ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะรฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

ต า

บลปา

แดด

อ.แม

สรวย

จ.เช

ยงรา

ย วน

ท 18

– 2

6 เม

ษายน

255

5

สงคม

วทยา

ชนบท

คมอก

ารลง

ภาคส

นาม

การใชคมอภาคสนาม

การจดท าและเรยบเรยงคมอเบองตนส าหรบการลงภาคสนามไดใชเอกสารส าคญประกอบทนสตสามารถคนควาและหาอานเพมเตมไดดงตอไปน (1) โกมาตร จงเสถยรทรพย และคณะ. 2545. วถชมชน: คมอการเรยนรทท าใหงานชมชนงาย ไดผล และสนก. นนทบร: สถาบนวจยระบบสาธารณสข. (2) ประดษฐ ลลานมต และสาวตร พลสขโข. 2551. กอเกด: คมอศกษาชมชนส าหรบเยาวชน. กรงเทพฯ: สถาบนตนกลา. (3) ปารชาต วลยเสถยร และคณะ. 2548. “การพฒนาและเสรมสรางผน าชมชน” ใน กระบวนการและเทคนคการท างานของนกพฒนา. กรงเทพฯ: โครงการเสรมสรางการเรยนรเพอชมชนเปนสข. หนา 329 - 379.

ในสวนของเนอหาค าอธบาย วตถประสงค ขอเสนอแนะและภาพตวอยางประกอบในคมอเบองตนส าหรบการลงภาคสนามเปนเพยงเอกสารเบองตนทจะชวยใหนสตสามารถเขาใจรายละเอยดและวธการท ากจกรรมตางๆในภาคสนาม การคนควาและอานเอกสารเพมเตมจะชวยใหนสตมทกษะและเขาใจการท ากจกรรมตางๆในภาคสนามไดมากขน

นสตตองตระหนกอยเสมอวาไมมค าอธบายหรอขอเสนอแนะใดๆทสามารถเปนวธการสมบรณแบบในการท ากจกรรมตางๆในภาคสนามได เพราะฉะนนเมอถงเวลาทนสตตองท าการศกษาชมชนในภาคสนามจรง การมไหวพรบในการประยกตความรตางๆจะชวยใหนสตสามารถไดขอมลทเปนประโยชนตอการท างานภาคสนามมากทสด

1.แผนทสงคม การท าแผนทสงคมเปนเครองมอหรอกจกรรมทมสวนชวยในการท าความเขาใจความหมายทงในเชงพนทกายภาพและพนททางสงคม วฒนธรรม และเศรษฐกจของชมชน(หมบาน) การท าแผนทสงคมมขนตอนและวธการทไมซบซอนแตมความจ าเปนทนสตจะตองอาศยการจดบนทก การเดนส ารวจลกษณะทางกายภาพ สงแวดลอมตลอดจนสงทพบเหนไดในชมชน(หมบาน)อยางละเอยด แผนทสงคมจงมความส าคญในฐานะเครองมอทจะชวยใหนสตมองภาพรวมของชมชนทงในลกษณะกายภาพและสภาพสงคม วฒนธรรม เศรษฐกจภายในชมชนได อกทงการทนสตสามารถจดท าแผนทสงคมของชมชน(หมบาน)ทนสตท าการศกษาจะชวยใหนสตหลดออกจากกรอบของ “แผนทตงโตะหรอแผนททางการ” ซงไมไดอธบายความหมายและหนาททางสงคมของแตละพนทในชมชน(หมบาน)นนๆไว วตถประสงค สามารถขยายขอบเขตความสนใจในพนททางสงคมและพนทกายภาพของการศกษาชมชน ออกสบรเวณชายขอบของหมบาน สามารถเขาใจชมชน(หมบาน)ในเชงกายภาพไดอยางทวถงเพราะนสตจะไมตดอยในพนทศนยกลางดานขอมลของ

ชมชน (บานผใหญบาน อบต. ศาลาประชาคม) ชวยใหเหนภาพรวมเชงกายภาพของชมชน(หมบาน)ไดด รวดเรว และมปรมาณขอมลทเปนประโยชนตอการ

ศกษาวจยมากภายในระยะเวลาทจ ากด ชวยใหนสตเขาใจ “ความหมายและหนาททางสงคม” (social meaning and social function) ของ “พนท

กายภาพ” (physical space)

ขอเสนอแนะ การท าแผนทสงคมควรใชวธการเดนเทาดวยตนเองแตหากหมบานมพนทกวางอาจใชยานพาหนะสนบสนนได การพดคยสอบถามและแลกเปลยนขอมลระหวางการเดนส ารวจจะชวยใหนสตเขาใจบรบทรวมทงหนาททางสงคม

