नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

लखन तथा सङकलन : सदरशन सिदी परकारक : रावरिय अपाङग महासङघ - नपाल, भकिीमणडप, काठमाड ौ परकारन सहयोगी : नपाल सरकार - मवहला, बालबावलका तथा समाज कलयाण मनतरालय,माइराइि र अपाङगता भएका वयवततहरको रावरिय साझा कायशकरम (सीआरपीडी) सवमवत सिावधकार : लखन तथा सङकलनकतामा समपादन : धातपरसाद सिदी लआउि : सागर परसाईौ मदरण : भोजपर वसदधकाली छापाखाना, काठमाड ौ परकारन परवत : ५००० परवत परकारन िरश : २०७३ असार (सन २०१६) ISBN : 978-9937-0-1267-8

रभकामना

रावरिय अपाङग महासङघ नपालको पहलमा अवधितता शरी सदरशन सिदीदवारा लवखएको नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणी सवहत) को पसतक परकारन गनश लागको थाहा पाउौदा जयाद खरी लागको छ । अपाङगता भएका वयवतत हामरो समाजमा सबभनतदा पछावड परका समदायवभर गनश आउौदछन । रावरिय जनगणना २०६८ अनसार कल जनसङखयाको १.९४ परवतरत अपाङगता भएका वयवततहर रहका छन र अझ पवन बहसङखयक अपाङगता भएका वयवततहर वरकषा, सिासय, रोजगारी र सामावजक सरकषाका अवधकार परावपत गनशबाि िव‍ ित रहको यथाथश हामीसाम रहको छ ।

अपाङगता भएका वयवततहरको हक अवधकार सरकषण र सिदधशन गनशका लावग विगतको सविधानसभा र वयिसथावपका-ससदल अहम भवमका वनिाह गद आएको छ । अपाङगता भएका वयवततहरको अवधकारसमबनतधी महासवनतध, २००६ लाई पावरत गनश पवन विगतमा वयिसथावपका-ससदल ठलो भवमका खलको वथयो ।

गणतावनतरक नपालको सविधानल नपालको इवतहासमा पवहलो पिक अपाङगता भएका वयवततहरका अवधकारलाई बढीभनतदा बढी समािर गरको छ । यो सविधानको परमख विररतामधय अपाङगता भएका नागवरकको अवधकारलाई सवनव‍ ितता गनश पवन हो ।

यस सनतदभशमा नपालको सविधानमा अपाङगता भएका नागवरकका हक वहतसमबनतधी क कसता वयिसथाहर छन भनी सविधानमा भएका वयिसथाहर सब तह र तपकाका सरोकारिालाहर र आम जनसमदायलाई ससवित गन गरी परकारन गनश लावगएको नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत) को पसतकका लखक तथा परकारकलाई धनतयिाद परदान गद सफतलताका लावग हावदशक रभकामना वयतत गदशछ ।

रभ-कामना

रावरिय मानि अवधकार आयोग अपाङगता भएका नागवरकको हक अवधकार सरकषण र परिदधशन गन सनतदभशमा वनरनततर वकरयारील रवहआएको छ । अयोगल आफना नीवत तथा कायशकरममा अपाङगता भएका वयवततका अवधकारलाई वनरनततर समबोधन गरको छ । साथ, अपाङगता भएका वयवततहरको अवधकारसमबनतधी महासवनतध, २००६ लाई अनमोदन तथा कायानतियन गराउन र अपाङगतामरी भ वतक सरिना वनमाण गन लगायतका अपाङगता र मानि अवधकारसमबनतधी सरोकारका सिालहरमा पराथवमकताका साथ नपाल सरकारलाई वसफावरस गन/वनदरन गन लगायतका कायश गवररहको छ ।

जनतमजात िा पराकवतकरपमा कन दघशिना/परकोपका कारण, वहसा तथा दवनतदवका कारण, कन रोगको सङकरमणका कारण रारीरको कन पवन अङग गमन िा वनवसकरय हनलाई अपाङगता भवननतछ । नपाल सरकार, रावरिय योजना आयोग अनततगशतको तयाङक विभागको २०६८ सालको जनगणना अनसार कल जनसङखयाको १.९४ परवतरत अपाङगता भएका वयवततहर रहका छन । वि‍ ि सिासय सङगठनको भनाइ अनसार कल जनसङखयाको २० परवतरतमा कन न कन वकवसमको अपाङगपन रहको जनाइएको छ । अपाङगतामार समसया होइन, समाज र यसको सरिना अपाङगता भएका वयवततहरको समसया हो । राजयल नीवत तथा योजनाहर तजशमा गदा समपणश समदाय, तह तथा तपकाका नागवरकको अवधकार सरकषण हनपन करालाई धयान वदनपदशछ ।

नपालको नया सविधानल अपाङगता भएका नागवरकका अवधकारलाई विरररपमा समबोधन गरको छ । अपाङगता भएका नागवरकका वरकषा, रोजागरी र सामावजक नतयायको अवधकारलाई सवनव‍ ित गरको छ । सविधान िा काननमा कन पवन वयिसथा भएरमार अवधकार परापत हन सतदन । ती अवधकार कायानतियन हनका लावग कायानतियन गन वनकाय र हकिाला सबलाई जानकारी हन अपवरहायश हन आउौछ । नपालको सविधानमा अपाङगता भएका नागवरकका हक अवधकार सरकषणमा क कसता वयिसथा छन भनन सिना सब तहमा पर याउन उदद‍यल सरोकारिालाहरल बझनगरी र आम जनसमदायलाई स-सवित गन उदद‍यल रावरिय अपाङग महासङघल परकारन गनश लागको "नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत) पसतकका लावग रभकामना वयतत गदशछ ।

वमवत २०७३/३/२६

(अनप राज रमा)

अधयकष

रभकामना

अपाङगता भएका नागवरक हामरो समाजका सबभनतदा सीमानततकत नागवरक हन । अपाङगता भएका नागवरकलाई सकषम र आतमवनभशर बनाउन र हक अवधकार पणशरपमा वदलाउन मवहला, बालबावलका तथा समाज कलयाण मनतरालय दढ छ ।

मनतरालयल अपाङगता भएका वयवततहरका लावग समदायमा आधावरत पनःसथापना कायशकरम, सीपमलक रोजगार तथा सिरोजगारमलक कायशकरम, सहाराविहीन तथा अवभभािकविहीन अपाङगता भएका वयवततहरका लावग अिासीय सविधा, बसहारा अपाङगता भएका मवहला तथा मनोसामावजक समसया भएका मवहलाहरलाई आिासको वयिसथा, सहायक सामगरी उतपादन र वितरण तथा अपाङगता भएका वयवततहरका ससथा र यस कषरमा कायश गन ससथाहरलाई अनदान वितरण जसता कायशकरम गद आएको छ । यसका अलािा अपाङगता भएका वयवततहरको अवधकारसमबनतधी महासवनतध- २००६ र इनतिोन रणनीवत कायानतियन गनश मनतरालय परवतबदध रहको छ ।

अपाङगतासमबनतधी समसामवयक ऐनको आि‍यकता महरस गरी समबदध पकषहरसौगको परामरशमा तयार गवरएको अपाङगतासमबनतधी विधयक सिीकवतको लावग वयिसथावपका-ससदसमकष परसतत भइसकको छ । तयसतगरी अपाङग सहायता कोर वनयमािली पवन तजशमाको करममा छ । अपाङगता भएका वयवततहरको अवधकार सरकषण र परिदधशन गनश रावरिय अपाङग महासङघ-नपालल सथापनाकालदवख गद

(मध परसाद रगमी)

सविि

आएको कामको मनतरालय पररसा गदशछ । महासङघल मवहला, बालबावलका तथा समाज कलयाण मनतरालयसौग वनरनततर सहकायश गरी मनतरालयको सहयोगीको भवमका वनिाह गद आइरहको छ ।

सविधान वनमाणको करममा अपाङगता भएका वयवततहरका सिालहर समािर गराउन रावरिय अपाङग महासङघ-नपाललगायतका सरोकारिाला सबको परयास वनक पररसनीय रह यो । सिधावनक इवतहासमा अपाङगता भएका नागवरकको राजनीवतक अवधकार पवहलो पिक समािर भएको अिसथा विदयमान छ ।

