วารสาร - faculty of sociology and anthropology ·...

ปท 30 ฉบบท 2 (กรกฎาคม-ธนวาคม 2554)

ISSN 0125-7356

ส งคมว ทยาวารสาร

มานษยวทยา

วารสารทางวชาการ

คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา

มหาวทยาลยธรรมศาสตร

� อนสรณ อณโณ

วารสารสงคมวทยามานษยวทยา

เผยแพรภายใตสญญาอนญาตครเอทฟคอมมอนส

แบบแสดงทมา-ไมใชเพอการคา-ไมดดแปลง 3.0 ตนฉบบ

เวนแตระบไวเปนอยางอน

บรรณาธการบรหาร รตนา โตสกล

อนสรณ อณโณ

ชนดา ชตบณฑตย พรทพย เนตภารตนกล

พรรณราย โอสถาภรตน อนสรณ อณโณ

อารรตน ปานจบ

วารสารสงคมวทยามานษยวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา

มหาวทยาลยธรรมศาสตร ศนยรงสต

ถนนพหลโยธน ตำบลคลองหนง อำเภอคลองหลวง

ปทมธาน 12120

โทรศพท 0-2696-5823

อเมล [email protected]

วฒนสนธ สวรตนานนท

กตตพงศ สนธสมพนธ

บรรณาธการประจำฉบบ

คณะบรรณาธการ

เลขานการ

ตดตอ

ภาพปก

ปกและรปเลม

พสจนอกษร

จดพมพ

สดแดน วสทธลกษณ

บรษท ท คว พ จำกด

โทรศพท 0-2956-1937

� บรรณาธการแถลง

วารสารทางวชาการของคณะสงคมวทยาและ

มานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร มวตถประสงคเพอ

เปนสอกลางเผยแพรผลงานของคณาจารยและนกศกษา

ทงในคณะและสถาบนการศกษาอน

ตลอดจนผลงานของนกวจยอสระและนกวชาการรนใหม


หวงจะเปนสวนหนงของการสนบสนนใหนกวชาการ

ทางดานสงคมศาสตรไดมโอกาสขยายพนททางวชาการของตน

ทงในระดบกวางและระดบลก มเวทเสนอผลงาน

และมความตนตวทางวชาการ ไดเผยแพรองคความร

และขอคนพบใหมๆ ทไดจากการศกษาปรากฏการณ

ทางสงคมและวฒนธรรมไทยในแงมมตางๆ

ดวยวธการวจยและการวเคราะหตามแนวทฤษฎทางสงคมศาสตร

ใหแกนกเรยน นกศกษา นกวชาการ และผทสนใจทวไป

ารสาร สงคมวทยามานษยวทยาว

ขอเขยนทงหมดทปรากฏใน วารสารสงคมวทยามานษยวทยา

เปนทศนะและขอคดเหนสวนบคคลของผเขยนแตละทาน

มใชความคดเหนของคณะบรรณาธการ


หรอคณะสงคมวทยาและมานษยวทยา

มหาวทยาลยธรรมศาสตร

� อจฉรา รกยตธรรม


“ชวตทไมไดเปลอยเปลา” ของผพลดถน และ “ตวตนทลกลบ” ของนกมานษยวทยา

สมคร กอเซม

บ ร ร ณ า ธ ก า ร แ ถ ล ง

บ ท ค ว า ม

การพฒนาทางเลอกกระแสหลก

อจฉรา รกยตธรรม

ยอนคดวาดวยชวตทางการเมองของชาวบาน:

การเมองในชนบททมากกวาการเลอกตง และขบวนการเคลอนไหวทางสงคม

จกรกรช สงขมณ

“เฮดอย แตบพอกน”:คำถามวาดวยการพงตนเองของชาวนาเกษตรอนทรย ในยคโลกาภวตนและการพฒนา

เนตรดาว เถาถวล

ออแฆรกำปง (ชาวบาน) ไมชวนฝน:

บรบทเชงโครงสรางทถกละเลยของการเกษตร และการใชทรพยากรธรรมชาตแบบเขมขนในเขตจงหวดชายแดนภาคใต

ชลตา บณฑวงศ

ลกทงหรอลกกรง?: ความเปนเมองในชนบทไทย

ทบทม ทบทม

ปาชมชน: เทคโนโลยอำนาจควบคมชมชนในเขตปาชนใหม?กรณศกษาปาชมชนหวยแกว ตำบลหวยแกว อำเภอแมออน จงหวดเชยงใหม

สรนทร อนพรม

0 7

1 �

� 5

8 1

1 1 1

1�7

155

5การพฒนาทางเลอกกระแสหลก

“ชวตทไมไดเปลอยเปลา” ของผพลดถน และ “ตวตนทลกลบ” ของนกมานษยวทยา

สมคร กอเซม

ารบ ญ

เ ล ย บ เ ล า ะ ห อ ง เ ร ย น

ป ร ท ศ น ห น ง ส อ

งานสมมนา “ภมทศนและการเมองของการพฒนาชนบทไทยรวมสมย” หวขอ

“กาวตอไปของการศกษาและการพฒนาชนบทไทย”


The Anti-Politics Machine: “Development,” Depoliticization,

and Bureaucratic Power in Lesotho

ภสสร ภทรเภตรา

เ ร อ ง เ ล า จ า ก ส น า ม

กตญญ สวางศร

เกณฑในการสงผลงานเพอตพมพ

ส

179

191

�0�

�15

��5

เ ก บ ต ก จ า ก ง า น ส ม ม น า

� อนสรณ อณโณ

คำชแจง

เนองจากมความผดพลาดในการจดเตรยมตนฉบบบทความเรอง “นาจะด ถานกศกษาสายสงคม ศาสตรจะรจก

ProbabilityFunction”โดยสมเพลนเกษมรตนสนตซงไดรบ

การตพมพในวารสารสงคมวทยามานษยวทยา ปท30ฉบบท1

ทำใหขอมลและการคำนวณทางสถตมความคลาดเคลอน ทาน

ผสนใจสามารถdownloadบทความฉบบทถกตองไดจากhttp://

bit.ly/MBTRWe

กองบรรณาธการบรหารขออภยในความผดพลาดครงน

เปนอยางยง

รรณาธการแถลงบวารสารสงคมวทยามานษยวทยา ฉบบนวาดวย “ชนบทใน

กระแสการเปลยนแปลง” ซงเปนผลมาจากการสมมนาหวขอ

“ภมทศนและการเมองของการพฒนาชนบทไทยรวมสมย” จดโดย

คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร

รวมกบภาควชาสงคมศาสตรคณะอกษรศาสตรมหาวทยาลย

ศลปากร มลนธเกษตรกรรมยงยน (ประเทศไทย) และกลม

จบตาขบวนการประชาสงคมไทย (Thai Social Movement

Watch,TSMW)วนท8กรกฎาคม2554ณหองประชมประกอบ

หตะสงหมหาวทยาลยธรรมศาสตรทาพระจนทร

การสมมนาเกดจากความตระหนกในความเปลยนแปลง

ทเกดขนใน “ชนบท” และ “การพฒนาชนบท”ไทยในชวงกวา

2 ทศวรรษท ผานมา ท สงผลใหความร และความเขาใจใน

ประเดนทงสองจำเปนตองไดรบการทบทวนเพราะขณะทความร

และความเขาใจเก ยวกบชนบทไทยท แพรหลายมกจดวาง

“ชนบท” ไวตรงขามกบ “เมอง” อยางเบดเสรจเดดขาดผาน

ทางระบบการผลต วถชวต และแบบแผนการบรโภคทตางกน

ระหวางหนวยทางสงคมทงสอง ทวาการทผคนในชนบทหนมา

ทำการเกษตรเชงพาณชยมากขนทำงานนอกภาคเกษตรมากขน

มขาวของเครองใชในครวเรอนเพยบพรอมมากขน รวมทงม

ชองทางในการรบรขอมลขาวสารมากขน กสงผลใหเสนแบง

ระหวาง “ชนบท”กบ “เมอง” ไมมความเบดเสรจเดดขาดอก

ตอไป หากแตมความปรพรน พราเลอน และเล อนไหล

การทำความเขาใจ “ชนบทไทย” รวมสมยจงจำเปนตองคำนง

ถงการเปลยนแปลงดงกลาวเปนเบองตน

8 อนสรณ อณโณ

ขณะเดยวกนแวดวงการพฒนาชนบทไทยเกดการเปลยนแปลงอยางสำคญ เพราะ

ในดานหนง “การพฒนาทางเลอก” ทผลกดนโดยองคกรพฒนาเอกชนตงแตตนทศวรรษ2530

ไดถกผนวกรวมเขากบ “การพฒนากระแสหลก” โดยหนวยงานรฐอยางตอเนอง ขณะทอกดาน

“การพฒนาทางเลอก” ไดถกปรบขยายใหครอบคลมแนวคดและรปแบบการพฒนาพเศษจำพวก

เศรษฐกจพอเพยงและเกษตรทฤษฎใหม ซงแยกไมออกจาก “การพฒนากระแสหลก” เสนแบง

ระหวางแนวทางการพฒนาท งสองจงไมมความเบดเสรจเดดขาดอกตอไป นอกจากน แม

สภาวการณดงกลาวอาจนบเปนความสำเรจของการรณรงคเคลอนไหวของ“ภาคประชาชน”ทวา

ในอกดานกอาจเปนผลของการท ร ฐรวมท งทนพยายามลดแรงกดดนหรอดดซบแรงตาน

โดยไมจำเปนตองเปลยนแปลงแนวคดและวธปฏบตของตนในระดบรากฐาน การทำความเขาใจ

การพฒนาชนบทไทยในชวง 2ทศวรรษทผานมาจงจำเปนตองคำนงถง “การเมอง” ในลกษณะ

ดงกลาวดวย

การสมมนาแบงเปน4ชวงชวงท1เปนการเสนอรายงานหวขอ“ความรและการเมอง

เรองการพฒนาและชนบทไทย”จำนวน3ชนทชใหเหน“การเมอง”ทแฝงฝงในการพฒนาชนบทไทย

รวมถง “การเมอง” ในชวตประจำวนของผคนในชนบท ชวงท 2 เปนการเสนอรายงานหวขอ

“ความจรงในมานฝน:มองชนบทไทยและการพฒนาจากการศกษาภาคสนาม” ซงเปนการเสนอ

ประสบการณภาคสนามของนกศกษาปรญญาเอกจำนวน4คนทชชวนใหเหนชนบทและการพฒนา

ชนบทในเชงวพากษวจารณ(ดงจะไดกลาวถงตอไป)ชวงท3เปนการอภปรายหวขอ“เราอยกน

อยางไรในชนบททเปลยนแปลง” โดยเกษตรกรทรวมอภปรายชใหเหนวาพวกเขาปรบระบบการผลต

และวถชวตกนอยางไรในกระแสการเปลยนแปลง ขณะทนกพฒนาเอกชนกช ใหเหนวาการ

เปลยนแปลงดงกลาวนำมาซงปญหาและความทาทายใหมๆอยางไร และพวกเขามแนวทางในการ

รบมอหรอวาปรบเปลยนแนวทางการทำงานพฒนาอยางไรสวนชวงท4 เปนการอภปรายหวขอ

“กาวตอไปของการศกษาและการพฒนาชนบทไทย” ซงนกวชาการและนกพฒนาแตละคนตางช

ใหเหนวาชนบทเปลยนแปลงไปอยางไร และจะตองมการศกษาและดำเนนการพฒนาอยางไร

จงจะเทาทนและชวยใหผคนในชนบทสามารถรบมอกบการเปลยนแปลงดงกลาวได

บทความประกอบการสมมนาในชวงท1และชวงท2ไดรบการปรบแกและนำมาตพมพ

ในวารสารฉบบนเรมจากบทความประกอบการสมมนาในชวงท1ของอจฉรารกยตธรรมเรอง

“การพฒนาทางเลอกกระแสหลก”ซงชใหเหนวา“การพฒนาทางเลอก”ซงเคยทำหนาทตงคำถาม

และวพากษวจารณ “การพฒนากระแสหลก” ไดถกผนวกเขามาเปนสวนหนงของ “การพฒนา

กระแสหลก”อยางไรจนกระทงกลายสภาพเปน“การพฒนาทางเลอกกระแสหลก”ในทสด อจฉรา

9 บรรณาธการแถลง

เสนอวาความเปลยนแปลงดงกลาว สวนหนงเปนผลของกระบวนการลดทอนความเปนการเมอง

ของปญหาอนเนองมาจากการพฒนาใหกลายเปนเพยงเรองทางเทคนค ซงสงผลใหสงคมมความ

เหลอมลำมากขน แทนทจะมความเปนธรรมดงท “การพฒนาทางเลอก” ปวารณาตวไวใน

ตอนแรก

บทความของ จกรกรช สงขมณ เรอง “ยอนคดวาดวยชวตทางการเมองของชาวบาน:

การเมองในชนบททมากกวาการเลอกตงและขบวนการเคลอนไหวทางสงคม” ชชวนใหทำความ

เขาใจการเมองในชนบทในแงมมใหม คอจากประสบการณในชวตประจำวนของผคน แทนท

จะจำกดอยเฉพาะการเลอกตงและขบวนการเคลอนไหวทางสงคม จกรกรชชวาผคนในชนบท

ไดกาวไปไกลกวาความพงพอใจในการผลตแบบยงชพและการพงพาระบบอปถมภแบบเกา

พวกเขาไดปรบตวเขาส การผลตเชงพาณชยอยางเตมรปแบบ และเขาไปเก ยวของกบการ

เลอกตงในระดบตางๆรวมทงเครอขายระบบอปถมภทกอตวขนใหมเพอใหสามารถรองรบความ

ปรารถนาและความจำเปนในชวตของพวกเขาได จกรกรชอาศยกลวธการเขยนแบบเรองเลาท

สามารถถายทอดชวต ประสบการณ ความมงมาดปรารถนา และอารมณความรสกของผคนใน

ชนบทไดอยางมสสนและชวตชวาแมจะเปนในนามสมมตของสถานทและผคนกตาม

บทความประกอบการสมมนาในชวงท 2 เรมจากบทความของ เนตรดาว เถาถวล

เร อง “‘เฮดอย แตบพอกน’:คำถามวาดวยการพ งตนเองของชาวนาเกษตรอนทรยในยค

โลกาภวตนและการพฒนา” ซงชใหเหนวาภาพของเกษตรอนทรยในฐานะระบบการผลตแบบ

ยงชพทสามารถชวยแกปญหาความยากจนของเกษตรกรรายยอยไดนน ไมสอดคลองกบความ

เปนจรงทเธอประสบในสนามเนตรดาวเสนอวาเกษตรอนทรยเปนระบบการผลตเชงพาณชยทผก

อยกบทนและรฐอยางแนบแนน และการทเกษตรกรรายยอยจะประสบความสำเรจในการทำ

เกษตรอนทรยหรอไม ขนอยกบความสามารถในการเขาถงทดน ทน และแรงงานเปนสำคญ

เกษตรกรรายยอยทเขาถงปจจยเหลานไดจำกดเผชญกบความเสยงยงขนหลงจากหนมาทำเกษตร

อนทรย เกษตรอนทรยจงไมไดเปนคำตอบใหกบเกษตรกรรายยอยทกคนอยางไมมเงอนไขดงภาพ

ทมกวาดกนไว

บทความของชลตาบณฑวงศเรอง“ออแฆรกำปง(ชาวบาน)ไมชวนฝน:บรบทเชง

โครงสรางทถกละเลยของการเกษตรและการใชทรพยากรธรรมชาตแบบเขมขนในเขตจงหวดชายแดน

ภาคใต” มงทลายมายาภาพเกยวกบชวตของเกษตรกรในชนบทเชนกน เธอเสนอวาการทชาว

มลายมสลมในสนามของเธอยงคงอยในระบบการผลตการเกษตรรวมทงการททรพยากรรอบขาง

พวกเขายงมความอดมสมบรณระดบหนงไมไดหมายความวาชาวมลายมสลมเหลานมวถชวตอยาง

10 อนสรณ อณโณ

พอเพยงและมระบบการผลตทเอออาทรตอธรรมชาตตามท"ภาคประชาสงคม”ในพนทมกวาด

ภาพใหเหนตรงกนขามเธอเสนอวาชาวมลายมสลมเหลานไมไดทำการผลตเพอยงชพและการ

ทำเกษตรของพวกเขาหลายกรณกสงผลกระทบตอทรพยากรธรรมชาตอยางมากอยางไรกดขณะท

“ภาคประชาสงคม” ชวาสภาวการณดงกลาวเปนผลมาจากการทชาวมลายมสลมเหลานขาด

จตสำนกและลมหลงในบรโภคนยม โดยมนโยบายรฐและระบบทนเปนตวกระตนชลตาเสนอวา

สงนเปนสวนหนงของการพยายามปรบตวของพวกเขาทามกลางเงอนไขทสลบซบซอนของพนท

เธอเสนอวาตราบเทาท“ภาคประชาสงคม”ละเลยการปรบตวของชาวมลายมสลมภายใตเงอนไข

ดงกลาวการดำเนนงานของ“ภาคประชาสงคม”จะไมสามารถชวยแกปญหาความไมสงบในเขต

จงหวดชายแดนภาคใตดงทกลาวอางได แตจะเปนไปเพอการเตบใหญของหนวยงานและองคกร

ใน“ภาคประชาสงคม”มากกวา

ทบทม ทบทม ชชวนใหเหนการเปลยนแปลงทเกดขนในชนบทไทยในอกลกษณะใน

บทความชอ “ลกทงหรอลกกรง?:ความเปนเมองในชนบทไทย” เธอเสนอวาชนบทมกถกวาดภาพ

ใหอยตรงขามกบเมองมาโดยตลอด โดยในชวงแรกชนบทถกวาดภาพใหมลกษณะลาหลงดอยพฒนา

และไมนาอภรมยทวาตอมาโดยเฉพาะในปจจบนชนบทกลบถกวาดภาพใหมลกษณะเรยบงาย

งดงาม และชวนใฝหา สงผลใหชนชนกลางในเมองพากนไปปลกสรางบานเรอนบรเวณชานเมอง

กนมากขน ทบทมเสนอวาแมชนชนกลางเหลานจะพยายามปรบตวใหเขากบวถชวตทองถน แต

พวกเขากยงไมสามารถสลด “ความเปนชาวเมอง” ของพวกเขาออกไปได กอใหเกดระยะหาง

ระหวางพวกเขากบคนในทองถนแมจะอาศยอยในพนทเดยวกนกตาม

บทความของ สรนทร อนพรม เรอง “ปาชมชน: เทคโนโลยอำนาจควบคมชมชนใน

เขตปาชนใหม?” ชชวนใหพจารณาปาชมชนในแงมมใหม เพราะขณะทปาชมชนไดรบการชใน

ฐานะวธการจดการทรพยากรปาไมอยางยงยน รวมทงเปนวธการแกปญหาความยากจนของ

ผอาศยในเขตปาสรนทรไดประยกตแนวคดgovernmentalityของมเชลฟโกต(MichelFoucault)

ทวาดวยรปแบบการปกครองในสงคมสมยใหมในการแสดงใหเหนวาในทางปฏบตปาชมชนเปน

เทคโนโลยอำนาจชนใหมของรฐในการควบคมการเขาถงและใชประโยชนทรพยากรปาของผอาศย

ในเขตปาโดยตวของพวกเขาเอง สรนทรชวาสาเหตทปาชมชนกลายสภาพเปนเครองมอในการ

ควบคม แทนทจะเสรมความเขมแขงใหกบชมชนในเขตปา สวนหนงเปนเพราะผเกยวของใน

ขบวนการปาชมชนมองชมชนและคนในเขตปาในลกษณะหยดนงชวนฝน รวมทงเปนผลมาจาก

ความพยายามของรฐในการรกษาอำนาจเหนอการจดการทรพยากรปา

11 บรรณาธการแถลง

นอกจากบทความประกอบการสมมนาดงกลาว คอลมน “เกบตกจากเวทสมมนา” ฉบบน

เปนการสรปการสมมนาชวงท4 โดย อารรตน ปานจบ ซงชใหเหนวาผรวมอภปรายมทศนะ

และทาทตอการเปลยนแปลงในชนบทรวมทงแนวทางในการพฒนาชนบทตางกน เชน ขณะทนก

เศรษฐศาสตรไมเหนวาการทคนในชนบทปรบตวเขาสระบบการผลตเชงพาณชยและตองการขยบ

ฐานะทางเศรษฐกจเปนปญหา นกพฒนาอาวโสเหนวาสภาวการณดงกลาวจะสงผลใหเกษตรกร

รายยอยตองขนตอหรอวาถกเอารดเอาเปรยบจาก “นายทน” มากขน สวนนกสงคมวทยาเหนวา

มความจำเปนตองตงโจทยในการศกษาชนบทใหม เพราะโจทยทผานมาไมไดแตะปญหาสำคญ

และเหตดงนนจงไมสจะมประโยชนกบผคนในชนบทหรอวาตอการแกปญหาในชนบทเทาทควร

จะศกษาและ“พฒนา”ชนบทไทยอยางไรจงยงคงเปนหวขอทจะตองมการอภปรายกนอกมาก

สวนคอลมนประจำอก 2 คอลมน คอ “เลยบเลาะหองเรยน” กบ “ปรทศนหนงสอ”

ฉบบนคอนขางพเศษเพราะคอลมน“เลยบเลาะหองเรยน”เขยนโดยกตญญสวางศรซงปจจบน

ไดผนตวเองไปเปนนกเขยนเตมตว หลงจากใชเวลาเปนนกศกษาปรญญาโท สาขามานษยวทยา

ทมหาวทยาลยธรรมศาสตรเปนเวลา 1 ป ขอเขยนของเขาจงเปยมไปดวยอารมณความรสกและ

การคดคำนงในประสบการณทเขมขนในชวงเวลาดงกลาว เขาชใหเหนวาเหตใดเขาจงตดสนใจ

หรอมความคาดหวงอะไรจากการเขามาเรยนกอนจะชใหเหนวาปญหาและความทาทายในการเรยน

คออะไร เขาทอแทสบสนกบเรองอะไร เพอนรวมชนมความสำคญขนาดไหน และเหตใดเขาจง

ตดสนใจลาออกในทสดขอเขยนของเขาจงชวยใหเขาใจชนเรยนวชามานษยวทยาในแงมมทศนะ

และลลาทตางไปจากทคนเคยกน

คอลมน “แนะนำหนงสอ” ฉบบนมความพเศษตรงทเขยนโดยนกศกษาปรญญาโท

สาขามานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร ภสสร ภทรเภตรา เพราะปกตแลวคอลมนใน

ลกษณะนมกเขยนโดยอาจารย หรอไมกนกศกษาระดบปรญญาเอกเปนสวนใหญ โดยหนงสอ

ทภสสรเลอกมาแนะนำคอThe Anti-Politics Machine: “Development,” Depoliticization, and

Bureaucratic Power in Lesothoของเจมสเฟอรกวซน(JamesFerguson)ภสสรไมเพยง

แตชใหเหนวาขอถกเถยงหลกของหนงสอคออะไร (การทรฐพรากความเปนการเมองออกจาก

การพฒนาทตนเปนผสงเสรม) รวมทงจดแขงของหนงสออยตรงไหน (วธการศกษาและเรยบเรยง

ในเชงชาตพนธวรรณา) หากแตยงแสดงความคดเหนหรอวามบทสนทนากบผเขยนเปนระยะ

โดยเฉพาะอยางยงคอการชใหเหนวาการทผเขยนกลาวถงชาวเลโซโธในลกษณะเหมารวมหรอ

ละเลยความแตกตางทางเศรษฐกจและสงคมของพวกเขาสงผลใหไมเหนวาพวกเขาตอบสนองตอ

1� อนสรณ อณโณ

วาทกรรมการพฒนากระแสหลกรวมทงกระบวนการพรากความเปนการเมองออกจากการพฒนา

ของรฐตางกนอยางไร

นอกจากคอลมนประจำท มอย เดมแลว วารสารสงคมวทยามานษยวทยา ฉบบน

ไดเพมคอลมน “เรองเลาจากสนาม” อกหนงคอลมน เพอเปดโอกาสใหนกมานษยวทยาและ

นกสงคมวทยาไดสะทอนคดและแบงปนประสบการณภาคสนามของตวเองประเดมดวยขอเขยนชอ

“‘ชวตทไมไดเปลอยเปลา’ของผพลดถนและ‘ตวตนทลกลบ’ของนกมานษยวทยา”ของสมคร

กอเซม นกศกษาปรญญาโท สาขาวชาการพฒนาสงคม ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา

