ความรทไมลบ นำสการเพมศกยภาพทางธรกจ • กรมสงเสรมอตสาหกรรม

92

ปจจบน อตสาหกรรมเครองเงนในประเทศไทยมความเจรญเตบโตเปนอยางมาก ซงในการผลตตองอาศยความรอยางดในดานศลปะ และความชำนาญในกระบวนการผลต ตงแตการออกแบบ การผลตตนแบบและแมพมพ การขนรปโลหะ การหลอ เพอไดงานทมความประณต สวยงามเปนทสนใจของตลาดภายในประเทศและ ตางประเทศ

และเครองเงนเชยงใหม

ววลาย หมบานวฒนธรรม

ซงชมชนยานถนนววลาย จงหวดเชยงใหมไดชอวาเปนแหลงผลตเครองเงนทสรางชอเสยงใหกบเมองเชยงใหมมาจนถงปจจบน ภมปญญาทองถนทสรางงาน และสรางอาชพใหกบชมชนในวนนกำลงจะสญหายไป เนองจากการเปลยนแปลงทางสงคม เสยงตอกขนเงนท เคยไดยนมาตลอดนบแตโบราณ เรมแผวเบาลงทกขณะ ดวยเหตนคนในชมชนถนนววลาย จงพยายามทกวถทางเพอรกษาเอกลกษณของลานนาเอาไว ดวยเพราะเหตนคนในชมชนบานววลายสวนใหญจงยดอาชพทำเครองเงนเปนทงอาชพหลกและอาชพเสรมเพมรายไดใหแกครอบครว โดยผชายจะเปนฝายต ในขณะทผหญงจะเปนฝายตกแตงใหมความประณต สวยงาม ผเฒาและเดกๆ รบหนาทขดเงาใหเครองเงนมความงดงามนาใช การทำเครองเงนจงกลายเปนทนทางสงคมของคนยานถนนวนลายมาจนถงปจจบน

ความ

รทไม

ลบ น

ำสกา

รเพม

ศกยภ

าพทา

งธรก

จ •

กรมส

งเสร

มอตส

าหกร

รม

93

และเครองเงนเชยงใหม

เครองเงนทผลตโดยชาวบานววลาย กเชนกนจะตอกลายจากดานในใหนนตามโครงรางรอบนอกของลายกอนแลวตกลบจากดานนอกเปนลายละเอยดอกท ลกษณะลายและรปทรงเครองเงนภาคเหนอ กมแบบเฉพาะของตนเอง บางคนทนกถงเครองเงนเชยงใหมกจะนกถงขนทรงบาตรทมลายนนลก นนเปนสลงแบบพมา สวนสลงพนเมองเชยงใหมนน ปากกวางกวาเสนผาศนยกลางตอนกนและตอนปากไมตางกนมากนก เกอบจะตรงเปนทรงกระบอกเลย ซงกแตกตางจากขนภาคกลางทเปนทรงปากกวางแตกนแคบแบบทเรยกวาทรงมะนาวตด ลวดลายกเชนเดยวกน สลงพมานยมทำ ลายลก รปชาดก รปสบสองนกษตรของเชยงใหมลายไมลกมากเทาพมา แตกลกกวาของภาคกลาง โบราณใชสลงเรยบ ระยะตอมามลายชาดก ลายสบสองนกษตร ลายดอกกระถน ลายดอกทานตะวน ลายสบปะรด ลายนกยง ลายดอกหมาก ซงบางคนกเรยก ลายแสบาง ลายฝกขาวโพดบาง

เ ค ร อ ง เ ง น บ า นว ว ล าย จงหวดเชยงใหม ไดสรางเ อกล ก ษณ อ น โ ดด เ ด น ขอ งเครองเงนภาคเหนออยทวธการแกะลายสองดาน