नपालको सविधानमा अपाङगता भएका नागवरकका समबनतधमा कसता वयिसथाहर छन ? भएका वयिसथाहरलाई कसरी सरलरपमा बझन भनी सब तह र तपकाका नागवरकलाई सहजरपमा बझाउन भनन परमख उदद‍यका साथ अवधितता शरी सदरशन सिदील तयार पानशभएको नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत) पसतकको पाणडवलवप पढन पाउौदा मलाई खसी लागको छ । यस पसतकल सविधानमा भएका अपाङगता भएका वयवततहरको सिालका बारमा पाठकिगशमा जानकारी गराई सविधान कायानतियन गनश मददत वमलनछ भनन मल महरस गरको छ ।

धनतयिाद ।

बधाई तथा रभकामना

माइराइि सिीडनमा सथापना भएर अनततरावरिय विकास सहयोग कषरमा काम गन अपाङ गता भएका वयवततहरल सथापना गरका ससथाहरको म‍ ि हो । माइराइिल समबवनतधत दरका अपाङ गता भएका वयवततहरल मार सथापना गरका ससथाहरसौगको सहकायशमा अपाङ गता भएका वयवततहरका हक अवधकार सरकषण र परिदधशनका लावग काम गछश ।

माइराइि सिीवडस अनततरावरिय विकास सहयोग वनयोगको आवथशक सहयोग र आफनो म‍ ि मातहत रहका सिीवडस सदसय ससथाहरको आवथशक तथा पराविवधक सहयोगमा सन १९९१ दवख नपालमा वनरनततररपमा कायशरत छ । नपालमा हाल बवहरा, ससतशरिण, हमोवफवलया, दवरिविहीन र नतयन दवरियतत, अविजम, ब वदधक अपाङ गतालगायत समगर अपाङ गता भएका वयवततहरका साझा सिालमा माइराइिल काम गद आएको छ । यस करममा अपाङ गता भएका वयवततहरल सथापना गरका ससथाहरको सयतत कायशकरम अनततगशत सीआरपीडी सवमवतल सविधानमा अपाङ गता भएका वयवततहरका लावग वयिसथा गवरएका परािधानहरलाई समिर तयार गरको हात-पवसतका परकारनका लावग सहकायश गनश पाउौदा माइराइि नपाल आभार वयतत गनश िाहनतछ ।

रावरिय अपाङ ग महासङ घ नपाललगायत अपाङ गता भएका वयवततहरल सथापना गरका अनतय नपाली ससथाहरसौग नपालको सविधान लखनका करममा अपाङ गता भएका वयवततहरका

H नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

अवधकारहर समावहत गन यारामा माइराइिको तफश बाि पवन एक िा अको तिरल योगदान गनश पाउौदा माइराइि र यसका सदसय ससथाहरल आफलाई ग रिावनतित महरस गरका छन । यस करममा हामी माइराइिका तफश बाि रावरिय अपाङ ग महासङ घ नपाल, नपाली अपाङ गता अवधकारकममीहहर र ससथाहर, नततििगश र सब अपाङ गता भएका वयवततहरलाई उहाहरको परयासहरको उच ि पररसा गद हावदशक बधाई जञापन गदशछौ ।

अनततयमा, महनतका साथ यो पवसतका तयार गन अवधितता सदरशन सिदी, जो आफ मा एक अपाङ गता भएको वयवतत, अपाङ गता अवधकारकममीह र अपाङ गगता आनतदोलनको नतति हनका साथ नपालको सविधान (२०७२) मा अपाङ गता अवधकार सवनव‍ ित गराउनका लावग अनिरतरपमा लागनभयो, उहालाई हावदशक धनतयिाद वयतत गदशछौ । यस करममा अपाङ गता भएका यवततहरका ससथाहरको सयतत कायशकरमको वनदरक सवमवतका सदसय र तयस अनततगशत रहको सीआरपीडीको कायशदलका सब सदसयमा हावदशक आभार वयतत गदशछौ ।

यस पवसतकाका माधयमबाि पाठकिगश, विररगरी अपाङ गता भएका वयवततहर र अपाङ गता अवधकारकममीहलगायत समबवनतधत सबलाई सिधावनक परािधानहरका बारमा स-सवित हन म का परदान गरी सोहीबमोवजम हक, अवधकार र सविधाहर उपभोग गन र गराउन कायशमा सफलता वमलनछ भनन आरा गरका छौ ।

वरि रायमाझी रावरिय सयोजक स‍ िालन

सजना रातय रावरिय सयोजक

आवथशक र वनयनतरण

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

I

लखन तथा सङकलनकताको भनाइ

सविधान राजयको मल कानन हो, जसल राजय स‍िालन र राजयका सब सयनतरलाई वनदरन गरको हनतछ । मल कानन हन भएको हौदा सविधानमा उललख भएका विरयिसतल महतिपणश अथश राखछन वकनभन काननी राजयको वसदधानततका आधारमा स‍िालन हन राजयमा सविधानभनतदा मावथ कोही पवन हौदन ।

नपालमा यो सविधान अउनभनतदा पवहल राजयसतताका स‍िालकहरल गठन गरको विजञ समहबाि तयार मसय दालाई सविधानका रपमा जारी गवरद अएको वथयो । तर, नपालको सविधान (२०७२) को मखय विररता भनको एकावतर यो सविधान जनताल िनका जनताका परवतवनवधबाि लवखएको हो भन अकोवतर यो सविधानभनतदा मावथ कोही पवन छन, सबल पालना गनपछश । तयसल यो सविधानलाई जनताको सविधान भनन गवरएको छ ।

नपालको सविधान (२०७२) मा ज जवत वयिसथा छन, ती सब विगतका सविधानको तलनामा वनक सकारातमक र परगवतरील छन । यसभनतदा अगावडका सविधानमा अपाङगताका ज जवत सिाल उललख गवरएका वथए ती सब राजयका वनदरक वसदधानततमा लगर रावखनतयो र 'राजयल कानन बनाएर लाग गनछ' भवननतयो । साथ, राजयका वनदरक वसदधानततमा उललख भएका विरयिसतहर उपर कही कत र अदालतमा उजरी गनश पाइनछन भवननतयो । तयसो हौदा 'एकावतर खाना खान वदन अकोवतरबाि खोसन' जसतो हनतयो ।

विगतका सविधानसौग नपालको सविधान (२०७२) लाई तलना गदा

यसमा अपाङगता भएका नागवरकका सिाललाई म वलक हकम सपसिरपमा उललख गवरएको छ । जसतः वरकषा, सिासय, सामावजक सरकषा, रोजागरीमा पहौि, उचि वरकषासमम वनःरलक वरकषाको वयिसथा गनशपन, साङकवतक भारा र बरलवलवपमा पढन पाउन वयिसथाहर सविधानम तोवकएका छन । तयवतमार नभएर नपालको सिधावनक इवतहासमा पवहलो पिक यो सविधानल अपाङगता भएका नागवरकका हकमा राजनीवतक अवधकारलाई पवहिान वदद मल परिाहीकरण गरको छ ।

सविधानमा अपाङगता भएका नागवरकका सिाल समािर गनश सानो महनत र परयासल समभि भएको भन पतक होइन । सविधान वनमाण परवकरया सर भएको वदनदवख सविधान जारी नभएसमम रावरिय अपाङग महासङघ नपालको नततिमा रावरिय अपाङग महासङघका सदसय ससथाहर, अपाङगता कषरका सरोकारिालाहर, विवभनन राजनीवतक दलमा आबदध अपाङगता भएका वयवततहरका भात सङगठनहरल दरभवरबाि वनरनततर गरको िकालतको परवतफलल गदा अपाङगतामरी सविधान जारी हन समभि भएको हो । तयवतमार नभई सविधानसभाका सदसय (सभासद) र राजनीवतक दलहरल पवन यो सिाललाई वनक सकारातमक रपबाि हरी पराथवमकता वदएको परवतफल पवन हो ।

जनताका कन पवन अवधकार सविधानमा लवखएरमार हौदन, सविधानमा लवखएका अवधकार पणशरपमा कायानतियन हनपदशछ । सविधान कायानतियन गनश हकिाला, सरोकारिाला र सविधान कायानतियन गन पकषहरलाइश सविधानमा क क विरयिसत समविएका छन भनन कराको पवन पणशरपमा जञान हनपदशछ । तयसल नपालको सविधान (२०७२) मा अपाङगता भएका वयवततहरका क कवत अवधकार समविएका छन, अवन अपाङगता भएका वयवततहरका अवधकारलाई कसरी बझन भनन सनतदभशमा सबलाई सहज होस भनन उदद‍यल पवसतकाको आकारमा नपलाको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत) तयार पावरएको हो ।

यो पवसतक परकारनका करममा मल तयार पारको पाणडवलवप हरर वयिसथावपका ससदका सममाननीय सभामख ओनसरी घतमीह, रावरिय