มหาวทยาลยเชยงใหม ทช ใหเหนตวตนทหลากหลายและเลอนไหลของเขาในฐานะนกเรยน

มานษยวทยา ซงมผลตอความจรงหรอความรทเขาผลตขน ทวามกตองถกซอนเรนภายใตวนยทาง

วชาการ ขณะเดยวกนเขากชใหเหนวาผถกศกษาเองกเปดเผยและปกปดตวตนของพวกเขาภายใต

เงอนไขและความจำเปนตางๆ ใชจะรอใหผศกษามาเปดเผยตวตนของพวกเขาแตเพยงฝายเดยว

วารสารสงคมวทยามานษยวทยาฉบบนจงคอนขางครบเครองเพราะนอกจากคอลมนท

หลากหลายภายใตหวขอสำคญอยางชนบทและการพฒนาชนบท ยงประกอบดวยคอลมนประจำ

ทงเกาและใหมทชวยขยายพรมแดนความรความเขาใจในสงคมและวฒนธรรมรวมทงเศรษฐกจและ

การเมองของผคนใหกวางขวางยงขน สวนฉบบหนาวาดวยหวขอ “คนในโลกสมยใหม” ผสนใจ

สามารถเขยนบทความสงมาเขารวมและจะออกมาใหยลโฉมกนในอกไมนานครบ

สวสดครบ


1�การพฒนาทางเลอกกระแสหลก

การพฒนาทางเลอกกระแสหลกอจฉรา รกยตธรรม

วารสารสงคมวทยามานษยวทยา 30 (2) กรกฎาคม-ธนวาคม 2554

* ปรบปรงจากเอกสารนำเสนอในงานสมมนาวชาการ“ภมทศนและการเมองของการพฒนาชนบทไทย

รวมสมย” วนท 8 กรกฎาคม 2554 ณ หองประชมประกอบ หตะสงห มหาวทยาลยธรรมศาสตร ผเขยน

ขอขอบพระคณ ผศ.ดร.นลน ตนธวนตย ผวจารณบทความ, ผปฏบตงานเอนจโอทใหสมภาษณทกทาน,

สรอยแrtกว คำมาลา ชวยสมภาษณผปฏบตงานเอนจโอบางทาน, และกลม Thai Social Movement Watch

สำหรบแนวความคดและแรงผลกดนในการเขยนบทความชนน ซงเปนสวนหนงของโครงการวจย “การเมองของ

การลดทอนความเปนการเมอง การปรบความสมพนธระหวางองคกรพฒนาเอกชน รฐ และประชาชน” ของผเขยน

โดยการสนบสนนของสำนกงานกองทนสนบสนนการวจย(สกว.)รวมกบสำนกงานการอดมศกษา(สกอ.)และ

คณะอกษรศาสตรมหาวทยาลยศลปากรดำเนนการระหวางเดอนมถนายน2554-มถนายน2556

ภาควชาสงคมศาสตร คณะอกษรศาสตร มหาวทยาลยศลปากร

หลายปทผานมา ภายใตพลวตทางเศรษฐกจและการเมอง องคกรพฒนา

เอกชนไทยปรบเปลยนยทธศาสตรการทำงานจากการตอรองกบรฐมาสการ

รวมมอกบรฐเพอสงเสรมการพฒนาทางเลอกซงการปรบตำแหนงแหงทของ

องคกรพฒนาเอกชนไทยเชนนสงผลกระทบตอสถานะและบทบาทของการ

พฒนาทางเลอกอยางมนยสำคญบทความชนนทบทวนกระบวนการท “การ

พฒนาทางเลอก” ซงครงหนงทำหนาทตรวจสอบและวพากษวจารณ “การ

พฒนากระแสหลก”ไดถกผนวกเปนสวนหนงของการพฒนากระแสหลกซง

เปนผลมาจากการปรบบทบาทและความสมพนธระหวางองคกรพฒนาเอกชน

กบรฐบทความเสนอวาการประสานกนของแนวคดและความรวมมอระหวาง

รฐกบองคกรพฒนาเอกชนเปนเทคนควธของอำนาจทลดทอนความเปนการ

เมองของปญหาอนเนองมาจากการพฒนาใหกลายเปนเพยงเรองทางเทคนค

และนำไปสการผลตซำอดมการณจารตและความเหลอมลำทางสงคม แทนท

จะทำใหเกดความเปนธรรมและความยงยนดงทการพฒนาทางเลอกไดวาง

เปาหมายไว

Over the past decade, Thailand’s nongovernmental organizations

(NGOs), in response to political and economic changes, have

adopted new strategies to cooperate, rather than negotiate, with

thestatesoastopromotealternativeformsofdevelopment.Their

self-repositioning affects the meaning and roles of alternative

development in Thailand. This paper examines the way in which

“alternativedevelopment”whichoncewasacritiqueof“mainstream

development”hasbeenincludedintomainstreamdevelopmentasa

resultofNGOs’changing rolesand relationshipwith thestate.It

arguesthatthecollaborationbetweenNGOsandthestatecanbe

readas a “technologyofpower”whichdepoliticizesdevelopment

problems by turning them into the technical ones. This process

reproducesconservativeideologiesandsocialinequalityratherthan

creating spaces for social justice and sustainable alternative

developmentissupposedtoachieve.

บทคดย

อab

stra

ct


1 ตอจากนไป บทความจะใชคำวา “เอนจโอ” เพอหมายถงองคกรเอกชนไมแสวงกำไรททำงานดาน

การพฒนาโดยเนนไปทองคกรททำงานดานการพฒนาชนบทและสงเสรมการเกษตรยงยน

ความนำ

ปจจบน หากพจารณานโยบายรฐ งานศกษาวจย ตลอดจนขอมลขาวสารตางๆ ตามสอ

สาธารณะ โดยเฉพาะอยางยงรายการโทรทศน จะพบวามการกลาวถงภมปญญาชาวบาน การพงพา

ตนเอง เกษตรกรรมยงยน เศรษฐกจพอเพยงวถชวตชนบทการจดการโดยชมชนฯลฯอยางแพรหลาย

ปรากฏการณดงกลาวแสดงใหเหนทงผลผลตและกระบวนการผลตซำ“ความร”และ“ความจรง”เกยวกบ

“การพฒนา”และ“ชนบทไทย”และปรากฏการณทการพฒนาทางเลอกไดกลายมาเปน“กระแสหลก”

ของสงคม

บทความชนนทบทวนกระบวนการท “การพฒนาทางเลอก” (aternative development) ซง

ครงหนงเคยทำหนาทวพากษวจารณ “การพฒนากระแสหลก” (mainstream development) ไดยาย

ตำแหนงแหงทมาถกผนวกเปนสวนหนงของการพฒนากระแสหลก โดยเสนอวาการผนวกรวมดงกลาว

สวนหนงเปนผลจากการปรบบทบาทและความสมพนธระหวางรฐกบองคกรพฒนาเอกชน (NGOs) ใน

บรบทการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจการเมองไทย เอนจโอ 1 ไทยใชความพยายามในการนำเสนอและ

ผลกดนการพฒนาทางเลอกมาโดยตลอดการยายตำแหนงแหงทของการพฒนาทางเลอกดงกลาวจงอาจ

นบเปนความสำเรจและเปนเรองนายนดของเอนจโอไทย อยางไรกตาม บทความเสนอวาการประสานกน

ของแนวคดและความรวมมอระหวางรฐกบเอนจโออาจเปนเทคโนโลยอำนาจ (technology of power)

ทแมจะอางวาเปนทางเลอกใหมของการพฒนาทจะชวยลดความขดแยงในสงคม แตแนวทางดงกลาวอาจ

เปนเพยงการลดทอนความเปนการเมอง (de-politicization) ของปญหาอนเนองมาจากการพฒนาแลว

ทำใหปญหาตางๆ กลายเปนเพยงเรองทางเทคนค (Ferguson 1990) โดยทเอนจโอไดสถาปนาตนเอง

เปนผเชยวชาญในการจดการปญหานนๆ(Li2007:7)บทความตงขอสงเกตวา“การพฒนาทางเลอก”

อาจเปนการผลตซำอดมการณจารตและความเหลอมลำทางสงคม แทนทจะทำใหเกดความเปนธรรม

และความยงยนดงคำกลาวอาง ซงหากการพฒนาทางเลอกไดกลายเปนสวนหนงของกระแสหลกไปแลว

บทบาทและความสำคญของการพฒนาทางเลอกและเอนจโอจะเปนอยางไรตอไป ยงจำเปนทจะตองม

การพฒนาทางเลอกและผทปฏบตงานพฒนาทางเลอกตอไปหรอไม

1� อจฉรา รกยตธรรม

1. การพฒนาทางเลอก (Alternative Development)

คำวา “การพฒนาทางเลอก” ถกแปลความหมายไปตางๆ นานา แตโดยทวไปหมายถงการ

เปนขอวจารณหรอเปนฝายตรงขามกบการพฒนากระแสหลกทมงแตการสรางความเตบโตทางเศรษฐกจ

เปนทางเลอกจากการพฒนาโดยรฐและกลมอำนาจทางเศรษฐกจตางๆ แนวทางทจดวาเปนการพฒนา

ทางเลอกอาจใชชอเรยกอนๆ เชน การพฒนาอยางมสวนรวม การพฒนาทยงยน ฯลฯ ซงมกม

กระบวนการทำงานทเกยวของกบชดคำ เชน การมสวนรวม ประชาชนรากหญา องคกรพฒนาเอกชน

หรอเอนจโอการเสรมสรางความเขมแขงการปลกจตสำนกกระบวนการประชาธปไตยพลเมองสทธ

ชมชนความหลากหลายทางวฒนธรรมฯลฯ

Pieterse(1988)ชวาจดเนนสำคญททำใหการพฒนาทางเลอกแตกตางจากการพฒนากระแส

หลกคอ ขณะทการพฒนากระแสหลกเนนการจดระเบยบโลกระดบมหภาคและมงเนนการพฒนาทาง

เศรษฐกจ แตการพฒนาทางเลอกเปนการพฒนาจากขางลาง (development from below) ใหความ

สำคญกบผกระทำการหรอศกยภาพของมนษย (agency) ในการเปลยนแปลงสงคม โดยยดเอา

ประชาชนเปนศนยกลางของการพฒนา(people-centeredorientation)ปจจบนการพฒนาทางเลอกม

ตำแหนงแหงทในสงคมมากขนเรอยๆ สวนหนงเพราะเอนจโอมจำนวนเพมขน ซงเอนจโอมบทบาท

สำคญในการผลกดนและสงเสรมการพฒนาทางเลอก ขณะเดยวกนกระแสสงคมกใหความสำคญกบ

เรองสงแวดลอมและความยงยนเพมขน นอกจากนยงเกดการสนคลอนของกระบวนทศนการพฒนา

กระแสหลกอนเนองมาจากความลมเหลวของการพฒนาในหลายทศวรรษทผานมา

วากนวาแนวคดเรองการพฒนาทางเลอกเปนการเคลอนยายเชงกระบวนทศน (paradigm

shift) ของการพฒนา จากการพฒนากระแสหลกทเนนการพฒนาทางดานวตถและความเตบโตทาง

เศรษฐกจไปสการพฒนามนษยอยางเทาเทยม มสวนรวม และยงยน ดวยการใชแนวทางการพฒนา

แบบใหมทจะตองมหลกคดเรองความเสมอภาค ใชกระบวนการมสวนรวม สรางความยงยนทาง

สงแวดลอม และพฒนาความอยดกนดของประชาชน อยางไรกตาม Pieterse (1988) กลบโตแยงวา

นนไมใชการเคลอนยายกระบวนทศนยงกวานเขาเหนวาการพฒนาทางเลอกไมควรมกระบวนทศนใดๆ

ของตนเองเลยดวยซำ เพอทจะไมเปนการวางกรอบทางนโยบายทแขงตว และกำหนดใหการพฒนาทาง

เลอกกลายเปนแบบแผนอยางใดอยางหนงทชดเจนลงไป ทงนเนองจากเมอพดถงการเคลอนยาย

กระบวนทศน ในมตของการพฒนามกจะหมายถงการเปลยนแปลงกรอบนโยบายในการพฒนาจากแบบ

หนงไปสอกแบบหนง เชนรฐไทยมนโยบายสงเสรมการพฒนาทยงยนโดยยดประชาชนหรอชมชนเปน

ศนยกลาง ไมใชการพฒนาทกำหนดโดยรฐอกตอไป แตการวางนโยบายมกเปนการกำหนดกรอบหรอ

ทศทางวาจะตองเปนไปในแนวทางดงกลาวเพยงแบบเดยวเทานน และนำไปสการกำหนดรปแบบการ

พฒนาทตายตว และจำกดไมใหมการคดคนหรอสรางสรรคแนวทางการพฒนาในแบบอนๆ แนวทาง


ดงกลาวจงขดแยงกบแนวคดทวาทองถนควรมอำนาจกำหนดทศทางการพฒนาตนเองอยางแตกตาง

หลากหลาย โดยใหสอดคลองกบบรบทและเงอนไขทางนเวศวฒนธรรมและสงคมของทองถน ดงนน

Pieterse จงเสนอวาแทนทจะสรางกระบวนทศนของการพฒนาทางเลอกซงจะกลายเปนแบบแผนวธการ

(Programmatic) หรอหลกการตายตว การพฒนาทางเลอกควรมสถานะเปนขอโตแยงหรอขอวจารณท

ทาทายการพฒนากระแสหลกมากกวา

ในปพ.ศ. 2530ในทประชมสมชชาทวไปของสหประชาชาตมการเสนอแนวคด“การพฒนา

ทยงยน” ซงเปนคำทแพรหลายในปจจบนมากกวาคำวา “การพฒนาทางเลอก” แนวคดดงกลาวปรากฏ

อยในรายงานของ World Commission on Environment and Development เรอง Our Common

FutureหรอทรจกกนวาBrundtlandReportทระบวาควรจะปรบทศทางการพฒนาไปส “การพฒนาท

ยงยน” ซงหมายถง “การพฒนาทสามารถตอบสนองความตองการของคนในรนปจจบนโดยไมกระทบ

กระเทอนตอศกยภาพในการตอบสนองความตองการของคนรนอนาคต” แนวคดนถกอางถงเสมอ แตกถก

วพากษวจารณวายงคงตกอยภายใตวาทกรรมของอดมการณการพฒนา (discourse of develop-

mentalism) ทไมวพากษวจารณการพฒนาจนถงทสด แตวนเวยนอยกบขอถกเถยงวาจะพฒนาอยางไร

(ด Ferguson 1990, Esteva 1997, Escobar 1995) ยงไปกวาน ไมวาจะเปนการพฒนาทางเลอก

หรอการพฒนาทยงยน ตางกมเปาหมายเดยวกบการพฒนากระแสหลก คอมงตอบสนองความตองการ

พนฐานทางวตถเปนหลก Pieterse ชวาการนำเสนอเรองการพฒนาทางเลอกเปนแตเพยงการเสนอชด

เครองมอหรอกระบวนการในการพฒนาแบบใหมขนมาซงปรากฏวาชดเครองมอเหลานนไดถกบรรจเขา

ไวในกระบวนการพฒนากระแสหลกแลวเกอบทงหมด เชน การพฒนากระแสหลกไมไดชวดทการ

เตบโตของ GDP เพยงอยางเดยวอกตอไป แตใหความสำคญกบคณภาพชวต การลดความเหลอมลำ

ทางเศรษฐกจ ความยงยนทางนเวศ ฯลฯ ซงเปนประเดนทการพฒนาทางเลอกใหความสำคญมากอน

หลกปฏบตของการพฒนาทางเลอกทยดประชาชนเปนศนยกลาง (people-centered) กกลายมาเปนท

ยอมรบโดยทวไปแลววาการพฒนาใดๆ กตาม จะประสบความสำเรจไดกตอเมอเกดจาก “การมสวนรวม”

ในแงนจงแทบจะไมมเสนแบงทชดเจนระหวางการพฒนาทางเลอกกบการพฒนากระแสหลกอกตอไป

(Pieterse 1988: 349) ดงนนจงมคำถามทนาสนใจวา หากการพฒนากระแสหลกไดปรบเปลยนให

แตกตางไปจากเดมแลวการพฒนาทางเลอกไดมการปรบเปลยนอะไรไปบางหรอไม

การจดความสมพนธระหวางรฐกบหนวยงานพฒนา (development agencies) และผทเปน

เปาหมายของการพฒนาเปนประเดนพจารณาเปรยบเทยบระหวางการพฒนากระแสหลกกบการพฒนา

ทางเลอกอกประการหนง ขณะทการพฒนากระแสหลกมกดำเนนการโดยรฐในลกษณะทเปนการพฒนา

จากดานบน ในทางตรงกนขาม การพฒนาทางเลอกเปนการพฒนาจากดานลาง (development from

below)ซงคำวา“ดานลาง”นมกเขาใจวาหมายถง“ชมชน”และเอนจโอ(Pieterse1988:346)ใน

18 อจฉรา รกยตธรรม

แงนจงมการวจารณวาการพฒนาทางเลอกไดสรางคตรงขามระหวางรฐและทนซงเปนตวแทนการพฒนา

กระแสหลกในฝายหนงกบอกฝายหนงคอเอนจโอและชมชนทเปนฝายโตแยงกบรฐและทน

Rigg เขยนบทความชอ “Alternative Development Strategies, NGO and the

EnvironmentinThailand”(Rigg1994อางในQuinn1997:10)วจารณยทธศาสตรการพฒนาทาง

เลอกของเอนจโอไทยทมกกลาวถงชมชนทองถนในลกษณะทอยตรงกนขามหรอปฏเสธรฐ และเหนวา

ชมชนควรไดรบการปกปองจากการถกรฐและตลาดคกคาม หรอการทเอนจโอเหนวามหมบานแบบ

“ดงเดม” กบ “สมยใหม” เปนตน Rigg เหนวายทธศาสตรการพฒนาทางเลอกในลกษณะดงกลาว

ถกสรางขนมาเพอขบเคลอนเชงอดมการณหรอผลกดนแนวความคดบางอยาง มากกวาจะสรางขนมา

จากเงอนไขความเปนจรงอนสลบซบซอนจากการเปลยนแปลงทางสงคมและเศรษฐกจ ขณะทประชาชน

ทเอนจโอทำงานดวยนนกไมไดมองโลกแบบแยกขวเชนนน

ในวทยานพนธของผเขยนเอง (Atchara 2009) กพบวาเอนจโอทางภาคเหนอไดรณรงคใน

ทางสาธารณะวาชมชนในปามวถชวตและระบบการผลตแบบพอยงชพอนเปนวถตามวฒนธรรม

“ดงเดม” เพอผลกดนใหรฐและสงคมยอมรบสทธของชมชนทจะอยอาศยและทำกนในถนฐานเดม การ

รณรงคดงกลาวเปนยทธศาสตรเพอขบเคลอนเชงอดมการณทำนองเดยวกบท Rigg กลาวถงขางตน

ยทธศาสตรนกำหนดขนภายใตเงอนไขทรฐมกใชอำนาจตามกฎหมายเขาไปคกคามชมชนในปาโดยอาง

วาทกรรม “ชาวเขาทำลายปา” ซงเปนวาทกรรมทครอบงำคนในสงคมจำนวนมากดวยเชนกน อยางไร

กตาม ในความเปนจรง ชมชนในปาจำนวนมากไมไดมวถชวตแบบ “ดงเดม” ดงกลาว แตกลบมระบบ

การผลตเชงพาณชยซงเปนสวนหนงของตลาดในระบบทนนยมโลก นอกจากน ชมชนทองถนทผเขยน

วจยกมไดมความขดแยงหรอเปนคตรงกนขามกบรฐและเจาหนาทรฐตลอดเวลา แตพวกเขามการรวมมอ

ตอรองรวมถงตองการไดรบการพฒนาจากรฐอยางมากอกดวย

หลายปทผานมาหนวยงานพฒนาตางๆ ในประเทศไทย ไมวาจะเปนรฐ แหลงทนหรอองคกร

พฒนาเอกชน ไดปรบเปลยนยทธศาสตรหนมารวมมอกนทำงานพฒนามากขน แตกทำใหเกดกระแส

วพากษวจารณจากนกวชาการและนกกจกรรมทางสงคมในสงคมไทย 2 วาความรวมมอดงกลาวทำให

การพฒนาทางเลอกทเคยมพลงในการตรวจสอบถวงดลการพฒนากระแสหลกมลกษณะประนประนอม

2 เชน ปนแกว เหลองอรามศร (www.youtube.com/watch?v=nnfbVyOYU8w), ฟลป เฮรช

(www.youtube.com/watch?v=NDnyqFyKjs0), คำ ผกา (http://www.youtube.com/watch?v=fhN-

6CnJ8LI&feature=related),ใบตองแหง(2554)


มากขนหรอถกกลมผมอำนาจฉกฉวย(co-opt)ไปใชเพอผลประโยชนของตนเองโดยไมไดเปนไปตาม

เจตนารมณของการพฒนาทางเลอกอยางแทจรง ตวอยางเชนคำวา “การมสวนรวม” ซงเปนคำสำคญของ

การพฒนาทางเลอก ไดถกนำไปบรรจอยในการวางนโยบายการพฒนาของรฐ แตไดลดทอนหรอ

บดเบอนความหมายของคำ กลาวคอ แทนทจะหมายถงการเสรมสรางอำนาจของประชาชนใหเขาไปม

สวนรวมกำหนดทศทางการพฒนา รฐกลบทำเพยงการบรรจคำนเขาไปในฐานะทเปนวธการหรอขนตอน

หนงของการพฒนากระแสหลก ซงในทางปฏบตพบวากระบวนการพฒนาทเกดขนไมไดม “การม

สวนรวม” ดงความหมายขางตน หรอแมแตไปขดขวางการมสวนรวมของประชาชนเสยดวยซำ ดงนน

การบรรจคำวา “การมสวนรวม” เขาไปจงไมไดทำใหทศทางการพฒนากระแสหลกเปลยนรปไปจากเดม

แตอยางใด(Rigg2010)

ในอกตวอยางหนง Mosse (2005) พบวาโครงการพฒนาหนงในประเทศอนเดยทอางวาม

นโยบายสงเสรม“การจดการตนเอง”(Self-Help)และ“การมสวนรวม”ของชาวบานในนโยบายของ

โครงการบรรจสองคำนและคำสำคญอนๆ ของการพฒนาทางเลอกไวครบถวน แตในทางปฏบตพบ

วาการประเมนความสำเรจของโครงการนไมเกยวของใดๆ กบผลการเปลยนแปลงทเกดขนจรงและความ

คดเหนของชาวบานทมตอการเปลยนแปลงนน แตกลบประเมนจากตวชวดและเปาหมายทกำหนดจาก

ความตองการของแหลงทนระหวางประเทศขอคนพบดงกลาวทำใหMosseตงคำถามตอความสมพนธ

ทางอำนาจระหวางแหลงทนผปฏบตงานพฒนาในพนทและประชาชนทเปนเปาหมายของการพฒนา

ในทำนองเดยวกน Li (2007) ตงขอสงเกตในประเดนความสมพนธเชงอำนาจระหวาง

นกพฒนากบประชาชนผรบการพฒนา โดยพบวานกพฒนามกสถาปนาตนเองเปน “ผจดการ”

(Trustees) หรอไมกเปน “ผเชยวชาญ” ซงทำใหพวกเขามความชอบธรรมทจะเขาไปแทรกแซงหรอ

กำหนดชะตากรรมของประชาชนผรบการพฒนาแมนกพฒนาจะอางวาตนเพยงชวยเสรมสรางศกยภาพ

โดยไมครอบงำความคดของประชาชนผรบการพฒนา แตกปฏเสธไดยากวาการทำงานพฒนาไมไดเปน

ปฏบตการทางอำนาจแบบหนง ในบรบทของสงคมไทย เอนจโอจำนวนมากมอดมคตเรองความเสมอภาค

และมความพยายามอยางยงทจะสรางความเสมอภาคระหวางนกพฒนากบประชาชนทตนทำงานดวยใน

ระหวางปฏบตงาน แตในทางปฏบต พวกเขากยงคงอยในสถานะทเหนอกวา “ชาวบาน” ผ “ดอยพฒนา”

หรอจำเปนตองไดรบ “การพฒนา” อยด เพราะชาวบานมกมองวานกพฒนาเปนผมการศกษา มเครอขาย

ทางสงคม มความรอบรและประสบการณเหนอกวาตนเอง เอนจโออยในฐานะ “พเลยง” หรอ “ท

ปรกษา”หรอบางครงชาวบานจะเรยกเขาวา“อาจารย”หรอ“หวหนา”ผมบทบาทในการใหคำแนะนำ

หรอคำปรกษา หรอใหความชวยเหลอ ขณะทเอนจโอเรยกกลมคนทตนทำงานดวยวา “ชาวบาน”

�0 อจฉรา รกยตธรรม

“พนอง” หรอ “หวหนา” 3 สรรพนามเหลานสะทอนชดถงสถานะและความสมพนธเชงอำนาจท

ไมเทาเทยมกนระหวางนกพฒนากบผรบการพฒนา

ดงนน ถงแมเอนจโอจะพยายามไม “ชนำ” หรอครอบงำความคดของผทตนทำงานดวย แต

คำแนะนำหรอการชแนะของนกพฒนากยงคงมอทธพลอยางสงตอการตดสนใจของชาวบานในเรองตางๆ

เชน การกำหนดยทธศาสตรและยทธวธการเคลอนไหวตอรองกบรฐ (จะชมนมเดนขบวนหรอไม จะใช

ยทธวธอนใดในการเจรจาตอรอง จะมขอเสนอและขอเรยกรองตอรฐอยางไร) การกำหนดกตกาในการ

จดการทรพยากรภายในชมชนการจดการปาชมชนโฉนดชมชนการใชทดนการทำเกษตรยงยนการ

จดตงเขตอนรกษพนธสตวนำ เปนตน ซงเรองเหลานลวนแตสงผลตอวถชวตและการทำมาหากนของ

ชาวบานทงสน แมวาขอเรยกรองหรอขอเสนอของชาวบานจะยงไมถกบญญตเปนกฎหมายหรอบรรจอย

ในนโยบายรฐกตาม นอกจากน เอนจโอเปนองคกรทจะตองทำใหบรรลเปาหมายตามวตถประสงค

เฉพาะทกำหนดขนมา โดยทวไปแลว เปาหมายสวนหนงในการทำงานของเอนจโอคอการรณรงค

สงเสรม กระตน หรอโนมนาวใหประชาชนผรบการพฒนากระทำหรอไมกระทำอยางใดอยางหนง

ดงนน ขอกลาวอางทวาเอนจโอทำงานโดยไมชนำชาวบาน หรอใหชาวบานกำหนดแนวทางการพฒนา

ดวยตนเองอยางอสระจงดจะขดแยงกบความเปนจรงอยมาก

กลาวโดยสรป แมวาการพฒนาทางเลอกจะเปนขอเสนอเพอไปใหพนจากการผกขาดอำนาจ

หรอจากการถกกำหนดโดยรฐและกลมผลประโยชนทมอำนาจในสงคม แตการพฒนาทางเลอกกถก

วพากษวจารณทงในเชงกระบวนทศนและกระบวนการ ตลอดจนความสมพนธเชงอำนาจระหวางองคกร

และนกพฒนากบประชาชนผไดรบการพฒนา ขอวจารณดงกลาวยงสงผลใหมการตงคำถามตอบทบาท

และความสำคญของเอนจโอทเคยทำหนาทวพากษวจารณและตรวจสอบหรอเปนคขนานกบหนวยงาน

การพฒนากระแสหลก วาเอนจโอยงคงแสดงบทบาทเชนนนอยางมพลงอยหรอไม หรอเอนจโอควรม

บทบาทอยางไรในสงคมปจจบน

3อยางไรกด เอนจโอทางภาคอสานนยมเรยกประชาชนทพวกเขาทำงานดวยวา “หวหนา” ดวยเชนกน

โดยแสดงนยของความเทาเทยมกนทางอำนาจระหวางนกพฒนากบชาวบาน

�1การพฒนาทางเลอกกระแสหลก

2. การพฒนาทางเลอกในประเทศไทย

ทศวรรษ2500นบเปนจดเรมตนของ “การพฒนา” ในประเทศไทยซงมเงอนไขจากสภาวะ

ทางเศรษฐกจการเมองระดบโลกในยคสงครามเยน อทธพลของธนาคารโลก และสถานการณทาง

เศรษฐกจการเมองไทย ในบรบทดงกลาว หนวยงานราชการและกองทพ หรอแมแตโครงการ

พระราชดำรในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรวมกนใชยทธศาสตร“การพฒนาเพอความมนคง”ควบค

ไปกบการเผยแพรและผลตซำอดมการณชาตนยม เพอยตบทบาทของขบวนการคอมมวนสตและชวงชง

มวลชนจากพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย โดยเชอวาหากประชาชนในชนบทหางไกลไดรบการ

พฒนาจนหมดปญหาความยากจนพวกเขาจะไมรวมมอกบคอมมวนสตทงนสหรฐอเมรกาโดยเฉพาะ

องคการสหประชาชาตและธนาคารโลก มบทบาทสำคญในการสงเสรมแนวทางการพฒนาดงกลาวของ

รฐบาลไทย เพอตอบสนองตอเปาหมายของสหรฐอเมรกาทตองการทำใหระบบเศรษฐกจแบบทนนยม

ขยายตว(ชนดา2550:129;ณฐพล2552:89;Quinn1997:89)

ในสวนของภาคประชาชนในชวงทศวรรษเดยวกน เอนจโอไทยเรมตนตวในเรองการพฒนา

อยางมากจนกระทงศาสตราจารยดร. ปวยองภากรณจดตงโครงการบณฑตอาสาสมครขนในปพ.ศ.

