ขีดจ ากัดของ สทก. ต่อการด รงชีพา...

ขดจ�ากดของ สทก. ตอการด�ารงชพ

และการปรบตวของเกษตรกรในเขตปา

สรนทร อนพรม คณะวนศาสตร

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

บทความ

วารสารสงคมวทยามานษยวทยา 33(1): มกราคม - มถนายน 2557

82 สรนทร อนพรม

abstract

This article highlights the relationships between

national land land rights system and the livelihoods of farmers,

focusing on the case of the Royal Forest Department (RFD)’s

National Forest Land Allotment project (Sor Tor Kor: STK).

STK can be seen as an institutional initiation that aims to

solve the conflicts between the State and local communities

by allocating qualified petitioners with usufructuary rights on

reserved forest land. Although the STK implementation has

helped reduce tension between the two parties, I argue that

the underlying concept of STK indeed reflects the officials’

distrustfulness on local people, which in relation to their

poverty, are seen as the encroachers and destroyers of the

“national” forests. In addition, the STK has become a new

constraint of local livelihoods and the adaptation of farmers

in reserved forest areas.

keywordsfarmers, forests, land rights, livelihoods

The

Impl

icat

ions

of N

atio

nal F

ores

t Lan

d A

llott

men

t Pro

ject

(STK

) on

Loca

l Liv

elih

oods

and

the

Ada

ptat

ion

of F

arm

ers

in R

eser

ved

Fore

st A

rea

Surin

Onp

rom

Fa

culty

of F

ores

try, K

aset

sart

Univ

ersit

y

83ขดจำ�กดของ สทก. ตอก�รดำ�รงชพและก�รปรบตวของเกษตรกรในเขตป�

บทคดยอ

บทความชนนตองการชใหเหนถงความสมพนธระหวางระบบสทธในทดน

กบการด�ารงชพของเกษตรกรซงศกษาเฉพาะกรณโครงการ สทก. ของกรมปาไม

ซงเปนกลไกเชงสถาบนทภาครฐพฒนาขนมาเพอมอบ “สทธท�ากน” ใหแก

เกษตรกรในเขตปาใหสามารถอยอาศยและท�ากนตอไปในเขตปรบปรงปาสงวน

แหงชาตโดยถกตองตามกฎหมาย โดยทดนดงกลาวสามารถตกทอดไปถง

ทายาทได แตหามซอ-ขาย บทความโตแยงวา การทรฐมอบเพยงสทธท�ากนให

แกเกษตรกร แตละเลยหรอมองขามประเดนเรองสทธความเปนเจาของทดน

สทก. นอกจากจะตอกย�าถงความไมไววางใจของรฐไทยทมตอคนทองถนและ

ความยากจนของพวกเขา ซงมกจะถกมองอยางเหมารวมในฐานะของผบกรก

และผท�าลายทรพยากรปาไมของชาตแลว สทก. ยงไดกลายมาเปนเงอนไขใหม

ตอการด�ารงชพและการปรบตวของเกษตรกรในเขตปาอกดวย

คำ�สำ�คญ

เกษตรกรในเขตปา, การถอครองทดน, การด�ารงชพ


บทนำ�:�เกษตรกรในเขตปาและปญหาการเขาถงทดน

คงจะไมมใครปฏเสธวา ทดนเปนปจจยพนฐานทมความส�าคญตอการด�ารงชพของ

เกษตรกรและคนในชนบท ทดนเปนแหลงผลตอาหาร แหลงรายได และยงเปนเกราะก�าบง

ใหแกเจาของทดนเมอเกดความผนผวนและความไมแนนอนตางๆ ในบางวฒนธรรมการ

ถอครองทดนยงแสดงถงสถานภาพและอตลกษณทางสงคมของเจาของทดนอกดวย ดงนน

หากคนในชนบทสามารถเขาถงทดนและมความมนคงในการถอครองทดน กจะชวยลดความ

เปราะบางของพวกเขาตอความยากจนและความอดอยาก และอาจเพมศกยภาพในการปรบ

ตวตอการเปลยนแปลงและความไมแนนอนตางๆ ทพวกเขาตองเผชญ อยางไรกตาม ตงแต

อดตถงปจจบน คนชนบทจ�านวนมาก โดยเฉพาะอยางยงเกษตรกรในเขตปา ตางตองเผชญ

กบปญหาความขดแยงในการใชประโยชนทดน ปญหาไรทดนท�ากน และเกษตรกรอกจ�านวน

มากยงไมสามารถเขาถงทดนอยางถกตองตามกฎหมาย ซงมมลเหตมาจากนโยบายการ

จดสรรทดนทไมเปนธรรม รวมถงนโยบายการพฒนาและการอนรกษของรฐทมกมองขาม

การด�ารงอยของชมชนทองถนเหลาน

ปญหาความขดแยงและการแยงชงทดนในเขตปาในสงคมไทยเปนปญหาเรอรงทเกด

ขนมานานกวาศตวรรษ นบตงแตรฐไทยรวมศนยอ�านาจการบรหารจดการทรพยากรปาไมไว

ทสวนกลาง อยางไรกตาม ปญหาการแยงชงทรพยากรระหวางรฐกบชมชนทองถนเรมทว

ความรนแรงและชดเจนมากขนในชวงทเรมใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท

7 เปนตนมา เนองจากในแผนฯ ฉบบนไดก�าหนดนโยบายเกยวกบการจดการทดนปาไม ซง

ก�าหนดใหตองมพนทปาอยางนอยรอยละ 40 ของพนททงหมดของประเทศ โดยแบงออก

เปนพนทปาอนรกษ รอยละ 25 และพนทปาเศรษฐกจ รอยละ 15 จากนโยบายดงกลาว

ท�าใหหนวยงานของรฐซงมหนาทและอ�านาจในการควบคมดแลพนทปาไดก�าหนดนโยบาย

และออกมาตรการตางๆ เพอรกษาและฟนฟพนทปาของประเทศใหไดตามเปาหมายท

ก�าหนดไว

เปนทนาเสยดายวานโยบายและมาตรการดานการอนรกษและฟนฟปานน มกจะ

ปฏเสธการด�ารงอยและสทธของ “ชมชนทองถน” ในการจดการและใชประโยชนทรพยากร


ปาไม ท�าใหประชาชนจ�านวนมากทอาศยอยในพนทปากลายเปน “ผบกรก” มการประมาณ

การวาในปจจบนมประชาชนมากกวา 1 ลานครอบครว (มนนธ สทธวฒนานต 2555) ทตด

อยในเขตพนทปาของรฐ ซงหนวยงานทเกยวของกไมสามารถหาแนวทางเพอแกไขปญหา

ดงกลาวอยางเปนรปธรรม ผลกระทบของการเปน “ผบกรกปา” กคอ เกษตรกรเหลานไม

สามารถอางสทธใดๆ ทางกฎหมายบนทดนทตนเองจบจองและถอครองอย ถงแมวาพวกเขา

จะอางวาไดจบจองและครอบครองทดนนนมากอนทรฐจะประกาศในผนปานนๆ เปนพนท

ปาของรฐ การไมยอมรบสทธของประชาชนในลกษณะเชนนเปนผลใหเกดความขดแยงอยาง

กวางขวาง ระหวางชมชนทอาศยอยในพนทปากบหนวยงานของรฐทท�าหนาทตามกฎหมาย

ในการคมครองและอนรกษทรพยากรปาไมของชาต

นอกจากปญหาความขดแยงในการใชประโยชนทดนปาไมแลว เกษตรกรในเขตปา

จ�านวนมากยงไรทดนท�ากน จากการศกษาของ เพมศกด มกราภรมย พบวาประเทศไทยม

เกษตรกรทไรทดนท�ากน 889,022 ราย เกษตรกรทมทดนท�ากนและไมเพยงพอ 517,263

ราย เกษตรกรมทดนท�ากนแตไมมเอกสารสทธ 811,279 ราย และมเกษตรกรท�ากนใน

ทดนของรฐ 1.15 ลานราย ในพนท 21 ลานไร (เพมศกด มกราภรมย 2554) ในขณะ

เดยวกน มการศกษาทระบชดเจนวาทดนในประเทศไทยรอยละ 90 ถอครองโดยคนเพยง

รอยละ 10 ของประเทศ โดยครวเรอนในภาคการเกษตรมากกวารอยละ 40 ถอครองทดน

นอยกวา 10 ไร และมทดนรกรางวางเปลาถง 48 ลานไร (มนนธ สทธวฒนานต 2555)

จากตวเลขดงกลาวแสดงใหเหนถงปญหาการกระจกตวของการถอครองทดนในประเทศไทย

โดยทดนสวนใหญอยในมอและครอบครองโดยคนสวนนอย

ในระยะเวลาทผานมา กรมปาไมและหนวยงานทรบผดชอบกบการบรหารจดการ

ทรพยากรปาไมพยายามหาทางออกของปญหาคนในเขตปา โดยรวมมอกบหนวยงานของรฐ

หลายหนวยงานในหลายๆ ดาน เชน หนวยงานดานความมนคงของชาต หนวยงานดานการ

พฒนาสงคม และหนวยงานดานพฒนาโครงสรางพนฐาน เพอด�าเนนโครงการจดสรรและ

จดระเบยบชมชนทอาศยอยอยางกระจดกระจายในเขตปาใหมาอยรวมกนเปนชมชน เชน

โครงการจดสรรทดนท�ากนในเขตปา หรอ คจก. การจดสรรทดนเพอเกษตรกรรม หรอ สปก.