मानि अवधकार आयोगका अधयकष माननीय अनपराज रमा, मवहला बलबावलका तथा समाज कलयाण मनतरालयका सविि शरीमान मधपरसाद रगमीबाि रभकामना–पर परापत भएकोमा मलाई यो कायश गरकोमा वनक ह सला बढको छ । भविरयमा अर यसत काम गन उतपररण जागको छ । रभकामना परदान गनशहन सममाननीय सभामख, रावरिय मानि अवधकार आयोगका माननीय अधयकष र मवहला, बालबावलका तथा समाज कलयाण मनतरालयका सवििजयमा मरो वयवततगत र परकारकका तफश बाि हावदशक धनतयिाद वयतत गदशछ ।

यो पवसतका तयार गनश मलाई वनरनततर उतपरवरत गवररहनहन माइराइिका रावरिय सयोजक (आवथशक र वनयनतरण) शरी सजना रातय र माइराइिक रावरिय सयोजक (सिालन) शरी वरि रायमाझी, आवथशक र पराविवधक सहयोग गन माइराइिका साथ अपाङगता भएका वयवततहरको रावरिय साझा कायशकरम (सीआरपीडी) सवमवतलाई धर धर धनतयिाद ।

यसगरी, रावरिय अपाङग महासङघ नपाल, नपाल अपाङग मवहला सङघ, नपाल नरहीन सङघ, ब वदधक अपाङगता अवभभािक महासङघ, रावरिय बवहरा महासङघ नपाल, नरहीन यिा सङघ, नपाल हमोफवलया सोसाइिी, सिािलमबन जीिन पदधवत कनतद, अविजम कयर नपाल सोसाईिी, नपाल अपाङग मानि अवधकार कनतदर, रावरिय रारीवरक अपाङग सङघ र नपाल ससत शरिण सघ यस पवसतक परकारनका सहयारी हन । सबलाई हावदशक धनतयिाद । साथ, भारा रदधीकरण र समपादनलगायत परकारनका आि‍यक सब कायशमा वनरनततर सहयोग गनशहन परकार शरी धातपरसाद सिदीलाई धर धर धनतयिाद ।

अनततयमा, यस पवसतकाल नपालको सविधान (२०७२) लाई बझन र अपाङगता भएका वयवततहरका सिालबारमा जानन पाठकिगशलाई मददत गरी अपाङगता अवधकार परावपत र कायानतियनमा योगदान पर याएमा म आफनो महनत साथशक भएको अनभि गनछ ।

अवधितता सदरशन सिदी २०७३ असार

L नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

M

विरयसिी

नपालको सविधानका कवह महतिपणश विररता १

नपालको सविधानको २०७२ को परसतािना ७ (ि थो अनचछद)

भाग ३ : म वलक हक

धारा १८ : समानताको हक ८

धारा २४ : छिाछत तथा भदभाि ९ विरदधको हक

धारा ३१ : वरकषा समबनतधी हक १०

धारा ३९ : बालबावलकाको हक १३

धारा ४३ : सामावजक सरकषाको हक १६

भाग ४ : राजयका वनदरक वसदधानतत, नीवत तथा दावयति

धारा ५१ (ज): नागवरकका आधारभत २० आि‍यकतासमबनतधी नीवत

भाग ८ : सघीय वयिसथावपका

धारा ८४ : परवतवनवधसभाको गठन २१

धारा ८६ : रावरिय सभाको गठन र २२ सदसयहरको पदािवध

भाग १४ : परदर वयिसथावपका

धारा १७६ : परदरसभाको गठन २४

भाग २७ : अनतय आयोगहर

धारा २५८ : रावरिय समािरी आयोग २६

धारा २५९ : रावरिय समािरी आयोगको २६ काम कतशवय र अवधकार

अनसिी - ८ २८

सविधान कायानतियन गनश सरोकारिालाहरको २९ भवमका र दावयति

१

१. भाग २७, धारा ३०२ र अनसिी ९ ििा रहको यो सविधान लविलो परकारको छ । सविधान पवरितशन गनशपन अिसथा आएमा विगतमा जसतो आनतदोलन गवररहनपदन, ससदको दईवतहाइ बहमतबाि सविधान पवरमाजशन गनश सवकनतछ ।

२. सविधानल सङघीयतालाई आतमसात गरको छ । सात परदरको समगर खाका आएको छ । यसलाई पवरमाजशन गनश िा थपघि गनश सवकन ठाउौ सविधानवभर छ । परदरको नामाकरण परदर ससदको दईवतहाइल गनछ भन सीमाङकन आयोगमाफश त हनछ।

३. रासन परणालीको हकमा सिधावनक रारिपवत र कायशकारी परधानमनतरी रहन ससदीय परणाली अपनाइएको छ । रारिपवतको िनाि परदरसभा सदसय र कनतदरीय ससदका सदसयहरल गछशन भन परधानमनतरी ससद बाि छावननतछ ।

४. सरकारलाई अवसथर बनन नवदन परधानमनतरीविरदध सरका दई िरशसमम अवि‍ िासको परसताि लयाउन नपाइन वयिसथा गवरएको छ । परधानमनतरील ससद विघिन गनश नपाउन वयिसथा गवरएको छ ।

५. ससद मा समािरी परवतवनवधति हनछ । वमवशरत वनिािन परणाली अपनाइएको छ । परवतवनवधसभा र रावरियसभा गरी दइश ििा सदन रहनछन । परवतवनवधसभामा परतयकष वनिावित १६५ र समानपावतक ११० सवहत २७५ सदसय हनछन । रावरियसभामा

नपालको सविधानका कही महतिपणश विररता

२ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

सात परदरबाि वनिावित ५६ र रारिपवतबाि मनोनीत तीनसवहत ५९ सदसय हनछन।

६. सङ घ, परदर र सथानीय गरी तीन तहको राजय सरिना हनछ । कनतदरमा बढीमा २५ सदसयीय मवनतरपवररद बननछ । िनाि हारका वयवतत मनतरी बनन पाउौन छनन । परदरसभा एक सदनातमक हनछ ।

७. सात परदरका कल सासद ५५० हनछन । परादवरक ससदका कल सदसयको २० परवतरतमा नबढन गरी परानततीय मवनतरपवररद बननछ । कनतदरमा जसत परदरमा पवन परतयकषतफश ६० र समानपावतकतफश कोिामा ४० परवतरत वसि सङखया हनछ ।

परदरसभाल आफनो राजधानी तय नगदासमम नपाल सरकारल तोकको सथानबाि कायशस‍ िालन हनछ । सविधानम कनतदर, परदर र सथानीय सरकारको अवधकारकषर विभाजन गवरएको छ । परदरसभाको वनिािन र परदर सरकार नबनतदासमम उनीहरको अवधकार पवन कनतदरल परयोग गन सङकरमणकालीन वयिसथा गवरएको छ ।

८. सविधानतः नपाल धमशवनरपकष रारि हनछ । तर, धमशवनरपकषताको वयाखया गद भवनएको छ- धमशवनरपकषता भननाल सनातनदवख िवलआएको धमश, ससकवतको सरकषणलगायत धावमशक, सासकवतक सितनतरता बझनपन छ ।

९. म वलक हकसमबनतधी िहत वयिसथा गवरएको छ । मवहला र दवलतलाई विरर आरकषणको वयिसथा गवरएको छ । वरकषा, सिासय, पयािरणलगायतका हकलाई म वलक हक अनततगशत रावखएको छ । तर, यसको परयोग ‘काननबमोवजम हन’ भनर सङकिन गवरएको गनासा पवन नआएका होइनन ।

१०. नतयायपावलका अनततगशत कनतदरमा सिोच ि अदालत रहन छ भन सिोच ि अदालतमा सिधावनक इजलास रहन वयिसथा गवरएको छ । परदरहरमा उच ि अदालत रहनछन भन वजलला सदरमकाममा वजलला अदालतहर रहनछन ।

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

३

११. नागवरकतासमबनतधी परािधानमा िरजको नागवरकता वलन परयोजनका लावग आमा िा बाबको परािधान रावखएको छ । मधसीहरका मागलाई पवन नागवरकतामा समविएको छ ।

१२. मधसी, थार, मवसलम, आवदिासी जनजावतका लावग छटिाछटि आयोग बनाइन परािधान छ । सब मातभारा रारिभारा, सरकारी कामकाजको भारा दिनागरी वलवपमा नपाली भाराको परयोग हनछ ।