2509ตามดวยการจดตง“มลนธบรณะชนบทแหงประเทศไทย”ทจงหวดชยนาทในปพ.ศ. 2510เพอ

ทำงานพฒนาชมชนทใหนกพฒนาเขาไปพดคยกบชาวบาน ชวยกนวเคราะหปญหา และแนะนำวธการ

แกไขปญหา ตอมาป พ.ศ. 2517 ศาสตราจารยปวยรเรมโครงการพฒนาชนบทแมกลองรวมกบ

มหาวทยาลย 3 แหง ไดแก มหาวทยาลยเกษตรศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร และจฬาลงกรณ

มหาวทยาลย เพอฝกฝนใหนกศกษาไดทำงานพฒนาชนบท และโครงการนเองทมการกลาวถงผลกระทบ

จากการพฒนาทมงเนนการเตบโตทางเศรษฐกจ ขณะทโครงการเหลานกลายมาเปนตนแบบในการ

ทำงานของเอนจโอหลายแหงในเวลาตอมา ในชวงเวลาเดยวกนยงมอกสององคกรทมสวนสำคญในการ

บกเบกแนวคดการทำงานพฒนาชมชนไดแกมลนธโกมลคมทองทจดตงขนในปพ.ศ. 2514และสภา

คาทอลกแหงประเทศไทยเพอการพฒนา ทจดทะเบยนอยางเปนทางการในป พ.ศ. 2516 ซงทงสอง

องคกรเนนการทำงานพฒนาชมชนและปลกจตสำนกของคนในชมชนเพอการพฒนาตนเอง และพยายาม

ถวงดลการพฒนาทเนนการเตบโตทางเศรษฐกจเปนสำคญ (สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย

2551:4;Quinn1997:90)

ทศทางการพฒนาของเอนจโอไทยปรบเขาสการพฒนาทางเลอกมากขนเรอยๆ โดยเฉพาะ

อยางยงเมอองคกรตางประเทศใหการสนบสนนการพฒนาในแนวทางดงกลาวรวมทงเสนอทจะใหทนแก

เอนจโอในประเทศโลกทสามททำงานพฒนาในชนบทโดยยดประชาชนเปนศนยกลาง (people-centered

NGOs) แตจากนนไมนานกเกดเหตการณการลอมปราบและสงหารหมนกศกษาและประชาชนในชวง

ตลาคม พ.ศ.2516-2519 ทำใหนสตนกศกษาจำนวนหนงหลบหนเขาปาไปเปนแนวรวมกบพรรค

�� อจฉรา รกยตธรรม

คอมมวนสตแหงประเทศไทย(พคท.)เอนจโอจงลดบทบาทการทำงานลงดวยเกรงวาจะถกรฐปราบปราม

ดวยขอหาเปนแนวรวมพคท. เพราะเอนจโอสวนใหญทำงานในชนบทซงเปนพนทเคลอนไหวของพคท.

จนกระทงทศวรรษ 2520 เมอรฐมนโยบายเปดทางใหผเขารวม พคท. กลบมารวมพฒนาชาตไทย

นสตนกศกษาซงเคยเขารวมกบ พคท. บางสวนกลบมาเรยนตอและจบออกมาทำงานเอนจโอ ขณะท

เอนจโอขนาดเลกกเรมกลบมาทำงานพฒนาอกครง แตพยายามหลกเลยงกจกรรมทเกยวของกบ

การเมอง เพราะระแวดระวงการถกรฐบาลปราบปราม และมบางสวนทไมเหนดวยกบการเคลอนไหว

แนวปฏวต (revolutionary movement) ซงมเปาหมายเพอตอรองกบรฐหรอใชวถทางรนแรงตาม

แนวทางของนกกจกรรมทางการเมองทเคลอนไหวกอนหนาน ซงมทงสวนทไมเหนดวยมาตงแตแรก

และสวนทผดหวงจากขบวนการ พคท. ทเหนวาไมไดนำไปสการสรางสงคมทมความเสมอภาคดงท

กลาวอาง(Somchai2002,Quinn1997)

อนทจรงความแตกตางและความขดแยงในแนวทางการเคลอนไหวทางสงคมระหวาง

นกกจกรรมทางการเมองกบเอนจโอเกดขนตงแตชวงป พ.ศ. 2516-2519 ทมการเคลอนไหวทางการ

เมองอยางเขมขนแลว นกกจกรรมทางการเมองมองวาเอนจโอทำงานแนวปฏรป (reformist) เนนการ

ประนประนอมกบรฐ และไมอาจสรางการเปลยนแปลงทางสงคมทมนยสำคญ แตกลบเปน “ปฏกรยา”

หรอเปนอปสรรคขดขวางการเปลยนแปลงโครงสรางสงคมอยางถงรากถงโคน (Somchai 2002: 22)

ขอมลจากการสมภาษณของ Quinn ระบวาเอนจโอแนวปฏรปกกลาวหาเอนจโอและนกกจกรรมทาง

การเมองทเคลอนไหวทาทายอำนาจรฐวา “ใชเอนจโอเปนเครองมอสนบสนนเปาหมายทางการเมองของ

พวกเขา”(Quinn1997:105)หมายความวากลมคนเหลานนมาทำงานเอนจโอเพยงเพอทจะหาโอกาส

จดตงความคดทางการเมองใหแกประชาชนในชนบท สวนเอนจโอทไมเคลอนไหวทางการเมองเนน

ทำงานดานวฒนธรรม มงแกไขปญหาเศรษฐกจของเกษตรกรในชนบทดวยการตงกลมธนาคารขาว

ธนาคารโค-กระบอฯลฯเรยกกนวาเปนยค“ปยปอบอสวม”ซงสงเสรมการพงตนเองและชวยเหลอ

เกอกลกนภายในชมชน เพอเกษตรกรจะไดไมถกนายทนขดรดและเอารดเอาเปรยบ อยางไรกตาม

ชชวาลย ทองดเลศ เอนจโออาวโสกลาววาเอนจโอในสมยนนทำงานพฒนาในลกษณะทไมตางจากการ

พฒนากระแสหลก คอมงชวยเหลอชาวบานทขาดแคลนปจจยพนฐาน (ชชวาลย ทองดเลศ, สมภาษณ

7พฤษภาคม2554)

ราวกลางถงปลายทศวรรษ 2520 เมอบรรยากาศทางการเมองลดความตงเครยดลงและเปด

โอกาสใหมการเคลอนไหวทาทายอำนาจรฐไดมากขน และเรมมความขดแยงระหวางรฐและนายทนกบ

ประชาชนในชนบทในลกษณะใหมๆอนเปนผลจากการเรงรดพฒนาเศรษฐกจของภาคเมองทำใหมการ

แยงชงทรพยากรจากชนบทไปใชพฒนาเมอง เชน การสรางเขอนผลตกระแสไฟฟา การสมปทานทำไม

การพฒนารสอรทของนายทนในพนทปาหรอทดนสาธารณะของชมชน การหลงไหลของแรงงานจาก

��การพฒนาทางเลอกกระแสหลก

ชนบทเขาสเมอง ฯลฯ การทำงานของเอนจโอในชวงเวลานจงแตกออกเปน 2 แนวทางทตางกนอยาง

ชดเจน คอระหวาง “ปกวฒนธรรม” กบ “ปกเศรษฐศาสตรการเมอง” โดยปกแรกเนนการสงเสรม

วฒนธรรมและความเกอกลกนเพอพฒนาเศรษฐกจชมชนเหมอนทผานมา แตอกปกมงเสรมสราง

อำนาจของประชาชนทองถนเพอตอรองกบอำนาจรฐและทน แนวทางนยงมงเปลยนแปลงโครงสราง

ทางการเมองและอำนาจรฐตามแนวคดมารกซสมทไดรบอทธพลมาจากนกกจกรรมทางสงคมกอนหนาน

แตแลวตงแตตนทศวรรษ 2530 ความแตกตางระหวางสองปกงานพฒนากคอยๆ ลดลง

เพราะตางตองรวมมอกนแกไขปญหาเฉพาะหนาทเกดขนกบชมชนทตนทำงานอยซงทวความรนแรงขน

เรอยๆ เชน มชมชนทรฐเตรยมอพยพออกจากปาหรอจากพนททำกน อนเนองมาจากการสรางเขอน

การทรฐใหนายทนสมปทานพนทปลกสวนเศรษฐกจการประกาศเขตปาอนรกษฯลฯอยางไรกตามใน

แวดวงเอนจโอ โดยเฉพาะอยางยงทางภาคเหนอ เรมใหความสนใจกบประเดนขอถกเถยงใหมๆ ท

ผปฏบตงานเอนจโอรนใหมซงเปนนสตนกศกษาทเพงสำเรจการศกษาหรอกำลงศกษาในระดบปรญญา

โทหยบยกมาพดคยกนเชนประเดนทวาการพฒนายงแยกสวนระหวางภาคปฏบตกบภาคทฤษฎกลาว

คอ มผปฏบตงานทเนนการศกษาแนวคดทฤษฎตางๆ โดยเฉพาะทฤษฎทางสงคม เศรษฐศาสตร และ

การเมอง ซงเนนการวเคราะหรฐและโครงสรางทางเศรษฐกจสงคม อนเปนแนวทางทไดรบอทธพลมาจาก

นกกจกรรมทางสงคมในยคกอนหนาน ขณะเดยวกนกมเอนจโอทเนนการทำงานภาคสนาม การพดคย

และเรยนรวฒนธรรมและภมปญญาของชาวบานโดยไมใหความสำคญกบการศกษาแนวคดทฤษฎในเชง

โครงสรางดงกลาวมากนก หรอกลาวไดวาเอนจโอในชวงนนขาดการเชอมโยงการทำงานดานวฒนธรรม

กบดานการเมองเชงโครงสรางเขาดวยกน

นอกจากขอถกเถยงภายในขบวนการเอนจโอแลว ในชวงเวลานเอนจโอยงคงวพากษวจารณ

แนวทางการพฒนาของรฐทกำหนดจากบนลงลาง โดยเฉพาะในบรบททการพฒนาของรฐมความลำเอยง

และทำใหเกดความไมสมดลระหวางภาคเมองกบภาคชนบท เอนจโอเรมรณรงคใหมการพฒนาแบบม

สวนรวม (participatory development) อยางจรงจงมากขน ทงยงเชอมโยง “การมสวนรวม” เขากบ

แนวคดเรองประชาธปไตยแบบตวแทน การใหสาธารณชนตรวจสอบรฐบาล และการตระหนกและเคารพ

สทธซงกนและกนซงจะสรางความเปนธรรมในสงคม(Quinn 1997: 103-4)แนวทางดงกลาวทำใหม

การผลกดนยทธศาสตร “การพฒนาทางเลอก” โดยมตวอยางเชงรปธรรม เชน การมสวนรวมของ

ประชาชน วฒนธรรมชมชน การพฒนาอยางพงพาตนเอง ปาชมชน ฯลฯ โดยเรมจากฐานความรของ

ชาวบาน ซงเชอวาจะทำใหชาวบานสามารถสรางความเขมแขงไดดวยตนเอง มองคประกอบสำคญของ

การพฒนาคอ “ประชาชน” และ “ชมชน” นอกจากนยงมการพดถงภมปญญาทองถนดานการเกษตร

และการจดการทรพยากรธรรมชาต ซงเชอวาจะชวยถวงดลการพฒนาแบบทนนยมทแทรกเขามาใน

สงคมชนบทและสงคมไทย(Quinn1997:116,ชชวาลยทองดเลศ,สมภาษณ7พฤษภาคม2554)


3. การยายตำแหนงแหงทของ “ทางเลอก”

หลายปทผานมา หนวยงานรฐขานรบแนวคดการพฒนาทางเลอกมากขนตามลำดบ เชน

เดยวกนกบทมการพฒนาความรวมมอระหวางภาครฐกบองคกรพฒนาเอกชนมากขนเรอยๆ เนอหา

ตอไปนจะเสนอใหเหนถงการพฒนาความรวมมอระหวางหนวยงานรฐกบเอนจโอทสะทอนใหเหนวา

แนวคด“การพฒนาทางเลอก”ไดคอยๆยายตำแหนงแหงทกลายมาเปนสวนหนงของการพฒนากระแส

หลกไดอยางไร โดยหยบยกตวอยางกรณทรฐรบเอาแนวคด “การมสวนรวม” เขาเปนสวนหนงของ

นโยบายการพฒนา และการทรฐมนโยบายสนบสนนการพฒนาทไมไดมงเนนการเตบโตทางเศรษฐกจ

เพยงอยางเดยวอกตอไปแตหนมาสงเสรม “เศรษฐกจพอเพยง”อยางไรกตามการปรบเปลยนทศทาง

และนโยบายการพฒนาดงกลาวมไดเกดจากการทรฐยอมรบหรอสนบสนนแนวทางการพฒนาทางเลอก

หากแตเปนการฉวยใช (Co-Opt) แนวคดการพฒนาทางเลอกเพอตอบสนองเปาหมายทางการเมองของ

รฐบาลในแตละสมย

Rigg (2010) ตงขอสงเกตวา “การมสวนรวมของประชาชน” ซงเปนเครองมอสำคญอยาง

หนงของการพฒนาทางเลอก ปรากฏในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตอยางนอยตงแตฉบบท

5 (พ.ศ. 2525-2529) เปนตนมา แมไมไดนยามความหมายอยางชดเจน แตพออนมานไดวา “การม

สวนรวม”หมายถงการสงเสรมการพงพาตนเองและการจดการตนเอง(Self-RelianceและSelf-Help)

เขาชวาในชวงตนทศวรรษ 2520 ซงแผนพฒนาฯ ฉบบนรางขนมา เศรษฐกจของประเทศเตบโตอยาง

เชองชา เกดความยากจนและรฐขาดแคลนทรพยากรจงทำอะไรไมไดมาก เมอกลไกราชการแสดงความ

ไรประสทธภาพอยางชดเจน แนวคดทใหประชาชนพงพาตนเองจงไดรบความสำคญมากขน ตอมาใน

แผนพฒนาฯฉบบท6(พ.ศ. 2530-2534)และฉบบท7(พ.ศ. 2535-2539)คำวา“การมสวนรวม”

ไมไดถกใชเพอหมายถงการพงพาตนเองอกตอไป แตเปนการมสวนรวมในระบบเศรษฐกจแบบตลาด

สมยใหม ซงสอดรบกบขอถกเถยงในระดบโลกในขณะนน โดยเฉพาะอยางยงเมอธนาคารโลกเสนอวา

แนวทางทจะพนจากความยากจนคอการเขารวมหรอผนวกตนเองเขากบตลาด

บทความของShigetomi(2006)แสดงใหเหนวาตงแตราวตนทศวรรษ2530รฐไดเปดพนท

ใหเอนจโอ ประชาสงคม นกวชาการ และประชาชนรากหญา มสวนรวมในการวางนโยบายมากยงขน

นบตงแตการทคณะกรรมการประสานงานองคกรพฒนาเอกชน (กป.อพช.) ไดรวมเปนอนกรรมการใน

การรางแผนพฒนาชนบทซงเปนสวนหนงของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 7

กระบวนการดงกลาวนบเปน “การมสวนรวม” อยางเปนรปธรรมมากกวาการรางแผนพฒนาฯ ฉบบท

ผานมาซงมเพยงเนอความแตไมมภาคปฏบตการอยางไรกตามเนอหาหลกของแผนพฒนาฯฉบบท

7 ยงคงกำหนดโดยสภาพฒนฯ และสถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย และเมอมการเปดประชา-


4สรปผลการประชมชแจงแนวทางการพฒนาประเทศตามหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยงพรอมแสดง

ปาฐกถาพเศษเรอง “แนวทางการบรหารประเทศตามหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยง” 25 พฤศจกายน 2549

ณตกสนตไมตรทำเนยบรฐบาล

พจารณแผนพฒนาฯ ดงกลาว เอนจโอกไดรบเชญใหเขารวมเพยง 4 คน จากจำนวนผทไดรบเชญ

ทงหมด80คน(Shigetomi2006:12)

การรางแผนพฒนาฯ ฉบบท 8 เกดขนในชวงเวลาทเศรษฐกจของประเทศเฟองฟอยางมาก

กอนทจะเรมมการประกาศใชแผนในชวงทประเทศไทยประสบวกฤตเศรษฐกจ (แผนพฒนาฯฉบบท 8

ประกาศใชในชวงป พ.ศ. 2540-2544) Rigg (2010) ชวาแผนฉบบนไดรวบรวมคำสำคญของการ

พฒนาทางเลอกเอาไวโดยพดถงการปรบเปลยนอยางถงรากถงโคนจากการสรางความเตบโตทางเศรษฐกจ

ไปส “การพฒนาทมประชาชนเปนศนยกลาง” เนนการมสวนรวมของประชาชนตงแตการมสวนรวม

ทางการเมองไปจนถงการมสวนรวมของกลมตางๆ ในชมชนอยางไรกตามแผนพฒนาฯฉบบดงกลาว

กลบถกเกบไวบนหงมากกวาจะถกนำไปปฏบตและเมอมาถงการรางแผนพฒนาฯฉบบท9ซงจะใชใน

ชวงป พ.ศ. 2545-2549 วกฤตเศรษฐกจทเกดขนในชวงเวลาทผานมาไดทำใหมการผนวกเรอง “การม

สวนรวม”เขากบแนวคดเศรษฐกจพอเพยงตามแนวพระราชดำรของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

จะสงเกตไดวากระบวนการรางแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตมกกนเวลานานกอนท

จะมการประกาศใชจรง ทำใหแผนพฒนาฯ กลายเปนกรอบคดของการพฒนาทไมคอยสอดรบกบ

สถานการณในชวงเวลาทประกาศใชแผนพฒนาฯ และไมวาแผนพฒนาฯ จะเขยนไวอยางไร สงทสงผล

อยางเปนรปธรรมตอทศทางการพฒนาประเทศมากกวาคอนโยบายของรฐบาลทมความเปนปจจบน

ภายใตบรบททางเศรษฐกจการเมองในชวงเวลาขณะนน ดงปรากฏวาการพลกผนของสถานการณ

ทางการเมองและเศรษฐกจในระยะ 10 ปทผานมาไดสงผลตอการยายตำแหนงแหงทของการพฒนา

ทางเลอกอยางมนยสำคญ กลาวคอ จากเดมทรฐบาลของพนตำรวจโททกษณ ชนวตร (กมภาพนธ

พ.ศ. 2544-กนยายนพ.ศ. 2549)ขบเคลอนเศรษฐกจของประเทศตามแนวทางทนนยมเสรแตหลงจาก

ทรฐบาลทกษณถกทำรฐประหารในเดอนกนยายน 2549 รฐบาลพลเอกสรยทธ จลานนท (ตลาคม

พ.ศ. 2549 - มกราคม พ.ศ. 2551) ซงไดรบการแตงตงโดยคณะรฐประหาร กเปลยนแนวนโยบาย

เศรษฐกจจากเดมอยางสนเชงมาสนโยบายเศรษฐกจพอเพยง โดยอางวาจะชวยใหประเทศไทยตาม

โลกาภวตนอยางชาญฉลาด ประชาชนสามารถพงตนเองได และยงเปนการนอมนำแนวพระราชดำรมา

ปฏบต 4


นโยบายเศรษฐกจพอเพยงไมเพยงถกนำเสนอในฐานะ “ทางเลอก” ทแตกตางอยางสดขวกบ

นโยบายของรฐบาลทกษณ แตยงถกใชเปนเครองมอทางการเมองอยางเหนไดชด กลาวคอ รฐบาล

ทกษณถกกลาวหาวาสถาปนาระบอบทกษโณมกส ซงเปนระบบเศรษฐกจการเมองทเลวราย สงเสรมให

ผคนเหนแกประโยชนสวนตนมากกวาประโยชนสวนรวม มความเปนปจเจกนยมสง ผนำรฐบาลถก

กลาวหาวาคอรรปชน ไรจรยธรรม ขณะทระบบทนนยมเองกเออใหเกดการขดรดและเอารดเอาเปรยบ

ประชาชนผดอยอำนาจ ในทางตรงกนขาม รฐบาลสรยทธอางเรองระบอบแหงคณธรรม ความด ความ

สามคคการชวยเหลอเกอกลภายในกลมหรอชมชนฯลฯเพอลดทอนความชอบธรรมของสทธและเสยง

อนทวมทนของประชาชนทลงคะแนนใหรฐบาลทกษณ และกลบเกลอนความไมชอบธรรมของรฐบาล

ทมาอยางไมถกตองตามครรลองประชาธปไตย การกระทำดงกลาวมนยวาเปนการทำใหคณคาทางจารต

ศลธรรมมความสำคญเหนอกวาสทธและเสยงทเทาเทยมกนของประชาชน อนเปนหลกพนฐานทสำคญ

ทสดของประชาธปไตย

สงทนาสนใจกคอ คานยมเรองคณธรรมความดดงกลาวไปกนไดดกบการพฒนาทางเลอกภายใต

แนวคดวฒนธรรมชมชนทเอนจโอไทยจำนวนมากยดถอปฏบต แนวคดวฒนธรรมชมชนเชอวาชมชน

ทองถนมอดมการณเรองความด มวฒนธรรมอนดงามบนพนฐานของระบบศลธรรม และมความชวยเหลอ

เกอกลกนเปนแกนแกน แตเหนวาวถชวตและวฒนธรรมดงกลาวไดถกทำลายไปเพราะการแทรก-

แซงของระบบทนนยม ขณะเดยวกนระบบการเมองทมแตนกการเมองฉอฉลโกงกนกมกเขามาหา

ผลประโยชนหรอลอลวงใหชาวบานในชนบทเปนฐานคะแนนเสยง ดงนนจงไมเหนวาระบบการเมองจะ

ชวยแกไขปญหาใหแกชาวบานได หากวาชาวบานไมฟนฟวฒนธรรมชมชนขนมาเพอการพงพาตนเอง

(ดอจฉรา2553)

นอกเหนอจากเงอนไขทางการเมองทกลาวถงขางตน นโยบายดานการพฒนาของรฐและเอนจโอ

ยงเกยวพนกบเงอนไขทางเศรษฐกจของประเทศ ซงเปดโอกาสใหหนวยงานรฐและเอนจโอไดพฒนา

ความสมพนธและความรวมมอกนอยางใกลชดมากขนในเวลาตอมา ความรวมมอดงกลาวเรมตนจาก

วกฤตเศรษฐกจของประเทศไทยในปพ.ศ. 2540ซงสงผลใหรฐบาลจดตงกองทนเพอสงคม(SIF)ดวย

การนำเงนกจากธนาคารโลก 4,700 ลานบาทมาสนบสนนการทำงานขององคกรพฒนาเอกชนเพอฟนฟ

เศรษฐกจเงนจำนวนดงกลาวกระจายไปทวประเทศภายในระยะเวลา40เดอนโดยสถาบนชมชนทองถน

พฒนา (LDI) ซงเปนเอนจโอหนงทมบทบาทหลกในการบรหารกองทนน หลงวกฤตเศรษฐกจได 1 ป

รฐไดจดตงสถาบนพฒนาองคกรชมชน (องคการมหาชน) (พอช.) ซงเรมปฏบตงานอยางเตมทในปลายป

พ.ศ. 2544ดวยการบรหารงบประมาณ2,850ลานบาทซงเปนเงนจากกองทนพฒนาชนบทและกองทน

พฒนาชมชนเมองทงยงไดรบเงนสนบสนนจากรฐบาลอก270ลานบาท(Shigetomi2006:16)และ

ในปเดยวกนนนเอง รฐบาลกจดตงกองทนขนาดใหญอกหนงกองทน คอกองทนสนบสนนการเสรมสราง


สขภาพ (สสส.) ซงบรหารเงน 2% จากภาษเหลาและบหร องคกรตางๆ เหลาน โดยเฉพาะ พอช.