การจดตงนคมพฒนาตนเอง และหมบานปาไม เปนตน ซงมาตรการของรฐในการจดการ


ปญหาความขดแยงจากการใชประโยชนทดนปาไมทผานมาจะเนน “การควบคม” และ “จด

ระเบยบชมชน” แตไมเนนการจดสรร “สทธ” ในทดนแตอยางใด โครงการ สทก. ซงกรม

ปาไมไดด�าเนนงานมาตงแตป พ.ศ. 2522 เปนอกหนงพยายามของรฐไทยในการแกไขปญหา

การถอครองทดนปาไมอยางไมถกตองตามกฎหมาย โดยชวยเหลอราษฎรทมความจ�าเปน

ในการครองชพใหสามารถเขาท�ากนในเขตปาสงวนแหงชาตไดโดยไมเดอดรอนและมทอย

เปนหลกแหลงตามทกฎหมายบญญต เกษตรกรทไดรบสทธท�ากนในเขตปาสงวนแหงชาต

จะไดรบหนงสออนญาต “สทก.” มอายการอนญาต 5 ป เงอนไขส�าคญของหนงสออนญาต

สทก. คอ หามซอ-ขายทดน แตสามารถตกทอดเปนมรดกได นอกจากน กรมปาไมยงได

ก�าหนดเงอนไขในเรองการใชประโยชนทดน สทก. โดยเกษตรกรตองท�าประโยชนตดตอกน

2 ป หากไมปฏบตตามเงอนไขดงกลาวจะถกเพกถอนสทธท�ากน

บทความชนนตองการชใหเหนถงขอจ�ากดของการจดสรรสทธในทดนท�ากนในรปแบบ

สทก. ตอการปรบตวและการด�ารงชพของเกษตรกรในเขตปา ค�าถามหลกของบทความชนน

คอการให “สทธท�ากน” นนเพยงพอและเออตอการด�ารงชพของเกษตรกรในเขตปาภายใต

กระแสการเปลยนแปลงทงทางดานเศรษฐกจ สงคม การเมอง และสงแวดลอมหรอไม เพอ

ทจะตอบค�าถามดงกลาว ผเขยนไดศกษาและวเคราะหเอกสารทเกยวของกบโครงการ สทก.

ทรบผดชอบโดยกรมปาไม นอกจากน ผเขยนไดเขาพนทและสมภาษณชาวบานหมบาน

บารม ต�าบลสมเดจเจรญ อ�าเภอหนองปรอ จงหวดกาญจนบร ซงเปนหมบานในเขตปาสงวน

แหงชาต และชาวบานไดรบมอบหนงสออนญาต สทก. จากกรมปาไม เพอใหสามารถอยอาศย

และท�ากนในเขตปาไดอยางถกตองตามกฎหมาย

การน�าเสนอเนอหาของบทความชนนจะแบงออกเปน 4 ตอน หลงจากบทน�า จะกลาว

ถงความเปนมาและพฒนาการของ สทก. พรอมทงระเบยบและหลกเกณฑของการอนญาต

ซงจะท�าใหเขาใจถงแนวคดและความเชอของรฐทอยเบองหลงวาทกรรม “สทธท�ากน” จาก

นนจะน�าเสนอกรณศกษาบานบารมซงเปนพนทของโครงการ สทก. โดยพยายามชใหเหน

ความสมพนธระหวางการไดรบสทธท�ากนในทดนกบการด�ารงชพและความสามารถในการ

ปรบตวของเกษตรกร และสดทายเปนบทสรป


สทก.:�การจดสรรสทธถอครองทดนในเขตปาเพอการยงชพ�

...ท�าอยางไรส�าหรบใหคนทอยในปาสงวนสามารถทจะท�ากนไดโดยถกตองตาม

กฎหมาย แลวกไมผดระเบยบของทางราชการ ไมท�าใหปาสงวนแหงชาตนพงลงไป

มากกวาทเปนอย สทก. นเกดขนเมอประมาณ 10 วนน เกดขนทบานหวยตอง

อ�าเภอสนปาตอง จงหวดเชยงใหมนเอง คอเราไปหลายแหง จากแมแจมแลวเขาไป

ในเขตสนปาตอง กมชาวบานหวยตองมาขอ นส.3 ผวาบอกวาไมไหว พวกนถาให

นส.3 ทหลงปากพงถลมหมด ใชไมได กมาคดวาถกตองเพราะวาถาใหไป เขาก

ขาย เสรจแลวเขากบกเขาไปอก กขายสทธตอไป แมจะไมม นส.3 กยงขายสทธ ทผ

วาฯ วาอยางนน กตองหาวธแกไข

(พระบรมราโชวาท พระราชทานในวนปดการสมมนา

“การพฒนาการเกษตรภาคเหนอ”

ณ ส�านกงานเกษตรภาคเหนอ จงหวดเชยงใหม 26 กมภาพนธ พ.ศ. 2524)

การใหสทธท�ากน หรอทรจกกนในนาม สทก. เปนความพยายามของกรมปาไมทจะ

แกไขปญหาของชาวบานทตดอยในเขตปาซงสวนหนงเปนผลมาจากนโยบายการประกาศเขต

ปาของรฐ หลกการส�าคญของ สทก. กคอ การชวยเหลอราษฎรทจบจองและถอครองทดน

ปาไมอยางผดกฎหมาย หรอทรฐเรยกวา “ผบกรกปา” ใหมทดนท�ากนและทอยอาศยเปน

หลกแหลงและไมขดตอกฎหมายปาไม อกทงเพอชวยเหลอราษฎรทมความจ�าเปนในการ

ครองชพใหสามารถเขาท�ากนในเขตปาสงวนแหงชาตไดโดยไมเดอดรอน โดยเปาหมาย

สงสดของการใหสทธท�ากน หรอ สทก. กคอ การปองกนไมใหราษฎรทอาศยกระจดกระจาย

ในเขตปาเขาไปบกรกและท�าลายปาเพมขนอก (กรมปาไม 2535) ดงจะเหนไดจากพระบรม

ราโชวาทของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทน�าเสนอขางตน หากมองอยางผวเผนการจดสรร

