไมไดท�าใหสยอมเขาไปตดในเสนใยมากกวาเดม แตเปนการสนเปลองเชอเพลง ระยะเวลาการยอมเปนสงส�าคญไมควรใชเวลายอมนอยเกนไป เพราะสยอมยงไมสามารถเกาะเสนดายไดด เมอน�าเสนดายไปซกน�าสกจะหลดหมด ในทางกลบกนการยอมทนานเกนไป (มากกวา 1 ชวโมง) กจะเสยเวลาและพลงงาน เพราะสยอมกไมสามารถเขาไปเกาะตดเสนใยไดมากกวาขดจ�ากดของเสนใยอกแลว สงทส�าคญในขนตอนการยอม คอ ตองกวนอยเสมอ พรอมกบพลกดายบอยๆ เพอจะชวยใหสสามารถกระจายตวไดดและแทรกซมเขาไปในเสนดายไดทกสวน และยงชวยปองกนมใหเกดรอยดางของสยอม การกวนและการพลกดายควรท�าทงกรณการยอมรอนและยอมเยน

ขนตอนในการยอมสธรรมชาตการทำาความสะอาดฝายตองท�าความสะอาดเสนดายฝายกอนยอมส เพอก�าจดสงสกปรกทตดมากบเสนดาย รวมทงสารทเกด

และเกาะเคลอบเสนใยฝายอยซงจะท�าใหการยอมสไมด จงจ�าเปนตองท�าความสะอาดกอนเสมอ การท�าความสะอาดสามารถเลอกใชสบ สบเทยมหรอผงซกฟอก

ส�าหรบพชทไดศกษาเรยนรจากทปรกษา มดงน

สทไดจากธรรมชาต สวนทใหส รปภาพ

แกแล เข เนอไม

รายงานผลการดำาเนนงานประจำาป ๒๕๕๗

5

สทไดจากธรรมชาต สวนทใหส รปภาพ

ไมฝาง เนอไม

ประโฮด หรอ มะพด เปลอก

ตนสบเลอด ใบ

ตนสาบเสอ ใบ

มะพราว เปลอกผลแหง

มะพราวออน เปลอกของผล

หกวาง ใบ

6

โครงการทดสอบสนคา OTOP เพอยกระดบคณภาพสนคาและความปลอดภยของผบรโภค

สทไดจากธรรมชาต สวนทใหส รปภาพ

มงคด เปลอก

ครง รง

1. ฝาง ชอทองถน : ภาคกลางเรยกวา ฝางเสน ฝางสม งาย (กะเหรยง-กาญจนบร) ภาคเหนอ เรยกวา หนามโคง (แพร) ฟอ (กระเหรยง-เชยงราย) ลกษณะ : ไมพมหรอไมยนตนขนาดเลก ล�าตนและกงมหนามโคงสนๆ และแขงใบเปนใบประกอบแบบขนนกสองชนเรยงสลบกน มใบยอรปขอบขนานตดตรงขามกน ปลายใบมนและหยกเวาตรงกงกลาง ผวใบเกลยงทงสองดานขอบใบเรยบ ดอกออกเปนชอ ทซอกใบตอนปลายกงมสเหลอง ผวและขอบกลบ ผลเปนฝกแบนแขง สวนทคอนมาทางโคนฝกจะสอบเอยงเลกนอย รปสเหลยม ดานปลายฝกผายกวางเปนจงอยแหลมทมมดานนอกแตละฝกจะม เมลดรปร 2-4 เมลด ขยายพนธโดยการเพาะเมลด สวนทใหส : แกนตน

การยอมสเสนไหม เสนฝาย โดยใชไมฝางแดง มวธดงตอไปน 1) ชงไมฝางแดงทผาเปนซกเลกๆ ประมาณ 3 กโลกรม ใสลงในกะละมงสแตนเลส เตมน�า 20 ลตร แลวแชคางคนไว