และ สสส. กลายมาเปนแหลงทนสำคญของเอนจโอจำนวนมากในเวลาตอมา เชน ในรายงานประจำป

พ.ศ. 2553ของสสส. ระบวา สสส. ไดจดสรรงบประมาณใหหนวยงานทรบทนซงเปนมลนธและองคกร

ศาสนา 1,262ลานบาทหรอ 36%ของสดสวนการกระจายทนของสสส. ในปดงกลาว (สำนกงาน

กองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ2553:55)ซงหลกๆแลวเอนจโอเปนผรบทนในสวนน โดยม

ทงเอนจโอททำงานสงเสรมการจดการทรพยากรธรรมชาตโดยชมชนทองถน การสงเสรมเกษตรกรรม

ยงยน การรณรงคเรองสทธของแรงงาน การพฒนาคณภาพชวตชมชนแออดและคนไรบาน เปนตน

การกระจายทนดงกลาวเปนตวอยางหนงทสะทอนวามความรวมมออนดระหวางหนวยงานรฐกบเอนจโอ

และมชองทางใหแนวคดการพฒนาทางเลอกไดรบการเผยแพรมากขน อยางไรกตาม นอกเหนอจาก

เรองของการรบทนดงกลาว การสรางความรวมมอระหวางเอนจโอกบหนวยงานรฐยงมเงอนไขอนๆ อก

มากซงผเขยนไมไดหยบยกมากลาวถงในบทความชนน

4. ทางเลอกปจจบนในความสมพนธกบรฐ

ดวยขอจำกดในการหาทนจากตางประเทศ และการปรบนโยบายและแนวทางการทำงานของ

รฐทกลาวถงขางตน ทำใหหนวยงานรฐหรอองคกรในกำกบของรฐดงเชน สสส. และ พอช. กลายมา

เปนแหลงทนหลกขององคกรพฒนาเอกชนจำนวนมาก จนกระทงมการตงขอสงเกตจากนกกจกรรมทาง

สงคม เชน คำ ผกา นกเขยนและนกวจารณสงคมชอดง (http://www.youtube.com/watch?v=fhN-

6CnJ8LI&feature=related) รวมทงผปฏบตงานเอนจโอจำนวนมากทผเขยนมโอกาสไดพดคยอยางไม

เปนทางการ วาการรบทนเปนเงอนไขสำคญประการหนงททำใหเอนจโอปรบความสมพนธกบรฐใน

ลกษณะทถกครอบงำหรออยภายใตการอปถมภของรฐ และสงผลตอการลดทอนพลงในการตรวจสอบ

ถวงดลการทำงานของรฐ อยางไรกตาม ผเขยนเหนวาขอสงเกตดงกลาวเปนการวพากษวจารณทไมได

มองถงการปฏบตการของเอนจโอทยงคงพยายามตอรองกบโครงสรางอำนาจอยตลอดเวลา

เนอหาในหวขอนประมวลจากการสมภาษณอยางเปนทางการและการพดคยอยางไมเปน

ทางการกบผปฏบตงานเอนจโอ 5 ผเคยรวมงานกบเอนจโอ ตลอดจนการสงเกตกระบวนการทำงานของ

5 เชน มลนธชววถ มลนธเพอการพฒนาทยงยน มลนธพฒนาภาคเหนอ มลนธเกษตรกรรมยงยน

สำนกขาวประชาธรรม (ภายใตมลนธพฒนาภาคเหนอ) ชมชนคนรกปา (ภายใตมลนธพฒนาภาคเหนอ)

โครงการพฒนาคณภาพชวตแรงงานขามชาตและผมปญหาสถานะบคคล มลนธพฒนาทอยอาศย สถาบนสนต-

ประชาธรรมและกลมละครมะขามปอมเปนตน


เอนจโอจำนวนหนง โดยเฉพาะอยางยงเอนจโอทรบทนจากหนวยงานในกำกบของรฐ โดยมงแสดงให

เหนวาการปรบบทบาทความสมพนธของเอนจโอกบรฐนนไมไดเกดจากการทเอนจโอยอมโอนออนผอน

ตาม สยบยอม หรอถกรฐครอบงำเสมอไป แตเกดจากการทตวแทนการพฒนาทงภาครฐและเอนจโอม

หลกคดรวมกนบางอยางเกยวกบงานพฒนาททำใหทงสองฝายเหนวามเปาหมายรวมกน จงรวมมอกน

ผลกดนแนวทางทตางเชอวาจะเปน “ทางเลอก”ท “ดทสด” สำหรบสงคมไทยอยางไรกตามหลกคด

เชนนนกลบกลายเปนขอจำกดททำใหตวแทนการพฒนามองไมเหนหรอไมพจารณา “ทางเลอก” อนๆ

และทำให “การพฒนาทางเลอก” มลกษณะไมตางไปจากการพฒนากระแสหลก คอสรางรปแบบหรอ

สตรสำเรจตายตวขนมาชดหนงแตไมไดสรางขอโตแยงหรอขอวจารณททาทายกลมอำนาจนำและไมได

สงเสรมใหกลมคนดอยอำนาจมอำนาจในการเลอกแนวทางการดำเนนชวตของตนเองมากพอ

กอนทจะแสดงขอมลจากการสมภาษณผปฏบตการเอนจโอเพอสนบสนนขอเสนอดงกลาว

ผเขยนเสนอวามสมมตฐานรวมอยางนอย 2 ประการททงแหลงทนในกำกบของรฐและเอนจโอยดถอ

เปนแนวทางในการทำงานพฒนา ไดแก หนง สมมตฐานตามแนวคดประชาสงคมทวาการรวมมอ

ระหวางรฐและเอนจโอสามารถสรางการเปลยนแปลงทดกวา และสอง สมมตฐานทวาการสราง

“ชมชน” พงพาตนเองเปนเปาหมายหลกของการพฒนาทางเลอก ซงสมมตฐาน 2 ประการนสงผลตอ

การกำหนดตำแหนงแหงทของเอนจโอและความสมพนธระหวางชมชนทองถนกบรฐและเอนจโอกบรฐไป

ในขณะเดยวกน

สมมตฐานของแนวคดประชาสงคม

กลาวกนวาในอดตเอนจโอใชแนวคดเศรษฐศาสตรการเมองในการทำงาน โดยมงผลกดนการ

เปลยนแปลงความสมพนธเชงอำนาจระหวางรฐกบประชาชนโดยเฉพาะอยางยงในการจดการทรพยากร

อนเปนฐานการผลตของประชาชนรากหญา (ด ชชวาลย 2543) สวนการหนมารวมมอกบรฐในระยะ

หลงนนเปนไปตามแนวคดประชาสงคมแบบหนงทเชอวารฐเปนสวนประกอบของ“ประชาสงคม”จงควร

ทำงานรวมกนมากกวาสรางความขดแยงหรอปฏเสธรฐ ดงทนายแพทยประเวศ วะส ผมอทธพลทาง

ความคดตอแวดวงเอนจโอไทย เคยกลาววาเปนไปไมไดทจะบรรลการเปลยนแปลงทมความหมายโดย

ปราศจากการรวมมอกบรฐ และการกดกนรฐออกไปจะลดทอนพลงในการพฒนาสงตางๆ ใหดขน ผท

เชอตามแนวทางนเหนวารฐตองแสดงบทบาทในการสราง “ประชาคม” หรอ “ประชาสงคม” ขณะทรฐ

ภาคธรกจ เอนจโอชนชนนำในทองถนและนกวชาการควรสราง “ความเปนหนสวน” (partnership)

ททำงานรวมกนเพอแกปญหาสงคม(ดSomchai2007)


ผปฏบตงานเอนจโอในหลายองคกรทผเขยนไดสมภาษณและพดคยอยางไมเปนทางการ

ยอมรบวาขอจำกดในการแสวงหาทนจากตางประเทศเปนเงอนไขในการปรบเปลยนยทธศาสตรการ

ทำงาน แตประสบการณการทำงานทผานมาและเงอนไขทางสงคมการเมองกมสวนสำคญยงตอการปรบ

แนวคดในการทำงานดวยเชนกน เดโช ไชยทพ จากมลนธเพอการพฒนาทยงยน เสนอวา “การตอส

เพอลดอำนาจรฐ”ยงมความจำเปนแตตองอาศยวธการทหลากหลายมากขนขณะทการมองคกรอสระ

ทมาทำหนาทตรวจสอบการทำงานของรฐมากขนทำใหเอนจโอลดบทบาทในสวนนนลง หรอการท

ประชาชนรากหญาเหนอยหนายกบวธการชมนมเดนขบวนเพอสรางแรงกดดนตอรฐ และตองการใชวธการ

อนๆแทน(เดโชไชยทพ,สมภาษณ2พฤษภาคม2554)

สวนชชวาลย ทองดเลศ เอนจโออาวโสทมบทบาทสำคญในการเชอมประสานระหวางเอนจโอ

กบองคกรอสระของรฐดงเชน พอช. และ สสส. ตลอดจนภาคแนวรวมตางๆ มความเหนวาในปจจบน

ชาวบานเขมแขงมากขนจนกระทงภาคสงคมรบรและใหการยอมรบรฐธรรมนญพ.ศ. 2540ซงเอนจโอม

สวนผลกดนหลงจากการรวมขบวนการโคนลมรฐบาลเผดจการของคณะรกษาความสงบเรยบรอยแหง

ชาต (รสช.) กไดบรรจขอเสนอจากการผลกดนของภาคประชาชนหลายประการ เชน การมองคกร

อสระหรอองคการมหาชนตางๆ ทกลายมาเปนชองทางในการขบเคลอนงานพฒนาและการเคลอนไหว

ของภาคประชาชนในยคหลง เงอนไขดงกลาวสงผลใหหนวยงานรฐปรบทศทางการทำงานหรอแนว

นโยบายหนมายอมรบขอเสนอของฝายประชาชนมากขน ดงเชนขอเสนอเรอง “โฉนดชมชน”ซงเมอรฐ

ยอมรบขอเสนอดงกลาวแลว กไมมเหตผลอะไรทเอนจโอจะตองไปตอตานรฐ แตควรเขาไปรวมกน

ทำงานมากกวา(ชชวาลยทองดเลศ,สมภาษณ7พฤษภาคม2554)

ผปฏบตงานเอนจโอหลายคนเหนวาการรวมมอกบหนวยงานรฐในชวงหลายปทผานมาทำใหรฐ

ปรบเปลยนทาทและแนวคดมายอมรบแนวทางการพฒนาทเอนจโอเสนอมากขน เชน มลนธชววถ

สามารถผลกดนใหสสส.ยอมรบการตความคำวา“อาหาร”และ“สขภาพ”ในความหมายทกวางขวาง

กวาเดม ไมใชแคเรองอาหารปลอดภย แตขยายไปสเรองความมนคงทางอาหารและระบบการผลต

อาหารทงระบบ รวมถงการรณรงคตอรองกบบรรษทขามชาต หรอรณรงคเรองการใชสารเคม เปนตน

(วฑรยเลยนจำรญและกงกรนรนทรกลณอยธยา,สมภาษณ3มถนายน2554)

ผปฏบตงานเอนจโอหลายคนเหนวาการรบทนจากแหลงทนของรฐเปนการเขาไปแบงปน

ผลประโยชนจากทรพยากรสาธารณะในลกษณะหนง และเอนจโอมความชอบธรรมทจะกระทำเชนนน

เพราะเงนทนดงกลาวมาจากภาษของประชาชน ขณะทเอนจโอรบเงนดงกลาวมาใชเพอประโยชนของ

ประชาชน(กงกรนรนทรกลณอยธยา,สมภาษณ9มกราคม2554)แมจะรวมมอกบรฐมากขน

แตผปฏบตงานเอนจโอยนยนวาองคกรของตนยงคงมอสระในการกำหนดแนวทางการทำงาน คงไวซง


เปาหมายทจะสรางความเขมแขงและสรางอำนาจตอรองของชมชนทองถน แตหากถกแหลงทนกำกบ

ควบคมมากเกนไป เอนจโอกอาจปฏเสธความรวมมอหรอไมรบทน เพราะทผานมาโดยสวนใหญ

แหลงทนเปนฝายเสนอใหทนแกเอนจโอ เชน สสส. เปนฝายเชญตวแทนเอนจโอเขาไปรวมประชมและ

รบฟงนโยบายและแนวทางการใหทน ไมใชเอนจโอทไปเสนอขอรบทน ผปฏบตงานเอนจโออธบายวา

สาเหตท สสส. เลอกจดสรรทนใหแกองคกรของพวกเขามหลายประการดวยกน เชน แนวทางการ

ทำงานของเอนจโอสอดคลองกบยทธศาสตรของ สสส. ตลอดจนความชดเจนและประสบการณในการ

ทำงานของเอนจโอในประเดนนนๆ เปนตน (นพพรรณ พรหมศร, สมภาษณ 20 มกราคม 2554;

วฑรยเลยนจำรญ,สมภาษณ3มถนายน2554;อดศรเกดมงคล,สมภาษณ12มถนายน2554)

เอนจโอพอใจทจะนยามความสมพนธกบแหลงทนในกำกบของรฐวา “เครอขาย” และ “ตอรอง”

มากกวา“อปถมภ”แมจะระบถงเสนแบงระหวางสองคำนไมชดเจนนกโดยเฉพาะอยางยงเมอผปฏบตงาน

เอนจโอจำนวนไมนอยยอมรบวา “เครอขาย” หรอการรจกกนมากอน หรอ “การตอสาย” ระหวาง

แหลงทนกบเอนจโอไมวาจะเปนระดบบคคลระดบองคกรหรอโดยชอเสยงของบคคลหรอองคกรหรอ

การแนะนำตอกนมา กชวยใหเอนจโอบางองคกรมโอกาสไดรบทนเหนอกวาองคกรอนๆ (รจเรข

วฒนพานช และกลมละครมะขามปอม, สมภาษณ 27 กนยายน 2553; วฑรย เลยนจำรญ และ

กงกร นรนทรกล ณ อยธยา, สมภาษณ 3 มถนายน 2554; อดศร เกดมงคล, สมภาษณ 12

มถนายน2554)

งานศกษาของ Shigetomi (2006) ไดแสดงใหเหนถงสายสมพนธอนใกลชดระหวางผจดสรร

ทนกบผรบทน เขาชวา “ผนำขององคกรแหลงทนในกำกบของรฐและเอนจโอมความคดเหนบางอยางท

สอดคลองตองกนและบางทองคกรเหลานกมผนำคนเดยวกน” (Shigetomi 2006: 18)ดงกรณทเขา

พบวา ไพบลย วฒนศรธรรม เปนหนงในผทใหคำปรกษาแกรฐมนตรวาการกระทรวงการคลงในชวงท

เตรยมจดตงกองทนเพอสงคม (SIF) เพอกระจายเงนทนทไดรบความชวยเหลอมาจากธนาคารโลก

และเมอรฐบาลไดเลอกใหธนาคารออมสนเปนผจดการเงนกองทนน ในเวลาตอมาไพบลยกไดรบ

มอบหมายใหเปนผจดการทวไปของธนาคารออมสน เนองจากเขามบทบาทหลกในการออกแบบโครงการ

เกยวกบกองทนดงกลาว และตอมาไพบลยกดำเนนการจาง เอนก นาคะบตร ซงเคยเปนผอำนวยการ

สถาบนชมชนทองถนพฒนา ใหมาเปนผจดการสำนกงาน SIF เปนตน ขอมลของ Shigetomi

สอดคลองกบการใหสมภาษณของผปฏบตงานเอนจโอดงกลาวขางตนทชวา “สายสมพนธ” ทำใหการ

สรางความรวมมอระหวางองคกรเปนไปไดอยางงายดาย และการตดตอประสานงานกนมกขนอยกบ

ความสมพนธสวนตวมากกวาการผานกลไกเชงสถาบน


อยางไรกดในงานอกชนหนงShigetomi(2002)ตงขอสงเกตวาแมเอนจโอจะมโอกาสมสวน

รวมในการทำงานกบรฐมากขนแตกเปนเพยง“การมสวนรวมแบบชายขอบ”(MarginalParticipation)

ซงมลกษณะ 4 ประการคอ หนง เขาไปมสวนรวมโดยปจเจกบคคลมากกวาองคกร จงขนอยกบความ

เชยวชาญเฉพาะหรอความสมพนธสวนบคคลทคนคนนนมตอขาราชการสองขาราชการทยอมรบการม

สวนรวมมเฉพาะพวกหวกาวหนาบางสวน โดยเฉพาะในสวนงานทตองรบผดชอบกบการแกไขปญหาอน

เกดจากการพฒนาสามบอยครงทการมสวนรวมมอยเพยงในระดบอนกรรมการในการรางนโยบายและ

การรบฟงความคดเหน แตไมใชในระดบของการตดสนใจส เอนจโอไมไดสนใจทจะเปนผผลกดนนโยบาย

แตกลบเนนการสรางสถาบนทอยนอกกลไกทางการเมองและการบรหารราชการ ดวยหวงวาการกระทำ

ดงกลาวจะมผลตอการตดตามการบรหารงานของรฐจากขางนอก

ขอสงเกตเรอง“การมสวนรวม”ดงกลาวนาสนใจอยางยงเพราะเปนตวชวดวาการพฒนาทาง

เลอกนนไดแสดงบทบาทและบรรลเปาหมายหรอไม เนองจากการพฒนาทางเลอกมไดมเปาหมายเพยง

เพอไดแบงปนผลประโยชนจากเงนทนของรฐหรอเพอสรางความรวมมอทดระหวางหนวยงานรฐกบเอนจโอ

เทานน แตอยทการสรางเสรมใหประชาชนมอำนาจในการกำหนดทางเลอกในการดำเนนชวตของตนเอง

ประสบการณการทำงานของเอนจโอหลายองคกรพบวาหลายครงทเอนจโอและภาคประชาชนเจรจาตอรอง

กบรฐแลวบรรลผลเพยงแคการผลกดนใหมการแตงตงคณะกรรมการรวมระหวางรฐกบประชาชนในการ

แกไขปญหาตางๆ แตเมอเวลาผานไปปรากฏวาการแกไขปญหามไดมความคบหนา จนทำใหมการแตงตง

คณะกรรมการชดใหมอกหลายครงหลายหน 6 หรอการตอรองกบรฐบางลกษณะทำใหไดรบการจดสรร

งบประมาณมาดำเนนการศกษาวจยหรอสนบสนนการทำงานของเอนจโอรวมกบชมชนทองถนทวาไมได

ทำใหประชาชนมสทธและอำนาจในการกำหนดทางเลอกในการดำเนนชวตมากขน 7ในแงนภควดวระ-

ภาสพงษ นกแปลอสระทตดตามขบวนการประชาชนระดบสากล แสดงความเหนวาลกษณะการจด

6 จากการสงเกตการณของผเขยนซงเคยเขารวมขบวนการเคลอนไหวในชวงทเปนผปฏบตงานเอนจโอ

ระหวางป พ.ศ. 2540-2545 และจากการพดคยอยางไมเปนทางการกบผปฏบตงานเอนจโอหลายคนททำงาน

แกไขปญหาสทธเหนอทดนและปาไมของชมชนในเขตปาเชนบารมชยรตนทปรกษาสมชชาคนจน

7เชนการชมนมรวมกบสมชชาคนจนทหนาทำเนยบรฐบาลเปนเวลา99วนในปพ.ศ. 2540ทำให

เครอขายเกษตรทางเลอกไดรบการจดสรรงบประมาณมาสงเสรมการทำเกษตรยงยน เครอขายกลมเกษตรกร

ภาคเหนอ (คกน.) ไดรบการจดสรรงบประมาณดงกลาวดวยเชนกนในวงเงนประมาณ 26 ลานบาทภายในเวลา

3ปขณะทการเคลอนไหวของคกน.ในเรองสทธเหนอทดนทำใหรฐอนมตงบประมาณ9ลานบาทใหสถาบน

วชาการและเอนจโอดำเนนโครงการศกษาวจยเปนเวลาประมาณ15 เดอน ในชวงปพ.ศ. 2546-2547แตหลง

จากโครงการพฒนาเกษตรยงยนและโครงการศกษาวจยดงกลาวเสรจสนลง สมาชก คกน. ยงคงไมไดรบการ

รบรองสทธเหนอทดนตามกฎหมาย ไมไดรบอนญาตใหทำไรหมนเวยนหรอการเกษตรทางเลอกอนๆ ในพนททำกน

ของตนซงเปน“เขตปา”ตามกฎหมายของรฐอกทงยงคงถกเจาหนาทรฐจบกมและขมขคกคามอยเปนระยะ


ความสมพนธระหวางเอนจโอกบรฐอาจทำใหการตอรองระหวางเอนจโอองคกรประชาชนกบหนวยงาน

ภาครฐ เปนการแกไขปญหาแบบเปนครงคราวหรอเฉพาะเรองใดเรองหนง ซงขนอยกบความสามารถ

และความเขมแขงของเอนจโอ และเปนไปไดวาหากเอนจโอไมเขมแขงพอ กจะทำใหปญหาไมไดรบการ

แกไข และแนนอนวาจะไมสงผลใหมการเปลยนแปลงในระดบโครงสราง (ประชาไท, 17 มกราคม

2554)

ดงทกลาวไปแลววาผปฏบตงานเอนจโอจำนวนมากอธบายวาตนเองกำลง“ตอรอง”กบรฐและ

กำลงสราง “เครอขาย” กบรฐ จงเนนการจดความสมพนธในทางบวก ซงสอดคลองกบการใชแนวคด

ประชาสงคมในแบบทเชอวารฐกบองคกรภาคประชาสงคมควรรวมมอกนทำงานพฒนาเพอประโยชนของ

สวนรวม ดงนน พวกเขาจงไมเนนหรออาจเหนวาไมจำเปนทจะตองวพากษวจารณรฐอยางถงรากถงโคน

หรอสรางแรงกดดนใหรฐเปลยนแปลงเชงโครงสรางเทาทควร อยางไรกตาม หากความสำคญของการ

พฒนาทางเลอกอยทการวพากษวจารณหรอโตแยงกบกลมอำนาจหลกดงขอเสนอของPieterse(1998)

กจำเปนทจะตองมการตรวจสอบทบทวนทงแนวคดและแนวทางการจดความสมพนธระหวางเอนจโอกบ

รฐ เนองจากเปาหมายของการทำงานพฒนาทางเลอกไมใชเพยงการสรางพนทใหเอนจโอเขาไปรวม

ทำงานกบรฐหรอเขาไปแบงปนผลประโยชนจากทรพยากรสาธารณะจากรฐเทานน แตจะตองสราง

อำนาจใหประชาชนมสวนรวมกำหนดนโยบายหรอวถชวตของตนเองอยางแทจรง

สมมตฐานเรองการสราง “ชมชน” พงพาตนเอง

แมวาแนวคดวฒนธรรมชมชนจะถกวพากษวจารณมาเปนเวลาหลายสบปแตมนกยงไดรบการ

ผลตซำและเผยแพรอยางกวางขวางทงในและนอกวงการพฒนา ดงสะทอนจากการแพรหลายของชดคำ

ตางๆ เชน ปาชมชน โฉนดชมชน เกษตรกรรมยงยน ฯลฯ ซงลวนแตเปนสวนหนงของผลผลตจาก

แนวคดวฒนธรรมชมชน ขณะทแนวทางการทำงานและการจดสรรเงนทนเพองานพฒนาขององคกรใน

กำกบของรฐเชนพอช.และสสส.กวางอยบนฐานคดแบบเดยวกนอยางชดเจนเชนการสนบสนนทน

ตรงไปทชมชนทองถน การสงเสรมการรวมกนเปนเครอขายชมชน หรอการสนบสนนทนแกองคกร

ททำงานกบชมชน เพอพฒนาระบบการผลตหรอการตลาด เพอเพมศกยภาพในการพงพาตนเองและ

ชวยเหลอซงกนและกนของชมชน

ชมชนนยม (communalism) ในแนวคดวฒนธรรมชมชนมนยตอการพฒนาทางเลอกอยางนอย

สองประการประการแรกชมชนนยมถกนำเสนอเปนทางเลอกเพอปฏเสธหรอตอตานระบบทนนยมใน

การสำรวจแนวคดตางๆ ทจดวาเปน “การพฒนาทางเลอก” พบวาหลกสำคญประการหนงทคลายคลง

กนมาก และเปนประเดนสำคญททำใหการพฒนาทางเลอกดแตกตางและทาทายการพฒนากระแสหลก


คอการพฒนาทางเลอกตอตานระบบทนนยมนบตงแตยคทนนยมอตสาหกรรมในชวงตนมาจนถงยค

ทนนยมชวงปลายในปจจบน(Pieterse1988:347)