१३. रावरिय जनािर गाईलाई रावखएको छ । रावरिय भणडा र रावरिय गान यथाित रावखएको छ ।

१४. सथानीय वनकायको हकमा सरकारल गठन गन आयोगल एक िरशवभर सथानीय वनकायको पनःसरिना गनछ भन तयस अवघ सथानीय वनकायमा अनततवरम िनाि गन सङकरमणकालीन वयिसथा सविधानमा गवरएको छ ।

१५. िार िरशका लावग वनिावित सविधानसभाका सदसय बाकी कायशकालका लावग (बढीमा साढ तीन िरश) रपानततवरत वयिसथावपका ससदको सदसयका रपमा कायम रहनछन । तर, २०७४ साल माघवभर आम िनाि घोरणा भएको अिसथामा उममदिारी मनोनयनका वदनसमम मार उनीहरको पदािवध रहनछ ।

१६. यो सविधान जारी भएको ७ वदनमा परधानमनतरी, २० वदनमा सभामख र एक मवहनामा रारिपवतको वनिािन गन सङकरमणकालीन वयिसथा सविधानमा छ । यी पदावधकारीको ियनको वतवथ ससदको अवधिरन िाल नरहको अिसथामा अवधिरन सर भएको वदनबाि गणना हनछ । िाल अवधिरन अनततय भएमा पवन सविधान जारी भएको सात वदनवभर अवधिरन आहवान गनशपन सङकरमणकालीन वयिसथा छ ।

मावथ उललवखत विरयिसत वनक उपयोगी भएकाल २०७२ असोज ३ गत १७:१२ मा परकावरत (२०७२ असोज ४ गत ११:१२ मा अदयािवधक गवरएको) अनलाइन खिरबाि सभार गवरएको हो ।

४ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

५

नपालको सविधान (२०७२) ल

अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा

(वयाखयातमक टिपपणीसवित)

६ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

७

नपालको सविधान (२०७२) को परसतािना (ि थो अनचछद)

बहजातीय, बहभावरक, बहधावमशक, बहसासकवतक तथा भ गोवलक विविधतायतत विररतालाई आतमसात गरी विविधताबीिको एकता, समावजक सासकवतक ऐतयबदधता, सवहरणता र सद भािलाई सरकषण एि सिदधशन गद िगमीहय, जातीय, कषरीय, भावरक, धावमशक, लवङगक विभद र सब परकारका जातीय छिाछतको अनततयगरी आवथशक समानता, समवदध र सामावजक नतयाय सवनव‍ित गनश समानपावतक समािरी र सहभावगतामलक वसदधानततका आधारमा समतामलक समाजको वनमाण गन सङकलप गद,

वयाखयातमक विपपणी :

सविधान होस िा अनतय कानन, ऐन, नीवत, वनयमािली िा वनदवरका आवदको परसतािना सबभनतदा महतिपणश हनतछ । यही परसतािनाल न परसतािनापवछ लवखन सविधान िा अनतय काननका विवभनन परिधानलाई डोर याएको हनतछ । सविधान िा काननमा समािर गवरन सब वयिसथा परसतािनाको भािनाविपरीत हनहौदन । यो सविधान िा कानन लखनको वसदधानतत हो ।

नपालको सविधान (२०७२) को परसतािनाको मखय विररता भनको जनताका अवधकारलाई सबभनतदा कनतदरमा राखर लवखएको छ । सविधान बननभनतदा अगावड नागवरकल भोगनपरका विभदलाई आतमसात गद भविरयमा यसता वकवसमका विभद भोगन नपरोस अवन नदोहोवरयन भनी परसतािनाम रावखएको छ । वहजोका वदनमा जात, जावत, िणश, वलङग, िगश, कषर, भगोलका साथ रारीवरक अिसथाका आधारमा जन विभद र दलन भयो, अब तयसतो विभद र दलन नहोस भनर परसतािनाम उललख गवरएको छ ।

मावथ उललवखत यस वयिसथाल अपाङगता भएका वयवततहरका सिाललाई पवन समिको छ । यो वयिसथाल गदा कसल पवन अपाङगताका आधारमा कन पवन वकवसमको विभद गनश िा अवधकारबाि िव‍ ित गनश िा गराउन पाउन छन । यवद कोही कसल तयसतो कायश गर/गराएमा काननबमोवजम सजायको भावगदार हनपन छ ।

८ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

भाग ३

म वलक हक

म वलक हक भनको क हो ?

नागवरक भएक कारणबाि परापत गन अवधकारलाई म वलक अवधकार भवननतछ । यसता म वलक अवधकार मानि अवधकारको वसदधानततसौग परतयकषरपमा जोवडएका हनतछन । हरक मावनसल राजयको नागवरक भएर परापत गन म वलक मानि अवधकारका समबनतधमा मानि अवधकारको वि‍ िवयापी घोरणापरल पवन पवरभावरत गरको छ ।

नपालको सविधान (२०७२) मा म वलक हकमा ३२ ििा धारा रहका छन । म वलक हक कसका लावग बढी र कसका लावग कम भनन हौदन । यो सब नागवरकलाई बराबररपमा लाग हनगछश । तर, अपाङगता भएका नागवरकका कही विवररि अवधकार, जसलाई विरर वकवसमल समबोधन गनशपन भएका कारणल गदा ८ ििा धारामा अपाङगता भएका वयवततहरसौग समबवनतधत अवधकारलाई अपाङगता भएका नागवरक िा अनतय सीमानततकत नागवरकलाई समबोधन हनगरी उललख गवरएको छ । ती वयिसथालाइश वनमन अनसार करमसौग वयाखया गवरएको छ ।

धारा १८ : समानताको हक धारा १८ को उपधारा २ मा भएको वयिसथा

सामानतय काननको परयोगमा उतपवतत, धमश, िणश, जात, जावत, वलङग, रारीवरक अिसथा, अपाङगता, सिासयवसथवत, ििावहकवसथवत, गभािसथा, आवथशक अिसथा, भारा िा कषर, ििावरक आसथा िा यसत अनतय कन आधारमा भदभाि गवरन छन ।

वयाखयातमक विपपणी

सब मावनस काननका दवरिल समान हनतछन । कन पवन बहानामा राजयल कसलाई काखा र कसलाई पाखा गरी भदभाि गनश हौदन । एउि राजयवभर बसोबास गन िा रहन तयस राजयका नागवरकलाई काननदवारा

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

९

धारा १८ को उपधारा ३ मा भएको वयिसथा

राजयल नागवरकबीि उतपवतत, धमश, िणश, जात, जावत, वलङग, आवथशक अिसथा, भारा, कषर, ििावरक आसथा िा यसत अनतय कन आधारमा भदभाि गन छन ।

तर, समावजक िा सासकवतक दवरिल वपछवडएका मवहला, दवलत, आवदिासी, आवदिासी जनजावत, मधरी, थार, मवसलम, उतपीवडत

एक मावनसलाई एउिा कानन र अको मावनसलाई अको कानन बनाएर फरक फरक अवधकार वदन, फरक फरक वयिहार गन गनश पाइौदन । यसतो कायश राजयको सविधान, पराकवतक नतयायको वसदधानतत र मानि अवधकारको वसदधानततभनतदा विपरीत हनतछ ।

सामानतयतया काननका दवरिमा सब नागवरक समान हनतछन भननवबवततक सब नागवरक समान हनपछश भनन मानि अवधकारको पराकवतक नतयायको वसदधानतत हो । तर, हामरो समाजमा मावनसल मावनसलाई िगश, धमश, िणश, उतपवनतत, जातजावत, रारीवरक अिसथा आवदका आधारमा गन सामावजक विभद अझ कामयम रहको छ । काननल यसतो विभद पणशरपमा उनतमलन गवरवदएको भए पवन वयािहावरकरपमा समाजवभर हन यस वकवसमका विभद एकवकवसमल परथा िा परमपरा जसत जकवडएर बसका छन । यसता करालाई ितशमान सविधानल पणशरपमा अमानतय घोरणा गरको छ ।

विररगरी अपाङता भएका वयवततहरलाई अपाङगता भएक आधारमा हामरो समाजमा विभद गन गवरएको छ । यसता वकवसमका कन पवन विभद नहन भनन मनसायल यो धाराको वयिसथा गरर अपाङता भएका वयवततहरको सिाल समविएको हो ।

कन पवन अपाङगता भएका वयवततलाई अपाङगता भएक आधारमा विभद िा िवहरकरणमा पानश पाइन छन । यवद यसो गवरनतछ भन तयसका विरदध नतयावयक वनकाय अदालत िा अनतय अदधशनतयावयक वनकायमा तयसरी विभदमा पन वयवततल नतयायका लावग विभद गन विरदध उजरी गनश सतछन ।

१० नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

वयाखयातमक विपणी

लोकतनतरमा समानता र समताको वनक वयाखया हनगछश । लोकतनतरमा समतामलक समाज र राजय हनभनको तयस राजयल पणशरपमा मानि अवधकारको पालना गरको छ भनन बवझनतछ । समाजमा सब एक परकारका मावनस हौदनन । समाज रहका कपरथा, कससकार, गलत परमपरा िा राजयको विभदकारी नीवतल गदा मावनस विभद एि वहसाको िपिामा पछशन । हामरो समाजमा सवदयौदवख जात, जावत, रारीवरक अिसथा, वलङग आवदका आधारमा विभद हौद आएको छ । तयसतो विभदका कारणल हामरो समाजमा नागवरकबीि पणशरपमा आवथशक, सामावजकरपल असमानता छ ।

उदाहरणका लावग कोही आवथशक, सामावजकरपल वनक अगावड हनतछन भन कोही अतयनतत कमजोर अिसथामा रहका हनतछन । तयसल कमजोर िगशलाई अगावड लयाउन िा उनीहरको जीिनसतर उकासनका लावग राजयल सकारातमक विभदको नीवत अिलमबन गनशपछश ।

यस परसङगमा 'काननका अगावड सब समान' भनन वसदधानतत हौदाहौद पवन मावथ उललवखत सिाल सविधान मसय दा गदा विधायकहरल राखका हन । यसतो अिसथामा समाजमा कमजोर िा सीमानततकत िगशलाई वनव‍ित समयसममका लावग आरकषण िा विरर अवधकार िा सविधा परदान गद समतामलक वसदधानततलाई अिलमबन गद उनीहरलाई आवथशक,

िगश, वपछडा िगश, अलपसङखयक, सीमानततकत, वकसान, शरवमक, यिा, बालबावलका, जयरठ नागवरक, लवङगक तथा य वनक अलपसङखयक, अपाङगता भएका वयवतत, गभािसथाका वयवतत, अरतत िा असहाय, वपछवडएको कषर र आवथशकरपल विपनन खस आयशलगायतका नागवरकको सरकषण, सरततीकरण िा विकासका लावग काननबमोवजम विरर वयिसथा गनश रोक लगाएको मावनन छन ।

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

११

धारा २४ : छवाछत तथा भदभावववरदधको हक धारा २४ को उपधारा १ मा भएको वयिसथा

कन पवन वयवततलाई वनजको उतपवतत, जात, जावत, समदाय, परा, वयिसाय िा रारीवरक अिसथाको आधारमा कन पवन वनजी तथा सािशजवनक सथानमा कन परकारको छिाछत िा भदभाि गवरनछन ।

वयाखयातमक विपपणी

हामरो समाजमा अझ पवन जात, जावत आवदका आधारमा मावनसलाई विभद गन गवरएको पाइनतछ । अपाङगता भएका वयवततहरलाई पवन अपाङगताक आधारमा विभद गन गवरनतछ । जसतः विदयालय िा सािशजवनक सथानमा अपाङगता भएका वयवततहरसौग बसदा, रहौदा अपाङगता कन रोग हो, यो सनश सतछ भनी उनीहरलाई अलगयाउन, कत कत त विदयालयमा भना गनश नमानन गरको पवन पाइनतछ । यसता

सामावजक र सासकवतकरपमा अगावड लयाउन विरर वयिसथा गन गवरनतछ । तयसल यो वयिसथा गवरएको हो ।

अपाङगता भएका वयवतत हामरो समाजका आवथशक, सामावजक, राजनीवतक, सासकवतकलगायतका हरक पकषबाि वनक कमजोर नागवरकका रपमा रहका छन । सब नागवरकलाई हनगरी गवरएका काननी वयिसथाल अपाङगता भएका वयवततहर समानरपमा लाभावनतित हनसतन अिसथा रहौदन ।

तयसल, अपाङगता भएका नागवरकलाई अगावड लयाउन राजयल अपाङगता भएका वयवततलगायत अनतय सीमानततकत िगशलाई विरर कानन वनमाण गरर विरर वकवसमको वयिसथा र सिा–सविधाका अवधकार परदान गरी समाजमा उनीहरलाई पवन सकषम, समदध र आतमवनभशर बनाउनपछश भनर यो वयिसथा गवरएको हो ।

१२ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

धारा २४ को उपधारा ३ मा भएको वयिसथा

उतपवतत, जात, जावत िा रारीवरक अिसथाको आधारमा कन वयवतत िा समदायलाई उच ि िा नीि दराउन, जात, जावत िा छिाछतको आधारमा सामावजक भदभािलाई नतयायोवित ठानन िा छिाछत तथा जातीय उच िता िा घणामा आधावरत वििारको परिार परसार गनश िा जातीय विभदलाई कन पवन वकवसमल परोतसाहन गनश पाइनछन ।

वयाखयातमक विपपणी

हामरो समाजमा एकल अकालाई होचयाउन िा सामावजकरपमा भदभाि गन, जात जावतबीि उि वनि भनर एकल अकालाई होचयाउन, घणा गन परिलन अझ यापत छ । कवहल काही वयवतत आफ ल कसलाई होचयाउन नगर पवन अरलाई उसकाएर समाजमा होचयाउन, घणा दवर फलाउन आवद गन गरको पाइनतछ ।

यसता वननतदनीय कायश रोतन र सब नागवरकको नसवगशक मानि अवधकारको सममान गनशपन हनतछ । कसल पवन कसमावथ घणा िा विभद गनश पाइनछन भनन मनसायल यो धाराको वयिसथा भएको हनपछश ।

वकवसमका विभद रोतन यो धाराको वयिसथा गवरएको हो । अब कसल अपाङगताक आधारमा अपाङगता भएका वयवततहरलाई विभद गदशछ भन यो वयिसथाका आधारमा सिधावनक हक हनन भएको भनी उजरी वदन सवकनतछ र तयसरी विभद गन वयवततल सजायको भावगदार बननपन हनसतछ ।

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

१३

धारा ३१: शिकषा समबनधी हक धारा ३१ को उपधारा ३ मा भएको वयिसथा

अपाङगता भएका र आवथशकरपल विपनन नागवरकलाई काननबमोवजम वन:रलक उच ि वरकषा पाउन हक हनछ ।

वयाखयातमक विपपणी

वरकषा मानि जीिनको अवभनन अङग हो । वरकषावबना मानि जीिनको यारा अपरो हनतछ । तयसल, जनसक िगश िा समदायका मावनसलाई पवन वरकषा नभइश नहन अपवरहायश विज हो । अपाङगता भएका वयवततहरलाई वरकषा परापत गनश कन बाधा वयिधान नहोस भनर यो सविधान आउनभनतदा

धरा २४ को उपधारा उपधारा ५ मा भएको वयिसथा

यस धाराको परवतकल हनगरी भएका सब परकारका छिाछत तथा भदभािजनतय कायश गमभीर सामावजक अपराधका रपमा काननबमोवजम दणडनीय हनछन र तयसतो कायशबाि पीवडत वयवततलाई काननबमोवजम कषवतपवतश पाउन हक हनछ ।

वयाखयातमक विपपणी

कसलाई छिाछत गन, वयवततको जात, धमश, वलङग, िणश आवदका आधारमा भदभाि गन जसता काम गनश पाइौदन । कसल यसतो काम गछश भन कानन अनसार सजाय हनतछ ।

अपाङगता भएका वयवततहरलाई यस वकवसमको विभद भयो भन सहर बसन गरको पाइनतछ । यस सविधानको भािना अनसार अपाङगता भएका नागवरकलाई यस वकवसमको विभद भयो भन सहर बसनहौदन, आफनो सिधावनक अवधकार हनन भयो भनर उजरी गनश सवकनतछ ।

१४ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

धारा ३१ को उपधारा ४ मा भएको वयिसथा

दवरिविहीन नागवरकलाई बरलवलवप तथा बवहरा र सिर िा बोलाइसमबनतधी अपाङगता भएका नागवरकलाई साङकवतक भाराको माधयमबाि काननबमोवजम वन:रलक वरकषा पाउन हक हनछ ।

वयाखयातमक विपपणी

बवहरा वयवततल साङकवतक भारामा र दवरिविहीन वयवततल बरल िा उपयतत निीनतम परविवधका माधयमबाि पढन पाउन उनीहरको म वलक मानि अवधकारको हकवभर पछश । यस अवधकारलाई सविधानको म वलक हकवभर सरकषण गनश वनक सराहनीय करा हो ।