รายงานผลการดำาเนนงานประจำาป ๒๕๕๗

7

2) น�ากะละมงสแตนเลสทแชไม ไปตมไมต�ากวา 2 ชวโมง เพอใหสทอยในฝางแดงละลายออกมาใหมากทสด ใชกระชอนตกไมออก แลวกรองดวยผาขาวบาง จากนนน�าน�าสทกรองไดไปตงไฟใหเดอด เตมสารสม 50 กรม เพอใหเมดสจบตวกน

ตมไมฝาง ตกไมฝางออก

กรองดวยผาขาวบาง

เตมสารสม เพอใหเกดเมดส

3) ระหวางรอน�าสใหแชเสนไหมหรอเสนฝายทคลองดวยหวงเชอกฟางในน�าทผสมสารสมเจอจาง 25 กรม ตอน�า 10 ลตร ประมาณ 2 ชวโมง เพอชวยใหตดสดขน และเสนไหมมความมนวาวขน

8

โครงการทดสอบสนคา OTOP เพอยกระดบคณภาพสนคาและความปลอดภยของผบรโภค

4) น�าเสนไหมหรอเสนฝายทแชน�าผสมสารสมเจอจางบดใหหมาด แลวดงใจเสนไหมหรอเสนฝายดวยแขนทงสองขางเพอเปนการคลเสนดายออก ไมใหกระจกตวตดกน

5) หยอนเสนไหมหรอเสนฝายลงในน�าสโดยจบหวงเชอกฟาง และตมทงไวประมาณ 30 – 45 นาท โดยท�าการกวนเสนไหมหรอเสนฝายตลอด เพอใหสตดอยางสม�าเสมอ

6) เมอครบเวลาน�าเสนไหมหรอเสนฝายไปทบดวยกระบวยทใชกวนส หรออาจใสถงมอแลวใชมอขย�าเพอใหสตดอยางทวถง แลวน�าเสนไหมมาบบน�าสออก กระตกใหเสนไหมตรง ตากจนแหง แลวน�าเสนไหม ไปลางดวยน�าสะอาด โดยวธการลางคอลางจนกวาน�าทลางไมมสหลดออกมา จากนนกระตกใหเสนไหมตรง ตากจนแหง เสนใยทยอมไดเปนสแดงชมพ

หยอนเสนไหมหรอเสนฝายลงในน�าสโดยจบหวงเชอกฟาง และตมทงไว

ทบดวยกระบวยทใชกวนส เพอใหสตดอยางทวถง อาจใสถงมอแลวใชมอขย�า

รายงานผลการดำาเนนงานประจำาป ๒๕๕๗

9

บบน�าสออก กระตกใหเสนไหมตรง

7) ถาตองการสบานเยน เมอครบเวลาทตมเสนไหม (1.5) น�าเสนไหมหรอเสนฝายมาบบน�าสออก แลวน�าไปจมในน�าปนใส (1 ก�ามอ/น�า ครงถง) จะไดสบานเยน

2. เข ชอทองถน : ภาคกลางเรยกวา แกแล สกข เหลอง หนามเข (ประจวบครขนธ) กะเลอะ เซอะ (กะเหรยง-กาญจนบร) ภาคเหนอเรยกวา แกกอง (แพร) ชางงาตอก (ล�าปาง) ภาคใตเรยกวา แกแหร น�าเคยว โซ (ปตตาน) ลกษณะ : เปนไมพมรอเลอย กงมหนามแหลมตามซอกใบ ใบเปนใบเดยวเรยงสลบรปไขกลบปลายใบมนหรอสอบแหลม มตงเปนขนแขงโคนใบสอบแหลมรปลม แผนใบบาง ผวเรยบ ดอกออกเปนชอทซอกใบเปนดอกแยกเพศและอยคนละตน ชอดอกมสเหลอง มดอกยอยเปนจ�านวนมากเรยงชดกนแนนไมมกานดอก ผลเปนผลรวมรปกลม ผวขรขระ สวนทใหส : แกนตน เปลอกตน