ในกรณประเทศไทย งานเขยนของเอนจโอไทยมกเลาถงปญหาตางๆ ของชมชนและสงคม

โดยเรมจากชวงเวลาของการมแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 1 ทชกนำระบบทนนยม

เขามาขดรด ทำลายวถชวตวฒนธรรมอนสงบเรยบงายของชมชนทองถน ลอลวงใหเกษตรกรทำเกษตร

พาณชยและตกเปนเบยลางของระบบตลาด ดงนน เอนจโอทสนบสนนแนวคดวฒนธรรมชมชน

จงสงเสรมใหชมชนทองถนรกษาไวซงระบบเศรษฐกจแบบพอเพยง หรอสรางกลไกในชมชนทองถนเพอ

การพงพาตนเองลดการพงพา“ภายนอก”อนจะชวยใหหลดพนจากการถกขดรดภายใตระบบทนนยม

Decore เสนอวาเอนจโอไทยไดอาศยความทรงจำเกยวกบชมชนชาวนาทมการชวยเหลอ

เกอกลกนเพอตานโลกาภวตนและการเปลยนแปลงทางสงคมวฒนธรรมตามอยางตะวนตก ซงการผลตซำ

ความทรงจำเชนนสอดรบกบการสราง “ความเปนไทย” และ “ชาตไทย” ตามเปาประสงคของรฐ

(Decore2000:329)รฐไทยมกอาง“ความเปนไทย”วาเปนคณสมบตเฉพาะอนเปนแกนของสงคมไทย

ทแตกตางจากความเปนสากล และรฐมกใช “ความเปนไทย” นเปนขออางและเหตผลในการกำราบ

ประชาชนทพยายามเรยกรองใหรฐปกปองดแลพวกเขาหรอปฏบตตามหลกสากล เชน รฐมนโยบาย

สงเสรมเศรษฐกจพอเพยงทมงใหชาวชนบทรกษาไวซงวถชวตและระบบการผลตแบบ “ดงเดม” หรอแบบ

“ไทยๆ”ซงหมายถงการจดการตนเองและใหรจกพอใจกบสงทตนมอยในวถแบบพทธทงๆทชาวชนบท

จำนวนมากกำลงเรยกรองใหรฐพฒนาเศรษฐกจ ปกปองดแล และยกระดบคณภาพชวตของพวกเขาให

เสมอภาคกบประชาชนคนอนๆ

นอกจากจะถกใชเปนแนวทางในการตอตานทนนยมแลว ชมชนนยมยงถกใชตอรองกบการ

ผกขาดอำนาจและการจดการทรพยากรโดยรฐ ในบรบททรฐกดกนชมชนทองถนจากการเขาถงทรพยากร

ในชวงปลายทศวรรษ 2520 ในชวงเวลาดงกลาว การทำงานของเอนจโอไทยเปลยนแปลงไปจากกอน

หนานทเนนการแกไขความยากจนของชาวบานโดยตรงมาสการเสรมสรางอำนาจและศกยภาพของชมชน

นกวชาการและเอนจโอไดรวมกนศกษาและยกระดบความเขาใจความรของชาวบาน สถาปนาปราชญ

ชาวบานและภมปญญาชาวบาน(อรรถจกร2545:69-70)ตลอดจนสถาปนาวาทกรรมตาน(counter

discourses)เพอชวงชงความรความเขาใจและตอบโตกบวาทกรรมหลกเชนการเสนอวาทกรรมปาชมชน

หรอคนกบปาตอบโตวาทกรรมการอนรกษทมงจะยายคนออกจากปา เสนอวาทกรรมโฉนดชมชนและ

เกษตรกรรมยงยนตอบโตวาทกรรมวาดวยคนชนบททลาหลงหรอดอยพฒนา โง จน เจบ และเปนเหยอ


ของระบบทนนยม เปนตน แนวคดเกยวกบชมชนในกระแสวฒนธรรมชมชนกกลายเปนแนวคดทาง

เลอกทไดรบความนยมมากขนตามลำดบ ดงตวอยางจากการแพรหลายของแนวคดปาชมชน โฉนด

ชมชนการจดการทรพยากรโดยชมชน เศรษฐกจชมชนฯลฯ ในสอสาธารณะทมมากขนตามลำดบ และ

ในปจจบนจะพบวาทวสาธารณะชอง Thai PBS เปนแหลงผลตซำวาทกรรมทางเลอกดงกลาวให

แพรหลายมากยงขน การพจารณาจากนโยบายและการรณรงคสงเสรมของหนวยงานรฐ รวมถงหนวยงาน

ในกำกบของรฐ พบวามตชมชนไดรบความสำคญมากขนตามลำดบ ดงปรากฏวาหนวยงานรฐสงเสรม

และเผยแพรแนวคดตางๆเกยวกบการสงเสรมการอนรกษวฒนธรรมวถชวตและการพฒนาเศรษฐกจ

ชมชนรวมทงจดสรรงบประมาณใหกบกจกรรมดงกลาวมากขนอยางไรกตามการผลกดนใหหนวยงาน

ทผกขาดอำนาจและมผลประโยชนจากการจดการทรพยากรธรรมชาต เชน กระทรวงทรพยากรธรรมชาต

และสงแวดลอม ยอมรบสทธของชมชนทองถนเหนอทรพยากรธรรมชาต ยงคงไมบรรลเปาหมาย

ดงปรากฏวายงไมมการรบรองสทธของชมชนทองถนเหนอทรพยากรธรรมชาตในทางกฎหมายอยางเปน

รปธรรมมากนก และชาวบานในทองถนยงคงถกขมขคกคามและถกจบกมดำเนนคดอยางตอเนอง

ในคดเกยวกบปาไมและทดน 8

ในกรณของสำนกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.) วฑรย เลยนจำรญ

ผอำนวยการมลนธชววถ แสดงทศนะวาขณะทผมอำนาจใน สสส. โดยสวนใหญมองสขภาพในกรอบ

แคบๆ แต วฑรยเหนวานายแพทยประเวศ วะส 9 ซงเปนผมอทธพลทางความคดตอการทำงานของ

เอนจโอจำนวนมาก นบเปนบคคลทม “ความกาวหนา” อยางมากทพยายามผลกดนใหมการเชอมโยง

การทำงานดานสขภาพกบการทำงานในมต “ชมชน” เขาดวยกน จนกระทงมการเปดสำนกสนบสนน

สขภาวะชมชนททำงานสนบสนนชมชนโดยเฉพาะ และนอกจากนายแพทยประเวศแลว ยงมผมอำนาจ

ในสสส.อกหลายคนทวฑรยเหนวาเปน“สายเคลอนไหว”ซงชวยใหแนวคดการทำงานเรองสขภาพของ

สสส. ขยายขอบเขตมาสมตชมชนและวฒนธรรมมากขน (วฑรย เลยนจำรญ, สมภาษณ 3 มถนายน

2554)

8เชน เครอขายปฏรปทดนรายงานวาม “คดทดนชมชน”ทวประเทศมากถง84คด โดยมชาวบาน

ถกดำเนนคดทงหมด409รายซงเปนคดทชมชนถกละเมดสทธชมชน(สถาบนอศรา2552)

9เปนประธานมลนธชมชนทองถนพฒนาตงแตปพ.ศ. 2534และเปนทปรกษาคณะกรรมการสสส.

ปพ.ศ.2543-2549


ในทางตรงขาม อดศร เกดมงคล (สมภาษณ, 12 มถนายน 2554) เอนจโอจากโครงการ

พฒนาคณภาพชวตแรงงานขามชาตและผมปญหาสถานะบคคลซงรบทนจาก สสส. เชนกน กลบตงขอ

สงเกตวา สสส. มแนวคด “อนรกษนยมใหมแบบไทยๆ” ทยอมปรบคานยมเกาอยบาง แตยงคงยดมน

อยในกรอบศลธรรมบางอยางทฝงตรงมานานเชนการเชอมนในคนดความดความถกตองและพยายาม

ผลตซำคณคาทางศลธรรมทใชกำกบผคน ดงตวอยางจากการรณรงคเรองการเลกดมสราและเลกสบบหร

ดวยการอางวาเปนการผดศลธรรม ขณะทเอนจโอเองกมอดมการณยดมนกบความด เพราะมการปลกฝง

กนมาวานกพฒนาเปนผมจตอาสา เสยสละเพอผอน แนวคดเชนนอาจเปนจดรวมประการหนงททำให

เอนจโอกบสสส.สามารถประสานความรวมมอกนไดคอนขางราบรน

ขอสงเกตของอดศรเปนไปในทำนองเดยวกนกบท แอนดรว วอลกเกอร (Andrew Walker)

นกวชาการจากออสเตรเลย ตงขอสงเกตตอแนวคดเศรษฐกจพอเพยง ซงเปนแนวคดททงหนวยงานรฐ

เอนจโอ รวมทง สสส. ขานรบและตอยอด วาเปนแนวคดทนำไปสการกำกบควบคมทางศลธรรม

ของผคน โดยเฉพาะคนในชนบท ใหธำรงรกษาคณคาวฒนธรรมชมชนทมความดงามตามแบบฉบบ

“ความเปนไทย” เอาไว (ประชาไท, 7สงหาคม2551)ขณะทการศกษาของDelcoreพบวาการอาง

เรอง “การทำด” “ชวยเหลอผอน” และ “ชวยเหลอสงคม” อาจเปนการทำเพอตนเองหรอไมแยกขาด

จากผลประโยชนสวนตวของผปฏบตงานเอนจโอ โดยเฉพาะอยางยงเมอผปฏบตงานเอนจโอเปนผนำชมชน

แหงนนมากอนทจะมาทำงานเอนจโอผลประโยชนอยางหนงกคอการรกษาไวซงอำนาจของตนหรอการ

ไดรบการยอมรบนบถอจากผอนในชมชน(Delcore2000:230-2)ในแงนคานยมเรอง“ความด”จง

ถกใชสถาปนาอำนาจใหแกผทอางตนวาเปนผปรารถนาดทงตอนกพฒนาดวยกนและตอผไดรบการ

พฒนาทพวกเขาจะไปใหคำแนะนำ จดการปญหา หรอจดการชวต หากเปาหมายสงสดของการพฒนา

ทางเลอกคอการทำใหประชาชนมอำนาจในการกำหนดอนาคตตนเอง ความสมพนธเชงอำนาจระหวาง

ตวแทนการพฒนากบผถกพฒนาโดยอางคณธรรม “ความด” ดงกลาวกเปนประเดนทพงตรวจสอบ

ทบทวนซงผเขยนไดกลาวถงประเดนนแลวในบทความกอนหนาน(อจฉรา2553)

เบองหลงประการหนงของการสถาปนาแนวคดวฒนธรรมชมชนคอการตอบโตหรอตอรองกบ

ระบบทนนยมทเนนความเปนปจเจก ซงเชอวาทำใหมนษยเหนแกตวหรอเอารดเอาเปรยบกน การ

พฒนาทางเลอกถกอางวาเปนกระบวนการประชาธปไตยแบบหนง เพราะสรางการมสวนรวมขององคกร

ชมชนจากระดบฐานลางอยางไรกตามการชชมชนนยมมากเกนไปแตปฏเสธสทธของปจเจกอาจลกลน

หรอขดแยงกบสมมตฐานดงกลาว เพราะการเคารพสทธของปจเจกเปนหลกสำคญประการหนงของระบอบ

เสรนยมประชาธปไตย แตการชชมชนนยมอาจเนนเพยงรปแบบการรวมกลมคนหมมาก และทำใหคน

หมมากมอำนาจจนลนเกนกระทงไปเบยดบงสทธและเสยงของปจเจกทดอยอำนาจทงยงขาดกลไกการ

ตรวจสอบถวงดลกลมผมอำนาจทรดกมเพยงพอ ซงอาจทำใหกลมผมอำนาจหรอชนชนนำภายในชมชน


ผกขาดอำนาจในการกำหนดทศทางการพฒนาทงในระดบชมชน (เดโช2551, Turton 1989)และใน

ระดบประเทศการลดทอนความสำคญของสทธและเสยงของปจเจกบคคลปรากฏชดเจนเมอผปฏบตงาน

เอนจโอแสดงความไมเชอมนระบบการเลอกตงสมาชกสภาผแทนราษฎรและการตดสนใจลงคะแนนเสยง

เลอกตงของคนชนบท ขณะทการกำหนดทาทของ สสส. และเอนจโอไทยตอสถานการณความขดแยง

ทางการเมองไทยตงแตป พ.ศ. 2549 เปนตนมา และการเขารวมขบวนการปฏรปประเทศไทยหลง

เหตการณ19พฤษภาคม2553ในฐานะ“ตวแทน”ของภาคประชาชนทอาสาเขามาชวยแกไขปญหา

ตางๆของประเทศโดยไมตองอาศยกระบวนการเลอกตงเปนประจกษพยานทสะทอนแนวคดดงกลาวได

เปนอยางดดงทผเขยนเคยกลาวถงไวบางแลว(ดเพมเตมในอจฉรา2553)

กรอบคดเรอง “ชมชน” ยงเปนประเดนทมการถกเถยงกนอยางมาก ทงในเรองความหมาย

สภาวะทเปนอยจรง หรอพลงในการตอรองกบอำนาจรฐและทน ในมตทางเศรษฐกจ เอนจโอจำนวน

มากตระหนกวาเปนไปไดยากทจะสรางชมชนอดมคตซงปฏเสธระบบตลาดและทนนยมอยางสนเชง

จงพยายามแสวงหารปแบบทางเลอกใหประชาชนทดอยอำนาจทางเศรษฐกจสามารถตอรองกบระบบ

เศรษฐกจทเปนอย หรอสามารถบรหารการผลตใหอยรอดไดในระบบทนนยม เชน มลนธชววถท

พยายามเพมขดความสามารถใหเกษตรกรรวมถงผบรโภคสามารถพงพาตนเองดานอาหาร มทดน

ทำการผลต สรางระบบตลาดทางเลอก และสรางวสาหกจชมชน เปนตน (วฑรย เลยนจำรญ และกงกร

นรนทรกล ณ อยธยา, สมภาษณ 3 มถนายน 2554) หรอกรณมลนธสายใยแผนดนทสงเสรมการ

ผลตพชผกอนทรยเพอสงออก แตการพฒนาดงกลาวยงเกดผลเปนจดเลกๆ และขยายตวไดชา เพราะ

ไมไดสรางเงอนไขหรอการเปลยนแปลงเชงโครงสรางทจะเอออำนวยใหเกดการเปลยนแปลงอยางม

นยสำคญ

สวนในการตอรองกบรฐ มงานศกษาทตงขอสงเกตวา “ชมชน” กลายเปนเครองมอของรฐใน

การควบคมประชาชน แทนทจะเปนเครองมอทประชาชนใชตอรองกบอำนาจรฐ (ด บญเลศ 2550,

Agrawal2005,Li2007)เชนการเสนอเรองปาชมชนและโฉนดชมชนทำใหชมชนในเขตปาถกจำกด

ขอบเขตการใชทดนแมวาทดนดงกลาวอาจไมเพยงพอตอการทำมาหาเลยงชพของชมชนทองถนในภาวะ

เศรษฐกจปจจบน หรอการสงเสรมใหชมชนทองถนมระบบเศรษฐกจพอเพยง ซงไมสอดคลองกบระบบ

เศรษฐกจของประเทศและโลกทเปนระบบทนนยมหรอการจำกดการพฒนาเพอสงวนรกษาชมชนชนบท

ใหมสภาพธรรมชาตเพอการทองเทยวแบบทางเลอกการสงเสรมแนวทางเหลานโดยความรวมมอของรฐ

และเอนจโอไดชวยเพมอำนาจการควบคมของรฐ แทนทจะไปลดทอนอำนาจรฐ ขณะเดยวกนการ

สงเสรมใหชมชนทองถนพงพาตนเองหรออยอยางพอเพยง หรอควบคมตนเองดวยกลไกทองถน ยงเปนการ

ลดภาระของเจาหนาทรฐทไมจำเปนตองปรบโครงสรางเพอใหเกดการจดสรรทรพยากรอยางเปนธรรมหรอ


จดสวสดการตางๆ เพอบรการประชาชนใหดขนขณะเดยวกนกไมไดทำใหชมชนมอำนาจตรวจสอบถวงดล

โครงสรางทางเศรษฐกจและการเมองระดบชาต

มขอเทจจรงและงานศกษาจำนวนมากทชชดวาระบบการผลตหรอการจดการทรพยากรธรรมชาต

ทมชมชนเปนฐาน(Community-BasedNaturalResourceManagement-CBNRM)ภายใต“การพฒนา

ทางเลอก” ไมไดเกดจากความตองการของประชาชนในทองถนไปเสยทงหมด ตวอยางเชน พฤ โอโดเชา

ปกาเกอะญอบานหนองเตา อำเภอแมวาง จงหวดเชยงใหม ใหสมภาษณ (http://www.youtube.com/

watch?v=SDNTLvcsAP4)วาระบบโฉนดชมชนเกดจากคำแนะนำของนกวชาการหรอเอนจโอท“หวงด”

เกรงวาหากมการจดสรรทดนใหชาวบานในรปแบบกรรมสทธปจเจกทซอขายเปลยนมอได จะทำใหทดน

หลดไปจากมอของเกษตรกรอยางงายดายการศกษาวจยของผเขยนในเรองการจดการโฉนดชมชนทเคย

ดำเนนการกอนหนาน (อจฉรา2548)และอกชนหนงซงกำลงดำเนนการอยพบขอมลทำนองเดยวกน

วาชาวบานในหลายพนทตองการกรรมสทธปจเจก เชน โฉนดหรอน.ส. 3ทใหทงความมนคงในการ

ถอครองทดน และสามารถใชเปนทนเพอสรางมลคาทางเศรษฐกจไดเชนเดยวกนกบรปแบบกรรมสทธ

ทดนทประชาชนทวไปถอครอง แตเงอนไขทชาวบานตองตอรองทงกบรฐและเอนจโอทเปนแนวรวมของ

พวกเขาทำใหพวกเขาตองโอนออนผอนตามรปแบบทางเลอกดงกลาวในเบองตน

นอกจากนยงมงานศกษาทสะทอนใหเหนวารปแบบการพฒนาทเกดจากแนวคดของคนภายนอก

ไดทำใหเกดความขดแยงภายในชมชนทองถน เพราะเปนเพยงการพฒนาในดานรปแบบการผลตหรอ

การจดการทไมไดนำไปสการปรบความสมพนธทางอำนาจระหวางกลมผลประโยชนในชมชน เชน งาน

ศกษาของLatt(2008)แสดงใหเหนวาการสงเสรมการเกษตรปลอดสารพษในพนทโครงการหลวงแหง

หนง ไดสงผลกระทบตอความสมพนธทางการผลตระหวางเกษตรกรทเปนสมาชกของโครงการหลวง

โดยเฉพาะอยางยงระหวางชาวมงทเปนเจาของแปลงเกษตรซงขดรดแรงงานและผลกภาระความเสยงตางๆ

จากการผลตและการตลาดใหแกชาวไทใหญทเปนผใชแรงงานในแปลงเกษตรมากกวาเดม หรอการ

ศกษาของผเขยนเองกพบวาการจดการปาชมชนและการจดการโฉนดชมชนทำใหเกดความขดแยงและ

ความเหลอมลำรปแบบใหมๆ ในพนทชนบทระหวางคนในชมชนดวยกนเอง (อจฉรา 2548, Atchara

2009)แมวาแนวทางการจดการดงกลาวจะเปนขอเสนอเพอแกไขปญหาของคนชนบทกตาม

แมจะมขอวจารณตอขอเสนอเรองการจดการทรพยากรทมชมชนเปนฐานทกลาวมาในขางตน

ผเขยนกเขาใจวาเอนจโอและนกวชาการไมไดสรางขอเสนอเชนนขนมาในสญญากาศ แตอยในเงอนไข

ของการตอรองทางอำนาจระหวางชมชนทองถนกบรฐ และเกดจากการประมวลบทเรยนและปญหาความ

ไมเทาเทยมในการเขาถงทรพยากรทเปนอยจรงในระบบทนนยม กระนนกตาม ผเขยนตองการนำเสนอ

ใหเหนวาการพยายามไปใหพนจากปญหาหนง ทสดแลวอาจนำพาไปสอกปญหาหนง อนเปนผลทเกด

จากความไมตงใจ


ผปฏบตงานบางคนยอมรบวาเอนจโอยงไมประสบความสำเรจในการตอรองกบอำนาจรฐและ

วาทกรรมครอบงำทงหลาย อกทงยงไมสามารถผกขาดหรอชวงชงความหมายของวาทกรรมตานวาดวย

“ชมชน” ทพวกตนสถาปนาขนมาเอง เพราะวาทกรรมตานไดถกชวงชงและฉวยไปสรางความหมายท

บดเบอนไปจากเดมเชนในปจจบนมการใชคำวาปาชมชนและโฉนดชมชนอยางแพรหลายทงๆทรฐยง

ไมมมาตรการทางกฎหมายและนโยบายทจะรบรองสทธของชมชนทองถนอยางเปนรปธรรมหรอหนก

แนนมากพอ เดโช ไชยทพ ยอมรบวาการตอรองกบรฐยงไมประสบความสำเรจ แตหนวยงานรฐบาง

แหงยอมรบแนวคดเหลานในบางระดบเพยงเพอซอเวลามากกวาจะตองการสรางการเปลยนแปลงอยาง

ถงรากถงโคน(เดโชไชยทพ,สมภาษณ2พฤษภาคม2554)ในทำนองเดยวกนวฑรยเลยนจำรญ

(สมภาษณ 3 มถนายน 2554) ยอมรบวาการพดเรองเกษตรยงยน เศรษฐกจพอเพยง หรอเกษตร

ทฤษฎใหม ในชวงทผานมายงคงเนนไปทความสำคญของสขภาพและสงแวดลอมมากกวาจะนำไปสการ

เสรมสรางอำนาจของประชาชนและการปรบเปลยนเชงโครงสรางเพอใหเกดความเปนธรรมและแกไข

ปญหาความเหลอมลำในสงคม ซงเปนเปาหมายทแทจรงของการพฒนาทางเลอก ดงนน เขาจงไมเหน

ดวยกบการกลาววาการพฒนาทางเลอกไดกลายเปนหรอถกผนวกเขาเปนสวนหนงของการพฒนากระแส

หลกไปแลวแตยนยนวาเอนจโอจะตองแสวงหาและนำเสนอทางเลอกใหสงคมตอไป

5. บทสงทาย: ทางเลอกของใคร ใครเลอก ใครถกเลอก

ในระยะ 10 ปทผานมา เอนจโอไทยปรบเปลยนยทธศาสตรการทำงานจากการตอรองกบรฐ

มาสการรวมมอกบรฐเพอสงเสรมการพฒนาทางเลอกรปแบบตางๆ จากระดบนโยบายมาจนถงระดบ

ปฏบตการการปรบเปลยนยทธศาสตรดงกลาวเกยวพนกบเงอนไขทางเศรษฐกจและการเมอง

การกำหนดตำแหนงแหงทของเอนจโอมความหมายตอบทบาทและความสำคญของการพฒนา

ทางเลอกอยางมนยสำคญตามขอเสนอของPieterse(1988)การพฒนาทางเลอกควรมสถานะเปนขอ

โตแยงหรอบทวพากษวจารณตอการพฒนากระแสหลกแตในทางปฏบตเมอเผชญสถานการณความเปน

จรง เอนจโอทสงเสรมการพฒนาทางเลอกจำเปนตองคดคนยทธวธและขอเสนอเชงรปธรรมตางๆ เพอ

ผลกดนใหรฐยอมรบทงเพอแกไขปญหาเฉพาะหนาของประชาชนในทองถน และผลกดนการเปลยนแปลง

กฎหมายและนโยบายรฐทเปนตวแปรสำคญในการกำหนดวถชวตประชาชน และเมอลงลกในรายละเอยด

เชน จะมการกำหนดทางเลอกใหเปนนโยบายหรอกฎหมาย กไมสามารถสรางขอตกลงทเปนเอกฉนท

แตมความคดเหนทแตกตางหลากหลายกนมาโดยตลอด ไมเพยงแตระหวางหนวยงานรฐกบเอนจโอ

หากแตรวมไปถงในบรรดาเอนจโอดวยกนเองดวย ในสภาวะดงกลาว หากมกลมหรอองคกรใดสามารถ

รวมมอหรอสรางขอตกลงใหรฐยอมรบแนวทางของตนได ทงๆ ทยงมอกหลายกลมหรอองคกรทมความ


คดเหนขดแยง กจะทำใหเกดปญหาความขดแยงภายในขบวนการประชาชน ขณะเดยวกนการกำหนด

แนวทางหรอแบบแผนทชดเจนอาจเปนการทำลายความหลากหลายของแนวทางการพฒนา ซงเปน

ลกษณะสำคญของการพฒนาทางเลอก ดงนน การกำหนดบทบาทและตำแหนงแหงทของเอนจโอและ

การจดความสมพนธกบรฐจงเปนโจทยสำคญทพงตรวจสอบทบทวน โดยเฉพาะอยางยงเมอเอนจโอมก

อางตนวาเปนตวแทนทนำเสนอความตองการของ “ภาคประชาชน” สรฐบาลหรอผมอำนาจในการ

กำหนดนโยบายในการพฒนาประเทศ

การสรางภาพแทนการคดแทน และการพดแทนประชาชน เปนโจทยสำคญประการหนงของ

การพฒนาทางเลอก ทผานมา เอนจโอและนกวชาการทสงเสรมการพฒนาทางเลอกถกมองวามสวน

สำคญในการสรางภาพแทน “ชนบท” “ไทย” “เกษตรกร” “ชาวบาน” “ชมชน” ฯลฯ ทสงผลกระทบ

ตางๆ ตามมา ครงหนงพนทชนบทถกมองวาหางไกลหรอเขาไมถง “การพฒนา” อนเนองมาจากการ

พฒนาทไมสมดลระหวางเมองกบชนบท การลดความเหลอมลำหรอการสรางความเทาเทยมระหวาง

เมองกบชนบทจงเปนเปาหมายสำคญของการพฒนา ไมวาจะเปนการพฒนากระแสหลกหรอการพฒนา

ทางเลอก แตเมอไมนานมาน การแพรหลายของแนวคดการพฒนาทางเลอกไดชวยพลกภาพลกษณทม

อคตตอชนบทวาเปน“บานนอก”“ลาหลง”“ดอยพฒนา”หรอคนชนบทท“โงจนเจบ”ใหกลายเปน

พนทแหงภมปญญาความเรยบงายสงบสขและรกษาไวซงความดงาม“ความเปนไทย”ตลอดจนเปน

“ทางเลอก” ของชวตและสงคมทยงยน แตภาพแทนเหลานนกถกวจารณวามความโรแมนตก อดมคต

เกนจรง และลดทอนความซบซอนของ “ชนบท” “ไทย” “เกษตรกร” “ชาวบาน” “ชมชน” ฯลฯ ซง

สงผลตอการกกขงอตลกษณของชาวชนบท เกษตรกร กลมชาตพนธ ทงยงเกบกดปดกนหรอเบยดขบ

กลมคนอนๆ ทมวถชวตหรอระบบการผลตทแตกตางไปจากกรอบแนวคดทางเลอกเหลานนใหกลายเปน

ชายขอบของสงคม(ยกต2548,ForsythandWalker2008)