ของสถานทตางๆไดชดเจนมากขน การอาศยชาวบานในพนทน าเดนส ารวจเปนประโยชนเพราะนสตจะสามารถเขาใจบรบทและสภาพแวดลอมตางๆ

ไดรวดเรวมากขน แตมขอพงระวงคอนสตอาจไดรบขอมลเพยงแตทชาวบานตองการใหทราบเทานน เนองจากพนททางกายภาพภายในหมบานอาจมการเปลยนแปลงตามชวงเวลา ดงนนจะเปนประโยชนกบนสตมาก

ขนถาสามารถตรวจสอบแผนทสงคมทนสตจดท าขนกบแผนทชมชนหรอแผนทหมบานทเคยมการจดท าไว

2.ปฏทนชมชน การท าปฏทนชมชนถอเปนการเรยนรวถชวตของชาวบานวาในแตละเดอนหรอแตละป ชาวบานมกจกรรมทเกยวของกบวถชวตดานตางๆอะไรบาง ดงนนการจดท าปฏทนชมชนไมวาจะเปนปฏทนเศรษฐกจหรอปฏทนสงคม/วฒนธรรมจะชวยใหนสตสามารถอธบายปรากฏการณทเกดขนภายในชมชน รวมทงยงสามารถชวยใหเชอมโยงกบความเปนเมองหรอความเจรญในดานอนๆทก าลงเขาสหมบานชนบทไดอกดวย เชน การเปลยนแปลงปฏทนการท าเกษตรเพอรองรบพชผลการเกษตรบางชนดใหสามารถตอบสนองกบระบบการเกษตรแบบพาณชย เปนตน ทงนการท าปฏทนชมชนเราสามารถแยกออกไดเปน 2 สวนคอ ปฏทนเศรษฐกจและปฏทนสงคม/วฒนธรรม - ปฏทนเศรษฐกจ การจดท าปฏทนเศรษฐกจจะชวยใหนสตทราบรายละเอยดอาชพและชวงเวลาของการประกอบกจกรรมทางเศรษฐกจในหมบาน นอกจากนยงชวยใหเขาใจพลวตและความหลากหลายทางเศรษฐกจนอกเหนอจากเศรษฐกจในระบบทวไปทพบเหนไดในเมอง - ปฏทนสงคม/วฒนธรรม การจดท าปฏทนสงคม/วฒนธรรมถอเปนการเกบขอมลเกยวกบประเพณ พธกรรม ความเชอและวถชวตทางสงคมและวฒนธรรมทส าคญของชาวบาน การจดท าปฏทนในลกษณะนจะชวยใหนสตสามารถเรยนรและเขาใจจารต ประเพณ และวถชวตตลอดจนระบบคณคาทมอทธพลตอการด าเนนชวตประจ าวนของชาวบานได วตถประสงค ชวยใหนสตมความเขาใจวถชวตและระบบความคดทางเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม ประเพณ และความเชอของ

ชาวบาน ชวยใหนสตสามารถวางแผนการท างานในชมชนไดอยางมประสทธภาพมากขน นสตสามารถเรยนรวถทางวฒนธรรมในชวตประจ าวนของชาวบาน นสตสามารถเขาใจระบบฐานคดของชมชนในการใหความหมายและความส าคญตอกจกรรมทางเศรษฐกจ สงคม

วฒนธรรม ประเพณ และความเชอ

ขอเสนอแนะ ส าหรบการจดท าปฏทนชมชนนสตอาจพบความขดแยงในขอมลเพราะการไดขอมลมาจากหลายแหง ดงนนการ

หมนตรวจสอบ สมภาษณ รวมทงหาแหลงขอมลทนาเชอถอ และมความใกลชดกบปรากฏการณทเกยวของกบขอมลดงกลาวจะชวยลดความสบสนและความผดพลาดของขอมลลงได

การแยกปฏทนชมชนเปนสองสวนไดแกปฏทนทางเศรษฐกจ และปฏทนทางวฒนธรรม/สงคมจะชวยใหนสตสามารถเขาใจรายละเอยดและลดความสบสนในการเกบขอมลได

การมโอกาสไดเขาไปสงเกตอยางมสวนรวมหรอเขาไปเปนสวนหนงของกจกรรมจะชวยใหนสตสามารถเขาใจตลอดจนไดรบขอมลทเปนประโยชนตอการจดท าปฏทนชมชนไดดขน