สทธท�ากนใหกบเกษตรกรในเขตปาในรปของ สทก. จะชวยเปลยนสถานภาพของเกษตรกร

จาก “ผบกรกปา” มาเปนเกษตรกรทท�ามาหากนในทดนปาไมของรฐอยางถกตองตาม

กฎหมาย ซงนาจะเปนวธการทเหมาะสมเพอน�าไปสการแกไขปญหาความขดแยงในการใช


ประโยชนทดนและปญหาไรทดนท�ากนของเกษตรกรในเขตปา อยางไรกด เมอมองอยาง

พนจพเคราะหจะพบวา การจดสรรสทธท�ากนในรปของ สทก. มระเบยบและกฎเกณฑตางๆ ท

รฐก�าหนดขนเพอควบคมการใชประโยชนทดนของเกษตรกรในพนทเปาหมาย ดงนน เนอหา

ในสวนนตองการชใหเหนถงแนวคดและพฒนาการของ สทก. รวมถงระเบยบและกฎเกณฑ

ตางๆ ทมาพรอมกบการใหสทธท�ากนในเขตปากบเกษตรกร

การจดสรรสทธท�ากนในเขตทดนปาไมในรปแบบ สทก. เกดขนเมอประมาณสาม

ทศวรรษทผานมา (กรมปาไม 2535) ยอนไปในป พ.ศ. 2522 คณะรฐมนตรไดมมตให

ด�าเนนการชวยเหลอราษฎรท “บกรก” อยในปาสงวนแหงชาตใหไดรบอนญาตโดยชอบดวย

กฎหมาย เพอใหมทท�ากนเปนหลกแหลงไมไปบกรกแผวถางปาอกตอไป โดยกระทรวง

เกษตรและสหกรณการเกษตรไดสงการใหกรมปาไม (ณ ขณะนน กรมปาไมสงกดกระทรวง

เกษตรฯ) ใหด�าเนนการตามมตคณะรฐมนตรในการจดสรรทดนใหแกราษฎรในเขตปาโดย

การน�าพนทปาสงวนแหงชาตทเสอมโทรมมาจดสรร ทงน ในการด�าเนนจดสรรทดนท�ากน

นนควรออกใหเปน “ใบสญญารบรองสทธท�ากน (สทก.)” และกรมปาไมไดเรมด�าเนนการ

มอบหนงสออนญาต สทก. ในเขตปาสงวนแหงชาตมาตงแตป พ.ศ. 2525 หรอประมาณ 3

ป หลงจากทมมตคณะรฐมนตร

อยางไรกตาม การด�าเนนโครงการ สทก. ตองหยดชะงกไปในชวงปลายทศวรรษ 2530

เนองดวยนโยบายของรฐบาลในขณะนนตองการใหมการมอบเอกสาร ส.ป.ก. 4-011 แทน

เอกสาร สทก. อยางไรกด ในเดอนมถนายน พ.ศ. 2555 รฐมนโยบายทจะออกหนงสอ

อนญาต สทก. ใหกบเกษตรกรในเขตปาอกครงหนง โดยปลดกระทรวงทรพยากรธรรมชาต

และสงแวดลอม และผบรหารกรมปาไมไดใหสมภาษณกบหนงสอพมพ The Nation

(Pongphon Sarnsamak 2012) เกยวกบการโครงการของกระทรวงฯ ทจะอนญาตให

เกษตรกรทวประเทศกวา 450,000 ราย ทจบจองทดนในเขตปาสงวนแหงชาต สามารถอย

1 ส.ป.ก.4-01 คอ เอกสารสทธใหประชาชนเขาท�าประโยชนในเขตปฏรปทดน หนวยงานหลกท

รบผดชอบการออกเอกสารสทธ ส.ป.ก. 4-01 คอ ส�านกงานการปฏรปทดนเพอเกษตรกรรม (กรมปาไม

2535).


อาศยและท�ามาหากนในพนทนนๆ ตอไป โดยจะมกระบวนการตรวจสอบรบรองสทธและออก

หนงสออนญาตท�ากนใหกบเกษตรกรเหลาน ค�าสมภาษณดงกลาวถอเปนการคนชพใหกบ

โครงการจดการทรพยากรทดนและปาไมของกรมปาไม หรอเรยกสนๆ วา “โครงการ สทก.”

ทงน การฟนคนชพของโครงการ สทก. สวนหนงสบเนองมาจากมตคณะรฐมนตร เมอ

วนท 16 กนยายน พ.ศ. 2540 และ 30 มถนายน พ.ศ. 2541 ก�าหนดใหกรมปาไมด�าเนนการ

ตามแผนการจดการทรพยากรทดนและปาไมระดบพนท โดยใหท�าการส�ารวจพนททมราษฎร

ครอบครองอยอาศยท�ากนในพนทปาสงวนแหงชาตทวประเทศ และขนทะเบยนผถอครองพนท

ปาไมเพอน�ามาใชเปนฐานขอมลประกอบการบรหารจดการทดนของรฐ เพอแกไขปญหาทดน

ในพนทปาไมเพอการอนรกษและการพฒนาอยางยงยน กรมปาไมไดสนองตอบมตคณะ

รฐมนตรดงกลาวขางตนโดยด�าเนนการส�ารวจการถอครองพนทปาไมทวประเทศดวยการ

ใชแนวทางการด�าเนนการตามมาตรา 16 ทว แหงพระราชบญญตปาสงวนแหงชาต พ.ศ.

2507 ในการแกไขปญหาความเดอดรอนของราษฎรทครอบครองและใชประโยชนทดนใน

พนทปาสงวนแหงชาต

ขอมลจากหนงสอ ปาไมเพอการศกษา ทตพมพเมอ พ.ศ. 2555 ระบวานบตงแตเรม

ด�าเนนโครงการในป พ.ศ. 2525 กรมปาไมไดมอบหนงสออนญาต สทก. ใหกบเกษตรกร

ในเขตปาไปแลวทงสน 4,000 ราย รวมพนทประมาณ 30,000 ไร (กรมปาไม 2555) และ

มเปาหมายทจะมอบหนงสออนญาตใหกบเกษตรกรในเขตปาสงวนแหงชาตอก 600,000 ราย

(Pongphon Sarnsamak 2012)

กระบวนการและวธการออกหนงสออนญาต สทก. ของกรมปาไมนน จะแบงออกเปน

2 ขนตอนหลกๆ ไดแก ขนตอนแรก การประกาศเขตปรบปรงปาสงวนแหงชาต โดยกจกรรม

หลกๆ ในขนตอนน คอ กรมปาไมจะสงเจาหนาทออกไปเดนส�ารวจในเขตปาสงวนแหงชาต

ทมราษฎรอาศยอยวามพนทใดทยงคงมสภาพปาอดมสมบรณ มพนทใดทควรสงวนรกษาไว

มพนททหมดสภาพปาไปแลวหรอมลกษณะเสอมโทรมจ�านวนเทาใด จากนนจงจดท�าแผนท

เพอน�าเสนอตอกระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม หลงจากรฐมนตรฯ ลงนามแลว

จะด�าเนนการใน ขนตอนทสอง คอ การส�ารวจพนทและตรวจสอบรบรองสทธท�ากนของราษฎร

ซงในขนตอนนจะมกจกรรมประกอบดวย การประชมชแจงใหราษฎรในพนททราบถงหลกเกณฑ


ตางๆ ในการใหสทธท�ากน ประชาสมพนธใหราษฎรผทครอบครองพนทในเขตปรบปรง

ปาสงวนแหงชาตมายนค�าขอมสทธท�ากน จากนนเจาหนาทจะนดหมายกบราษฎรเพอเดน

ส�ารวจการถอครองและตรวจสอบสภาพพนท หากถกตองตามหลกเกณฑและขอก�าหนด

เกยวกบพนท กจะท�าการรงวดขอบเขตแปลงทดนพรอมกบฝงหลกเขตแสดงแนวแปลงทดน

ทจะใหสทธท�ากนไวดวย

ผเขยนตงขอสงเกตวา การก�าหนดลกษณะพนททจะอนญาตใหเกษตรกรมสทธท�า

กนนนพจารณาจากลกษณะทางกายภาพของพนทโดยไมมการน�าปจจยทางดานเศรษฐกจ

สงคม และวฒนธรรมของทองถนเขามารวมพจารณา ซงเปนการก�าหนดจากมมมองของ

เจาหนาทและนกวชาการทอยหางไกลจากพนทจรง ขาดการมสวนรวมของประชาชนและชมชน

ทองถน ผลกระทบทเกดขนคอ แนวทางการก�าหนดลกษณะของพนททจะอนญาตใหมสทธ

ท�ากนดงกลาวท�าใหทดนท�ากนของเกษตรกรบนทสง โดยเฉพาะกลมชนเผา “ตกเกณฑ” ท

กรมปาไมก�าหนดขน เพราะพนทท�ากนสวนใหญของพวกเขาอยบนภเขาและมความลาดชน

สง ซงเจาหนาทปาไมมองวามความเปราะบางตอการกดเซาะพงทลายของหนาดนและ

เปราะบางทางระบบนเวศ ท�าใหเกษตรกรบนทสงจ�านวนมากไมเขาขายทจะไดรบหนงสอ

อนญาต สทก. โดยทางออกของรฐตอพนททครอบครองโดยเกษตรกรแตตกเกณฑไมเปนไป

ตามระเบยบของการออกหนงสออนญาต สทก. กคอ รฐอนโลมใหเกษตรกรท�ากนในพนท

นนๆ ไดอยางตอเนองและก�าหนดพนทดงกลาวใหเปน “เขตควบคม” โดยมเงอนไขวา

เกษตรกรตองไมขยายพนทท�ากนออกนอกเขตควบคมน

หนงสออนญาต สทก. ทมอบใหเกษตรกรนนจะลงนามอนญาตโดยผวาราชการ

จงหวดแหงทองททปาสงวนแหงชาตนนตงอย โดยกรมปาไมไดแบงประเภทของหนงสอ สทก.