นอกจากน การสรางภาพแทนดงกลาวไดสงผลตอการจำกดกรอบการดำเนนชวตและจำกดการ

พฒนาชนบทอยางมนยสำคญ เชน การสงเสรมการทำเกษตรทไมใชสารเคม ทงๆ ทเกษตรกรมขอ

จำกดดานแรงงานและโอกาสทางการตลาดในการจำหนายผลผลตปลอดสารพษ การจำกดการพฒนา

พนทชนบททควรสงวนรกษาใหมสภาพธรรมชาตเพอสนทรยะของนกทองเทยว หรอแมแตการทคนชนบท

จำนวนมากกำลงถกเบยดขบออกจากทดนของตนเอง เมอมชนชนกลางทหวงใยสขภาพเขามากวานซอ

ทดนเพอทำเกษตรปลอดสารพษหรอทำธรกจเกยวกบการทองเทยวแบบทางเลอกเปนตนปรากฏการณ

เหลานไมไดสะทอนวาจะทำใหคนชนบทมอำนาจเพมขนในการจดการทรพยากรหรอกำหนดวถชวตของ

ตนเองแตยงคงถกกำหนดควบคมโดยรฐหรอแมแตตวแทนการพฒนาทางเลอกเองจงกลายเปนวารปแบบ

การพฒนาทางเลอกทสงเสรมโดยความรวมมอของรฐและเอนจโอไดชวยเพมอำนาจการควบคมของรฐ

แทนทจะไปลดทอนอำนาจรฐเพอเพมอำนาจของประชาชน


ผปฏบตงานเอนจโอสวนใหญกลาววาตนยงคงพยายามตอรองกบรฐเพอยนยนถงแนวทางการ

พฒนาทางเลอก แมวาจะรวมมอกบรฐหรอรบเงนสนบสนนจากหนวยงานรฐกตาม วธการตอรองหรอ

แมแตการอธบายความหมายของ“การตอรอง” เปนประเดนทจำเปนตองถกเถยงมากขน เพราะการจด

ความสมพนธบางลกษณะอาจไมเออใหเกดการตอรองหรอผลกดนการเปลยนแปลงอยางแทจรงแตกลบ

ทำใหรฐหรอกลมอำนาจอนๆ ชวงชงหรอฉกฉวยขอเสนอของการพฒนาทางเลอกไปใชประโยชนมากกวา

หรอเปนการตอรองแบบเปนครงคราวเปนรายกรณมากกวาจะสงผลตอการเปลยนแปลงเชงโครงสราง

การสรางความรวมมอระหวางเอนจโอกบหนวยงานรฐ และโดยเฉพาะอยางยงกบ สสส. ซง

เปนแหลงทนในกำกบของรฐทหยบยกมากลาวถงในบทความ เปนตวอยางทสะทอนใหเหนเปนอยางดวา

ทงรฐและเอนจโอไมเพยงสนบสนน รบทน หรอประสานยทธศาสตรหรอแผนองคกรในการทำงาน

พฒนาทางเลอกเทานน หากแตยงรวมกนผลตซำอดมการณบางอยางซงทำใหเกดความไมเทาเทยมกน

ทางสงคม ซงในทสดแลวการพฒนาทางเลอกกอาจเปนเพยงเทคนควธของอำนาจ (Technology of

Power) ทกลบเกลอนหรอลดทอนความเปนการเมองของเอนจโอ ซงอาศยการพฒนาทางเลอกในการ

สถาปนาใหตนเองมอำนาจและมบทบาทในกระบวนการพฒนาของรฐ


รายการอางอง

ภาษาไทย

เดโช ไชยทพ. 2551. “ลดทอนพลงชมชนทองถน สทธชมชนเชงเดยว.” ใน ผมไมมคำตอบ: 60 ป อานนท

กาญจนพนธ กบ 20 ป ขบวนการเคลอนไหวดานสทธการจดการทรพยากรธรรมชาต, บรรณาธการ

โดยอจฉรารกยตธรรม,เชยงใหม:คณะกรรมการประสานงานองคกรพฒนาเอกชนภาคเหนอ.

ชนดา ชตบณฑตย. 2550. โครงการอนเนองมาจากพระราชดำร: การสถาปนาพระราชอำนาจนำในพระบาท

สมเดจพระเจาอยหว (พ.ศ. 2494-2546). กรงเทพฯ: มลนธโครงการตำราสงคมศาสตรและ

มนษยศาสตร.

ชชวาลยทองดเลศ.2543.บนทกลบ NGOs.กรงเทพฯ:มลนธพฒนาภาคเหนอ.

ณฐพลใจจรง.2552.“การเมองไทยสมยรฐบาลจอมพลป. พบลสงครามภายใตระเบยบโลกของสหรฐอเมรกา

(พ.ศ. 2491-2500).”วทยานพนธรฐศาสตรดษฎบณฑตสาขาวชารฐศาสตรจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ใบตองแหง.2554.หมาเหา.กรงเทพฯ:โอเพนบกส.

บญเลศวเศษปรชา.2550.“ชมชนเครองมอใหมเพอการปกครอง.”ฟาเดยวกน 5(3).

ประชาไท.2551.“ฟาเดยวกนสมภาษณ‘แอนดรววอลกเกอร’:เศรษฐกจพอเพยงประชาธปไตยพอเพยงและ

รฐธรรมนญชาวบาน.” เขาถงวนท 2 มกราคม 2555. http://prachatai.com/journal/2008/08/

17633.

ประชาไท. 2554. “สมภาษณ ภควด ไมมนามสกล: เอนจโอไทย ไมใช นยามของขบวนการเคลอนไหวทาง

สงคม.”เขาถงวนท17มกราคม2554.http://prachatai.com/journal/2011/01/32678.

ยกตมกดาวจตร.2548.อานวฒนธรรมชมชน.กรงเทพฯ:ฟาเดยวกน.

สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย. 2551. สามทศวรรษขององคกรพฒนาเอกชนไทย. รายงานทดอารไอ

ฉบบท55(กมภาพนธ2551).

สถาบนอศรา. 2552. “เครอขายปฏรปทดนช 84 คดชมชน 409 ราย กฎหมายยงมชองโหวใหชาวบาน

ถกละเมดสทธในทดน.”เขาถงวนท1มกราคม2555.http://www.biothai.net/news/1873.

สำนกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ. 2553. รายงานประจำป 2553. สำนกงานกองทนสนบสนน

การสรางเสรมสขภาพ.

อรรถจกรสตยานรกษ.2545.นเวศประวตศาสตร พรมแดนความร.กรงเทพฯ:คบไฟ.

อจฉรารกยตธรรม.2548.ทดนและเสรภาพ.เชยงใหม:BlackLeadPublishing.

2553. “The Will to be Good กบดกจนตนาการทางเลอกทสามของเอนจโอ ทบทวน

ขบวนการเคลอนไหวทางสงคมไทย” บทความนำเสนอในเวทวชาการ, วนท 17 กนยายน 2553

ณจฬาลงกรณมหาวทยาลย.


ภาษาองกฤษ / เอกสาร

Agrawal,Arun.2005.Environmentality:Technologies of Government and The making of Subjects. Durham:DukeUniversityPress.

AtcharaRakyutidharm.2009.“ConstructingtheMeaningsofLandResourceandACommunityintheContextofGlobalization.”Ph.D.Dissertation,SocialSciences,ChiangMaiUniversity.

Decore,D.Henry.2000.“LocalizingDevelopment:Environment,Agriculture,andMemoryinNorthernThailand.”Ph.D.Dissertation,Anthropology,UniversityofWisconsin-Madison.

Escobar, Arturo. 1995. “Power and Visibility: Tale of Peasant, Women and the Environment.” InEncountering Development: the Making and Unmaking of the Third World.PrincetonUniversityPress.

Esteva, Gustova. 1997. “Development.” In Wolfgang Sachs, ed. The Development Dictionary:

A Guide to Knowledge as Power,6-25.LondonandNewJersey:ZedBook.

Ferguson,James.1990.TheAnti-politicsMachine:“Development,” Depoliticization, and Bureaucratic

Power in Lesitho.Cambridge:CambridgeUniversityPress.

Forsyth, Tim and Andrew Walker. 2008. Forest Guardians, Forest Destroyers: The Politics of

Environmental Knowledge in Northern Thailand. Seattle and London: University ofWashingtonPress.

Latt, Sai S.W. 2008. “TheHmong and Shan: Ethnic Politics, Labour Restructuring andAgrarianTransformation inaRoyalUplandProject inNorthernThailand.”MasterofArt,ProgrameStudiesinGeography,YorkUniversity.

Li,Murray,Tania.2007.The Will to Improve: Governmentality, Development, and the Practice of Politics.Durham:DukeUniversityPress.

Mosse,David.2005.Cultivating Development: An Ethnography of Aid Policy and Practice.London:PlutoPress.

Pieterse,JanNederveen.1998“MyParadigmorYours?AlternativeDevelopment,Post-Development,ReflexiveDevelopment.” Development and Change 29,343-373.

Quinn, Rapin. 1997. “NGOs, Peasants and the State: Transformation and Intervention in RuralThailand,1970-1990.”Ph.D.Thesis.TheAustralianNationalUniversity.

Rigg, Jonathan.2010. “AnEarlyCritical Foray intoParticipation inThailand.” InPhilipHirsch andNicolasTapp.Tracks and Traces.AmsterdamUniversityPress.

Shigetomi, Shinichi. 2002. “Thailand: A Crossing of Critical Parallel Relationship.” In ShinichiShigetomi,ed.The State and NGOs: Perspective from Asia.125-144.

Shinichi Shigetomi. 2006. “Bringing Non-governmental Actors into the PolicyMaking Process: theCase of Local Development Policy in Thailand.”Discussion Paper No. 69, Institute ofDevelopingEconomies,PasirPanjang,InstituteofSoutheastAsianStudies.


Somchai Phatharathananunth. 2002. “The Politics of the NGO Movement in Northeast Thailand.”Popular Movements: Asian Review,InstituteofAsianStudies,ChulalongkornUniversity.

. 2007. Civil Society and Democratization: Social Movement in Northeast Thailand.Copenhegen:NiasPress.

Turton,Andrew.1989.“LocalPowersandRuralDifferentiation.”InGillianHart,AndrewTurton,andBenjamin White, eds. Agrarian Transformations: Local Processes and the State in Southeast Asia. Berkeley,LosAngeles,London:UniversityofCaliforniaPress.

สมภาษณ

ชชวาลยทองดเลศ,สมภาษณ,7พฤษภาคม2554.

เดชาไชยทพย,สมภาษณ,2พฤษภาคม2554.

เวบไซต

คำผกาhttp://www.youtube.com/watch?v=fhN-6CnJ8LI&feature=related

ยอนคดวาดวยชวตทางการเมองของชาวบาน:การเมองในชนบททมากกวาการเลอกตง

และขบวนการเคลอนไหวทางสงคม

จกรกรช สงขมณ


ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะรฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

* บทความชนนเปนสวนหนงของงานวจย “ชมชนแหงนนชอปรารถนา: วฒนธรรมการเมองในชวตประจำวน

กบเครอขายความสมพนธทางสงคมในการพฒนาทองถน” ซงกำลงดำเนนการอยภายใตการสนบสนนของ

แผนงานสรางเสรมการเรยนรกบสถาบนอดมศกษาไทยเพอการพฒนานโยบายสาธารณะทด(นสธ.)

บทความชนนอภปรายแนวทางการทำความเขาใจการเมองของคนชนบทไทย

โดยใชกรณศกษาจาก “ชมชนปรารถนา” ซงเปนหมบานแหงหนงในภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอ เพอเสนอภาพของ “การเมองในชวตประจำวน” ของ

ชาวบานทซบซอนเกนกวาจะพจารณาจากวาระทางการเมองของการเลอกตง

แตเพยงอยางเดยวพรอมกนนบทความชนนยงตอบโตกบการศกษาจำนวน

ไมนอยทมกจำกดการอธบายความเปนตวแสดงทางการเมองของคนชนบท

อยแคเพยงการเขารวมขบวนการเคลอนไหวทางสงคม บทความชนนเสนอ

วาการศกษาการเมองในชวตประจำวนเปนอกแนวทางหนงทสำคญในการ

วเคราะหการเปลยนแปลงจตสำนกและการรบรทางการเมอง ตลอดจน

ทำความเขาใจขอถกเถยงวาดวยปฏบตการทางการเมองของคนชนบทใน

ปจจบนการศกษาการเมองในชวตประจำวนในชมชนปรารถนาไดชใหเหนวา

ระบบเศรษฐกจ การเมอง และความสมพนธของผคนในชนบท ไดกาวไปส

“เศรษฐศาสตรการเมองเชงศลธรรมของความพงมพงได” โดยทอดมคตและ

วถปฏบตของชาวบานในชนบทนนไดกาวไปไกลกวาการพงพอใจกบสภาวะ

ของการพออยพอกนและการพงพาระบบอปถมภแบบดงเดมแลว การ

แสดงออกทางการเมองของคนในชนบทในชวงหลายปทผานมาสะทอนถง

ความรความเขาใจในเรองสทธและผลประโยชนทคนชนบทพงมพงไดใน

ระบอบการเมองแบบประชาธปไตยขอเสนอของงานชนนเปนการเสรมมมมอง

ในเรองของ “เจตจำนง” และ “ความมงมาดปรารถนา” ของผปฏบตการ

ทางการเมองใหกบการศกษาการเมองในชนบท ทมกจะยกเอาแตเพยงเรอง

ของการเลอกตงและขบวนการเคลอนไหวทางสงคมเปนหมดหมายของการ

ทำความเขาใจ

บทคดย

อ

This article discusses the previous trends in the studies of

Thailand’sruralpolitics.Employingethnographiccasesfromarural

community in theNortheast, it argues for the need in examining

“everyday politics” in order to understand political agencies,

ideologies and praxes of rural villagers beyond the analyses of

electoral politics and socialmovement studies. The article argues

that recent changes in socio-economic conditions and relations

amongruralvillagersandwiththeircounterpartsfromoutsidehave

ledtoruralvillagers’perceptionandaspirationtransformation.The

villagersoftheNortheastThailandtodayarelookingforwardtothe

betterment of their livelihood and aiming beyond self-subsistent

ideology and patron-client relations. The villagers have actively

engaged in multi-sectoral politics on everyday basis with their

broadening connections and realization of their rights the liberal

society has to offer. In order to understand such emerging rural

aspiration, the article calls for an integration of both moral and

political economy approaches to depict rural villagers’ political

ambitionsandwills intheir livelihoodimprovementandcommunity

development.

abstract

�8 จกรกรช สงขมณ

มายาคตและชองวางของความเขาใจ

มายาคตหนงทเปนอปสรรคสำคญในการทำความเขาใจภาวะเปลยนผานของการเมองไทยใน

ชวงหลายปทผานมา กคอมายาคตวาดวยการซอสทธขายเสยงของคนชนบทในฐานะทเปนโรคราย

ทำลายการพฒนาประชาธปไตยของประเทศไทย จวบจนทกวนน วาทกรรมซงพรรณนาภาพชาวบานท

ตางออกมาขายสทธขายเสยง—ราวกบวาสทธทางการเมองดงกลาวนนเปนสมบตชนสดทายทพวกเขาจะ

แลกมาไดซงเงนจำนวนนอยนด หากแตสามารถชวยประคองชวตใหอยตอไปไดอกหลายวน—กยงคง

พบเหนไดในหนาหนงสอพมพและสอตางๆ อยางดาษดน บอยครงการใหสมภาษณของขาราชการ นก

วชาการ องคกรอสระ และผทเกยวของกบการเลอกตง มกจะใหภาพการซอขายเสยงในลกษณะทตน

เขน และอางเอาความยากจนขนแคน การงอมองอเทา การไมรเทาทนนกการเมองและระบบอำนาจ

และการรอรบการอปถมภชวยเหลอจากภายนอกของผคนในชนบทเปนพนฐานในการอธบายวาทำไมการ

ซอขายเสยงจงเปนไปอยางงายดายและกวางขวาง(LoGerfo1996,Suchit1996เปนตน)วาทกรรม

ดงกลาวไดแทรกซมอยในสอและความเขาใจสาธารณะตอปรากฏการณทางการเมอง โดยเฉพาะการ

อธบายการเขามามสวนทางการเมองของชาวบานชนบทไทยในชวงหลายปทผานมา จนอาจกลาวได

วาวาทกรรมดงกลาวไดกลายมาเปนเสมอนนทานประโลมใจของชนชนกลางไทยวาดวยความ “โง จน

เจบ”ของผเลอกตงชนบท(ประจกษ2552)ในทางกลบกนนทานประโลมใจดงกลาวไดกอใหความพง

พอใจตอมโนทศนของตนเองของชนชนกลางไทย ทเขาใจวาวฒภาวะทางประชาธปไตยทตนมนนมาก

กวาหรออยเหนอกวาวฒภาวะของผคนในชนบท(LoGerfo1996)ซำรายมายาคตทเกดจากวาทกรรม

การซอเสยงในชนบทเชนนไดนำไปสการลดทอนคณคาของคะแนนเสยงเลอกตงจากชนบทตลอดจนการ

มองวาคนชนบทนนนอกจากจะไรศลธรรมจรรยาในทางประชาธปไตยแลว ยงสามารถถกชกจงใหเปน

เงนเลกนอยขนาดน สำหรบคนในชนบทแลว ถอวามคามาก เพราะปกตชาวบาน

เหลานไมมงานทำ ไมมรายไดอะไร อยบานกเพอเลยงหลานกบรอเงนจากลกท

ทำงานในเมองสงมาใหเทานนเอง...ใครจายใหเงน 100 200 กรบหมด ดกวาอยเฉย

ไมไดอะไร

“เลอกตงถนแบงส ขายเสยงปรองดอง”

รศ.สมชย ศรสทธยากร กรรมการมลนธองคกรกลางเพอประชาธปไตย

หนงสอพมพ ไทยรฐ วนท 20 มถนายน 2554

�9ยอนคดวาดวยชวตทางการเมองของชาวบาน

ฐานเสยงทางการเมองและใหเขารวมขบวนการทางการเมองตางๆ อยางงายดาย 1 บทความชนนเสนอ

วาการยดเอาแตเพยงวาทกรรมการซอขายเสยงแบบตนๆ—“เงนไมมา กาไมเปน”—และวาทกรรมวา

ดวยการไมรเทาทนเกมการเมองของคนชนบทขางตนมาอธบายชวตทางการเมองของชาวบานนน

เปนการลดทอนความเขาใจในการศกษาการเมองทองอยกบชมชนทองถน และเปนอปสรรคตอการ

ทำความเขาใจสงคมการเมองเชงวฒนธรรมอยางรอบดาน นอกจากน มายาคตเหลานเปนเสมอนมาน

บงตาททำใหเรามองไมเหนวาแทจรงแลวอะไรคอเจตจำนงและความมงมาดปรารถนาของประชาชนจาก

ชนบทและเจตจำนงเหลานนถกแสดงออกผานการมสวนรวมทางการเมองทเขาตองการไดอยางไร

บทความชนนใชกรณศกษาจาก “ชมชนปรารถนา” ซงเปนหมบานแหงหนงในภาคตะวนออก

เฉยงเหนอของประเทศไทย เพอนำเสนอภาพ “การเมองในชวตประจำวน” ของชาวบานในชนบททมกลไก

และความสมพนธทางการเมองทซบซอนเกนกวาจะพจารณาจากมมมองของการเมองเรองของการเลอก

ตงแตเพยงอยางเดยวนอกจากนงานชนนยงตอบโตกบการศกษาการเมองของคนชนบทสวนใหญทมงเนน

การวเคราะหความเปนตวแสดงทางการเมอง (political agency) ของคนชนบทผานทางการศกษาการจด

ตงเครอขายหรอขบวนการเคลอนไหวทางสงคม โดยเฉพาะในเรองของการจดการทรพยากรและผลกระทบ

จากโครงการการพฒนาของรฐ บทความชนนเสนอวาการศกษาการเมองในชวตประจำวนเปนอกชองทาง

สำคญในการวเคราะหการเปลยนแปลงจตสำนกและการรบรทางการเมอง (political consciousness

and literacy) ตลอดจนทำความเขาใจขอถกเถยงวาดวยปฏบตการทางการเมอง (political praxis) ของ

คนชนบทในปจจบน การศกษาการเมองในชวตประจำวนดงกลาว ผเขยนหยบยมแนวคด “การเมองใน

ชวตประจำวน”จากงานของBenedictKerkvliet (2002,2005,2009)และยอนกลบไปสำรวจและ

วพากษขอถกเถยงสำคญวาดวยความสมพนธทางสงคม เศรษฐกจ และการเมองในสงคมชาวนา ระหวาง

แนวคดเศรษฐกจศลธรรมของ James C. Scott (1976) และแนวคดเศรษฐกจการเมองของ Samuel

Popkin (1979) บทความชนนเสนอวาการเมองในชวตประจำวนไดสะทอนใหเหนวาระบบเศรษฐกจ

การเมองและความสมพนธในชนบทในปจจบนไดกาวไปส“เศรษฐศาสตรการเมองเชงศลธรรมของความ

พงมพงได” โดยทอดมคตและวถปฏบตของชาวบานในชนบทนนไดกาวไปไกลกวาการพงพอใจกบสภาวะ

ของการ “พออยพอกน” และการพงพาระบบอปถมภแบบดงเดม งานชนนเสนอวาการพงพาระบบ

อปถมภแบบดงเดมนนอาจมคณปการในการสรางความปลอดภยและเปนหลกประกนทางสงคมในสภาวะท

ชาวนาตองเผชญกบภาวะความเสยงในกระบวนการผลตเพอยงชพ แตเมอเรามองการเมองของชนบท

1 ดงปรากฏใหเหนจากปฏกรยาตอบโตจากชนชนกลางไทยทมองวาคนชนบททเขารวม “ขบวนการ

เสอแดง”นนเปน“ควาย”“ไรการศกษา”และ”ถกจางมา”