यस धारामा ‘बवहरा, दवरिविहीन र सिर िा बोलाइसमबनतधी’ भनन उललख गवरएको छ । यहा उललवखत सिर िा बोलाइ भनन रदािलीको सटिा सनाइ तथा बोलाइसमबनतधी अपाङगता उललख गवरनपछश भनर

अगावड पवन अपाङग सरकषण तथा कलयाण ऐन, २०३९ को दफा ६ मा वनःरलक वरकषाको वयिसथा गवरएको वथयो । तर, यो कायानतियन नभएका कारणल गदा सिोच ि अदालतमा वरि वनिदन दता गनशपरको वथयो ।

कन पवन राजयमा वरकषा, सिासय र सामावजक सरकषा जसता करा राजयको दावयतिवभर पछशन । यो सविधानल वरकषालाई राजयको दावयतिवभर राखको छ । समाजमा सबभनतदा पछावड पावरएका र कमजोर नागवरकका लावग वरकषा वनःरलक गराउन सविधानम वयिसथा गनशभनको राजयल नागवरकपरवतको दावयति िहन गनश खोजको दवखनतछ । यी अवधकार सविधानमा मार भएर हौदन, यसलाई कायानतियनमा लयाउन ऐन, वनयमािलीमा पवन उललख हनपछश । तयसका लावग हकिालाहर सवकरय भएर लागनपछश । अवनमार यो अवधकार कायानतियन हनसतछ ।

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

१५

धारा ३९ : बालबाललकाको हक धारा ३९ को उपधारा ९ मा भएको वयिसथा

असहाय, अनाथ, अपाङगता भएका, दवनतदव पीवडत, विसथावपत एि जोवखममा रहका बालबावलकालाई राजयबाि विरर सरकषण र सविधा पाउन हक हनछ ।

वयाखयातमक विपपणी

कन पवन राजयवभर बसोिास गन जनसक िगश, समदाय िा अिसथाका नागवरक राजयविहीनताको अिसथामा हनहौदन । यसो हनभनको मानि अवधकारको वसदधानततविपरीत हनतछ । अवहल पवन हामरो समाजमा कवतपय अिसथामा बालबावलका अवभभािक िा राजयविहीनताको अिसथामा रहका

पिक पिक सरोकारिालाहरल सविधान वनमाणका करममा अनरोध गदा पवन यी रदािली पवरितशन हन सकनन । तयसल यसलाई सनाइ तथा बोलाइसमबनतधी भनन बझनपन हनतछ भन भविरयमा सविधान सरोधन हौदाका िखतमा यी रदािलीलाइश सचयाउनपन दवखनतछ ।

हन त यी अवधकार नीवत–वनयम र काननमा राखर राजयबाि कायानतियन गन परवतबदधता जाहर गनश पवन सवकनतयो तर पवन बरलवलवपमा पढन र साङकवतक भारामा पढन पाउन अवधकारलाई सविधानम सरकषण गवरनका पछावड सविधान वनमाताल यो सिाललाई वनक महति वदएको दवखनतछ ।

अपाङगता भएका विदयाथमीहमधय बवहरा वयवततल साङकवतक भारामा र दवरिविहीन वयवततल बरलवलवपमा पढन पाउन अवधकारको सममान नभएको अिसथामा अब यो वयिसथाल समयमा पाठयपसतक नपाउौदा साङकवतक भारामा पढन नपाउौदा हकिालाहर काननी उपिारमा जान पवन थप सिधावनक अिसर वमलको छ ।

१६ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

धारा ४२ : सामाशिक नयायको हक धारा ४२ को उपधारा १ मा भएको वयिसथा

सामावजकरपल पछावड परका मवहला, दवलत, आवदिासी, आवदिासी जनजावत, मधरी, थार, अलपसङखयक, अपाङगता भएका वयवतत, सीमानततीकत, मवसलम, वपछडा िगश, लवङगक तथा य वनक अलपसङखयक, यिा, वकसान, शरवमक, उतपीवडत िा वपछवडएको कषरका नागवरक तथा आवथशकरपल विपनन खस आयशलाई समािरी वसदधानततका आधारमा राजयको वनकायमा सहभावगताको हक हनछ ।

वयाखयातमक विपपणी

यो धाराल सबभनतदा बढी राजयका वनकायमा सीमानततकत समदायको सहभावगताको विरयमा जोड वदएको छ । सवदयौदवखको विभद र दलनका कारण हामरो समाजमा सबभनतदा सीमानततकतरपमा रहौद आएका िगशहर जसतः मवहला, दवलत, आवदिासी, आवदिासी जनजावत, मधरी, थार, अलपसङखयक, अपाङगता भएका वयवतत, सीमानततकत, मवसलम,

छन । जसतः सडक बालबावलका, पवरिारबाि पवरतयतत जरठ नागवरक आवद ।

अपाङगता भएका बालबवलका पवन कवतपय अिसथामा अवभभािकविहीन हनगरका कयन उदाहरण हामी पाउौछौ । विररगरी अपाङगता भएका बालबावलकामा अवत अरतत, पणश अरतत, ब वदधक अपाङगता, अविजम िा डाउनवसनतरोम अपाङगता भएका बालबावलका बाब आमाको ररपवछ पणशरपमा बसहारा हनगरका छन ।

यस वकवसमको राजयविहीनताको अिसथा नहोस भनर न यो वयिसथा गवरएको हो । यी र यसत बालबावलकालाई राजयविहीनताको अिसथा नहोस भननका लावग राजयबाि विरर सरकषणको वयिसथा गवरन छ भवनएको हो ।

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

१७

धारा ४२ को उपधारा ३ मा भएको वयिसथा

अपाङगता भएका नागवरकलाई विविधताको पवहिानसवहत मयादा र आतमसममानपिशक जीिनयापन गनश पाउन र सािशजवनक सिा तथा सविधामा समान पहौिको हक हनछ ।

वपछडा िगश, लवङगक तथा य वनक अलपसङखयक, यिा, वकसान, शरवमक, उतपीवडत िा वपछवडएको कषरका नागवरक राजयका महतिपणश वनयकायमा सहभागी हन घोवरत िा अघोवरतरपबाि िव‍ित हौद आएको अिसथा पवन छ ।

यसतो अिसथालाई पवरितशन गनश सविधानको यो धाराल जवत पवन सीमानततकत समदाय छन, वतनलाइश राजयका हरक वनकायमा सहभागी हन समान हक हनछ, कसल कन पवन बहानामा विभद िा िव‍ित गनश/गराउन पाउन छन भनन यस धाराको आरय हो ।

यो धारमा अपाङगता भएका वयवततहरलाई पवन सीमानततकत र पाखा पावरएका िगशको रपमा वलइएको छ । अवहल पवन राजयका महतिपणश वनकायमा अपाङगता भएका वयवततहरको सहभावगता भएको हामी पाउौदनौ । तयसल यो वयिसथाल अपाङगता भएका वयवततहरको राजयका वनकायमा सहभावगता परिदधशन गनछ । तर, अवधकार काननमा लवखएरमार हौदन, तयसका लावग एकावतर अवधकार परापत गनश सतनगरी हकिालाहरको कषमता विकास गनश जररी हनतछ भन अकोवतर हकिालाल अवधकारको दाबी गनश सतन पवन हनपछश ।

वयाखयातमक विपपणी

हरक मावनसमा आ–आफन कषमता, अिसथा र विविधता रहको हनतछ । यो विविधता विररगरी अपाङगता भएका वयवततहरमा हनगछश । जसतः अपाङगताको िगमीहकरण अनसार, अपाङगताको परकवत अनसार अपाङगता भएका वयवततहरको विविधता हनगरको छ । अपाङगताको

१८ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

धारा ४२ को उपधारा ५ मा भएको वयिसथा

नपालमा अगरगामी लोकतावनतरक पवरितशनका लावग भएका सब जन-आनतदोलन, सरसर सङ घरश र करावनततका करममा जीिन उतसगश गन रहीदका पवरिार, बपतता पावरएका वयवततका पवरिार, लोकतनतरका योदधा, दवनतदव पीवडत र विसथावपत, अपाङगता भएका वयवतत, घाइत तथा पीवडतहरलाई नतयाय एि उवित सममानसवहत वरकषा, सिासय, रोजगारी, आिास र सामावजक सरकषामा काननबमोवजम पराथवमकताका साथ अिसर पाउन हक हनछ ।