3.แผนททรพยากร

การจดท าแผนททรพยากรจะชวยทราบถงพนทในทางกายภาพของฐานทรพยากรชมชน ขณะเดยวกนเราอาจสามารถเชอมโยงความสมพนธระหวางชมชนกบการจดการทรพยากรเพราะนสตจะสามารถเหนถงความส าคญ ปรมาณความถของการใชและจ านวนชาวบานทพงพงกบฐานทรพยากรตางๆ เพราะฉะนนการท าความเขาใจขอมลและจดท าแผนททเปนแหงทรพยากรทงแมน า ล าคลอง ปาและพนทสวน ไร นาของชมชน(หมบาน) จะชวยใหนสตสามารถวเคราะหขอมลตางๆทเกยวของไดดขน วตถประสงค เพอใหนสตเขาใจความสมพนธระหวางคน ชมชน และฐานทรพยากรภายในชมชน(หมบาน) เพอใหนสตเขาใจการจดการพนทสาธารณะภายในชมชนโดยเฉพาะอยางยงทเปนฐานทรพยากร เพอใหนสตเขาใจวถทางเศรษฐกจและสงคมของคนในชมชนโดยเฉพาะอยางยงทเกยวของกบฐานทรพยากร

ขอเสนอแนะ การท าแผนททรพยากรตองอาศยการส ารวจอยางละเอยดนสตถงจะไดขอมลทครบถวนเพราะฉะนนมความจ าเปน

ทนสตจะตองเดนส ารวจเองหรออาศยพาหนะในกรณทเปนพนทหางไกล การใชขอมลแบบบรณาการกลาวคอการน าแผนทสงคมมาดประกอบ การใชขอมลจากการศกษาองคกรชมชนท

เกยวของกบการจดการทรพยากรชมชน จะสามารถชวยใหนสตลดภาระการท างานและเขาใจความหมายทางสงคมและรายละเอยดทเกยวของกบฐานทรพยากรชมชนไดมากขน

เนองจากพนททางกายภาพภายในหมบานอาจมการเปลยนแปลงตามชวงเวลา ดงนนจะเปนประโยชนกบนสตมากขนถาสามารถตรวจสอบแผนททรพยากรทนสตจดท าขนกบแผนทชมชนหรอแผนทหมบานทเคยมการจดท าไว

4.แผนผงเครอญาต การท าแผนผงเครอญาตจะชวยใหนสตสามารถเชอมโยงความสมพนธของคนในชมชน(หมบาน)ไดดขน การเขาใจความสมพนธทงทเกดขนโดยก าเนดและเกดขนภายหลงจะชวยใหนสตคนเคยและเขาใจนยของความหมายและหนาททางสงคมทเกดขนระหวางครอบครวหรอสถาบนทางสงคมภายในชมชน(หมบาน) อกทงยงชวยใหสามารถเขาใจบทบาท หนาทและการเกดขนของกลมทางสงคมตางๆไดอยางรวดเรวมากขน วตถประสงค สามารถเขาใจความสมพนธเชงเครอญาตในระดบครอบครว และเชอมโยงความสมพนธดงกลาวไปสความเปนเครอ

ญาตในระดบชมชนได สามารถเขาใจโครงสรางความสมพนธเชงอ านาจเละเศรษฐกจทซอนอยภายใตระบบเครอญาตในชมชน เรยนรชวตของบคคลจนสามารถเชอมโยงไปสการท าความเขาใจสายความสมพนธในระดบครอบครวและชมชนของ

บคคลนนได

ขอเสนอแนะ การถอดผงเครอญาตควรใชสญลกษณมาตรฐานทตรงกน เพอใหสามารถเขาใจและเพมเตมขอมลภายในกลมได

อยางไมสบสน การถอดผงเครอญาตนสตตองพยายามเรยนรและท าความรจกกบบคคลทเขามาอยในผงเครอญาตของนสตใหมาก

ทสด เพราะจะเปนการชวยใหนสตสามารถเชอมโยงความสมพนธของกลมบคคลในผงเครอญาตกบขอมลในการศกษาวจยไดอยางเปนประโยชนอยางสงสด

การสมภาษณเพอการถอดผงเครอญาตจะเปนประโยชนตอการศกษาวจยมากขน ถานสตสามารถพดคยเพอท าความเขาใจกบบคคลทอยในผงเครอญาตใหไดมากทสด

ผงเครอญาตเปนความสมพนธทสามารถเปลยนแปลงไดอยบอยครง และเนองจากบางกรณหรอบางชดความสมพนธจะมความซบซอนเพราะฉะนนนสตตองใหสมาธและความสนใจตอผใหสมภาษณโดยตลอด