ออกเปน 3 แบบ ไดแก แบบท 1 เรยกวา สทก. 1 ก เปนหนงสออนญาตทออกใหครงแรก

มอายการอนญาต 5 ป แบบท 2 เรยกวา สทก. 2 ก เปนหนงสออนญาตทออกใหส�าหรบผท

ไดรบ สทก. 1 ก มาแลวไมนอยกวา 5 ป และปฏบตถกตองตามเงอนไข ซงกรมปาไมจะ

ออกหนงสอฉบบนใหเพอมสทธท�ากนในทดนเดมตอไปโดยจะมการเรยกเกบหนงสอ สทก.

1 ก ทงน สทก. 2 ก มอายการอนญาต 5 ป เชนเดยวกบแบบแรก แตเกษตรกรตองช�าระ

คาธรรมเนยมหนงสออนญาตในอตราไรละ 20 บาท ตอหนงคราวอนญาต และเมอครบ


ก�าหนดการอนญาตกจะมการพจารณาตออายให ซงทง สทก. 1 ก และ สทก. 2 ก เกษตรกร

จะไดรบอนญาตใหครอบครองทดนตามทครอบครองจรง แตไมเกน 20 ไรตอครอบครว

สวนแบบท 3 เรยกวา สทก. 1 ข ซงเปนหนงสออนญาตทออกใหท�าการปลกปาหรอไมยนตน

ภายในเขตปรบปรงปาสงวนแหงชาต พดแบบตรงไปตรงมากคอ เปนหนงสอทออกใหแก

ราษฎรทไดรบหนงสออนญาตแบบท 1 และแบบท 2 ทครอบครองพนทเกนกวา 20 ไร และ

มความประสงคจะปลกปาหรอไมยนตนในทดนสวนทเกนดงกลาว โดยกรมปาไมจะอนญาต

ไมเกน 35 ไรตอครอบครว มอายการอนญาตคราวละ 10 ป และตองช�าระคาธรรมเนยม

หนงสออนญาตในอตราไรละ 20 บาท โดยมเงอนไขวาเกษตรกรตองปลกปาหรอไมยนตน

ไมนอยกวาไรละ 25 ตน และเมอครบก�าหนดเวลาการอนญาตกสามารถขอตออายได

จะเหนไดวา สทก. เปนกลไกเชงสถาบนทภาครฐพฒนาขนมาเพอจดสรรสทธในทดน

ใหแกเกษตรกรในเขตปาเพอใหสามารถอยอาศยและท�ากนตอไปในเขตปาสงวนแหงชาต

โดยถกตองตามกฎหมาย ซงสทธท�ากนดงกลาวสามารถตกทอดไปถงทายาทได นอกจากน

เกษตรกรสามารถขออนญาตน�าไมทไดปลกขนภายในทดนทไดรบอนญาตไปใชประโยชน

และยงสามารถขอรบการสนบสนนเงนทนในรปแบบของสนเชอ เพอพฒนาการเกษตรจาก

ธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณการเกษตร (ธ.ก.ส.) ตามโครงการทกรมปาไมกบทาง

ธนาคารฯ ไดรวมมอพฒนาขน นอกจากน สทก. กไดก�าหนดเงอนไขตางๆ ทเกษตรกรผได

รบหนงสออนญาตแบบตางๆ ตองปฏบตตาม ไมเชนนนแลวอาจถกเพกถอนสทธท�ากนได

เงอนไขทส�าคญของ สทก. ประกอบดวย 1) หามซอ-ขายทดน สทก. 2) หามละทง

ไมท�าประโยชน หรอไมอยอาศยในทดนทไดรบ สทก. และไมสามารถใหบคคลอนนอกจาก

บคคลในครอบครวเขาท�าประโยชนในทดน สทก. และ 3) ใหความรวมมอกบพนกงาน

เจาหนาททมาขอตรวจสอบการปฏบตตามเงอนไขหนงสออนญาต สทก. หากพจารณา

เงอนไขตางๆ เหลานเราสามารถมองเหนเจตนารมณทดของรฐทตองการลดแรงกดดนตอการ

สญเสยทดนในเขตปาจากการเกงก�าไรและกระบวนการกวานซอทดนของนายทน ทงน

เจาหนาทรฐมองวา การหามการซอ-ขายทดน สทก. เปนวธการทดทสดทจะปองกนทดน

หลดมอจากเกษตรกรไปอยในมอของนายทน


กลาวโดยสรป สทก. เปนการปรบกลไกเชงสถาบนทเกยวของกบทดนปาไมเพอให

เกษตรกรมสทธท�ากนและสามารถเขาถงทดนในเขตปรบปรงปาสงวนแหงชาต โดยรฐเชอ

วาหากราษฎรมทดนท�ากนเปนหลกแหลงและเพยงพอตอการยงชพของตนเองแลว พวกเขา

จะไมเขาไปบกรกท�าลายปา ในทายทสดปญหาความขดแยงและการแยงชงทดนปาไมใน

เขตปาสงวนแหงชาตกจะคอยๆ หมดไปจากประวตศาสตรของสงคมไทย อยางไรกตาม การ

จดสรรสทธท�ากนในรปแบบของ สทก. นน เกษตรกรไดรบเพยง “สทธท�ากน” กลาวคอ

สามารถอยอาศยและท�ากนในทดนทไดรบจดสรรไดอยางถกตองตามกฎหมายและถายทอด

เปนมรดกได แตไมไดเปนเจาของทดน นนคอ เกษตรกรไมสามารถขายหรอใหเชาทดน

สทก. ได ซงเปนเงอนไขและหลกเกณฑทกรมปาไมก�าหนดไว และรฐสามารถเพกถอนสทธ

ท�ากนไดหากพบวาเกษตรกรฝาฝนและไมปฏบตตามเงอนไขดงกลาว ดงนน รฐยงมอ�านาจ

เบดเสรจเดดขาดเหนอทดน สทก.