वयाखयातमक विपपणी

मलकमा अवहल भएको राजनीवतक पवरितशन हामील जनरपमा दखका छौ, तयो सब पवरितशन एक वदन िा एक रातमा भएको होइन । यो पवरितशन गनशमा सब नपालीको योगदान छ । विवभनन समयमा भएका राजनीवतक पवरितशनका आनतदोलन िा सरसर सङ घरशका कारणल गदा हजारौको सङखयामा मावनस घाइत, अङगभङग भई अपाङगताको अिसथामा पगका छन ।

पवरिनशतका लवग समगर जीिन समपशण गन वयवतत, जो आफनो रारीवरक अिसथाको कषवत भई कवठनरपमा जीिन वबताउन िाधय छन,

विविधता अनसार अपाङगता भएका वयवततहरका आि‍यकता पवन फरक फरक हनगछशन । अपाङता भएका वयवततहरको अवधकारसमबनतधी महासवनतध, सन २००६ मा पवन वििधता र वभननतालाइश सिीकार गनशपछश भनन उललख छ ।

तयसल, अपाङगताको विविधता अनसार आतमसममानको पवहिानका साथ हरक सािशजवनक सिा सविधाहरमा पहौिको परतयाभवत (गयारनतिी) यस धाराल गरको छ ।

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

१९

धारा ४३ : सामाविक सरकषाको िक मा भएको वयिसथा

आवथशकरपल विपनन, अरतत र असहाय अिसथामा रहका, असहाय एकल मवहला, अपाङगता भएका, बालबावलका, आफनो हरिाह आफ गनश नसतन तथा लोपोनतमख जावतका नागवरकलाई काननबमोवजम सामावजक सरकषाको हक हनछ ।

वयाखयातमक विपपणी

समाजमा सब नागवरकको आवथशक र सामावजक अिसथा एक वकवसमको हौदन । आवथशक र सामावजक अिसथा एउि नभएका नागवरक समाजमा अनतय नागवरकसरह सकषमताका साथ रहन सतदनन । यसतो अिसथामा कवतपय नागवरकलाइश त जीिन वनिाह गन समसया रहको हनतछ । यसतो अिसथामा राजयल तयसता नागवरकलाई सामावजक सरकषाको विरर वयिसथा गनशपछश ।

समाजमा आवथशकरपमा विपनन िा अनतय कारणल कमजोर भएका नागवरकको सरकषाका लवग राजयल वदन सिा सविधालाई सामावजक सरकषा भवननतछ । यसतो वकवसमको सामावजक सरकषा रोजागारी वदएर िा वनव‍ित आवथशक, सामावजक सरकषा भतताको रपमा वदएर होस िा आिासको वयिसथा गरर होस, वदन गवरनतछ ।

नपाल सरकारल विररगरी रातो पवरियपर परापत गन 'क' िगशका र नीलो पवरियपर परापत गन 'ख' िगशका अपाङगता भएका वयवततहरलाई सामावजक सरकषा भतता वदद आएको छ ।

उनीहरका हकमा काननबमोवजम सामावजक सरकषा परापत गन हक हनछ भवनएको हो।

२० नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

भाग - ४

राजयका वनदरक वसदधानतत, नीवत तथा दावयति

धारा ५१(ि) : नागररकका आधारभत आवशयकतासमबनधी नीलतको उपधारा (१४) यातायात सविधानमा नागवरकहरको सरल, सहज र समान पहौि सवनव‍ित गद यातायात कषरमा लगानी अवभिवदध गन र िातािरण अनकल परविवधलाई पराथवमकता वदद सािशजवनक यातायातलाई परोतसाहन र वनजी यातायातलाई वनयमन गरी यातायात कषरलाई सरवकषत, वयिवसथत र अपाङगता भएका वयवतत अनकल बनाउन,

याखयातमक विपपणी

राजयमा वनवमशत हरक सािशजवनक सरिना सब नागवरकल समानरपमा उपभोग गनश पाउनपछश । मानि वनवमशत िा मानिबाि शरवजत कन पवन सरिनाल कसलाई विभद गनशहौदन भनन सविधानको भािना दवखनतछ ।

तर, हामरो समाजमा बनका सब सािशजवनक सरिना अपाङगता भएका नागवरकका हकमा अमरी रहका छन । उदाहरणका लावग विररगरी सािशजवनक भ वतक सरिना, सािशजवनक यातायात सब अपाङगता भएका वयवततहरल परयोग गनश सतनगरी सहज पहौि पगनखालका छनन । तयसल यातायात र सािशजवनक कषरहर अपाङगतामरी हनपछश भवनएको हो ।

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

२१

भाग - ८

सङघीय वयिसथावपका

धारा ८४ : परलतलनलधसभाको गठन धारा ८४ को उपधारा २ मा भएको वयिसथा

समानपावतक वनिािन परणालीबमोवजम हन परवतवनवधसभाको वनिािनका लावग राजनीवतक दलल उममदिारी वददा जनसङखयाको आधारमा मवहला, दवलत, आवदिासी जनजावत, खस आयश, मधरी, थार, मवसलम, वपछवडएको कषरसमतबाि बनतदसिीका आधारमा परवतवनवधति गराउन वयिसथा सङघीय काननबमोवजम हनछ । तयसरी उममदिारी वददा परादवरक सनततलनलाई समत धयान वदनपनछ ।

धारा ८४ को उपधारा ३ मा भएको वयिसथा

उपधारा २ बमोवजम राजनीवतक दलल उममदिारी वददा अपाङगता भएको वयवततको समत परवतवनवधति हन वयिसथा गनशपनछ ।

वयाखयातमक विपपणी

लोकतावनतरक गणतनतरको सथापना भइसतदा पवन अपाङगता भएका वयवततहरको राजनीवतक सहभावगतालाई उपकषा गन गवरएको छ । राजनीवतक दल िा राजनीवतक नताहरल अपाङगता भएका वयवततहर राजनीवतक िवररका हौदनन भनन जसतो वयिहार गन गरको पाइनतछ ।

राजनीवतमा अपाङगता भएका वयवततहरको सहभावगताको सिाल उठनवबवततक अपाङता भएका वयवततहरलाई राजनीवतबाि अलग गन परयास गवरनतछ । अपाङता भएका वयवततहर राजनीवतक िवररका भनतदा पवन सामावजक सरकषासौग मार समबवनतधत हनतछन, वरकषा आजशन,

२२ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

धारा ८६. रावियसभाको गठन र सदसयहरको पदावलध धार ८६ को उपधारा २ मा भएको वयिसथा

रावरियसभामा दहायबमोवजमका उनानतसाठी सदसय रहनछन :

(क) परदरसभाका सदसय, गाउौपावलकाका अधयकष र उपाधयकष तथा नगरपावलकाका परमख र उपपरमख रहको वनिािक मणडलदवारा सङघीय काननबमोवजम परदरसभाका सदसय, गाउौपावलकाका अधयकष र उपाधयकष तथा नगरपावलकाका परमख र उपपरमखको

रोजगारी िा सामावजक सरकषा जसता करा अपाङगता भएका वयवततहरका आधारभत करा हन भनन गवरएको छ ।

नपालको सविधान (२०७२) आउनभनतदा अगावड अपाङगता भएका वयवततहरको राजनीवतक अवधकारलाई सविधान र काननमा ससथागत गवरएको वथएन । तयसका कारणल गदा अपाङगता भएका वयवततहरको राजनीवतक सहभावगताको अिसथा वनक कमजोर रहको वथयो ।

गणतावनतरक नपालको सविधानल अपाङगता भएका वयवततहरको राजनीवतक अवधकारलाई ससथागत गरको छ । यस धारा ८४ (३) को वयिसथाल अब दलहर अपाङता भएका वयवततहरलाई िनािमा उममदिार बनाउन बाधय हनछन । यो वयिसथाल नपालको सिधावनक इवतहासमा अपाङगता भएका वयवततहरको राजनीवतक अवधकारलाई मलपरिाहीकरण गरको छ । अब यो अवधकार परयोग गनश हरक दलमा आबदध अपाङता भएका वयवततहर सवकरयरपमा लागन अपवरहायश रहको छ ।

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

२३

मतको भार फरक हनगरी परतयक परदरबाि कमतीमा तीन जना मवहला, एक जना दवलत र एक जना अपाङगता भएका वयवतत िा अलपसङखयकसवहत आठ जना गरी वनिावित छपनन जना ।

