ผศ.ดร.พรทพย อตชาต อ.ดร.บษรา ยงค าชา และ รศ.ดร.มาระตร เปลยนศรชย

บทท 7 ภมปญญาทองถนดานทเกยวกบเครองนงหมและแหลงทอยอาศย

0033 003 ทรพยากรธรรมชาตและภมปญญาทองถน

ALLPPT.com _ Free PowerPoint Templates, Diagrams and Charts

วตถประสงค 1. เพอใหนสตสามารถเชอมโยงความรภมปญญาทองถน

ดานเครองนงหมและแหลงทอยอาศยกบหลกการทางวทยาศาสตรได

2. เพอใหนสตสามารถยกตวอยางและอธบายการใชภมปญญาทองถนดานเครองนงหมและแหลงทอยอาศยในทองถนของตนเองได 2

7.1 ภมปญญาทองถนดานทเกยวกบเครองนงหม

3

• พชในทองถนทมเสนใยแขงแรงน ามาท าเปนผนผา

ตนปอ ตนกญชา ตนสบปะรด

หลกฐานทางโบราณคด • บานเชยง อ าเภอหนองหาน จงหวดอดรธาน พบเศษใยผา และลกกลงดนเผา

ลกกลงดนเผา

เครองใชส ารด อปกรณตางๆ ทใชทอปนดาย

ภาพท 7.2 การใชแวดนเผา ภาพท 7.1 แวดนเผา

แว

อปกรณทใชในการทอผา • อปกรณเตรยมดายยน ดายพง

1) กง ใชพนเสนดาย เพอเตรยมไจดายส าหรบฟอกและยอม

2) อก ใชพนเสนดาย เพอจดระเบยบ

กง อก

3) กระบอกไมไผ ใชส าหรบพนเสนดาย ใชแทนหลอดดาย

4) แกนกระสวย ใชส าหรบพนดายพงเปนหลอดเลกๆ

กระสวย

• 5) ไน เปนเครองมอส าหรบกรอดายเขาหลอดดาย กอนทจะน าไปใสกระสวย ตองน าไปใชรวมกบระวง มลกษณะดานหนงเปนกงลอขนาดใหญมเพลาหมนดาย มสายพานตอไปยงทอเลกๆ ทปลายอกขางหนง

• 6) หลกเปย (หลกเผย) โครงไมส าหรบเตรยมดายยน สามารถเตรยมดายยนยาว 20 - 30 เมตร (ปจจบนมหลกเปยขนาดใหญ เตรยมดายยนไดยาวกวา 100 เมตร)

7) แปรงหวดายยน

- ใชหวดายยนใหแผกระจาย และเรยงตวเปนระเบยบ

- ใชหวดายยนหลงจากลงแปง

8) อปกรณส าหรบมดหมคอ โฮงมดหม

เครองทอผาพนเมอง เรยกวา ก หรอ หกทอผา - สวนประกอบของกทอผา

อปกรณทท าใหเกดลวดลาย 1. อปกรณส าหรบผาจก ประกอบดวย

ขนเมน ไมหลาบส าหรบเกบลวดลาย

และจดแยกเสนดายยนขณะทอ

2. อปกรณส าหรบผาขตไมหลาบ ใชจดแยกดายยนขณะทอ ไมสอด ใชเกบลาย

3. อปกรณส าหรบผามดหมโฮงมดหม ใชเตรยมดายพงเพอมดและแกะเชอกมด

วธการทอผา

• การท าใหเสนดายสองกลมขดกน โดยทงสอง พวกตงฉากกน เสนดายกลมหนงเรยกวา ดายยน

• อกกลมหนงเรยกวา ดายพง ลกษณะของการขดกนของดายพงและดายยน จะขดกนแบบธรรมดาทเรยกวาลายขดหรออาจจะเพมเทคนคพเศษเพอใหผาม ลวดลาย สสนทสวยงามแปลกตา

ประเภทของผาทอพนบานในประเทศไทย

• 1. ผาทอทแบงตามวตถดบทใช

ตนฝายผลตเปนผาฝาย ตวไหมผลตเปนผาไหม

• ผาไทยมรปแบบการทอ และลวดลายทแตกตางกนตามวฒนธรรมและภมปญญาในแตละทองถน

• ผาทเปนท รจกและนยมใชกนอยางแพรหลาย ไดแก ผาพน ผาจก ผามดหม ผาขด ผาแพรวา และผายกดอก (สามารถทอไดทงฝายและไหม)