ลางน�า กระตกใหเสนไหมตรง ตากจนแหง

เสนไหมทยอมดวยฝางจมในน�าปนเพอใหไดเปนสบานเยน

เสนไหมทยอมดวยฝาง

ปน ปนละลายน�า

เสนไหมทยอมดวยฝางจมในน�าปนเพอใหไดเปนสบานเยน

10

โครงการทดสอบสนคา OTOP เพอยกระดบคณภาพสนคาและความปลอดภยของผบรโภค

ผาไมเขใหเปนชนเลกๆ

การยอมสเสนไหม เสนฝาย โดยใชไมเข มขนตอนเชนเดยวกบการยอมดวยไมฝางแดง เมอเตมสารสมจะเหนน�าสขน เมอน�าเสนไหม เสนฝาย ลงยอม น�าสจะคอยๆ ใสขน เสนใยทยอมไดเปนสเหลอง

บบน�ายอมเขออกแลวเอาไปกระตกเพอใหเสนดายคลายเปนเสนตรง

แชเสนฝายในน�าสเพอใหสดดซบด

เตมสารสม เพอใหเกดเมดส จมเสนไหม/ฝายลงยอมในน�าเข

สทยอมดวยเข โดยใชสารสมเปนตวชวยตดสจะไดเปนสเหลอง

รายงานผลการดำาเนนงานประจำาป ๒๕๕๗

11

เสนไหมหรอเสนฝายทยอมดวยเขซงมสเหลองน�าไปจมในน�ายอมจากไมฝางจะไดเปนสสม

ยอมดวยเข ยอมเขแลวยอมฝาง ยอมดวยฝาง

3. ตนสาปเสอ ชอทองถน : ภาคกลางเรยกวา หญาเสอหมอบ หญาดอกขาว หญาดงราง ฝรงรกท ฝรงเหาะ (สพรรณบร) บานราง ผกคราด (ราชบร) ภาคเหนอ เรยกวา หญาเมองวาย หญาเมองฮาง ซโพกวย เซ โพกวย บอโส เพาะจแค (กะเหรยง-แมฮองสอน) หนองเสง เปรง (กะเหรยง-เชยงใหม) ลกษณะ : ไมลมลก แตกกงกานสาขามากจนดเปนทรงพม ล�าตนมขนประปราย ใบเปนใบเดยว รปหอก ปลายแหลม โคนใบสอบ ขอบใบหยกเปนฟนเลอย ดอกออกเปนชอทปลายกง มสขาวมวง ผลมขนาดเลก แหง มสด�า เปนสนหรอเปน 5 เหลยม สวนทใหส : ใบ

การยอมสเสนไหม เสนฝาย โดยใชตนสาปเสอ 1) น�าใบสาปเสอมาหนหยาบ ชงประมาณ 3 กโลกรม ตมในน�า 20 ลตร จนน�าเดอดเลกนอย แลวตมตอไป ประมาณ 30 นาท แลวตกใบสาบเสอออก กรองน�าทไดผานผากรอง ไดน�าเปนสเขยวอมเหลอง 2) น�าน�ายอมใบสาบเสอทผานการกรองแลวขนตงไฟจนเดอดออนๆ จากนนจงเตมตวชวยตดส