ในหวขอถดไปจะน�าเสนอใหเหนถงภาคปฏบตการของ สทก. ในระดบทองถน ซงรฐ

ไดเขาไปจดสรรสทธท�ากนใหกบเกษตรกรทจบจองและครอบครองทดนในเขตปาสงวน

แหงชาต

หมบานบารม:�กรณศกษาการจดสรรสทธทำ�กน�(สทก.)�ใหกบราษฎร

หมบานบารมเปนหมบานจดตงใหมโดยการน�าคนทอาศยอยกระจดกระจายในพนท

ปาสงวนแหงชาตมาอยรวมกน ดงนน สมาชกของหมบานจงมาจากหลากหลายพนเพเกอบ

จะครบทกจงหวดของประเทศไทย กอนป พ.ศ. 2533 ชาวบานบารมจะอาศยอยในทดนท�า

กนของตนเองซงอยในเขตปาสงวนแหงชาต ชาวบานเลาวา ในชวงแรกของการอพยพเขา

มาตงถนฐานประมาณป พ.ศ. 2520 ชาวบานจะตองซอทดนจาก “ผจบจอง” ทอพยพเขามา

กอนแลว ดงนน ชาวบานบารมไมไดเปนคนกลมแรกทเขามาบกเบกและจบจองทดนปาไมท

ใชประโยชนในปจจบน ตอมาในป พ.ศ. 2533 พระบาทสมเดจพระเจาอยหวไดพระราชทาน

พระราชด�ารใหจดหาทดนจ�านวนหนงน�ามาใชจดท�าโครงการเพอพฒนาและชวยเหลอ

ประชาชนทอาศยอยในเขตปาสงวนแหงชาตในบรเวณพนทดงกลาว และไดพระราชทานชอวา


“โครงการหวยองคตอนเนองมาจากพระราชด�าร” เมอมการจดตงโครงการหวยองคตฯ จง

ไดมการอพยพชาวบานทอยกระจดกระจายในพนทท�ากนใหมาอยอาศยในบรเวณเดยวกน

ซงเปนทตงของหมบานบารมในปจจบนน จงกลาวไดวา หมบานบารมเปนหมบานในโครงการ

พระราชด�าร ในปจจบนหมบานบารมมประชากรประมาณ 200 กวาหลงคาเรอน ชาวบาน

สวนใหญมอาชพท�าไรขาวโพด ปลกออย มนส�าประหลง และปลกผก

โครงการหวยองคตฯ ไดด�าเนนงานจดสรรทดนท�ากนใหกบชาวบานในหมบานบารม

โดยในเบองตนทางโครงการฯ ไดเวนคนทดนจากชาวบานบารมและมการจายคาชดเชยการ

เวนคนกบชาวบานไรละประมาณ 5,000 บาท จากนนทางโครงการฯ จงน�าททเวนคนนน

มาพฒนาพนทโครงการและจดสรรใหกบชาวบาน โดยครอบครวทมสมาชกในครวเรอน 5 คน

หรอนอยกวา จะไดรบการจดสรรทดนท�ากน 8 ไร สวนครวเรอนทมสมาชกมากกวา 5 คน

จะไดรบการจดสรรทดนท�ากน 16 ไร ทงน แตละครวเรอนจะไดรบการจดสรรทดนเพอเปน

ทอยอาศยครวเรอนละ 1 ไร จากการสมภาษณชาวบานพบวา กอนททางโครงการฯ จะเขามา

ด�าเนนการจดสรรทดนใหนนชาวบานบางคนมทดนจ�านวนมาก ชาวบานบางคนถอครองทดน

100 กวาไร อยางไรกตาม ชาวบานทมการถอครองทดนจ�านวนมากกจะไดรบคาชดเชยการ

เวนคน และในปจจบน ชาวบานสวนใหญครอบครองทดนครวเรอนละ 8 ไร มสวนนอยทถอ

ครองทดน 16 ไร

จะเหนไดวา ขนาดของพนทแปลงทดนทจดสรรโดยโครงการหวยองคตฯ จะแตกตางไป

จากกฎเกณฑและเงอนไขการอนญาตของกรมปาไม ทงน ตามกฎเกณฑของกรมปาไม

สามารถจดสรรทดนท�ากนใหชาวบานไดสงสดครอบครวละ 20 ไร ชาวบานเลาวา ในชวง

แรกๆ ทางโครงการสญญาวาจะจดสรรทดนใหครอบครวละ 25 ไร แตในทสดกลบไดเพยง

16 ไร ซงชาวบานเองกไมทราบเหตผลวาท�าไมจงเปนเชนนน ทงน การจดสรรทดนในชวง

แรกซงด�าเนนการโดยโครงการฯ ยงไมสามารถออกหนงสออนญาตหรอเอกสารรบรองท

เปนทางการได ดงนน ประมาณป พ.ศ. 2550 ทางโครงการฯ จงไดเชญกรมปาไมเขามาส�ารวจ

พนทเพอออกหนงสออนญาต สทก. ทงนเพราะพนทดงกลาวเปนพนทปาสงวนแหงชาต

ซงชองทางทจะเปนไปไดคอ การจดสรรสทธท�ากนในรปของ สทก.


จากการสมภาษณชาวบานหมบานบารมเมอวนท 28 สงหาคม พ.ศ. 2556 นายภาน

ภาณไพชยนต เลาวากอนการจดสรรทดนท�ากนของโครงการฯ ตนเองมทดนท�ากนประมาณ

100 ไร ในชวงนน ถงแมจะไมคอยสบายใจในการท�ามาหากนมากนกเพราะเปนพนทจบจอง

และเปนพนทปาไม แตตนเองสามารถท�าไรขาวโพด ไรมน และไรออย ซงสามารถขายไดเงน

จ�านวนมาก อยางไรกตาม ในชวงเวนคนทดนของโครงการฯ เพอน�ามาจดสรรใหกบเกษตรกร

นายภานคาดวาตนเองจะไดรบทดนท�ากนประมาณ 25 ไร ซงคดวาจะพอส�าหรบการท�ามา

หากนของครอบครว แตในทสดครอบครวของตนเองไดรบทดนท�ากนเพยง 8 ไร ซงไมเพยงพอ

ส�าหรบการสรางรายไดของครอบครว ในขณะทนายสมหมาย บญจน ผใหญบาน หมบาน

บารม เลาวาหลงจากการจดสรรทดนท�ากน ครอบครวของตนเองเสยเงนจ�านวนมากในการ

ปรบพนทท�ากนแหงใหม และพนททไดรบการจดสรรนนมเจาของเดมอางสทธและไมยอม

ใหตนเขาไปใชประโยชน ท�าใหตองมเรองรองเรยนและฟองรองกน

การจดสรรทดนและการออกหนงสออนญาต สทก. ถอเปนการรบรองสทธการใช

ประโยชนในเขตปาของชาวบานอยางเปนทางการ ชาวบานรสก “สบายใจ” มากขนทจะใช

ประโยชนทดนในเขตปา เพราะไมตองกงวลเกยวกบปญหาความขดแยงกบเจาหนาทของรฐ

แตอยางไรกตาม ชาวบานยงรสกวาทดนยงเปนของรฐ หากกรมปาไมหรอเจาหนาทจะ

เวนคนเมอไรกได และชาวบานกตองคนซงไมมหลกประกนอะไรทสามารถสรางความมนใจ

ใหกบชาวบานวาตนเองเปน “เจาของ” ทดน และจะสามารถใชประโยชนทดนไดตอไปใน

อนาคต นอกจากน ขนาดของพนทท�ากนททางโครงการฯ จดสรรใหนน ไมเพยงพอตอการ

ท�ามาหากนและสรางรายไดของสมาชกในครอบครว ทงน ชาวบานตองการมรายไดทเพม

ขนจากทดนของตนเอง แตไมสามารถขยายการผลตไดเนองจากขนาดของพนทจ�ากด ผลท

เกดขนคอ ชาวบานสวนใหญไมสามารถสรางรายไดทมากพอทจะน�าเงนสวนเกนนนไปใช

หนเดมทครอบครวของตนเองตดคางอย ท�าใหไมสามารถหลดจากการเปนหนได

อยางไรกตาม การจดสรรสทธท�ากนทดนในเขตปายงมเงอนไขและขอจ�ากดในดาน

การเขาถงแหลงทนของชาวบาน คงไมมใครปฏเสธวาการผลตของชาวบานในปจจบนตอง

พงพาปจจยการผลตจากภายนอกและตองอาศยเงนทนส�าหรบการผลตทงดานปยเคม

ยาก�าจดศตรพช และคาแรงงานทงเพอการเตรยมพนทและเกบเกยวผลผลต จากการศกษา


พบวา เงอนไขของหนงสออนญาต สทก. ท�าใหชาวบานตองหนไปพง “เถาแก” เพอการก

ยมเงนมาลงทนและประกอบอาชพมากขน ทงนเพราะวาหนงสออนญาต สทก. ไมเปดโอกาส

ใหชาวบานทไดรบการจดสรรทดนสามารถเขาถงแหลงทนของรฐได เชน ธนาคารเพอ

การเกษตรและสหกรณ (ธ.ก.ส.) ผลทเกดขนตามมากคอ การเพมความเสยงในการสญเสย

ทดนท�ากนของชาวบาน เพราะดอกเบยเงนกจากเถาแกสงกวาแหลงเงนทนของรฐ อกทง

ระยะเวลาในการผอนคนกไมยดหยนเทาแหลงกยมในระบบทเปนของรฐ อยางไรกด ใน

การศกษาครงนยงไมมการศกษาเกยวกบจ�านวนหนสน แหลงกยม ศกยภาพในการใชคนเงน

กยม และการสญเสยทดนท�ากนของชาวบานในพนท สทก. ซงเปนผลจากการทไมสามารถ

คนเงนกยมใหกบเจาของเงนกนอกระบบ

คงไมถกตองและไมเปนธรรมกบโครงการหวยองคตฯ นก หากไมกลาวถงบทบาทของ

โครงการฯ ในการสนบสนนชาวบานในพนทเปาหมายของโครงการ นบตงแตเรมด�าเนน

โครงการในตนทศวรรษ 2530 นอกจากการจดสรรทดนเพออยอาศยและมาหากนใหกบ

ชาวบานแลว ทางโครงการฯ ยงไดจดและพฒนาโครงสรางพนฐาน ทงการพฒนาแหลงน�า

เพอการเกษตรและสาธารณปโภคดานตาง ๆ เชน ถนนเขาหมบาน ระบบประปา โรงเรยน

และโรงพยาบาล เปนตน ในดานสงคมและดานเศรษฐกจ ทางโครงการฯ ไดสงเสรมให

ชาวบานท�าการเกษตรผสมผสาน สงเสรมการรวมกลมของชาวบาน มการจดหาอาชพเสรม

ใหแกราษฎรในพนท ยกตวอยางเชน การปลกผกปลอดสารพษ การสงเสรมไมผล การสงเสรม

เลยงไกไข เปนตน ทงน ทางโครงการฯ ไดประสานหนวยงานและองคกรจากภายนอกให

เขาไปด�าเนนงานในพนทโครงการ เชน กลมบรษทเจรญโภคภณฑอาหาร จ�ากด (มหาชน)