2.ผาทอทแบงตามกรรมวธในการทอ

• ผาจกเปนผาทมลวดลายเกดจากการน าเสนดายเสรมสอดเรยงประสานกบเสนยนทยก ขนดวยการจกสลบกบการทอพงเสนต า ใหขดกบเสนยนเปนเนอผาลายขดพรอมๆกนไปกบ การเกดลวดลายจากการจก ตวอยางผาซนตนจกลายนกกนน า

โฮงหม

ผามดหม

ขนตอนการสรางลวดลาย โดยใชเชอกมดสวนทไมตองการใหตดส เรยกวาการ “โอบ” น าไปยอมส และตากแดดใหแหง

“โอบ”

• เปนผาไหมทท าใหเกดลวดลายดวยวธการมดเสนไหมใหเปนลวดลายทเสนพงหรอเสนยน หรอทงสองเสน แลวน าไปยอมสทละขนตอนตามลวดลายทมดไวเพอใหไดสและลวดลายตามความตองการ แลวจงน าเสนไหมทมดมาทอใหผนผาเกดลวดลายตามทมดไว

“ผามดหม

ผาไหมแพรวากาฬสนธ

• ผาแพรวามความหมายรวมกนวา ผาทอเปนผนทมขนาดความยาว 1 วา หรอ 1 ชวงแขน ใชส าหรบคลมไหลหรอหมสไบเฉยงทเรยกวาผาเบยงของชาวผ ไทย

แพรวา หรอ ผาไหมแพรวา

ผาขด

ผาขาวมาขด

ผาไหมขด-หม

ผายกดอก

• เปนผาทอทยกเสนยนเพอสอดเสนพงทเปนไหมสอนเพอท าใหเกดลวดลายขนใชฝายหรอไหมในการผลต

• ลกษณะเดนของผายกดอก คอในผนผาจะมลวดลายในตว โดยผวสมผสมความนนทแตกตางกนไปตามลวดลาย ซงสวนใหญลายจะใชฝายหรอไหมสเดยวกนตลอดทงผน

ผาทอยกดอกวดตนแกว จ.ล าพน ผาทอยกดอกล าพน

การยอมสธรรมชาตผาไหมไทย

โดยศนยสงเสรมศลปาชพ

• ใชเวลาในการด 00: 14: 56 น.

4. ผาและกระบวนการทอผามความส าคญตอวถชวต และบทบาททางสงคมวฒนธรรม

1. ใชในพธศพ ใชผาขด และใชผาขาวททอจากฝายขนาดเทาผาเชดหนาส าหรบปกปดใบหนาของคนตาย

2. ใชในการท าบญประจ าปของหมบาน ไดแก บญประเพณตามฮตสบสอง ซงเปนประเพณทตองปฏบตทงสบสองเดอน หรอตามฤดกาลทเปลยนไป

3. ใชในพธกรรมทางผาน (rite of passage) อนๆ ไดแก งานแตงงาน บญบวชนาค พธบายศรสขวญ พธยกเสาเอก ฯลฯ

• 4. ใหเปนของขวญเพอแสดงความกตญญและส านกในบญคณ

• 5. เปนอาชพเสรมใหกบครอบครว ในชวงทวางจากการท านาในไร และเปนการปองกนไมใหเยาวชนหญงของหมบานไปท างานทกรงเทพฯ หรอตางถนได

ผาและกระบวนการทอผา

• ใหประโยชนทางดานเศรษฐกจ • เปนกระบวนการขดเกลาทางสงคม หรอเปนหลกทางวฒนธรรมทตอเนองและมประสทธภาพสงสด

ภมปญญาทองถนดานเครองแตงกายอนๆ

เครองแตงกายทคนเราตองใช • เพอความสะดวกในการปองกนความรอนจากแสงแดด • ใชบรรจสงของตางๆ • เปนสงประดบเพอความสวยงาม เครองแตงกายหลายอยางเกดขนจากการถกทอ จกสาน หรอประดษฐประดอยใหเกดความสวยงาม

เครองแตงกาย

เครองจกสาน

• เปนภมปญญาทองถนของชมชนทส าคญยงตอการ

ด ารงชวตตงแตอดตสมยอยธยาจนถงปจจบน • เปนตวอยางหนงทแสดงใหเหนภมปญญาอนเฉลยว

ฉลาดของคนในทองถน • สามารถน าสงทมอยในชมชนมาประยกตท าเปนเครองมอเครองใชในชวตประจ าวน