- ถาตองการสเหลอง ใชสารสมเปนสารชวยตดส- ถาตองการสเขยว ใชจนส (CuSO

4) เปนสารชวยตดส

- ถาตองการสเขยวขมา ใชสนมเหลก (FeSO4) เปนสารชวยตดส

12

โครงการทดสอบสนคา OTOP เพอยกระดบคณภาพสนคาและความปลอดภยของผบรโภค

ใบสาปเสอมาหนหยาบ

ใบสาบเสอทหนหยาบแชน�า ชวยกนหน

เลอกใชตวตดส

ถาตองการสเหลอง ใช สารสมเปนสารชวยตดส

ถาตองการสเขยว ใชจนส (CuSO

4) เปนสารชวยตดส

ถาตองการสเขยวขมา ใชสนมเหลก (FeSO

4) เปน

สารชวยตดส

ตมใบสาบเสอในน�า ตกใบสาบเสอออก กรองน�าทไดผานผากรอง

รายงานผลการดำาเนนงานประจำาป ๒๕๕๗

13

4. ใบหกวาง ชอทองถน : โคน ดดมอ ตดมอ ตาบง หลมบง โคน ตาแปห ลกษณะ : ไมยนตน แตกกงเปนชนๆ เรอนยอดคอนขางกลมทรงพม เปลอกตนสเทาแกมน�าตาล ใบเปนใบเดยวรปไขกลบเรยงเวยนสลบแผนใบหนา หลงใบเปนมนวาว ดอกมขนาดเลกสขาวไมมกลบดอก ผล รปกลมร ดานขางแบนเปนสน ผลสดมสเขยว เมอแกจะแหงเปนสด�าคล�า ขยายพนธโดยการเพาะเมลด สวนทใหส : ใบ

ถาตองการสเหลองออน ใชน�าปนใสเปนสารชวยตดส

ถาตองการสเหลอง ใชจนส (CuSO

4) เปนสารชวยตดส

ถาตองการสเทาด�า ใชสนมเหลก เปนสารชวยตดส

น�าตมของใบสาบเสอทใชจนส (CuSO4) เปนสารชวยตดส

การยอมสเสนไหม เสนฝาย โดยใชใบหกวาง 1) น�าใบหกวางมาหนหยาบ ชงประมาณ 3 กโลกรม ตมในน�า 20 ลตร จนน�าเดอดเลกนอย แลวตมตอไป ประมาณ 30 นาท แลวตกใบหกวางออก กรองน�าทไดผานผากรอง ไดน�าเปนสเขยวอมเหลอง 2) น�าน�ายอมใบหกวางทผานการกรองแลวขนตงไฟจนเดอดออนๆ จากนนจงเตมตวชวยตดส

ใบหกวางมาหนหยาบ น�าตมใบหกวาง

14

โครงการทดสอบสนคา OTOP เพอยกระดบคณภาพสนคาและความปลอดภยของผบรโภค

การยอมสเสนไหม เสนฝาย โดยใชเปลอกมงคด 1) น�าเปลอกมงคดทตากแหง มาสบหยาบๆ ชงประมาณ 3 กโลกรม ตมในน�า 20 ลตร จนน�าเดอดเลกนอย แลวตมตอไปประมาณ 30 นาท แลวตกเปลอกมงคดออก กรองน�าทไดผานผากรอง 2) น�าน�ายอมเปลอกมงคดทผานการกรองแลวขนตงไฟจนเดอดออนๆ จากนนจงเตมตวชวยตดส

- ถาตองการ สน�าตาล ใชสนมเหลก (FeSO4) เปนสารชวยตดส

- ถาตองการสแดง ใชจนส (CuSO4) เปนสารชวยตดส

- ถาตองการสแดงอมชมพ ใชสารสม เปนสารชวยตดส

ใชจนส (CuSO4) เปนสารชวยตดส

5. มงคด ลกษณะ : ไมยนตนขนาดกลางถงขนาดใหญ ล�าตนตรงสง เปลอกสน�าตาลคล�า และมยางเปนสเหลอง ทรงตนแบบกรวยคว�า พมหนาทบ ใบเปนใบเดยว รปยาวร เนอใบหนา ปลายแหลม ผวใบดานบนเปนมนสเขยวเขมสวนดานลางสเขยวปนเหลอง ดอกออกเปนดอกเดยว หรอดอกค ตามปลายกง มสเหลอง กลบดอกเปนรปไข ผล คอนขางกลม เปลอกหนา ผวเกลยง ผลออนมสเขยว เมอสกจะมสมวงอมน�าตาลแดง ภายในมเนอสขาว นม มงคด ปลกมากในภาคใตและภาคตะวนออกของไทย ขยายพนธโดยการเพาะเมลด สวนทใหส : เปลอก