ความรทไมลบ นำสการเพมศกยภาพทางธรกจ • กรมสงเสรมอตสาหกรรม

94

นอกจากลายเชยงใหมแลว ยงมลายแมยอยททำขนกนมาแตโบราณ ขนแมยอยดงเดมเปนขนคลายบาตรแบบพมา แตมฝา มลายประกอบตวสตวประจำราศ เปนของแมยอยโดยเฉพาะ ลายแมยอยนมลกษณะขดๆ คลายกนกแตไมใชกนก มกงกานเลกๆ ประกอบตวขดแตกไมเปนดอกไมใบไมแตอยางใด ดคลายลกนำตวโตๆ ทมขนรงรงเบยดกนแนนไปทงตามขอบและพนขน กรอบลายขนแมยอยทแทเปนรปปลง มลายรมปากขนเปน “ดอกแกว” หรอดอกพกล ลายนกยง ลายดอกหมาก มลกษณะเปนทางยาวตามแนวตงซอนๆ กนเชนเดยวกบลายประเภทตอดอกภาคกลางลวดลายตางๆ ทพบเหนโดยทวไปบนขนเงนมดงน 1. รปธรรมชาตและรปเหมอนจรงตางๆ เชน ทวทศนทวไป พระนเรศวรชนชาง ชาวนาทำนาไถนา 2. รปเทพเจาหรอลายเทพพนมมาจากความเชอโบราณแบบฮนด เชน พระวษณกรรม พระสรสวด เทพบตรเทพธดาทวไป 3. รปสตวหนพานตใชประกอบในงานกอสรางทางพทธศาสนา เชน ประตหนาตางโบสถ สำหรบภาชนะกจะนำไปสลกบนหบบหร ขนเงน ขนพานรอง 4. รปตวละครในวรรณคดทนยมกนมากคอ รามเกยรต มรปพระราม นางสดา ยกษ ลง ทงเตมตว ครงตวในอรยาบถตางๆ หรอเปนภาพเหตการณตอนใดตอนหนง ทงตอน รปสตว 12 ราศ มทมาจากความเชอแบบจน

สวนลวดลายทใชบนขนเงน จะมลายเดนๆ ดงน 1. ลายกนก เปนศลปะประจำชาตของไทย ซงสบเนองมาจาก โบราณ 2. ลายพม เชน พมขาวบณฑเทพพนม 3. ลายชอ เชน ชอกนกสามตวชอเปลว 4. ลายกานขด เปนการนำลายหลายอยางมาตอกนโดยมลาย เชอมตอรอยกนไปเรอยๆ 5. ลายเปลว ลายเครอเถา เปนลายทเลอยไปอยางอสระ 6. ลายขอบและลายเชง เชน ลายหนากระดาษ ลายเกลยว ลายกานตอดอก ลายกรวยเชง ลายเฟอง 7. ลายบวมหลายแบบทำตามสวนโคงของภาชนะ เชน เชงพาน 8. ฐานประกอบลายใชเปนลายฐานตางๆ เชนเดยวกบลายบว 9. ลายกานขด เปนเถาขดกลมจะเปนวงเดยวหรอสองวงหรอ ไขวกนซงบางตอนอาจตองประดษฐตวกนกใหมขนาดและ รปรางตามเนอทพบตวกนกและกาบจะตองออกสลบกนไป เพอใหไดชองไฟทด ลายกานขดมความงามอยตรงวงขด กลมทไดจงหวะกนด 10.ลายเปลว ลายชนดนเปนลายทเกดทหลงลายกานขด เถา ของลายเปลวมลกษณะคลายคลงกบเถาไมหรอเปลวไฟท แลบเลยไหวระรกเมอตองลม เถาลายเปลวมการขดกลมเหมอน ลายกานขด ลายเปลวสวนมากนยมทำภาพประกอบในเถากลม เชน ตวสตวตางๆ