วสดทใชท าเครองจกสานและผลตภณฑ

ตอก

วสดทใชท าเครองจกสานและผลตภณฑ

หวาย

ยานลเภา

วสดทใชท าเครองจกสานและผลตภณฑ

ใบตาล

วสดทใชท าเครองจกสานและผลตภณฑ

ทางมะพราว

วสดทใชท าเครองจกสานและผลตภณฑ

ผกตบชวา

วสดทใชท าเครองจกสานและผลตภณฑ

กระจด

วสดทใชท าเครองจกสานและผลตภณฑ

เกลดปลา

วสดทใชท าเครองจกสานและผลตภณฑ

7.2 ภมปญญาทองถนดาน

แหลงทอยอาศย

บานถอเปนทอยอาศยทจ าเปนตอการด าเนนชวต ทสะทอนใหเหนถงชวตของคนในทองถน สภาพสงคม เศรษฐกจ คตความเชอของผสราง รปแบบทหลากหลายตามสภาพแวดลอมในแตละทองถน

การปลกบานเรอนในแตละภาคของประเทศไทยมความแตกตางกนตามทรพยากรธรรมชาต เชนภาคเหนอมไมมากบานเรอนจงปลกสรางดวยไม หรอภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ใชไมไผเปนสวนส าคญในการปลกบาน

บานไม

บานไมทรงไทยถอเปนบานทสะทอนชวตความเปนไทย ทศนคต คานยม และความเชอทสะทอนใหเหนถงภมปญญาของคนโบราณ ทงชางปลกบานและชางออกแบบบานทปลกบานเพอประโยชนและความตองการใชสอย และแกปญหาของผอยอาศยไดเปนอยางด

จะเหนไดจากการออกแบบใหหลงคามทรงสง เพอใหอากาศภายในเบาลอยตว ขณะทความรอนจะถายเทสตวบานหรอภายในหองไดอยางชาๆ เนองจากระยะความสงของหลงคาท าใหภายในตวบานเยนสบาย

ใตถนบานทสงกเพอปองกนน าทวมเมอยามน าหลาก ในยามปกตอาจใชใตถนบานเปนทสนทนา-การของครอบครว พกผอน เปนทเลนของเดกๆ หรอใชรวมกลมท ากจกรรมตางๆ

สรางชายคาใหยนยาวออกคลมตวบาน เปนการปองกนแดดไมใหเผาฝาบาน ซงจะท าใหบานรอนขน และปองกนฝนสาด แดดสองหอง หรอตวบานจะไดเยนตลอดทงวน

ฝาบานของเรอนไทยมหลายชนดขนกบประโยชนใชสอยในพนทตางกน เชน ฝาส ารวม เปนฝาทท าดวยไมไผหรอไมกระบอกทสานกนเปนโครงสรางแลวกรดวยแฝกท าใหอากาศถายเทไดสะดวก เหมาะทจะใชกบเรอนครวเพอระบายควน

ขณะทฝาไหล เปนการน าฝาไมตเวนชองสลบกน 2 ฝา วางอยบนรางไม เมอเลอนมาเหลอมกนกจะเปนฝาผนงทบ เมอเลอนฝาออกมาซอนกนกจะท าใหเกดเปนชองวางท าใหลมและแสงเคามาในตวเรอนได

นอกจากนยงมฝาเกลด ซงเปนฝาไมกระดานทมาตปดเปนแนวนอนกบไมโครงคราว โดยวางใหไมกระดานเหลอมกนเปนล าดบคลายเกลดปลา บานในสมยปจจบนสามารถน ามาประยกตใชไดดวย การเวนชองระหวางบานไมคลายกระจกบานเกลด ท าเปนหนาตางไมบานเกลด สามารถใหลมไหลผานได และเปนการบงสายตาจากภายนอก

บานดน

ดนอยกบคกบมนษยชาตมาหลายพนป บานดนไมใชเรองใหมของสงคมไทย มคนหลายกลมทอาศยและเคยอาศยอยในบานดน ถอเปนภมปญญาชาวบานทลดการท าลายธรรมชาตและสงแวดลอม