เปลอกมงคดตมในน�า น�ายอมเปลอกมงคด+สารสม เสนฝายยอมดวยเปลอกมงคด+สารสม

ไหมทยอมดวยใบหกวาง+จนส

รายงานผลการดำาเนนงานประจำาป ๒๕๕๗

15

การยอมสเสนไหม เสนฝาย โดยใชตนสบเลอด 1) น�าใบสบเลอดมาหนหยาบ ชงประมาณ 3 กโลกรม ตมในน�า 20 ลตร จนน�าเดอดเลกนอย แลวตมตอไปประมาณ 30 นาท แลวตกใบสบเลอดออก กรองน�าทไดผานผากรอง 2) เตมจนส (CuSO

4) เพอใชเปนสารชวยตดส จะไดสเขยวมะกอก

6. ตนสบแดง / สบเลอด ชอทองถน : ละหงแดง สบเลอด สลอดแดง สลอด หงษเทศ เยาปา ยาเกาะ ลกษณะ : ไมพม ทกสวนมยางสขาว ใบเปนใบเดยวออกสลบ ขอบใบหยก ใบออนมสแดงอมมวง เมอใบแกจะมสเขยวอมแดง ดอกออกเปนชอ ทปลายยอด มสแดงเขมและมสเหลองอยตรงกลาง ผลรปรยาวมสเขยว เมอแกจะมสเหลองและแตกออก ภายในมเมลดสน�าตาล จ�านวน 3 เมลด ขยายพนธโดยการเพาะเมลด หรอปกช�า สวนทใหส : ใบ

ใบสบเลอด

ใบสบเลอดมาหนหยาบ ใบสบเลอดตมในน�า

ตกใบสบเลอดออก

16

โครงการทดสอบสนคา OTOP เพอยกระดบคณภาพสนคาและความปลอดภยของผบรโภค

สวนทใหส : รง

การยอมสเสนไหม เสนฝาย โดยใชครง 1) ใชครง 2 กโลกรม หอดวยผาขาวบางแชดวยน�าสะอาดไวคางคน พอรงเชาใชน�ารอนคอยๆ เทราดเพอสกดสออกใหมากขน

ใสจนส เปนสารชวยตดส จะไดสเขยวมะกอก

7. ครง ชอวทยาศาสตร : Laccifer lacca Kerr ลกษณะ : ครงเปนแมลงขนาดเลกชนดหนง มตวสแดง มงวงเจาะลงในกงไมเพอดดน�าเลยง ไมสามารถเคลอนทได สรางรงหอหมปองกนตว รงประกอบดวยสารสมวงแดง ครงจะอาศยอยตาม กงของตนไม เชน จามจร (ฉ�าฉา) พทรา สะแก เปนตน ครงจะวางไขทละฟองหรอวางตดตอกนเปนสาย ไขจะฟกตวภายใน 20 นาท เมอครงตวเมยอายได 1 เดอนจะเปลยนรปรางเปนถงกลม หนวดและตาหายไป และไดรบการผสมพนธ หลงจากนนจะขยายตวใหญขนจนเกอบกลมในตวเตมไปดวยน�าสแดง (สารใหส) และมไขเปนจ�านวนมากในทอง ครงทน�ามาใชประโยชนจงเปนครงตวเมย