หรอ “ซพเอฟ” และการศกษานอกโรงเรยนจงหวดกาญจนบร เปนตน

อยางไรกด การใหความรและการฝกอาชพเสรมของหนวยงานเหลานดจะไมคอย

บงเกดผลตามทคาดหวงเทาไรนก สงททาทายตอการพฒนาอาชพเสรมและสรางรายไดให

กบชาวบานคอ ระบบการตลาดของผลตภณฑชมชน ค�าถามและขอสงสยของชาวบานคอ

เมอทางเจาหนาทมาสงเสรมใหพวกตนรวมกลมผลตสนคาของชมชน เชน กลมท�าน�าพรก

เมอผลตสนคาไดแลวชาวบานไมรจะน�าสนคานนไปจ�าหนายทไหน หากจะใหวางจ�าหนาย

ในชมชนกคงไมสามารถสรางรายไดเทาไรนกเพราะก�าลงซอและความตองการภายใน


ชมชนมไมมากนก จากการพดคยกบกลมชาวบานพบวา สงทพวกเขาตองการการสนบสนน

จากเจาหนาทไมใชชดความรวาจะผลตอยางไร เพราะชาวบานมความรและทกษะในการ

ท�าน�าพรก แตไมแนใจวาจะน�าน�าพรกไปขายทไหน นนคอ ชาวบานตองการใหเจาหนาท

ชวยหาตลาดของผลตภณฑชมชน และการพฒนารปแบบของสนคาชมชนใหมความนาสนใจ

มากขน

กลาวโดยสรป การจดสรรสทธในการใชประโยชนทดนในรปของ สทก. ชวยสรางความ

มนใจใหกบเกษตรกรในการเขาถงและใชประโยชนทดนของรฐมากขน อยางไรกตาม เกษตรกร

ในเขตปายงมความรสกไมมนคงเกยวกบสทธในการเขาถงทดนในระยะยาว เพราะยงไมม

หลกประกนใดๆ จากภาครฐ นอกจากน เงอนไขของหนงสออนญาต สทก. และขนาดพนท

ทจ�ากดยงเปนเงอนไขทเปนอปสรรคตอการด�ารงชพของชาวบาน ดวยเงอนไขดงกลาว ท�าให

ชาวบานในเขตปาไมสามารถหลดจากวงจรของการเปนหนสนได ดงนน ความพอเพยงของ

เกษตรกรซงเปนภาพฝนของเจาหนาท ไมสามารถเกดขนไดในชมชนอยางนอยกในหมบาน

บารมซงเปนกรณศกษาในครงน

ขดจำ�กดของ�สทก.�ตอการดำ�รงชพของเกษตรกรในเขตปา

มาถงตรงนคงไมมใครปฏเสธวาการจดสรรสทธท�ากนใหกบเกษตรกรในเขตปรบปรง

ปาสงวนแหงชาตเปนเจตนารมณทดของรฐ ทตองการชวยเหลอใหเกษตรกรทอาศยอยอยาง

กระจดกระจายในเขตปาสงวนแหงชาตไดมทท�ากนและทอยอาศยเปนหลกแหลง และ

สามารถเขาถงทดนพรอมทงใชประโยชนทดนปาไมนนอยางถกตองตามกฎหมาย ซงใน

ทายทสดแลว การจดสรรสทธท�ากนใหกบเกษตรกรในเขตปาเปนกลไกลเชงสถาบนทส�าคญ

อนน�าไปสการแกไขปญหาความขดแยงและการแยงชงทดนปาไมระหวางรฐกบชมชนทองถน

รวมถงการไรทดนท�ากนของคนยากจนอกดวย

การแกไขปญหาทดนปาไมโดยใหเกษตรกรมกรรมสทธในทดนถอเปนวธการท

เหมาะสมและสอดคลองกบบรบทของการพฒนาในยคสมยปจจบน ทงน เพอใหประชาชน


สามารถตดสนใจก�าหนดรปแบบการการด�ารงชพและใชประโยชนทดนตามทพวกเขา

ปรารถนา อกทงเพอลดบทบาทของรฐในการควบคมและก�ากบการด�ารงชพของปจเจก แต

ค�าถามใหญกคอ การใหเพยงสทธท�ากนแกเกษตรกรนนเพยงพอหรอเออตอการด�ารงชพ

ของเกษตรกรในเขตปาหรอไม? ท�าไมรฐจงไมยอมใหสทธความเจาของทดน สทก. แก

เกษตรกรในเขตปรบปรงปาสงวนแหงชาต? เนอหาในสวนนอภปรายในประเดนค�าถามดงกลาว

โดยพยายามชใหเหนวาการทกรมปาไมมอบเพยงสทธท�ากนใหแกเกษตรกร แตละเลยหรอ

มองขามประเดนเรองสทธความเปนเจาของทดน สทก. นน ไดตอกย�าถงความ “ไมไววางใจ”

ของรฐไทยทมตอคนทองถนและยทธศาสตรการด�ารงชพของพวกเขา ซงมกจะถกมองอยาง

เหมารวมในฐานะของ “ผบกรก” และ “ผท�าลาย” ทรพยากรปาไมของชาต (อานนท กาญ-

จนพนธ 2543)