50 จกรกรช สงขมณ

ผานกจกรรมการทำมาหากนและการพฒนาทองถนในชวงหลายปทผานมา จะพบวาการเมองของคนใน

ชนบทไดเปลยนแปลงรปแบบไปมาก การแสดงออกของการเปลยนแปลงดงกลาวสามารถเหนไดใน

กจกรรมของคนชนบทในการออกไปใชสทธเลอกตง การจดวางตำแหนงตนเองใหมในการ “ซอสทธ

ขายเสยง” และการแสดงความชนชอบตอนโยบายของพรรคการเมองทแตกตางกน การเปลยนแปลง

ดงกลาวเปนผลมาจากพนฐานความสมพนธทางเศรษฐกจและสงคมทหลากหลายมากขนในชนบท

ทามกลางความหลากหลายทเกดขน การเมองถกใชเปนเครองมอสำคญของการไดมาซงโอกาสในการ

พฒนาตนเองและทองถน พดอกอยางกคอ การแสดงออกทางการเมองของคนชนบทในชวงหลายปท

ผานมาสะทอนถงความรความเขาใจในเรองสทธและผลประโยชนทคนชนบท “พงมพงได” ในระบอบ

การเมองแบบประชา-ธปไตยในยคทชนบทถกทำใหทนสมยไมตางจากทอนๆในสงคมโลกาภวตนขอเสนอ

ของงานชนนเปนการอธบายเสรมความสลบซบซอนและเพมมมมองในเรองของ “เจตจำนง” และ “ความ

มงมาดปรารถนา” ในปฏบตการทางการเมองใหกบการศกษาการเมองในชนบททมกจะยกเอาแตเพยงเรอง

ของการเลอกตงและขบวนการเคลอนไหวทางสงคมเปนหมดหมายของการวเคราะห ดงทจะไดอภปราย

ในสวนตอไป

การเมองในชนบท: การเลอกตงและขบวนการเคลอนไหวทางสงคม

งานศกษาสงคมชนบทสวนใหญทมงเนนการทำความเขาใจวถชวตทางการเมองของชาวบานใน

ประเทศไทย มกใหความสำคญกบการพยายามทำความเขาใจวถชวตทางการเมองของชาวบานผาน

ทางการมสวนรวมทางการเมองในระบบรฐสภาและความสมพนธทางสงคมทองอยกบการเมองในระบบ

ตวแทน งานประเภทนเหนไดชดจากงานศกษาจำนวนมากในเรองของการเลอกตง (Murray 1996)

ธนกจการเมองและการคอรรปชน(Calahan2005a,PasukandSungsidh1994)การซอสทธขายเสยง

(Calahan2005b,CalahanandMcCargo1996)ระบบหวคะแนนในการเลอกตง(Anyarat2010)

และสามารถเชอมโยงกลบไปถงงานศกษาความสมพนธในระบบอปถมภ(อมราและปรชา2543)ภาวะ

ความเปนผนำบคลกและเครอขายนกการเมอง(Nishizaki2011,Ockey1996and2004,Pasuk

and Baker 2009) เรอยมาจนถงการศกษาคนชนบทในฐานะทเปนฐานเสยงของนกการเมอง (เอนก

2552) เปนสวนหนงของความสมพนธของเจาพอและกลมอทธพลทองถน (เวยงรฐ 2546, Ockey

2004,RobertsonJr.1996,Sombat2000)การทำความเขาใจการเปลยนแปลงของชนบททเปนผล

มาจากการกระจายอำนาจ (เวยงรฐ 2554) การศกษาแรงงานอพยพและการยายถน (Keyes 2010)

การเปลยนแปลงของเศรษฐกจชมชนและอตสาหกรรมการเกษตร (Rigg 1998)ตลอดจนการทำความ

เขาใจการเปลยนแปลงไปของชนบทไทยในยคประชานยมและ “หลงทกษณ” ผานทางการศกษาโลกทศน

แบบใหมของชาวบานจากการเดนทาง การรบสอ และการเขารวมขบวนการเคลอนไหวทางการเมอง

51ยอนคดวาดวยชวตทางการเมองของชาวบาน

(Pattana 2012) การเขารวมกจกรรมทางการเมองในฐานะคนเสอแดง (Chairat 2010) มาจนถงการ

เกดใหมของความนยมทไมเสอมคลายในนโยบายประชานยมในการเลอกตงครงลาสด งานจำพวกน

สวนใหญถกผลตขนโดยนกรฐศาสตร นกสงคมวทยาชนบท และนกมานษยวทยาการเมอง 2 ในการ

พยายามเชอมโยงการเมองทงในระดบความสมพนธทางสงคมระดบสถาบนและระดบโครงสรางเขามา

อธบายและจดตำแหนงแหงทใหกบผคนในชนบททหลากหลายมากขน แตกระนน จดสนใจทมรวมกนก

คอ ความสมพนธทางสงคมทกอตวขนในชนบทนอกรฐสภานนนำมาซงการทำความเขาใจวา มปจจย

อะไรบางทมผลในการชชะตาของผลงสมครรบเลอกตง การกำหนดนโยบายของพรรคการเมอง การอธบาย

เรองการซอขายเสยง และการพจารณาถงความชอบธรรมของรฐบาลทมาจากการเลอกตง พดอกอยาง

กคอ การศกษาในลกษณะนเปนการศกษาปจจยทางเศรษฐกจและสงคมของชนบทไทยทมผลตอการ

ทำความเขาใจ “การเมองในระบบผแทน”ซงมรฐบาลและรฐสภาทกรงเทพฯ เปนเปาหมายและศนยกลาง

ของการศกษา

การศกษา“การเมองในระบบผแทน”ผานทางการพจารณาปจจยทางเศรษฐกจและสงคมนอก

รฐสภา นำมาสคำอธบายการเมองในชนบทในลกษณะทแตกตางกนออกไปในสองแนวทางหลกดวยกน

ในดานหนงมขอเสนอจำนวนไมนอยทเนนยำถงความลาหลงและความเปนปญหาของภาคชนบทตอการ

พฒนากระบวนการประชาธปไตยไทย โดยเฉพาะการตงคำถามตอวฒภาวะของคนชนบทในการไปใช

สทธเลอกตง และการมองวาคะแนนเสยงของคนชนบทนนไรความชอบธรรม เพราะเปนคะแนนทมา

จากการเหนแกประโยชนเฉพาะหนาผานทางธนกจสนจางทางการเมอง การพงพงนกการเมองและ

อทธพลทองถนในระบบอปถมภ รวมทงการไรการศกษาของคนชนบท นอกจากน มงานชนสำคญของ

เอนกเหลาธรรมทศน(2552)ทศกษาแนวทางการปฏรปการเมองและเศรษฐกจเพอประชาธปไตยซง

มองวาปญหาการเมองในประเทศไทยมลกษณะเปน“สองนครา”ทแบงแยกชดเจนระหวางการเมองของ

ชนชนกลางในเมองในฐานะทเปนฐานนโยบาย กบของคนชนบทในฐานะฐานเสยงใหกบนกการเมอง

2 สำหรบนกมานษยวทยาการเมอง การศกษาประเดนดานการเมองเชงระบบและความเปน

ประชาธปไตยนนยงมขอจำกดอยมาก งานมานษยวทยาทศกษาเรองการเมองมกจะมองปรากฏการณผานกรอบ

กวางๆ สองกรอบดวยกน กรอบแรกคอการศกษารปแบบทางการเมองและกจกรรมการมสวนรวมทางการเมอง

(political forms and activities) เชน การเลอกตง การชมนมทางการเมอง การรบรขาวสารทางการเมอง และ

การสรางเครอขายความสมพนธทางการเมอง เปนตน กรอบทสองคอการศกษาจนตกรรมทางการเมอง

(political imaginaries) ซงเปนการทำความเขาใจวาระบบคณคาและวฒนธรรมในสงคมหนงๆ นนมผลตอการ

จดการความสมพนธความรวมมอและความขดแยงการสรางและการรบรอดมการณทางการเมองตลอดจนการ

ดนรนตอสในทางการเมองอยางไร(ดPaley2002)

5� จกรกรช สงขมณ

การศกษาในลกษณะดงกลาวนำมาสขอเสนอหลกอนหนงในการอธบายปรากฏการณการเมองไทยในชวง

กวาทศวรรษทผานมา และมองวาการซอสทธขายเสยง ตลอดจนระบบอปถมภของคนในชนบททสงผล

ตอการเลอกตง เปนอปสรรคสำคญตอการปฏรปการเมองไทย อยางไรกตาม ปรากฏการณสองนครา

ประชาธปไตยและธนกจการเมองในชนบทไทยนนมใชสงทเกดขนใหมทงหมด เอนกชวาระบบอปถมภ

และการซอขายเสยงในชนบทนน “เกยวของใกลชดกบวถชวตระบบอปถมภซงสบทอดมาจากสงคม

เกษตรดงเดม” และได “ปะทะสงสรรคกบปรากฏการณใหมๆ อนเปนผลสบเนองจากการเคลอนเขาส

สงคมอตสาหกรรมสมยใหมของไทย” (เอนก 2552: 23) การ “ปะทะสงสรรค” ทเอนกเสนอไวนม

ความนาสนใจในการอธบายการเปลยนแปลงจตสำนกและวถปฏบตทางการเมองในสงคมชนบทสมยใหม

นาเสยดายวาเอนกไมไดใหคำอธบายตอวา “ปรากฏการณใหมๆ” ทปะทะสงสรรคกบวถชวตระบบ

อปถมภแบบดงเดมนนคออะไร และเมอเกดการปะทะสงสรรคแลว มนสงผลตอการเปลยนแปลง

มโนสำนกของคนในชนบทอยางไร

นอกจากการมองชนบทในฐานะพนททมความลาหลงทางการเมองแลว ในอกดานหนงกม

ความพยายามในการเสนอภาพชนบทในลกษณะใหม ซงพยายามชใหเหนวากระบวนการเลอกตงและ

การมสวนรวมทางการเมองของคนชนบทนนมลกษณะทซบซอนเกนกวาทจะพจารณาจากมมมองของ

ชนชนกลางทมงประณามชนบทในเรองซอสทธขายเสยงแตเพยงอยางเดยว ในการศกษาทำความเขาใจ

ปรากฏการณทางการเมองของคนในชนบทนน งานศกษาในระยะหลงชใหเหนถงความจำเปนทจะตอง

อาศยฐานความรทางวฒนธรรม การทำความเขาใจการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ วถชวตการทำมา

หากน และการบรโภคทเกดขนในสงคมชนบท เพอทจะสามารถเขาใจวาการเปลยนแปลงดงกลาวสงผล

ตอการสรางอตลกษณทางการเมองและการมองตนเองของผคนในชนบททสมพนธกบผคนกลมอนๆ ใน

สงคมอยางไร(อภชาต2553,Askew2008,Connors2007,Ockey2004)การศกษาเหลานจงไม

เพยงใหความสนใจตอเรองการไปลงคะแนนใชสทธเลอกตงของคนชนบททงในระดบชาตและในระดบ

ทองถน หากแตพยายามกลบไปตรวจสอบขอถกเถยงคลาสสกเกยวกบการซอเสยงในชนบทและการ

วพากษแนวคดสองนคราประชาธปไตย (Anyarat 2010) นอกจากน งานในระยะหลงยงไดนำเสนอ

ขอถกเถยงใหมๆ วาดวยความสนใจของชาวบานตอแนวนโยบายของพรรคการเมอง และขอเสนอลาสด

เรองการยกระดบฐานะทางเศรษฐกจกบการเปนพลเมองโลกของคนชนบท ซงเราอาจเรยกงานวชาการ

กลมนวา “สำนกชนบทไดเปลยนไปแลว” (เชน อภชาตและคณะ 2553, Keyes 2010, Pattana

2012) ขอเสนอของงานในระยะหลงจงพยายามสรางความชอบธรรมใหเกดขนตอคะแนนเสยงของคน

ชนบท ในขณะเดยวกนกชใหเหนวาการมสวนรวมทางการเมองของคนในชนบทนนมมากขนจนทดเทยม

กบคนในเมองขอเสนอทชใหเหนถงการตนตวและการมสวนรวมทางการเมองเชน“รากหญาสรางบาน

ชนชนกลางสรางเมอง” ของ นธ เอยวศรวงศ (2552) คอตวอยางหนงของการพยายามอธบายชนบท

5�ยอนคดวาดวยชวตทางการเมองของชาวบาน

และการเตบโตขนของชนชนทางสงคมใหมทมรากฐานเดมมาจากชนบท ไปจนถงการเขามามสวนรวม

ทางการเมองบนฐานทางเศรษฐกจและอาณาบรเวณทางสงคมเดยวกนกบชนชนกลางในเมอง การ

อธบายเชนนตางจากคำอธบายทแยกขวบทบาทของคนเมองและคนชนบทในเรองการเปนฐานนโยบาย

และการเปนฐานเสยงอยางทแนวคด“สองนคราประชาธปไตย”เสนอ

แมเราจะเหนพฒนาการและขอถกเถยงของการศกษาการเมองของคนชนบททนาสนใจมากขน

ในระยะหลงๆแตการอธบายการตนตวทางการเมองของชนบทดงกลาวกเปนการพจารณาการแสดงออก

ทางการเมองของชาวบานผานกรอบการเมองในระบบผแทน ซงไมตางจากการศกษาปรากฏการณนอก

รฐสภาทมผลตอความเขาใจเงอนไขทางการเมองแบบตวแทนเปนสำคญ มงานศกษาการเมองในชนบท

อกประเภทหนงทมองวาการเมองไมไดยดตดหรอจำกดอรรถอำนาจอยแคเพยงเรองของประชาธปไตย

แบบตวแทนและการเลอกตง หากแตการเมองเกดขนไดทกหนแหงในททการจดสรรอำนาจและทรพยากร

เกดความไมลงรอยไมเปนทยอมรบของทกฝกฝายหรอการใชอำนาจทางการเมองนนไมมความชอบธรรม

และกอใหเกดผลกระทบตอผคน โดยเฉพาะคนจนในชนบท ความขดแยงทเกดขนจากการใชอำนาจไม

ชอบธรรม โดยเฉพาะอำนาจรฐ เปนชนวนสำคญใหเกดการออกมาเรยกรองหรอการแสดงสทธทางการ

เมองของชาวบานผานการชมนมประทวงตอตานนโยบายและการนำนโยบายของรฐไปใช อนกอใหเกด

ผลกระทบตอชมชนและฐานทรพยากรธรรมชาตและวฒนธรรมของชมชน โดยรวมแลว การศกษาการ

ชมนมประทวงของชาวบานมกจะใหภาพผานกรอบของ “การเมองภาคประชาชน” โดยเปนการนำเสนอ

ใหเหนวาการแสดงออกทางการเมองของชาวบานเปนกระบวนการ/ขบวนการทางสงคมในรปแบบใหม

(new social process/movement) ทเกดขนเพอตอตานการใชอำนาจ นโยบาย และโครงการ โดย

เฉพาะโครงการพฒนาตางๆ ของรฐ ทสงผลกระทบตอวถชวต เศรษฐกจ ทรพยากร และสายสมพนธ

ทางสงคมและวฒนธรรมของชาวบาน(ไชยรตน2545,ผาสกและคณะ2545,ประภาส2552)การ

ใหภาพของการเปนพลเมองทมจตสำนกทางการเมองในลกษณะน สวนหนงเปนผลมาจากการใหการ

สนบสนนของนกวชาการและเจาหนาทองคกรพฒนาเอกชน โดยเฉพาะกลมทสนบสนนแนวคด

วฒนธรรมชมชนและสทธชมชนในประเดนเรองทรพยากรทดน ปาไม แมนำ และการเกษตร (ฉตรทพย

2553,ประภาส2541,ยศ2546และอานนท2544)เปนตน

งานของนกวชาการและองคกรพฒนาเอกชนเหลานชใหเหนวาผลกระทบจากโครงการพฒนา

นำมาซงการปรบตวและการสรางยทธศาสตรการตอรอง/ตอสในรปแบบใหมของชาวบานในชนบท การ

ปรบตวนอาจเปนไปในลกษณะของการสรางเครอขายเกษตรกร เครอขายคนจน เครอขายผไดรบ

ผลกระทบจากการพฒนา โดยทเครอขายดงกลาวไดนำเอาการชมนมมาเปนยทธวธหนงในการเรยกรอง


ความเปนธรรมใหกบตนเอง 3 การชมนมของชาวบานนนไมไดจำกดอยแคในพนททไดรบผลกระทบ

เทานน หากแตขยายผลไปสการชมนมหนาศาลากลางจงหวด การชมนมบนทองถนน และการชมชม

หนาทำเนยบรฐบาลดวย นอกจากน การชมนมไมเพยงแตเปนการแสดงออกในรปแบบของการออกมา

ประทวงเรยกรองชปายหรอยนหนงสอตอหนวยงานทรบผดชอบแบบตรงไปตรงมาเทานนหากแตรวม

ไปถงการจดการชมนม“ทางวฒนธรรม”ผานการจดพธกรรมบวชปาสบชะตาแมนำและการบชาพนท

ศกดสทธในรปแบบตางๆ ทรงสรรคขนเพอแสดงออกถงความสมพนธระหวางชาวบานกบฐานทรพยากร

และวฒนธรรมชมชน การแสดงออกถงตวตนทางการเมองของชาวบานผานทางการชมนมจงเปนการ

แสดงออกทงในเชงกายภาพ วาทกรรม และในเชงสญลกษณ (ไชยรตน 2545, ประภาส 2552,

Missingham2003,Somchai2006)ขอสงเกตสำคญประการหนงกคอ งานทเขยนถงการชมนมของ

ชาวบานเหลาน โดยมากแลวมกจะแสดงใหเหนวาชาวบานกบอำนาจรฐนนมความสมพนธในลกษณะเปน

คปฏปกษ การเขามาของอำนาจรฐบอยครงนำมาซงการเบยดขบสทธ วฒนธรรม ตลอดจนเศรษฐกจและ

ศลธรรมดงเดมของชมชน และทายทสดแลวหากชาวบานไมลกขนมาตอบโตนโยบายรฐและการแทรกแซง

ของอำนาจรฐผลทอาจจะเกดขนกคอการลมสลายของชมชนและความเปนชนบทนนเองดงนนสำหรบ

งานศกษาในกลมน การทำความเขาใจการแสดงออกทางการเมองของชาวบาน หรอทมกเรยกกนจน

ตดปากวา “การเมองภาคประชาชน” เปนเงอนปมอนสำคญของการอธบายลกษณะและพฒนาการของ

การเมองของคนในชนบทไทย

โดยสรปกคอ การศกษาการแสดงออกทางการเมองของผคนในชนบทไทยทผานมานนแบง

ออกเปนสองขวดวยกน ขวหนงเปนการมองจากกรอบการเมองในระบบผแทนเปนหลก ในขณะทอกขว

มงเนนการอธบายผานกรอบการเมองภาคประชาชนสำหรบในกลมทมองผานกรอบการเมองผแทนขอ

ถกเถยงทเกดขนกคอ คนในชนบทสามารถเปนสมาชกของระบอบประชาธปไตยทดไดหรอไม หรอมปจจย

ทางสงคม เศรษฐกจ และการเมองใดทเปนอปสรรคหรอเปนเงอนไขสำคญในการนำพาชนบทไทยไปส

3 บทความของ พชญ พงษสวสด. 2546. “ความสมพนธระหวางเศรษฐกจกบการเมองในการ

เปลยนแปลงของสงคมเกษตรและขบวนการชาวนาในสงคมไทยปจจบน: ขอสงเกตเชงวพากษ.” แปลโดย

ชนดา ชตบณฑตย, กนกรตน เลศชสกล และ ชยธวช ตลาฑล. ฟาเดยวกน 1 (1): 52-89. เปนบทความ

ททบทวนและวพากษวจารณการเปลยนแปลงขบวนการเคลอนไหวของชาวนาไทยทรอบดานมากทสดบทความ

หนง บทความพยายามชใหเหนวาการศกษาการเคลอนไหวทางสงคมของชาวนานนไมไดจำกดอยแคการชมนม

ประทวง แตมพฒนาการในหลายรปแบบ และมตวแปรดานเศรษฐกจการเมองเขามาเกยวของ แตกระนนงานชนน

กยงจำกดการพจารณาการเคลอนไหวของสงคมชาวนาผานมมมองของการจดตง การเปนสวนหนงของชนชน

หรอในฐานะขบวนการเคลอนไหวทางสงคมเปนสวนใหญ


วถประชาธปไตยแบบผแทนทควรจะเปน ในแงน ชนบทเปนสวนหนงทแนบสนทกบรฐและทนนยม สงคม

ชนบทพฒนาควบคไปกบการพฒนาทางเศรษฐกจและการเมองของรฐและนโยบายของรฐเรามกไมคอย

เหนวาทกรรมวาดวยคนชนบทเลอกทจะ “โหวตโน” ไมเอารฐเทาไรนก ขอถกเถยงในกลมนจงจำกดอย

ทการเลอกผแทนของคนชนบทในระบบการเมองเชงสถาบนแตสำหรบอกกลมทมองผานกรอบการเมอง

ภาคประชาชนพบวาการนำเสนอภาพการเคลอนไหวทางการเมองของชนบทบอยครงเปนลกษณะททาชน

กบอำนาจรฐและการเมองแบบผแทนทไรประสทธภาพ งานในกลมนมองวาสงคมชนบทเปนสงคมทยดโยง

กบทรพยากรและระบบสงคมทมจารต มากกวาทจะพงพงระบบอปถมภของนกการเมองและกลมอทธพล

ทางเศรษฐกจในทองถนชนบทเปนสงคมหมบานทมความสมานฉนทมนคงจากภายในการรกคบของรฐ

นกการเมองผฉอฉล และทนนยมสามานย เปนตวการทำลายการผลตแบบยงชพและเสถยรภาพของ

ชมชน ดงนน การแสดงออกทางการเมองของคนชนบทกเพอทจะรกษาสทธชมชนจากการแทรกแซง

จากภายนอกนนเอง

ปฏบตการของการเมองในชวตประจำวน

งานศกษาทงสองลกษณะขางตนมคณปการอยางมากตอการทำความเขาใจปรากฏการณทาง

สงคมและการเมองของชนบทไทย การศกษาทผานมาไมไดมองชมชนอยางหยดนง หากแตชใหเหน

พลวตทางเศรษฐกจ สงคม และการเมองของชนบทไทยทเปลยนแปลงไปอยตลอดเวลา แตกระนนงาน

ศกษาสวนใหญมแนวโนมทจะมองชมชนและชาวบานชนบทวามความเปนหนงเดยว มความสมครสมาน

สามคคมความพรอมและมทาทในการแสดงออกทางการเมองไปในทศทางเดยวกนสำหรบงานเหลาน

ชนบทจงเปนเสมอนสงคมทปราศจากความขดแยงในตวมนเอง บทความชนนเสนอวาการจำกดการ

พจารณาการเมองในชนบทอยแตเพยงการเมองแบบตวแทนและการเมองภาคประชาชนนนไมเพยงพอ

ตอการสะทอนภาพชวตทางการเมองของชาวบานชนบทในทกวนนอกตอไป นอกเหนอจากการมองการ

แสดงออกทางการเมองผานวาระทางการเมองทสำคญ เชน การเลอกตงและการจดตงขบวนการ

เคลอนไหวทางการเมอง เราจำเปนตองมองการเมองในอกรปแบบหนงทเกดขนในทองถนซงชวตของคน

ชนบทดำเนนอยในทกววนพรอมๆกนไปดวย

Benedict J. Tria Kerkvliet นกรฐศาสตรผสนใจศกษาสงคมชาวนาในภมภาคเอเชยตะวน-

ออกเฉยงใต โดยเฉพาะในฟลปปนสและเวยดนาม (2002, 2005) เสนอใหเรามองปรากฏการณ

การเมองสามญทเกดขนไดในทกวนของสงคมชนบท แทนทจะมงจำกดความสนใจอยแตเพยงเรองของ

การเมองทเปนทางการหรอเชงสถาบน (official politics) และการเมองของการตอสรณรงคแบบรวมกลม

(advocacypolitics)แตเพยงอยางเดยวสำหรบKerkvlietเขาใหนยามของคำวา“การเมอง”ในแบบ


ทรวบรดเขาใจงาย โดยอางองจากการนยามของLasswell (1958)วาเปนเรองทวาใครไดอะไร เมอไร

และอยางไร หรออกนยหนงอาจกลาวไดวาการเมองนนเปนเรองของ “การควบคม การจดสรรปนสวน

การผลต และการใชทรพยากร ตลอดจนคานยมและความคดทอยเบองหลงกจกรรมทวามาน” (Kerkvliet

2009,227)หากใชนยามทวานเปนฐานคดเรองการเมองเราจะพบวาการเมองนนเกดขนไดทกหนแหง

และไมจำเปนตองยดโยงอยกบความเปนสถาบนของรฐ รฐบาล หรอการรวมกลมทางการเมองเพอทจะ

สรางอทธพลในการเคลอนไหวทางการเมองแตอยางใด การศกษาการเมองทเปนทางการและการตอส

รณรงคแบบรวมกลมนนมกจะสนใจวาใครไดอะไร เมอไรและอยางไร ในกจกรรมทของเกยวกบรฐและ

นโยบายของรฐนกการเมองผมสทธในการเลอกตง องคกรพฒนาเอกชนและกลมผลประโยชนตางๆ

ในการแยงชงอำนาจและอทธพลในการเมอง ซงการศกษาทจำกดอยเพยงในกรอบทวาน บางครงทำให

ไมเขาใจวาคนชนบทมบทบาททางการเมองทแตกตางและปรบเปลยนไปไดอยางไรบาง และบทบาท

ทางการเมองทคนชนบทมนนเชอมโยงกบฐานคดวถชวตและเจตจำนงของคนในทองถนอยางไร 4

การศกษาการเมองในชวตประจำวนท Kerkvliet เสนอนนเกยวของกบ “การทชาวบานรบเอา

ยอมตาม ปรบเปลยน และตอสตอรองกบวถปฏบตและกฎเกณฑทเกยวพนกบอำนาจ/ผมอำนาจ

(Authority) ในเรองทเกยวของกบการผลตหรอการจดสรรทรพยากร และการกระทำดงกลาวนนทำไป

ในลกษณะทสงบ สามญธรรมดา และแยบคาย ทงยงเปนปฏบตการทแทบจะไมมการจดตงหรอการ

เผชญหนาเลย”(Kerkvliet2009:232)กลาวอกนยหนงการศกษาการเมองในชวตประจำวนเนนไปท

ปฏบตการของผคนทไมจำเปนตองแสดงออกผานโอกาสทการเมองเชงโครงสรางมอบให และไมจำเปน

ตองเปนไปในรปของการรวมกลมและไดรบการสนบสนนจากองคกรพฒนาเอกชนหรอเครอขายประชา-

สงคมใดๆปฏบตการทางการเมองในชวตประจำวนยงอาจจะเปนเรองของพฤตกรรมบคคลซงดเหมอนวา

เปนกจกรรมทไมไดสลกสำคญอะไร และในบางครงแมแตผปฏบตเองกอาจจะไมไดนกคดวากำลงทำการ

ทางการเมองอยกเปนได การเมองในชวตประจำวนทวานมรปแบบและผลจากการปฏบตในหลายลกษณะ

ดวยกน ไมวาจะเปนการใหการสนบสนน การยอมตาม การปรบเปลยนหรอดดแปลง การบายเบยง

4ตอประเดนนงานชนสำคญทชวนใหเราพจารณาวธคดและครรลองทางวฒนธรรมของชาวบานทมผล

ตอการทำความเขาใจการแสดงออกทางการเมองของพวกเขาไดแกงานของ นธ เอยวศรวงศ. 2534.