ครง ต�าครงใหละเอยด ครงทต�าแลว

ครงทแชในน�าคางคน

ใชน�ารอนคอยๆ เทราดเพอสกดส

แลวกรองดวยผาขาวบาง

รายงานผลการดำาเนนงานประจำาป ๒๕๕๗

17

2) เตมน�าลงในหมอยอม เตมน�ามะขามเปยก 0.5 กโลกรม แลวเตมน�าใหมปรมาตรประมาณ 15 ลตร

3) น�าเสนใยทตองการยอม จมลงในน�ายอม จนไดสทตองการ จากนนน�าไปตมใหเดอดประมาณ 15-20 นาท จะไดสแดงสม 4) ถาตองการสมวงใหน�าไปแชในน�าปนใส

เสนฝายทยอมดวยครงแลวน�าไปแชในน�าปนใส จะไดเปนสมวง

8. มะพด ชอทองถน : ปะหด มะหด (อสาน) ประโฮด (เขมร) มะน ตะพด จ�าพด พะวาใบใหญ สมปอง สมมวง มะพด (ปตตาน) ลกษณะ : ไมยนตนขนาดกลาง ใบเปนใบเดยว เนอใบหนา เรยบ ผวมน มสเขยวเขม รปใบเปนรปหอก ดอก ออกเปนชอเลกๆ กานสน กลบดอกเปนทรงกลมหนา มสขาวแกมเหลอง หรอ ขาวแกมเขยว ผลเปนทรงกลม เรยบ ผวมน ผลดบมสเขยว ผลแกมสเหลอง เมอสกจะมสสม มรสเปรยวอมหวาน ขยายพนธโดยการเพาะเมลด สวนทใหส : เปลอก

การยอมสเสนไหม เสนฝาย โดยมะพด 1) ใชแกนตนมะพด ด�าเนนการเชนเดยวกบการยอมดวยไมเข โดยใชสารสมเปนตวชวยตดสจะไดสเหลองออนกวาสเหลองจากการยอมดวยเข

แกนมะพดทผาเปนซเลกๆกอนน�าไปแชน�าแกนตนมะพด

18

โครงการทดสอบสนคา OTOP เพอยกระดบคณภาพสนคาและความปลอดภยของผบรโภค

9. มะพราว ชอทองถน : หมากอน หมากอน ดง (จนทบร) โพล (กะเหรยง-กาญจนบร) ภาคเหนอเรยกวาบาปาว คอสา (แมฮองสอน) เฮดดง (เพชรบรณ) ภาคใตเรยกวา พราว พราวยอ ลกษณะ : ไมยนตน ล�าตนตงตรง สงชะลด ทล�าตนมรอยกาบใบชดเจนตลอดความสงของ ล�าตน ใบ เปนใบประกอบขนาดใหญและยาวประกอบดวยใบยอยเรยงสลบกนเปนรปขนนก ใบยอยเปนแผนแคบยาวปลายใบแหลม พนผวเรยบเปนมน มสเขยวแก ดอกออกเปนชอทบรเวณกาบหมดอก ผลมทรงกลมหรอร เปลอกนอกเรยบเกลยง

แกนมะพดแชน�าทงไว 1 คน น�ายอมมะพดทใสสารสมเปนตวชวยตดส

การยอมเสนฝาย/ไหม ดวยน�ายอมมะพดทใสสารสมเปนตวชวยตดส จะไดเปนสเหลองออน

ผลออนมสเขยว ผลแกมสน�าตาล เปลอกชนกลางเปนเสนใยแตชนในจะแขงเปนกะลา ชนตอไปเปนเนอมสขาวนมและภายในมน�าใส รสจด หรอหวาน สวนทใหส : เปลอก

การยอมสเสนไหม เสนฝาย โดยเปลอกมะพราว 1) ใชเปลอกมะพราว 5 กโลกรมตอน�า 20 ลตร ตมจนเดอดอยางนอยครงชวโมง ใชสนมเหลก (FeSO