5.แผนผงประวตศาสตรชมชน การศกษาประวตศาสตรชมชนถอเปนรากเหงาทางสงคม วฒนธรรม การเมองการปกครองตลอดจนฐานคดทเกยวกบเศรษฐกจและทรพยากรชมชน การไดจดท าแผนผงประวตศาสตรชมชนจะชวยใหนสตเหนภาพรวมของเหตการณส าคญในชมชน(หมบาน)รวมกบมตของชวงเวลา โดยเฉพาะเหตการณทสงผลใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคม วฒนธรรม พลวตทางเศรษฐกจและฐานทรพยากรในชมชน(หมบาน) เพราะฉะนนการท าเขาใจประวตศาสตรชมชนจะชวยใหเราสามารถเขาใจวถชมชน(หมบาน) นอกจากนยงสามารถเขาใจถงปจจยทน าไปสการเปลยนแปลงระบบคณคา ความเชอและวถชวตดานตางไดดวย ทงนนสตสามารถแยกยอยการท าประวตศาสตรชมชนออกเปนหวขอส าคญๆ เชน สงคม/วฒนธรรม เศรษฐกจ การเมอง เปนตน วตถประสงค สามารถเขาใจความเปนมา รากเหงา เหตการณทส าคญทเกดขนในอดตของชมชน(หมบาน)ทท าการศกษา คนหาและตรวจสอบขอมลจากการสมภาษณผทอยในระยะเวลาทปรากฏการณเกดขนเพอลดอคตหรอการคาดเดา

ตอปรากฏการณตางๆทเคยเกดขนในชมชน(หมบาน) สามารถเขาใจภาพรวมของชมชนซงเปนสวนหนงของการน ามาวเคราะหการคงอยหรอการเปลยนแปลงทางสงคม

วฒนธรรม พลวตทางเศรษฐกจและฐานทรพยากรในชมชน(หมบาน)

ขอเสนอแนะ ควรศกษาประวตศาสตรชมชนจนเกดความเขาใจกอนจงท าแผนผงประวตศาสตรชมชน เพราะการมงท าแผนผง

ประวตศาสตรชมชนตงแตแรกอาจท าใหมองขามรายละเอยดส าคญไป การจดท าแผนผงประวตศาสตรชมชนนอกจากอาศยการสมภาษณผสงอายและบคคลส าคญในชมชน(หมบาน)แลว

การไดศกษาขอมลทไดจากสมดบนทก เอกสารทางราชการ หรอเอกสารอางองตางๆทมอยในชมชน (หมบาน)จะชวยใหการท าความเขาใจมความครอบคลมเหตการณตางๆทเคยเกดขนมากขน

การศกษาประวตศาสตรชมชนไมควรมองแตเพยงขอเทจจรงหรอเหตการณตางๆทเกดขน แตควรพยายามท าความเขาใจระบบคณคาหรอการสรางความหมายของชาวบานทมตอเหตการณนนๆดวย

6.ประวตชวต การศกษาประวตชวตคอเครองมอหรอกจกรรมทชวยใหนสตในฐานะผศกษาชมชนสามารถท าความเขาใจรายละเอยดของชาวบานมากขน การเขาใจประวตชวตของชาวบานจะชวยท าใหนสตสามารถเชอมโยงความสมพนธของคนในชมชน(หมบาน) ซงน าไปสการท าความเขาใจความสมพนธระดบครอบครว กลมทางสงคมหรอการสบทอดอ านาจทางการเมอง เศรษฐกจรวมทงการกอตงและรกษาทนทางสงคมภายในชมชน(หมบาน)อกดวย วตถประสงค มความเขาใจในรายละเอยดวถชวตของชาวบานอยางนอยหนงครอบครวอยางละเอยด มขอมลในการเชอมโยงความสมพนธของชาวบานตงแตระดบหนวยทางสงคมพนฐานจนถงสถาบนหลกในชมชน

(หมบาน) สามารถเขาใจระบบคณคา การใหความหมายตลอดจนปญหาและวธการรบมอจากมมมองของชาวบานอยางแทจรง

ขอเสนอแนะ กอนการสมภาษณเพอจดท าประวตชวตควรสงเกตสภาพแวดลอม และบรรยากาศการพดคยเพอประเมน

สถานการณและหาประเดนในการพดคยทเหมาะสม นสตควรตงประเดนค าถามแยกยอยตามหวขอเพองายตอการล าดบและจดเรยงขอมลเชน ดานครอบครว ดาน