ความ

รทไม

ลบ น

ำสกา

รเพม

ศกยภ

าพทา

งธรก

จ •

กรมส

งเสร

มอตส

าหกร

รม

95

ขนตอนการขนรปภาชนะเครองเงน (สลง) ในรปแบบปจจบน 1. เตรยมโลหะเงนบรสทธ 100% ชงนำหนกตามตองการบรรจลงในเบาหลอม ซงทำดวยดนเผาทมใชมาแตโบราณมลกษณะคลายถวยหรอเบาหลอม 2. หลอมเงน โดยกอไฟใชถานเปนเชอเพลง โดยถานทใชตองเปนถานทเผาจากไมสดเพราะจะเปนถานทใหความรอนสง 3. นำเบาหลอมไปวางบนเตาเผา ความรอนสงโดยใชลมสบเขาไปเรยกวา เตาเสา 4. เมอโลหะเงนในเบาหลอมละลายเปนนำ อาจใสเกลอแกง ดนประสว และผงบอแรกซ เพอทำใหเนอเงนใส เนยนและออนยงขน เกลอแกงจะชวยผสานใหเนอเงนเปนเนอเดยวกน และจะไลเศษผงถาน และอโลหะตางๆ ทไมตองการออกจากเนอเงน และเนอเงนไมตดรางเทและเบาหลอม

5. นำรางเท (เบง) รปทรงกลม ใสนำมนกาด ประมาณ 3 ใน 4 ของรางเท แลวจดไฟเผานำมนกอนเทเนอเงนลงไป วตถประสงคเพอตองการใหเนอเงนจบตวกน และไลฟองอากาศออกไป เมอเนอเงนแทรกตวอยภายใน 6. เมอโลหะเงนละลายเปนเนอเดยวกนทงหมดใหใช คมยาวคบเบาหลอมออกจากเตา แลวเทเนอเงนลงไปในรางเท 7. รอใหเนอเงนแขงตว จงคบออกมา และนำเนอเงนไปเผาไฟอกครงเพอใหนำมนทเกาะตดอยออกไปจนหมด กอนจะนำไปลางนำ 8. นำกอนโลหะเงนรปทรงกลมไปขนรป หรอการมาง (ทบ หรอ ต) ดวยทงเหลกและคอนขนรป ใหเปนแผนโลหะทมลกษณะความหนาเทากนทงแผน จะไดโลหะทมลกษณะเปนแผนกลมและแบน ตแตงใหมเสนสนขอบโลหะประมาณ 0.25 นว

ความรทไมลบ นำสการเพมศกยภาพทางธรกจ • กรมสงเสรมอตสาหกรรม

96

9. ตโลหะใหแผขยายเปนแผนและเปนรปทรงกลม ดวยคอนมาง (คอนมาง ใชสำหรบตแผขยาย) ตขยบไลเนอโลหะไปทละรอบไมควรตซำในรอยเดม เมอวนครบรอบจากจดศนยกลางมาถงรมขอบแลว นำไปเขาไฟ (เผาไฟ) ใหโลหะออนตวแลวเรมตไลเนอรอบตอไปเพอใหโลหะบางลงและแผขยายกวางขน 10. ตแผโลหะโดยตกลบไปมาทงสองดานจนกวาโลหะจะมความกวางเทากบ 7 นว วธการตจะตองตใหเปนระบบ คอ ตใหเปนวงกลมไปเปนรอบๆ และจะตองหมนชนงานไปเรอยๆ จนครบรอบ แลวเรมตรอบใหมไมตซำรอบเดมเพราะเนอโลหะจะแขงตว ทำใหแตกหรอขยายตวไมเทากน 11. ตทำขอบ โดยใชคอนมางตรอบๆ ขอบใหบางลงจะทำใหขอบนนสงตงขน และจะเหนสนขอบไดชดเจนมากขนและเนนดวยคอนเบาะ 12. ตขอบเสนขอบของขน โดยใชทงสำหรบตขอบ ซงหนาทงจะมหลมสำหรบนำขอบโลหะลงไปไดพอด นำแผนเงนควำขอบทนนลงไป และตจากดานหลงแผนโลหะจนครบรอบวง จะไดสนขอบโลหะทนน และชดเจนขนกวาเดม แลวใชคอนมางไลตแผนโลหะใหเปนแผนเรยบ