เปนทแนชดวา กรรมสทธในทดน สทก. ยงเปนของรฐ ในขณะทเกษตรกรผไดรบ

อนญาตใหใชประโยชนมสถานภาพเปน “ผเชา” ทดนของรฐ แมวารฐเองจะอางวาตองการ

ชวยเหลอใหราษฎรมกรรมสทธในทดนท�ากนและทอยอาศยเปน “ของตนเอง” แตในทาง

ปฏบต รฐยงคงพยายามรกษาอ�านาจเบดเสรจเดดขาดเหนอทดนทจดสรรและอนญาตให

เกษตรกรท�ากนและใชประโยชน โดยก�าหนดใหเกษตรกรตองมาตออายการอนญาตทกๆ

5 ป และตองมการจายคาธรรมเนยมในการขอตอหนงสออนญาตในรอบทสอง นอกจากน

เกษตรกรผไดรบหนงสออนญาต สทก. ยงมหนาทอกหลายประการทตองปฏบต และเปน

เงอนไขส�าคญของการทจะมหรอไมม “สทธท�ากน” หนงในหนาทเหลานน ไดแก หามซอ-

ขาย ทดน สทก. และหามละทงไมท�าประโยชน หรอไมอยอาศยในทดนทไดรบ สทก. หาก

มการตรวจสอบพบวาเกษตรกรผไดรบหนงสออนญาต สทก. ทงทดน สทก. ไวเฉยๆ โดย

ไมท�าประโยชนตดตอกนเกน 2 ป จะถกเพกถอนสทธท�ากน

ในมมมองของรฐไทย หากเกษตรกรในเขตปาไดรบเอกสารสทธทดนทแสดงถงสทธ

ความเปนเจาของทดน พวกเขาจะพากนขายท หรอน�าเอกสารดงกลาวไปเปนหลกประกน

ส�าหรบการกเงนจากสถาบนการเงนตางๆ ซงเจาหนาทของรฐมองวา การกระท�าดงกลาว

ถอเปนเรองทสมเสยงและเปนภยคกคามตอทดนปาไม เพราะมนมโอกาสสงมากททดน

สทก. จะหลดไปอยในมอของนายทนหรอบคคลนอกชมชน สงทเจาหนาทปาไมกงวลมาก


ทสดคอ เมอทดนหลดจากการครอบครองของเกษตรกรแลว พวกเขาจะพากนไปบกเบกปา

แหงใหม ซงท�าใหวงจรการท�าลายปาเกดขนอยางตอเนองไมมวนจบสน ดงนน ในมมมอง

ของเจาหนาท วธการรกษาทดนท�ากนใหอยในมอของเกษตรกรทดทสดกคอ การหามซอ-

ขายทดน เพอใหเกษตรกรในเขตปามทดนท�ากนเพอการยงชพของตนเองและครอบครวตอไป

ในทศนะของผเขยนและบทเรยนจากหมบานบารมทเลอกมาเปนกรณศกษา การ

จ�ากดการเขาถงตลาดและทนโดยไมอนญาตใหเกษตรกรซอ-ขายทดน สทก. นน ไดสราง

เงอนไขใหมทไมเออตอการด�ารงชพและการปรบตวของเกษตรกรในเขตปา เราตองยอมรบ

ประการหนงวาในปจจบนเกษตรกรสวนใหญรวมถงเกษตรกรในเขตปาลวนท�าการผลตเพอ

ขายแทบทงสน พวกเขาตองการทนและปจจยการผลตตางๆ เพอใชในการเพาะปลกและใน

กระบวนการผลต ไมวาจะเปนเมลดพนธ ปย สารเคม หรอปจจยการผลตตางๆ ประเดนก

คอวา เมอเกษตรกรเหลานไมสามารถใชเอกสารทดนทพวกเขามส�าหรบค�าประกนการกเงน

เพอการลงทนจากสถาบนการเงนของรฐซงเปนแหลงทน “ในระบบ” พวกเขาจะหนไปพง

แหลงทน “นอกระบบ” และ “เถาแก” ในทองถน ซงในเกอบทกกรณคดดอกเบยสงกวา

สถาบนการเงนของรฐ ในสถานการณเชนน เกษตรกรในเขตปาทไดรบเอกสาร สทก. ม

โอกาสทจะเสยทดนท�ากนสงมากหากไมสามารถน�าไปเงนไปจายคนเถาแกทพวกเขากยมมา

ดงนน การหามไมใหเกษตรกรซอ-ขายทดน สทก. นอกจากสะทอนความไมวางใจของรฐ

ไทยตอคนยากจนในเขตปาแลว เงอนไขดงกลาวยงไมสอดคลองกบบรบทของชมชนทองถน

ในปจจบนทเนนการผลตเพอการคาและก�าไรมากกวาการผลตเพอการยงชพในครวเรอน

การจดสรรสทธท�ากนในรปแบบ สทก. ยงสะทอนความเชอของรฐไทยทวา “ปาคอบาน

ของตนไม” ซงปานนเปนสมบตสวนรวมของคนทงชาต การจะรกษาผลประโยชนของประเทศ

ชาตเพอใหเกดประโยชนตอสวนรวมอยางแทจรงนนตองอยภายใตการควบคมและดแลจาก

รฐ รฐมหนาทในการสงเสรมและบรหารจดการทรพยากรธรรมชาตเพอผลประโยชนของ

คนทงชาต ดงนน ในพนท สทก. เราจะพบวา กรมปาไมและหนวยงานทเกยวของไดก�าหนด

รปแบบการใชประโยชนทดนและรปแบบการด�ารงชพส�าหรบชมชนทอาศยอยในปาใน

ลกษณะทจะไมสงผลกระทบตอสมบตสวนรวมมากไปกวาน ตวอยางเชน มการสงเสรมให

เกษตรกรในเขต สทก. หนมาท�าการเพาะปลกทเนนเพอการยงชพและเปนมตรกบสงแวดลอม


มการนอมน�าแนวคดเรอง “เศรษฐกจพอเพยง” ซงเปนปรชญาของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

มาใชเปนหลกในการประกอบอาชพและใชประโยชนทดน โดยมการแบงพนทตามแนวปฏบต

ของ “ทฤษฎใหม” ซงแบงพนททไดรบจดสรรออกเปน 4 สวน ไดแก พนทสระน�า (30%)

พนทนาขาว (30%) พนทสวนและพชไร (30%) และพนทส�าหรบทอยอาศย (10%) ทงน

เจาหนาทของรฐยอมรบวา ทดนทเกษตรกรไดรบอนญาตใหใชประโยชนนนมพนทจ�ากด

ดงนน เกษตรกรในพนท สทก. ควรใชประโยชนทดนทมอยใหคมคาและหลากหลายทสด

ทงการปลกไมยนตนและพชเกษตรในพนทเดยวกนในรปแบบของ “วนเกษตร” ซงจะเปนการ

เพมรายไดถง 2 ทาง ส�าหรบพนธไมทเกษตรกรในพนทควรจะปลกนน ทางกรมปาไมได

จดท�าเปนรายการพนธไมแนะน�าซงเจาหนาทมองวาจะกอใหเกดประโยชนเปน “ไม 3 อยาง”

ตามแนวพระราชด�ารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว2 ไดแก ไมสก สะเดา ยคาลปตส สน

ประดพทธ สนทะเล ขเหลก กระถนยกษ กระถนณรงค ไผ สะเดาชาง และไมผลชนดตางๆ

อยางไรกตาม รฐมกจะมองขามพลวตและความหลากหลายในการปรบเลอก

ยทธศาสตรการด�ารงชพของชมชนทองถน (ปนแกว เหลองอรามศร 2554) จากการศกษา

พบวา เกษตรกรในเขตปาแตละครอบครวตางมรปแบบการท�ามาหากนทหลากหลายและ

ไมไดผกตดกบการประกอบอาชพเพยงอาชพเดยว เชน บางครอบครวมการท�าไร เลยงสตว

และรบจาง ทงนขนอยกบจ�านวนและการจดการแรงงานในระดบครวเรอน การใหเพอนบาน

เชาทดนท�ากนในระยะสนโดยทตวเองและสมาชกในครวเรอนออกไปรบจางในเมองกเปน

รปแบบหนงในการท�ามาหากนของชมชนในเขตปา ซงท�าใหพวกเขามรายไดเพมขน แตด

เหมอนวาเงอนไขของ สทก. ไมเออตอการปฏบตการดงกลาวของชาวบาน นอกจากน

แนวทางการใชประโยชนทดนในเขต สทก. มกจะมงเนนการผลตแบบยงชพโดยมองวาการ

ผลตเพอขายเปนภยคกคามตอทดนปาไม ดงนน เจาหนาทของรฐมกจะละเลยและมองขาม

2 ดงทบทความ “พระราชด�ารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว (ดานปาไม)” เผยแพรในเวบไซต

ส�านกโครงการพระราชด�ารและกจการพเศษ กรมปาไม ไดอางองพระราชด�ารสตอนหนงวา “การปลกปาถาจะ

ใหราษฎรมประโยชนใหเขาอยได ใหใชวธปลกไม 3 อยางแตมประโยชน 4 อยาง คอไมใชสอย ไมกนได

ไมเศรษฐกจ …. ประโยชนอยางท 4 คอ ไดระบบอนรกษดนและน�า....” ดรายละเอยดเพมเตมไดท http://

bit.ly/1CH3agZ.