อาชพ ดานการศกษา เปนตน การรจกคนในครอบครวหรอผทมความสมพนธใกลชดและมกเปนบคคลอางองของผทนสตจดท าประวตชวตจะชวย

ใหสามารถเขาใจและดงรายละเอยดขอมลไดมากขน การศกษาประวตชมชนมากอนจะชวยเปนขอมลพนฐานใหนสตสามารถเชอมโยงการเปลยนแปลงทางสงคม

วฒนธรรม เศรษฐกจหรออนๆทสงผลกระทบตอชวตของผทนสตจดท าประวตชวต การจดประวตชวตเปนเรองละเอยดออนและตองอาศยระยะเวลาเพราะชาวบานจ าเปนตองนกถงขอมลในอดต อก

ทงชวงเวลาหรอสถานการณอาจมความคลาดเคลอนอยบาง เพราะฉะนนนสตตองมความสขมรอบคอบในการพจารณาค าตอบและควรมความอดทนในการใชเวลาจะท าขอมลลกษณะเชนน

7.โครงสรางองคกรชมชน การศกษาโครงสรางดานตางๆในชมชน เปนการศกษาความสมพนธทางสงคมในแงมมตางๆ นอกเหนอไปจากความสมพนธทางเครอญาต ในการศกษารปแบบนเราจะใหความสนใจในสถาบนหรอโครงสรางในชมชน(หมบาน)ทเปนภาพกวางกวานนเชน โครงสรางการเมองการปกครอง เศรษฐกจ สงคม เปนตน ทงการศกษาโครงสรางองคกรชมชนถอวามความส าคญอยางมากเพราะจะชวยใหนสตเขาใจบทบาทและหนาทของสถาบน องคกร กลมทางสงคม และบคคลทมความส าคญในชมชน(หมบาน)ทงนความเขาใจโครงสรางองคกรชมชนจะเปนสวนส าคญในการท าความเขาใจพลวตของการขบเคลอนชมชน(หมบาน)ในดานตางๆได เราอาจแบงแนวทางการศกษาโครงสรางองคกรชมชนออกเปน 3 สวนส าคญไดแก 1.การเมองการปกครอง 2.สงคม 3.เศรษฐกจ โดยแตละชดความสมพนธมแนวทางเบองตนในการศกษาดงน - การเมองการปกครองไดแก โครงสรางการปกครองสวนทองถ น กลมผลประโยชนตางๆในชมชน(หมบาน) ความสมพนธระหวางนกการเมองระดบชาต,นโยบายสาธารณะ,นกการเมองทองถนและชาวบาน รปแบบการเขาไปมสวนรวมและตดสนใจเกยวกบกจการสาธารณะทสงผลกระทบตอวถชวตประจ าวน เปนตน - สงคมไดแก กลมทางสงคมทงทจดตงโดยรฐหรอชาวบานเอง สถาบนการศกษา องคกรทางศาสนาและความเชอตางๆ การสรางทนทางสงคมและทนทางวฒนธรรมภายในชมชน(หมบาน) องคกรพฒนาเอกชนหรอกลมเคลอนไหวทางสงคมตางๆ เปนตน - เศรษฐกจไดแก กลมอาชพ ความสมพนธการผลตระดบครวเรอนกบการตอบสนองความตองการของระบบการเกษตรเพอการพาณชย ปจจยและอ านาจในการตดสนใจเพอการผลตพชผลทางการเกษตร เปนตน วตถประสงค ชวยใหนสตเขาใจโครงสรางองคกรชมชนไดทกมตทส าคญในชมชน(หมบาน) ทงโครงสรางทเปนทางการและไมเปน

ทางการ สามารถเชอมโยงความสมพนธเพอน ามาเปนประโยชนตอการศกษาวจยตงแตระดบครอบครว กลมทางสงคมจนถง

สถาบนทางสงคมทส าคญในชมชน(หมบาน)ได ขอเสนอแนะ การเกบขอมลองคกรตองเกบขอมลทงองคกรทเปนทางการและไมเปนทางการ โดยเฉพาะองคกรทมจ านวนสมาชก

มากและศกยภาพในการท างานในชมชน(หมบาน)สง นอกจากการสมภาษณแลวนสตควรใชการสงเกตเขาไปมสวนรวมในการเกบขอมล การไดรวมเรยนรและท าความเขาใจกจกรรมขององคกรชมชนตางๆทจะท าการศกษาจะชวยสามารถเขยนรปแบบ

และอธบายกระบวนการท างานตลอดจนพลวตตางๆของโครงสรางองคกรชมชนดานทนสตศกษาไดอยางสมบรณครบถวนมากขน