บานดนมลกษณะทแตกตางจากบานโดยทวไป คอ ใชวสดทมาจากธรรมชาต คอ ดนเหนยว ทราย และวสดเหลอใชจากการเกษตร บานดนมคณสมบตในการเปนฉนวน คอสามารถใชเปนทอยอาศยในพนททมภมอากาศรนแรง ทงหนาวจดและรอนจด บานดนมอณหภมภายใน 25-26 องศาเซลเซยส ตลอดทงป ซงเปนอณหภมทเหมาะสม

อกทงฝาผนงบานดนยงสามารถดดซมความชนไดด ดงนนบานดนจงชวยปรบความชนภายในไดเปนอยางด บานดนชวยลดการใชพลงงาน เปนลกษณะการสรางทอยอาศยแบบเรยบงาย ใกลชดธรรมชาต

การใชดนมากอสรางบานดนสามารถท าไดหลายวธ เชน การใชดนและวสดผสมเพยงอยางเดยว การใชดนประกอบกบโครงสรางอน การใชดนหมาด และการใชดนเปนวสดฉาบบนวสดอน เปนตน

การสรางบานดน

สามารถท าไดดงน

1. การเลอกพนท ควรเปนททน าทวมไมถง ถาเปนพนราบควรถมดนใหสงกวาระดบพนทวไป เพราะบานดนทนทานลม ฝน และ ไฟ แตไมทนทานตอน าทวม

2. การออกแบบบาน เจาของบานควรเปนคนออกแบบบานเอง เพอใหตรงกบความตองการ แตโดยทวไปควรเปนบานชนเดยวหรอสองชน เพอความสะดวกในการขนอฐและดน ส าหรบแบบของบานดน สามารถออกแบบไดทงเปนวงกลม หรอผนงตรงกได

นอกจากนการออกแบบควรค านงถงทศทางแสง ลม และ ฝน เชน บานในเขตรอนควรท าบานใหมแสงแดดเขาบานต า เพอใหบานเยนสบาย และออกแบบใหมทศทางทรบลม ใหลมผาน มการเปดประตหนาตางและชองลมใตเพดาน เพอใหอากาศรอนไหลออกไป แลวอากาศเยนจากขางนอกเขามาแทนท โดยวธนจะท า

ใหอณหภมภายในหอง

ใกลเคยงกบการใช

เครองปรบอากาศ

3. วธการสรางบานดน ในการใชดนมากอสรางบานดนนนสามารถท าไดหลายลกษณะ ทงการใชดนและวสดผสมเพยงอยางเดยว การใชดนประกอบกบโครงสรางอน การใชดนหมาด และการใชดนเปนวสดฉาบบนวสดอนบาน ถอเปนทอยอาศย ซงเปนองคประกอบทส าคญในการด ารงชวต

โดยอาจสรางบานดวยอฐดนดบ (adobe) หรอการสรางบานดวยดนเหนยว (cop) ซงท าไดโดยการใชฟางเสนยาวผสมกบดนเหนยวและทราย แลวปนเปนแผนแบนๆ วางซอนกนเปนชนๆ โดยระหวางชนมการวางฟางจากชนใหมลงไปบนชนเดม ท าใหเกดการสานกนของเสนฟางระหวางชนดนเดมและชนดนใหมในระบบผนง ท าใหผนงทกอสรางในระบบนมการผสานและยดเกาะกนเปนอยางดในเนอวสด จงท าใหมความแขงแรงมากกวาการกอสรางดวยอฐดนดบ

นอกจากนยงอาจสรางบานดนไดจากการปนดนกบโครงไม (wattle and daub) ท าโดยการสรางโครงผนงดวยไมกอน จากนนจงน าไมไผสานมาตดตงบรเวณชองวางกอนน าดนผสมกบฟางเสนยาวมาฉาบทบหมไว ซงการกระท าในลกษณะดงกลาวจะเปนการปกปองไมไผสานซงอยดานในจากสภาพแวดลอมเปนการชวยใหไมไผสานซงอย ดานในมอายการใชงานทยาวนานขน

วธการนอาคารจะตองมโครงสรางหลกเพอรองรบน าหนกสวนตางๆ ไว การกอสรางในระบบนสามารถพบเหนไดในงานสถาปตยกรรมพนถนของไทยบางลกษณะ เชน ยงขาวซงพบวามการฉาบทบโครงไมดวยมลวว เปนตน

4) การตบแตงบานดนใหสวยงาม

4.1 การเดนสายไฟและระบบน า ควรท ากอนการฉาบ ทอสายไฟหรอทอน าจะขดฝงไวในก าแพงเลยกได หรอถาไมอยากใชทอกบสายไฟกใชดนฉาบทบสายไฟตดกบผนงไปเลยกได