13.ใชวงเวยนวดเพอหาจดศนยกลางของโลหะ ใชเหลกตอกลงไปใหเปนรเพอทำสญลกษณของจดศนยกลาง ขดดวยวงเวยนใหเปนวงกลม เปนชนๆ เพอตไลไปทละชน 14. ตแผขนรปจากดานใน โดยตจากรมขอบหนงรอบ จะทำใหรอบนอกบางลง และทำใหโลหะแขงตวเพอรกษารปทรง จากนนตไลจากสวนทใกลกบจดศนยกลาง แลวตขยบเปนรอบๆ ออกมา จะทำใหโลหะบางลง และรปทรงจะหมขน 15. ตแผนโลหะไลไปทละชน แตละชนประมาณ 1 หนาคอนใหแผขยายออก เรยกวา การตเพอใหสวนทหนากวานนดนเนอโลหะในสวนทบางออกมา จงทำใหโลหะนนมความกวางเพมขน 16. ไดโลหะทบางลงจำนวน 2 ชนแลวใหไลโลหะทง 2 ชนใหเปนเนอเดยวกน จะทำใหไดความหนาเทากน หลงจากตขยายครบรอบตองสลบกบการเผาไฟทกครงกอนตในรอบใหม 17. ทำขนตอนซำเหมอนเดมคอ ใชวงเวยนขดใหเปนรอยเพอแบงเปนชน ตตามรอยขดใหเนอโลหะในชนรอบนอกตงขนเปนขอบ เนอโลหะจะตงสงขน 18. ตไลเนอจากตรงกลางวนออกมาทละรอบของ 1 หนาคอน เนอโลหะนนจะคอยๆ ดนออกทางดานขางใหแผขยายกวาง และหมขน

ความ

รทไม

ลบ น

ำสกา

รเพม

ศกยภ

าพทา

งธรก

จ •

กรมส

งเสร

มอตส

าหกร

รม

97

19. เผาไฟแลวใชวงเวยนขดใหเปนชน ตไลเนอทละชนจากจดศนยกลาง และตจากจดกนขนเพอใหโลหะยกขนเปน 2 ชน ตขนรปลกษณะนสลบกบการเผาไฟ 20. วดความสงใหไดตามทกำหนด แลวตแผจากกนขนใหขยายเนอตรงกลางออกมาเพอใหบางและกวางขน 21. ตแผกนขนใหกวางขนใหไดรปทรง และตไลตงแตขอบของขนไลลงไป ปรบรอยทเปนชนๆ ใหเปนแผนเรยบ 22. ตกแตงปากขอบใหเสมอกนทงใบ ใชมอชวยในการบบดดแตงทรง 23. ใชวงเวยนขดจากจดศนยกลางของขน ขดความกวางรอบกนของขนใหเปนวงกลม แลวตใหเนอขยายขนภายในขอบเขตทขดเปนวงกลมไว และตแผไลออกเปนชนๆ กนขนจะมรปทรงทคมและชดขน 24. แตงทรงของขอบขนใหไดความกวางเทากบทกำหนด โดยเรมจากสวนทอยใกลกบปากขนกอน ทงนเพอจะไดไลตลงไปโดยใชเปนแนวในการตขยายขนาด