การพฒนาการตลาดและการประกนราคาผลผลตใหกบเกษตรกรในพนท สทก. ประเดนก

คอ เกษตรกรในเขตปาไมไดปฏเสธรปแบบการด�ารงชพแบบพอเพยงททางเจาหนาทเสนอ

ใหกบพวกเขา แตค�าถามใหญคอ ในสภาพปจจบนพวกเขายงไมสามารถสรางรายไดเพยง

พอตอคาใชจายในการด�ารงชวตประจ�าวนของตนเองและครอบครว แลวพวกเขาจะอยอยาง

พอเพยงไดอยางไร

หากกลาวโดยสรป ตองยอมรบวาในแงหนงการใหสทธท�ากนแกเกษตรกรในเขตปา

ท�าใหพวกเขาสามารถใชประโยชนทดนไดอยางถกตองตามกฎหมาย ลดแรงปะทะและการ

เผชญหนาระหวางเจาหนาทกบคนยากจนในปา แตในอกแงหนง การใหสทธท�ากนในรปแบบ

สทก. ซงวางอยบนพนฐานของความไมไววางใจของรฐทมตอคนทองถนและความยากจน

ของพวกเขา ไดกลายมาเปนเงอนไขใหมตอการด�ารงชพและการปรบตวของเกษตรกรใน

เขตปา ซงในทายทสดแลวพวกเขาไมไดเปน “เจาของทดน” อยางแทจรง แตเปนเสมอน

“ผเชา” ทดนของรฐ การไมไดเปนเจาของทดนนนนอกจากท�าใหเกษตรกรรสกไมมนคงตอ

การครอบครองทดนในอนาคตแลว ยงท�าใหเกษตรกรในเขตปาขาดโอกาสในการใชทดน

ในฐานะทนหรอทรพยสนของตนเองเพอยกระดบฐานะทางเศรษฐกจของครวเรอนใหหลดพน

จากความยากจนเฉกเชนเกษตรกรอนๆ ทอยนอกพนทปาของรฐ

บทสงทาย:�ปญหาทดนปาไมตองแกทโครงสราง

การจดสรรสทธท�ากนในเขตปาในรปแบบ สทก. ถอเปนความพยายามของรฐในการ

ปรบเปลยนรปแบบการถอครองและกรรมสทธในทดน ถอเปนการจดการเชงสถาบนในการ

เขาถงและใชประโยชนทดนในเขตปรบปรงปาสงวนแหงชาต ทงน การใหสทธในการเขาถง

และใชประโยชนทดนในเขตปาถอเปนปจจยพนฐานตอการด�ารงชพของเกษตรกรไทย

ซงท�าใหสามารถเขาถงทดนเพอการด�ารงชพและอยอาศยในทดนอยางถกตองตามกฎหมาย

อยางไรกตาม การจดสรรสทธในทดนโดยใหเพยง “สทธท�ากน” แตไมให “สทธความเปน

เจาของ” เพอปองกนทดนไมให “หลดมอ” ไปจากเกษตรกรนนดจะไมเออตอการด�ารงชพ

ของเกษตรกรไทยในปจจบนทตองการยกระดบและขยบขยายฐานะทางเศรษฐกจของครว

เรอน และดเหมอนวา การหามไมใหเกษตรกรซอ-ขายทดน สทก. นน นอกจากจะกดกน

เกษตรกรในเขตปาในการเขาถงแหลงทน “ในระบบ” แลว เงอนไขดงกลาวยงผลกให

เกษตรกรตองหนไปพงแหลงทน “นอกระบบ” มากขน ซงอาจไปเพมความเสยงตอการสญเสย

การครอบครองทดนท�ากนของเกษตรกรใหสงขน

ผเขยนมองวา การปฏรปทดนทเออตอการด�ารงชพของเกษตรกรไทยในยคของการ

เปลยนแปลงอยางรวดเรวคอการปฏรปกรรมสทธในการเขาถงทรพยากรทดน เกษตรกร

ไทยตองเปน “เจาของทดน” เพอทพวกเขาจะไดมอ�านาจอยางเบดเสรจในการตดสนใจเพอ

การลงทนและสรางผลประโยชนจากทดนผนนน ผเขยนไมเหนดวยกบแนวคดทวา “การ

ปฏรปทดนจะตองเรมตนจากการเปลยนวธคดเกยวกบทดน” ซงกลมทสนบสนนแนวคด

ดงกลาวพยายามรณรงคใหสงคมเปลยนมมมองทมตอทดน กลาวคอ ทางกลมตองการให

เปลยนความเขาใจจากเดมทมองวาทดนเปนทรพยสนสวนตว หรอเปนสนคาเพอเกงก�าไร

ใหมองทดนเปน “ตนทนทางสงคม” เพราะเปนฐานทรพยากรทส�าคญของการเปนปจจยส

ในการด�ารงชพของมนษยชาต ผเขยนมองวา แนวคดดงกลาวโรแมนตกและไมสอดคลองกบ

สภาพการเปลยนแปลงและพลวตของเกษตรกรไทยในปจจบนดงทไดเหนจากประสบการณ

ของชาวบานบารม

ภาครฐตองยอมรบใหไดเสยกอนวา ปญหาทดนปาไมเปนปญหาเชงโครงสราง ดงนน

การแกไขปญหาทดนทยงยนตองปรบเปลยนเชงโครงสราง และตองด�าเนนมาตรการหลายๆ

มาตรการในหลายระดบไปพรอมๆ กน ทงในระดบชาตและระดบทองถน เชน การออกกฎหมาย

ใหมการเกบภาษทดนในอตรากาวหนาเพอแกไขปญหาทดนกระจกตว หรอการก�าหนดเขต

การใชประโยชนทดนและมการบงคบใชอยางจรงจง เปนตน ทงน บทความนไดพยายามช

ใหเหนวา การผลกภาระของปญหาทดนปาไมใหไปอยในความรบผดชอบของเกษตรกรใน

เขตปา โดยควบคมและจ�ากดสทธในการเขาถงทดนทพวกเขาพงจะไดรบ ไมนาจะเปนค�า

ตอบของนโยบายทน�าไปสการมสงคมสนตสขในอนาคต

101ขดจำากดของ สทก. ตอการดำารงชพและการปรบตวของเกษตรกรในเขตปา


รายการอางอง

เอกสารภาษาไทย

กรมปาไม. 2535. คมอประชาชนผไดรบ สทก. ในเขตปาสงวนแหงชาต. กรงเทพฯ: โรงพมพ

ชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จ�ากด.

กรมปาไม. 2555. ปาไมเพอการศกษา. กรงเทพฯ: ส�านกจดการปาชมชน.

เครอขายปฏรปทดนแหงประเทศไทย (คปท.) และ กลมปฏบตงานทองถนไรพรมแดน

(LocalAct). 2555. “การจดการทดนกบความเปนธรรมทางสงคม: กรณศกษา

เครอขายปฏรปทดนแหงประเทศไทย.” เอกสารประกอบการน�าเสนอผลงานวจย,

กรงเทพ, 12 กรกฎาคม.

ปนแกว เหลองอรามศร. 2554. มโนทศนการด�ารงชพ. เชยงใหม: พงษสวสดการพมพ.

อานนท กาญจนพนธ, บรรณาธการ. 2543. พลวตของชมชนในการจดการทรพยากร

กระบวนทศนและนโยบาย. กรงเทพฯ: ส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย.

เอกสารภาษาองกฤษ

Agrawal, Arun. 2008. “The Role of Local Institutions in Adaptation to Climate

Change.” Paper prepared for the Social Dimensions of Climate Change,

Social Development, The World Bank, Washington DC, March 5-6.

Allasiw, Doreen Ingosan. 2012. “Land Ownership and Sustainable Resource

Management: lessons from the protected area management of Mount

Pulag National Park, Philippines.” OIDA International Journal of Sustainable

Development 3(7): 55-60.

International Fund for Agriculture Development (IFAD). 2012. “Land Tenure

Security and Poverty Reduction.” Rome: International Fund for Agriculture

Development.

Bullard, Richard K. 2002. “Land Ownership and Sustainable Development.” Paper

presented at FIG XXII International Congress, D.C. USA, April 19-26.

เอกสารออนไลน

นธ เอยวศรวงศ. 2555. “การปฏรปทดนในระบบทนนยม.” มตชนออนไลน, 8 สงหาคม.

สบคนวนท 13 กนยายน 2556. http://www.matichon.co.th/news_detail.

php?newsid=1344237234.

เพมศกด มกราภรมย. 2554. “รวมสรางนโยบายการปฏรปทดนเพอความเปนธรรม.”

เอกสารประกอบการสมมนาโดยคณะกรรมการปฏรป ณ สถาบนวจยจฬาภรณ,

กรงเทพ, 16 มนาคม, http://www.ftawatch.org/all/news/23054.

มนนธ สทธวฒนานต. 2555. “บทวเคราะหปญหาทเกยวพนกบความเหลอมล�าหรอความ

ไมเปนธรรมในระบบเศรษฐกจไทยและแนวทางปฏรปเพอแกไขปญหา: ปญหาการ

ถอครองทดนโดยไมไดใชประโยชนและขอเสนอในการแกไขปญหาทดนของ

ประเทศไทย.” เวบไซต Asian Institute for Human Rights. สบคนวนท 13

กนยายน 2556. http://goo.gl/7hdkgu.

Pongphon Sarnsamak. 2012. “Plan would Throw Open Degraded Forest Areas to

Farming.” The Nation, June 11. Accessed September 13, 2013. http://shar.

es/1H3whJ.

สอบนทกเสยง

ประยงค ดอกล�าไย. 2556. “พลงพลเมอง ปฏรปประเทศไทย.” บนทกเสยงปาฐกถาพเศษ

ในงานสมชชาปฏรประดบชาต ครงท 3, กรงเทพ, 1 มถนายน.

103ขดจำากดของ สทก. ตอการดำารงชพและการปรบตวของเกษตรกรในเขตปา

ขีดจ ากัดของ สทก. ต่อการด รงชีพา...

Documents