वयाखयातमक विपपणी

यो सविधानल कनतदरमा परवतवनवधसभा र रावरियसभा गरी दई ििा सदनको पवरकलपना गरको छ । यसरी रावरियसभामा परवतवनवधति गनश/गराउनका लावग ५६ वसिको वयिसथा गरको छ । यी ५६ वसिमधय परतयक परदरबाि १ जना अपाङगता भएको वयवतत िा अलपसङखयकसवहत ८ जना वनिािन गन भनन उललख गवरएको छ । यो अवधकारलाई हदा १ जना अपाङगता भएका वयवततल रावरियसभामा परवतवनवधति गन वयिसथा दवखनतछ ।

सरसरती हदा रावरियसभामा १ जनामार अपाङता भएका वयवततको सहभावगता हन जसतो दवखनतछ । सविधानल गरको बाधयातमक वयिसथा १ जनामार भए पवन हरक राजनीवतक दलमा वकरयारील अपाङगता भएका वयवततहर सवकरयरपमा लागर हरक दलमा कडा परिी (लवबङ) गन हो भन ८ जनाभनतदा बढी न रावरियसभामा सहभागी हन अिसर रहको छ । तयसल, यो रावरियसभामा १ जनाभनतदा बढी वसि वलनका लावग दलमा आबदध अपाङगता भएका वयवततहरको वकरयारीलतामा भरपछश ।

२४ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

भाग - १४

परदर वयिसथावपका

धारा १७६ : परदिसभाको गठन धारा १७६ को उपधारा ६ मा भएको वयिसथा

समानपावतक वनिािन परणालीबमोवजम हन परदरसभाको वनिािनका लावग राजनीवतक दलल उममदिारी वददा जनसङखयाको आधारमा मवहला, दवलत, आवदिासी जनजावत, खस आयश, मधरी, थार, मवसलम, वपछवडएको कषर, अलपसङखयक समदायसमतबाि बनतदसिीका आधारमा परवतवनवधति हन वयिसथा सङघीय काननबमोवजम हनछ । तयसरी उममदिारी वददा समबवनतधत परदरको भ गोवलक सनततलनलाई समत धयान वदनपनछ ।

धारा १७६ को उपधारा ७ मा भएको वयिसथा

उपधारा (६) बमोवजम राजनीवतक दलल उममदिारी वददा अपाङगता भएका वयवततको समत परवतवनवधति हन वयिसथा गनशपनछ ।

वयाखयातमक विपपणी

धारा १७६ को उपधारा ६ मा परदरसभा गठन गदा समानपावतक वनिािन परणाली अवनिायश अपनाउनपन हनतछ । तयसतो समानपावतक वनिािन परणालीबमोवजम हन परदरसभाको वनिािनका लावग राजनीवतक दलल उममदिारी वददा जनसङखयाको आधारमा मवहला, दवलत, आवदिासी जनजावत, खस आयश, मधरी, थार, मवसलम, वपछवडएको कषरसमतबाि बनतदसिीका आधारमा परवतवनवधति गराउन वयिसथा सङघीय काननबमोवजम हनछ । तयसरी उममदिारी वददा समबवनतधत परदरको भ गोवलक सनततलनलाई समत धयान वदनपनछ ।

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

२५

मावथ उललवखत िगशहरबाि दलहरल बनतदसिीमा उममदिारी वददा अपाङगता भएका वयवततहरको परवतवनवधति हन वयिसथा गनशपनछ भवनएको छ । यो अवधकार परयोग गनशका लावग यस कषरका अवभयनतताहरल वनिािनसमबनतधी कानन वनमाण हौदा होस िा अनतय वनिािनसमबनतधी वनयमािली िा विवनयमािली बनाउौदा होस, यस वयिसथा अनसार अपाङगताको सिाल समािर गराउन वनरनततर िकालत गनशपन दवखनतछ ।

२६ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

भाग - २७

अनतय आयोगहर

धारा २५८ : राविय समाविी आयोग धारा २५८ को उपधारा ६ मा भएको वयिसथा

दहायको योगयता भएको वयवतत रावरिय समािरी आयोगको अधयकष िा सदसय पदमा वनयवतत हन योगय हनछ ।

क) कमतीमा १० िरश सामावजक समािरीकरण, अपाङगता भएका वयवतत, अलपसङखयक एि सीमानततकत समदाय तथा वपछवडएको कषर र िगशको हक वहत िा विकास िा मानि अवधकारको कषरमा महतिपणश योगदान पर याएको,

ख) अधयकषको हकमा मानतयता परापत वि‍िविदयालयबाि सनातक उपावध हावसल गरको,

ग) पतावलस िरश परा गरको,

घ) वनयवतत हौदाको बखत कन पवन राजनीवतक दलको सदसय नरहको,

ङ) उच ि नवतक िवरर भएको ।

धारा २५९ : राविय समाविी आयोगको काम, कततवय र अलधकार खस आयश, वपछडा िगश, अपाङगता भएका वयवतत, जयरठ नागवरक, शरवमक, वकसान, अलपसङखयक एि सीमानततकत समदाय तथा वपछवडएको िगश र कणाली तथा आवथशकरपल विपनन िगशलगायतका समदायको हक अवधकारको सरकषणका लावग अधययन, अनसनतधान गन ।

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

२७

खणड (क) मा उललवखत समदाय, िगश र कषरको समािरीकरणका लावग नपाल सरकारल अिलमबन गरको नीवत तथा काननको कायानतियनको अिसथाको अधययन गरी सधारका लावग नपाल सरकारलाई सझाि वदन ।

खणड (क) मा उललवखत समदाय, िगश र कषरको राजय सयनतरमा उवित परवतवनवधति भए/नभएको अधययन गरी तयसतो समदाय, िगश र कषरको परवतवनवधतिको लावग गवरएको विरर वयिसथाको पनरािलोकन गनश नपाल सरकारलाई सझाि वदन ।

खणड (क) मा उललवखत समदाय, िगश र कषरको सरकषण, सरततीकरण र विकास सनततोरजनक भए/नभएको अधययन गरी भविरयमा अिलमबन गनशपन नीवतको समबनतधमा नपाल सरकारसमकष वसफावरस गन ।

वयाखयातमक विपपणी

यस धारामा समािरी आयोगको पवरकलपना गवरएको छ । यसरी समािरी आयोग गठन गदा अधयकष िा सदसय अपाङगता भएका वयवततहरको समदायबाि पवन ियन गनश सवकन करा उललख गवरएको छ ।

२८ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

(धारा ५७ को उपधारा (४), धारा २१४ को उपधारा (२), धारा २२१ को उपधारा (२) र धारा २२६ को उपधारा (१) सग समबशनधत)

सथानीय तहको अलधकारको सचीको करमसङखया १६ मा भएको वयवसथा जरठ नागवरक, अपाङगता भएका वयवतत र अरततहरको वयिसथापन

अनसिी - ८

वयाखयातमक विपपणी

सथानीय तहमा रहका सथानीय वनकायहरल काम गदा यो सविधान अनसार जयरठ नागवरक, अपाङगता भएका वयवतत र अरततहरको वयिसथापन सथानीय वनकायहरल गनशपदशछ भवनएको छ । तयाङक सङकलन, वरकषा, सिासय, रोजागरी र सामावजक सरकषाको सिाल यसमा आकवरशत हन आउौछ ।

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

२९

सविधान कायानतियन गनश सरोकारिालाहरको भवमका र दावयति

सविधान मल कानन हो । यसल राजयको रासन वयिसथालाई वनदरन गछश । सविधान जवत न रामरो बन पवन तयसमा गवरएका वयिसथा कायानतियन गनश ऐन, वनयमािली, नीवत, वनयम र वनदवरका बननपदशछ । सविधानमा भएका कराहर सविधान कायानतियन गन दसतािजहरमा परनन भन सविधानमा भएका अवधकारहर हकिालाहरल परापत गनश सतदनन ।

सविधान वनमाणपवछ अवहल सविधान कायानतियन गनश/गराउन विवभनन वकवसमका कानन वनमाणका करममा रहका छन । ती कानन अपाङगतामरी बनाउन अब सरोकारिालाहर कविबदध भएर काम गनशपन हनतछ । भोवलका वदनमा कनतदरीयसतरमा मार नभई परदरसतरीय विधान कानन बननछन । यी सब कानन र नीवत वनयमलाई अपाङगतामरी बनाउन सब सरोकारिाला लागन अपवरहायश हन आउौछ।

३० नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

नोि :

नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

३१

नोि :

३२ नपालको सविधान (२०७२) ल अपाङगता भएका वयवततहरका हकमा गरका वयिसथा (वयाखयातमक विपपणीसवहत)

नोि :