25. ตแตงทรงตรงกนขนโดยจะใชวงเวยนวดหาจดศนยกลาง ขดเปนวงกลม ตแผใหกนขนขยายออก สวนโคงของขนใหใชวงเวยนวดแบงชวงระหวางกนขน กบขอบ แลวตเฉพาะสวนนนใหไดกนขนทโคง 26. ตไลเนอจากตรงกลาง ใหเนอโลหะนนแผขยายออก โลหะมความหนาเทากน และตแผตามเสนวงเวยน เพอลบขอบกนขนใหโคงตามรปทรง 27. ตปรบขอบกนขนทงดาน ในและดานนอกตามเสนวงเวยนท กำหนดรปทรง 28. เมอตลบขอบกนเสรจ จะไดขนตามรปแบบ จากนนนำ ขนไปลางทำความสะอาดขดดวย แปรงทองเหลอง ใชมะขามเปยก จะชวยทำใหผวโลหะนนใส เงางาม 29. สำหรบขนทไมตองทำลวดลายกจะนำไปเคาะไลเนอเพอใหเนอแนนคงรปทรงและผวมนเงางาม 30. เรมเคาะไลผวตงแตปากขนไปทละรอบตามจงหวะของหนาคอน หนาทงและคอนทใชเคาะตองขดมนใหเงางาม เพอทจะทำใหผวโลหะทโดนตนนเกดความเรยบเปนเนอเดยวกน และจะทำใหเกดความเงางาม 31. เคาะปรบผวดานขางจนรอบแลวใชวงเวยนวดหาจดศนยกลาง เพอเปนหลกแนวในการเคาะกนขนโดยเรมเคาะจากจดศนยกลางออกมา

ความรทไมลบ นำสการเพมศกยภาพทางธรกจ • กรมสงเสรมอตสาหกรรม

98

ในสมยโบราณการทำลวดลายนนสง

ชาง หรอทเรยกวา สลา จะทำเปนลายนนสง

ชนเดยว โดยดนลายดานในเพยงชนเดยว ตอ

มาชางกคดลายสองชน โดยการดนลายดาน

ในสองชน จนถงสามชน ชางจะทำลายนนสง

โดยสงเกตจากธรรมชาต สงทอยรอบตวทก

อยาง โดยชางพยายามทจะใหเหมอนจรงทก

อยาง การทำลายนนสงทมความสลบซบซอน

มากขน ดงนนการทำงานของชางจงตองใชทง

สมาธ ความใจเยน ความอดทน และใชเวลา

นานมากกวาจะไดชนงานหนง

ขนตอนในการ

สลกลวดลายบนขนเงน 1. นำภาชนะเครองเงน (ขน) ทจะสลกลวดลาย วาดลวดลาย

ดานใน ในกรณทตอกจากดานในใหนนออกมา 2. ตอกลวดลายจากดานในตามรปแบบทเขยนไว อาจใสแผนชนดานนอกเพอยดใหตอกลวดลายไดงาย หรอไมใสกไดดตามความเหมาะสมของงาน 3. หลงจากตอกโครงสรางดานในแลว นำขนมาใสชนใหเตมเพอตอกลวดลายลายละเอยดจากดานนอก 4. วาดลายละเอยดจากดานนอกอกครง เพอสะดวกในการตอกลาย 5. ตอกสลกลวดลายและรปภาพดานนอกใหสวยงาม ดวยเครองมอชนดตางๆ ทเหมาะสมกบลายนน 6. เมอเสรจแลวละลายชนออกโดยความรอนจากหวไฟแกส หรอถานไฟ ใหชนละลายออกจนหมด 7. นำขนเงนทเสรจแลวนนไปตมดวยกรดกำมะถนเจอจาง ตมนานประมาณ 30 นาท ทอณหภมประมาณ 90 องศา 8. ขดขนเงนในนำสะอาดดวยแปรงทองเหลอง จะใชผงซกฟอกกบนำมะขามเปยก และหนขดขด อกครงหนง เพอเพมความแวววาว เสรจแลวตากใหแหง

ความ

รทไม

ลบ น

ำสกา

รเพม

ศกยภ

าพทา

งธรก

จ •

กรมส

งเสร

มอตส

าหกร

รม

99

Cluster Act ivit ies

คลสเตอร เครองเงนววลาย จงหวดเชยงใหม

โทร. 0-5327-8189, 089-955-5116

ศนยสงเสรมอตสาหกรรมภาคท 1 โทร. 0-5324-5361-2 โทรสาร 0-5324-8315

Cluster Info