4) เปนสารชวยตดส

สทได ขนกบเปลอกมะพราวทใช ถาเปนมะพราวออนจะไดสเทา ถาเปนมะพราวทนทกจะไดสน�าตาล

ใสสนมเหลก

เปลอกมะพราวทนทก จะไดสน�าตาล

รายงานผลการดำาเนนงานประจำาป ๒๕๕๗

19

ใสสนมเหลก

เปลอกมะพราวออน จะไดสเทา

น�ายอมเปลอกมะพราวออนทใสสนมเหลกแลว

เสนไหมทยอมดวยเปลอกมะพราวทนทก

เสนฝายทยอมดวยน�ายอมมะพราว หากน�ามาขย�าในน�าโคลน กจะท�าใหไดสทเขมขน และเสนดายจะออนนม

เสนดายทยอมดวยน�ายอม

มะพราวแลวมาลงโคลน

กอนใชตองกรองดวยผาขาวบาง

โคลนตม กรองโคลน

20

โครงการทดสอบสนคา OTOP เพอยกระดบคณภาพสนคาและความปลอดภยของผบรโภค

การยอมสเสนไหมหรอเสนฝายดวยวสดธรรมชาตสามารถใหสทแตกตางกนขนกบวตถดบทน�ามาใช ผประกอบการ ทตองการใหการยอมไดสทมความสม�าเสมอตองพยายามเลอกใชวตถดบ จดปรมาณสารชวยตดสทใชไว และอาจตองยอมหลายๆ ครงเพอใหไดสทตองการ จากนนลางน�าดวยจนหมดส ปองกนสตก

ผลงานทได

สรปองคความรโครงการพฒนาสนคาผลตภณฑชมชน (OTOP) ประเภทผาทอสการรบรองมาตรฐานในพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

การจดท�าโครงการพฒนาสนคาผลตภณฑชมชน (OTOP) ประเภทผาทอสการรบรองมาตรฐานในพนท ภาคตะวนออกเฉยงเหนอนน ท�าใหผประกอบการไดรบความรเกยวกบมาตรฐานผลตภณฑชมชนดานผารวมถงวธและขนตอนการยอมผาโดยใชสธรรมชาต ทงน การยอมผาทอโดยใชสธรรมชาตแทนการยอมโดยใช สสงเคราะห เปนอกทางเลอกหนงทนาสนใจ เพราะเปนการน�าวสดธรรมชาตภายในชมชนมาใชใหเกดประโยชน สามารถหาวตถดบไดงายและหลากหลายในทองถน ซงปจจบนนผาทอทยอมดวยสธรรมชาตเปนทนยมและเปน ทตองการของผซอทงตลาดในประเทศและตางประเทศ มคณคาและมราคาสง มความปลอดภยจากสเอโซทมสารอะโรมาตกเอมนทเปนอนตราย หากเขาสรางกายจะถกเปลยนรปเปนสารกอมะเรง ท�าใหเปนอนตรายตอสขภาพทงตวของผผลตเองและผทใชผาทอ อกทง น�าทงของสยอมจากธรรมชาตยงสามารถบ�าบดไดงายและเปนมตรตอสงแวดลอม ดงนน ผาทอทยอมดวยสธรรมชาตจงเปนสนคาทชวยเพมชองทางการตลาดไดมากยงขน น�าไปสการสรางขดความสามารถในการแขงขนและขยายศกยภาพ ทางการคาเพอรองรบการเปดเสรทางการคาของอาเซยน

รายงานผลการดำาเนนงานประจำาป ๒๕๕๗

21

คณะผจดทำา

นางอารรตน โพธสวรรณ นกวทยาศาสตรช�านาญการ นางสาวประภสศร ศลปศาสตรด�ารง นกวทยาศาสตรปฏบตการ นางสาววรประภา ศรโยทย นกวทยาศาสตรปฏบตการ นางสาวพนดา สงหรา นกวทยาศาสตรปฏบตการ นางสาวพนารตน มอญใต นกวทยาศาสตรปฏบตการ

ออกแบบปกและตวเลม

นายทวศกด แกวบร บรรณารกษปฏบตการ