4.2 การฉาบ ท าไดโดยการใชดนสวนผสมเดยวกบทใชกอ แตมความเหลวมากกวา ฉาบดวยมอ โดยฉาบจากลางขนบนใหทวผนง เพอปรบผวใหเรยบกวาเดม ควรฉาบหลงจากท าหลงคาเสรจเพราะบางครงถามฝนตกจะไดไมตองฉาบใหม เพราะดนฉาบจะไมทนตอการเซาะของฝน

วธการฉาบจะใชมอหรอใชเกรยงฉาบกได ถาตองการเนอทเรยบเสมอกนเหมอนคอนกรต ควรใชเกรยงฉาบ แตถาตองการผวผนงเวานนไปตามผวก าแพงกควรใชมอฉาบ วธฉาบกเหมอนกบการฉาบปนคอใหลบขนเสมอเพอดนฉาบจะไมรวงลงพน ควรฉาบใหผวเนยนทสดทจะท าไดเพราะจะท าใหการทาสท าไดงายและชวยประหยดส

4.3 การท าสดวยดน เปนขนตอนสดทายของการสรางบานดน เพอตกแตงใหบานมสสนสวยงาม ชวยใหผนงเรยบและกนฝนไดด ควรทาสหลงจากผนงแหงสนท ขณะทผนงไมแหงบางครงอาจเกดท าใหมเชอรา

สของบานดนนอกจากจะท าใหสวยงามตามตองการแลวยงมหนาทท าใหผนงแขงขนและไมมฝนรอนออกมา สทใชกบบานดนมหลายชนด แตทนยมใชกนมากกคอสทไดจากดน ดนในแตละทองทมสแตกตางกน ซงเปนเอกลกษณของแตละทองถน

เชน ดนสแดงทขอนแกน ดนสชมพอมมวงทหาดใหญ หรอดนสเหลองทสรนทร สของดนมทงสขาว ด า แดง น าตาล มวง เหลอง เปนตน สเหลานท าใหบานดนมสสนสวยงาม เปนเอกลกษณ นอกจากนถาขดลกลงไปตางระดบกนกจะไดสดนทตางกนดวย

2. บานไมไผ

ควรใชไผทโตเตมท อายตงแต 3 ปขนไป โดยเฉพาะไผทมขนาดใหญจะมอายอยท 4-6 ป เนองจากไผออนจะสะสมแปงและความชนไวในเนอมาก เพอเตรยมแตกหนอท าใหมมอดเขาท าลายได

นอกจากนควรตดไผในฤดแลง จะไดไผททนทานตอแมลงมากกวา ควรมการอดน ายารกษาเนอไม ซงหลกการคอ การท าลายแปงและน าตาลในเนอไมไผ ซงเปนอาหารของแมลงใหหมดไป ซงจะชวยลดการเขาท าลายของแมลงได ท าไดโดยการแชน า หรอ การใชความรอน เชน การตม

สรป ภมปญญาทองถนดานเครองนงหมและทอยอาศย สมพนธกบการด ารงชวตประจ าวนของชาวบาน สวนใหญไมไดเอาการรหนงสอมาเกยวของ การเรยนรตางๆ อาศยวธการฝกหดและบอกเลาซงไมเปนระบบในการบนทก สะทอน ใหเหนการเรยนร ความรทสะสมทสบทอดกนมาจากอดตมาถงปจจบนหรอทเรยกกนวา ภมปญญาทองถน ดงนน กระบวนถายทอดความรจงมความส าคญอยางยง ทท าใหภมปญญาทองถนนนคงอยตอเนองและยงยน

ค าถามทายบท

1. ในทองถนของนสตมภมปญญาการทอผาชนดใด มขนตอนในการเตรยมวตถดบ และการทอผาอยางไร

2. ผามความส าคญตอวถชวตของมนษย โดยใชผาอะไร ในการประกอบพธกรรม และมขนตอนหรอความหมายวาอยางไร

3. นสตชอบสยอมผาธรรมชาตสใด เพราะเหตใด

4. จงยกตวอยางภมปญญาทองถนทเปนสวนหนงของเครองแตงกายในชมชนของนสต มอะไรบาง

5. นสตชอบภมปญญาการสรางบานแบบใด เพราะอะไร

6. นสตคดวาบานดนเหมาะกบประเทศไทยหรอไม เพราะเหตใด