“รฐธรรมนญฉบบวฒนธรรมไทย.”ศลปวฒนธรรม 11(1):266-284.และงานของAndrewWalker.2008.

“The Rural Constitution and the Everyday Politics of Elections in Northern Thailand.” Journal of

Contemporary Asia. 38 (1): 84-105. สำหรบภาคภาษาไทยของบทความชนน ด แอนดรว วอลกเกอร.

(2550).


หลกเลยง ไปจนถงการตอตานขดขนในชวตประจำวน เชน การแสดงความรงเกยจความเคยดแคน การ

ลอเลยนการนนทาลบหลงหรอการไมใหความรวมมอ(Scott1976,Walker2008)

ปฏบตการทางการเมองในชวตประจำวนของคนชนบทดงทกลาวมาน แมวาจะไมไดรบความ

สนใจจากนกวชาการรฐศาสตรนก—และมตองพดถงวาจะมการพดถงในหนาหนงสอพมพหรอสอตางๆ

อยางทมกจะนำเสนอแตเพยงเรองคนชนบทกบการซอสทธขายเสยง—แตกเปนประโยชนตอการทำความ

เขาใจการเมองของคนในชนบทอยางนอยสองประการดวยกน ประการแรก คนในชนบทไมไดมลกษณะ

ทงายตอการยอมรบหรอยอมจำนนตอการถกเอารดเอาเปรยบ การครอบงำ อำนาจนยม หรอความ

ขาดแคลนทตนเองตองเผชญอย 5หากแตพยายามอยเสมอทจะตอรองสรางทางเลอกและจดการความ

สมพนธใหมๆ ในการนยามวาใครควรจะไดอะไร เมอไร และอยางไร หรอทรพยากรนนควรจะถกผลต

จดสรร และใชไปอยางไร (Kerkvliet 2009: 234) ประการทสองคอเรองของการทำความเขาใจ

“ความมงมาดปรารถนา” และสงทผเขยนเรยกวา “เศรษฐกจการเมองเชงศลธรรมของความพงมพงได”

ของคนในชนบท ซงในเรองนเราจะมาทำความเขาใจผานประสบการณของชาวบาน “ชมชนปรารถนา”

ซงผเขยนยกมาเปนกรณศกษาทำความเขาใจวาการเมองในระดบชวตประจำวนนนสะทอนภาพของการ

เปนตวแสดงทางการเมองของคนในชนบทอยางไร

“ชมชนปรารถนา” กบชวตทางการเมองของชาวบาน

“ชมชนปรารถนา” (ชอสมมต) เปนชมชนชนบทรมแมนำแหงหนงในภาคอสานของไทย

มเนอทประมาณ 4,852 ไร ประกอบดวยประชากรประมาณ 1,650 คน ชาวบานโดยทวไปนบถอ

ศาสนาพทธประกอบกบการนบถอผบรรพบรษและสงศกดสทธทางธรรมชาตชาวบานสวนใหญประกอบ

อาชพทำการเกษตรทมความหลากหลายและเปลยนแปลงมาตลอดในชวง 30 ปทผานมา การเกษตร

ทยงคงพบเหนไดในปจจบนไดแกการทำนา ปลกขาวโพด ยคาลปตส มนสำปะหลง ฝาย ยางพารา

ตลอดจนการหาปลาในบง หนองสาธารณะ และแมนำ ชาวบานบางสวนประกอบอาชพรบจางใน

ตวจงหวดซงอยหางออกไปประมาณ18กโลเมตรชาวบานอกสวนหนงทำธรกจในชมชนไดแกกจการ

5 ความเขาใจของชนชนกลางไทยทเชอวาคนชนบทมกจำนนตอผลประโยชนทางเศรษฐกจเฉพาะหนา

ตออำนาจและอทธพลทองถนและของนกการเมอง และการยอมขายสทธของตนเองไปกบเงนทองเลกๆ นอยๆ

จากการซอคะแนนเสยงเลอกตงนนปรากฏชดดงขอความทไดยกตวอยางมาในหนาแรกของบทความน


รานอาหารรมแมนำ หรอรบจางทวไป และบางสวนกเปนลกจางและพนกงานของหนวยงานของรฐ เชน

โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพระดบตำบลและองคการบรหารสวนตำบล เปนตน ชาวบานมรายไดเฉลย

โดยประมาณ39,520บาทตอคนตอป 6

“ชมชนปรารถนา” เปนตวอยางทดของหมบานในภาคอสานของไทยทแสดงใหเหนถงการ

เปลยนผานของผคนใน “ชนบท” ซงแตเดมมรปแบบความสมพนธทางสงคมและการทำมาหากนแบบ

เกษตรกรรมดงเดม มาสความเปนชนบททมความสมยใหมมากขน ทามกลางการเปลยนแปลงดงกลาว

การเมองในการเขาถงทรพยากรในและนอกหมบาน การเมองเรองระบบความสมพนธในชมชนและการ

เปนคนทองถน การเมองเรองเจตจำนงในการเลอกวถการดำเนนชวตและแนวทางการพฒนาทแตกตาง

กนในหมบาน ตลอดจนการเมองเรองการตดสนใจเลอกผนำและผแทนทงในระดบตำบลและระดบ

ประเทศเพอไปทำหนาทในการพฒนาทองถน ปรากฏใหเหนในชวตประจำวนของความสมพนธทเกดขน

ในหมบานอยเสมอ ความสมพนธทวานตงอยบนพลวตของความรวมมอและความขดแยงระหวางคนใน

หมบานกบคนนอกชมชน การทำความเขาใจการเมองในมตชวตประจำวนดงกลาวนเองทผเขยนมองวา

มกถกละเลยจากการศกษาปฏบตการทางการเมองของคนในชนบททผานมา อยางไรกด ผเขยนไมได

ตองการใช “ชมชนปรารถนา” เปนภาพตวแทนในการอธบายการเปลยนแปลงของสงคมชนบทไทย

ทงหมด หากแตตองการยกขนมาเปนกรณศกษา เพอชใหเหนวาการทำความเขาใจการเมองในชวต

ประจำวนของผคนในชนบทนนสามารถสะทอนใหเหนถงความนกคดทางการเมองของชาวบานทเชอมโยง

กบการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ สงคม และเจตจำนงของการพงมพงไดในเรองของสทธ การทำมา

หากนและการพฒนาคณภาพชวตของพวกเขาไดอยางไร

“ชมชนปรารถนา” เปนชมชนชนบททมความทนสมย ปรากฏการณของความทนสมยแสดงออก

ผานการบรโภค การเปลยนแปลงไปของรปแบบประเพณและพธกรรมแบบดงเดม การเขาสอตสาหกรรม

การเกษตรทองอยกบตลาด โดยเฉพาะการเรมปลกยางพาราตงแตป พ.ศ. 2540 การเปนแรงงาน

อพยพและการจางแรงงานในชมชนทมากขน ตลอดจนการเปนชมชนทมรายไดจากการทองเทยวทงใน

เชงนเวศและเชงศาสนาแมวาจะเปนชมชนชนบททเขาสภาวะของความทนสมยแตวดกยงทำหนาทเปน

หนงในศนยกลางทสำคญของ “ชมชนปรารถนา” วดประจำหมบานเปนวดทมประวตความเปนมายาวนาน

มพระพทธรปทมชอเสยงในเรองความศกดสทธและความศรทธา วดยงเปนทตงของโรงเรยนและสถาน

วทยชมชน และเปนพนททชมชนใชในการประกอบกจกรรมทางศาสนาและประเพณทองถนมาตลอด

จนเปนแหลงทองเทยวเชงศาสนาทนำเงนตรามหาศาลเขาสชมชนผานการจดงานบญและการบรจาค

6ตามเกณฑความจำเปนพนฐานปพ.ศ. 2552


(ดภาพท1)ในทกๆวนสำคญทางศาสนาชาวบานจะจดอาหารมาทำบญเลยงพระมากกวาวนปกตและ

วดเองกมกจะมการจดใหมการระดมทนผานการรบบรจาคทำบญเพอการสงเสรมกจกรรมของวด และ

บอยครงวดกนำเงนบางสวนไปใชในกจกรรมพฒนาชมชนดวย ในการจดภตตาหารเลยงพระและใน

กจกรรมงานบญแตละครง เรามกจะเหนชาวบานจำนวนมากผลดเปลยนกนเขามามสวนรวมในการเปน

เจาภาพในการดแลรบผดชอบเรองสำรบอาหารสำหรบถวายพระ หรอมสวนในการอทศแรงกายในการ

บรหารจดการตดตอตระเตรยมการ แทบจะทกครงทมงานสำคญๆ ยายอมจะเปนหนงในชาวบาน

ขาประจำทไมเพยงแตรวมในการบรจาคทรพยเพอสงเสรมกจการของวดและชมชน หากแตอาสาในการ

เปนเจาภาพดแลชวยงานของวดอยอยางสมำเสมอ

ใน “ชมชนปรารถนา” ไมมใครไมรจกยายอม ยายอมปจจบนอาย 72 ป เปนลกชาวนาและ

เปนคนชมชนปรารถนาโดยกำเนด เมอเตบโตขน ยายอมในวยสาวไดแตงงานกบพอคาชาวจนในตว

จงหวด หลงจากแตงงาน ยายอมไดยายตามสามไปเปดรานขายอาหารในตวจงหวด และไดมโอกาสไป

ภาพท 1 มหกรรมงานบญในวดประจำชมชนปรารถนา ทมาพรอมกบการหลงไหลของเงนตรา จากนกทองเทยวผศรทธา


ทำงานเปนแมครวปรงอาหารใหกบรสอรทแหงหนงในจงหวดชลบร ตอมาในป พ.ศ. 2539 ยายอม

ตดสนใจเดนทางกลบมายงชมชนปรารถนา เพอเอาประสบการณความรเรองการประกอบธรกจการทำ

รานอาหารทตนเองสงสมมาจากภายนอกมาประยกตใชในการทำมาหากนทชมชนบานเกด ในตอนนน

ยายอมเลงเหนวาพนทบรเวณรมแมนำสายหลกทไหลผาน “ชมชนปรารถนา” เปนพนททเหมาะสำหรบ

การเปดรานขายอาหารเนองจากมทศนยภาพทสวยงามและผทมารบประทานอาหารสามารถลงเลนนำ

เปนการพกผอนหยอนใจไดอกดวย หลงจากคดวางแผนไมนาน ยายอมกตดสนใจชกชวนเพอนบานท

อาศยในละแวกรมแมนำสรางเพงชวคราวขนเพอเปดเปนรานอาหารบรรยากาศดใหบรการลกคาทขบรถ

มาชมธรรมชาตและรบประทานอาหารจากในตวเมอง

การกอสรางรานอาหารของยายอมและเพอนบานสรางความไมพอใจใหกบชาวบานปรารถนา

จำนวนหนง โดยเฉพาะผททำประมงและเลยงววควายบรเวณพนทบงและรมแมนำ ไมนานนก เมอ

จำนวนรานคาและจำนวนผมาใชบรการรานอาหารมเพมมากขน ความไมพอใจดงกลาวกไดขยายตวจน

กลายเปนความขดแยงทมากขนเปนเงาตามตว ดวยความทยายอมเปนคนพดจาโผงผางเสยงดงและเปน

คนทไมยอมใครงายๆ กยงทำใหความขดแยงนนนำไปสการตอสระหวางยายอมกบชาวบาน โดยทแตละ

ฝายตางกดงเอาผมอทธพลจากภายนอกชมชนเขามากดดนในการเผชญหนากบอกฝายหนง ในชวง

ดงกลาวนนเอง ชาวบานจำนวนหนงไดรวมตวกนไปหานายอำเภอและรองเรยนกรมเจาทาซงมททำการ

อยในจงหวดทไกลออกไป เพอใหออกคำสงใหยายอมรอถอนรานคารมแมนำออกโดยเรวทสด ในขณะท

ยายอมและพวกกไดขอความชวยเหลอและคำแนะนำจาก ส.ส. เขตในสมยนนใหชวยวงเตนในการ

รบรองเอกสารสทธ ยายอมอางเสมอวาตนเองเปนผทไดไปพบไปเหนความเจรญจากภายนอก และ

อยากจะนำความเจรญทตนไดไปประสบมาเขามาพฒนาชมชนของตนบาง เมอนกยอนไปถงความขดแยง

ในครงนน ยายอมจะพดดวยความไมสบอารมณวา “ฉนจะนำเศรษฐกจมาใหชมชน แตชาวบานพวกน

ตอนนนยงไมรอะไร” สำหรบยายอม การทำธรกจรานอาหารรมแมนำทตนไดรเรมถอเปนการสรางรายได

และนำความเจรญมาใหกบทองถนเปนอยางมาก ในขณะทชาวประมงและชาวนาทใชพนทรมนำเลยง

ววควายกลบรสกวาการกระทำดงกลาวเปนการแสวงหาประโยชนของคนเฉพาะกลม มใชประโยชนท

ชมชนไดรบรวมกนแตอยางใด สดทายเรองราวความขดแยงยตลงไดเมอพอบญพา ผใหญบานคนใหม

ผซงเพงไดรบการเลอกขนมาในสมยนน เขามาไกลเกลย และใชประชาคมคณะกรรมการหมบานเขาไป

จดการการประกอบธรกจรานอาหารรมแมนำเสยใหม การจดการในครงนน คณะกรรมการหมบานไดม

มตใหผประกอบการทเปนคนมาจากหมบานอนตองยตการประกอบการ และคนพนทใหกบชาวชมชน

ปรารถนาทงหมด สำหรบชาวบานทเปนคนในชมชนมาแตดงเดมเชนยายอมและผประกอบการรายอนๆ

จากในหมบาน คณะกรรมการหมบานใหมการเรยกเกบคาบำรง เพอนำมาใชในกจการพฒนาของ

หมบานตอไป


ในชวงทกจการรานขายอาหารเรมจะเปนทสนใจ โดยเฉพาะจากลกคาทขบรถมาจากตวเมองนน

ส.ส. เขตในสมยนนไดจดสรรงบประมาณมาทำถนนลาดยางจากเสนทางหลวงชนบทเขาสบรเวณหาดรม

แมนำใกลๆ กบทตงของรานขายอาหาร ในป พ.ศ. 2549 ผสมครรบเลอกตงสมาชกองคการบรหารสวน

จงหวด (อบจ.) เขามาหาเสยงกบชาวบานใน “ชมชนปรารถนา” รวมทงเขามาพดคยกบชาวบานท

ประกอบกจการรานขายอาหารรมแมนำ ในครงนนเอง ยายอมและพวกเสนอวาอยากใหทาง อบจ. เขา

มาพฒนาถนนคอนกรตบรเวณหนารานคา เพอเปนสวนตอขยายจากถนนลาดยางททาง ส.ส. ได

สนบสนนมากอนหนาน การขอการสนบสนนในชวงหาเสยงครงนนยงผลใหพนทบรเวณหาดไดรบการ

พฒนาเพอการทองเทยวมากขน การขยายตวของจำนวนผประกอบการทตามมาและปรมาณนกทองเทยว

จากนอกชมชนนำมาซงความรวมมอระหวางชาวบานผประกอบการรานคาดวยกนเอง เพอจดสรรพนท

และการดแลความเรยบรอยอยางเปนระบบ (ดภาพท 2) ทงยงมการคดเลอก “ประธานหาด” เพอทำ

หนาทในการดแลประสานงานการจดการพนทหาดรมแมนำรวมกบคณะกรรมการหมบานอกดวย

นอกจากน เมอรายไดจากกจการรานคารมแมนำมมากขน ชาวบานทประกอบการรานคารมแมนำยงจด

ใหมพธไหวผปตาประจำหมบานเพมขนเปนพเศษ จากทแตเดมชาวบานทงหมดรวมกนจดเพยงปละหนง

ครง นอกจากน ชาวบานทประกอบกจการรานอาหารยงจดใหมการทำบญไหวผปากบงปละสองถงสาม

ครง เพอเปนการตอบแทนสงศกดสทธในพนททชวยคมครองดแลผประกอบการและลกคาทมารบประทาน

อาหารและลงเลนนำในแมนำ

ภาพท 2 รานอาหารรมแมนำในชมชนปรารถนา

�� จกรกรช สงขมณ

ในชวงทพนทบรเวณรมหาดกำลงเรมพฒนานน ในบรเวณพนทใกลกนกมการซอขายทดน

และเกดความขดแยงขนระหวางเสยไพศาลซงเปนนายกเทศมนตรในสมยนนกบชาวบานผทใชพนท

สาธารณะดงกลาวเพอการหาของปา เลยงสตว และการหาปลา เสยไพศาลเปนนายทนทเขามาซอทดน

ของชาวบานในชวงทตนดำรงตำแหนงทางการเมองในระดบจงหวด และใชอำนาจและอทธพลในการออก

โฉนดรกลำพนทสาธารณะของ “ชมชนปรารถนา” ชาวบานอางวาเสยไพศาลไดประสานใหพอบญพา

ผใหญบานในสมยนน มาเจรจาขอซอทดนทเปนทจบจองของชาวบาน นอกจากน เสยไพศาลยงไดสราง

สายสมพนธพเศษโดยการเขาหาทานพระคร เจาอาวาสวดประจำหมบาน เพอยนขอเสนอในการบรจาค

ทรพยกอนใหญเพอการพฒนาวดและหมบาน สำหรบชาวบานทานพระครเปนพระนกพฒนาทชาวบาน

ใหความเคารพยำเกรงเปนอยางมาก ในอดต พระครเคยเปนผนำชาวบานในการบกเบกสรางถนน

โรงเรยน และการพฒนาอนๆ เชน ในป พ.ศ. 2518 หมบานไดรบการสนบสนนงบประมาณโครงการ

เงนผนสมยรฐบาลม.ร.ว.คกฤทธปราโมชในการทำสระนำขนาดใหญเพอใชในการเกษตรของชาวบาน

โดยใหนำเงนงบประมาณดงกลาวมาจางชาวบานขดสระ เพอใหชาวบานมงานทำ และเปนการรเรม

โครงการพฒนาของรฐขนในหมบาน เนองจากในตอนนนชาวบานอยากมไฟฟาใชในหมบาน ชาวบานจง

ลงแรงขดสระโดยไมรบคาตอบแทน และใหนำเงนงบประมาณดงกลาวไปขอไฟฟาเขามาในหมบานแทน

พอใหญเสรม ชาวบานผซงทำนาเปนอาชพหลก และไดเขารวมการขดสระเพอแลกกบการไดไฟฟาใช

เลาวา

“สมยนนมนมสตางคมาใหขดถนน ขดสระ เปนเงนผนคกฤทธ แตพระครทานใหไป

ขดหนองแลกกบการตอไฟฟาเขาหมบาน เงนผนคกฤทธมนด ดตรงทมนลงมาเปน

เงนของพวกเรานแหละ พอชอบมาก เพราะวามนเกดความเจรญ”

นอกจากการทพระครเปนพระนกพฒนาแลว การททานอางวาทานเปนเจาเมองเกาเมอชาตปาง

กอน และเคยนงสมาธแลวมองเหนพระพทธรปศกดสทธทฝงอยใตดนบรเวณวดปา (ซงตอมาไดขดพบ

และเปนพระพทธรปศกดสทธทชาวบานสกการบชามาจนถงทกวนน) ทำใหพระครกลายเปนผมบารม

และเปนทเคารพนบถอของชาวบานเปนอยางมาก เสยไพศาลไดบรจาคเงนและไมเปนจำนวนมากใหกบ

ทานพระคร เพอนำไปใชในการสรางกฏและโรงเรยนวดททานบกเบกในสมยนน เพอเปนการตอบแทน

พระครทไดทำหนาทเกลยกลอมชาวบานใหขายทดนใหกบเสยไพศาล ซงเปนการเกลยกลอมทชาวบาน

ผเลอมใสศรทธาในตวพระครยากทจะปฏเสธอยางไรกดในภายหลงชาวบานพบวาเสยไพศาลไดเขามา

ใชพนทเพอการปลกยคาลปตสประมาณเกอบ 2,000 ไร ซงถอวาเกนจากทซอไปจากชาวบานเปน

จำนวนมาก และทสำคญกคอ เสยไพศาลไดทำการถมทหนองสาธารณะทแตเดมชาวบานใชในการหาปลา

และใหสตวใชอาศยดมกนในหลายจดดวยกน ชาวบานไดตอตานการเขามาใชพนทดงกลาวของเสยไพศาล

อยางเปดเผย ดวยการบกรกเขาไปในทดนซงเสยไพศาลอางวาเปนทดนทตนไดกรรมสทธมาอยางชอบธรรม

��ยอนคดวาดวยชวตทางการเมองของชาวบาน

การรกลำเขาไปของชาวบานทำใหเสยไพศาลยนฟองแกนนำชาวบานหลายคน นอกจากน เสยไพศาล

ไดกดดนใหพระครพยายามเกลยกลอมชาวบานไมใหตอตานเขา เมอพระครไกลเกลยเรองขดแยงดงกลาว

ไมสำเรจ เสยไพศาลไดเขามากดดนพระครถงในวด โดยนำตำรวจเขามารอถอนอาคารทกอสรางขน

โดยใชไมทตนบรจาคใหกอนหนาน ในสวนของชาวบานเองกเรมไมพอใจการปฏบตของพระครทเขาขาง

และคอยเปนปากเสยงใหกบเสยไพศาลมากขน ความขดแยงดงกลาวทำใหพระครจำตองเดนทางออก

จากหมบานและมาจำวดอยทกรงเทพฯ เปนเวลารวมป เพอหลกหนจากแรงกดดนจากเสยไพศาลและ

ความไมพอใจของชาวบาน ทามกลางความขดแยงทยาวนานในเรองดงกลาว พอผนเปนหนงในผนำชาวบาน

คนสำคญทตอสกบเสยไพศาลจนเปนเรองขนโรงขนศาลมาจนถงปจจบน

เมอพอบญพาหมดวาระของการทำหนาทผใหญบาน พอผนไดรบการเลอกตงจากชาวบานใหเปน

ผใหญบานคนถดมา สาเหตทพอผนไดรบการยอมรบจากชาวบานนนแนนอนวาเปนเพราะการทพอผน

ไดรวมตอสกบชาวบานในเรองทดนโดยไมหวนเกรงอทธพลของเสยไพศาล ในชวงทผใหญผนและชาวบาน

ถกฟองรองและตอสคดในเรองการบกรกทดนของเสยไพศาลนน นายชชาตซงเปน ส.ส. เขตผทรง

อทธพลและเปนทรจกกวางขวางในระดบจงหวด ไดยนมอเขามามสวนในการใหความชวยเหลอผใหญผน

และชาวบานคนอนๆ โดยการวาจางทนายให ตลอดจนสนบสนนเรองเงนทองในการเดนทางไปขนศาล

ทงในจงหวดและทกรงเทพฯ จนผใหญผนและชาวบานชนะคดในศาลชนตนและศาลอทธรณ ปจจบนคด

อยในชวงของการพจารณาในศาลฎกา และปญหาความขดแยงระหวางชาวบานกบเสยไพศาลกยงดำเนน

มาจนถงทกวนน

การเปนผนำการตอสเรองทดนรวมกบชาวบาน กอปรกบการเปนคนตดดน เขาถงได มความ

ซอสตยตรงไปตรงมาและทำงานโดยเหนแกประโยชนของชาวบานเปนหลกทำใหในเวลาตอมาผใหญผน

ลงสมครและไดรบการเลอกตงใหเปนนายกองคการบรหารสวนตำบล(อบต.)ท“ชมชนปรารถนา”นน

สงกดอย แนนอนวาคะแนนเสยงจำนวนมากททมใหกบผใหญผนในการเลอกตงครงนนเปนคะแนนทมา

จากชาวบาน “ชมชนปรารถนา” และจากญาตพนอง เพอนฝง และเครอขายทางสงคมของชาวบาน

ปรารถนาทอาศยอยในละแวกหมบานใกลเคยงในตำบลนนเอง เมอพอผนเขาปฏบตหนาทในตำแหนง

นายกอบต.กไดทำหนาทอยางแขงขนในการรวมพฒนา“ชมชนปรารถนา”และตำบลในขณะทเรองราว

ทางคดทถกฟองรองจากเสยไพศาลกยงดำเนนอย และ ส.ส. ชชาตกยงคงใหการชวยเหลออยเบองหลง

ในเรองการตอสคดความ

การไดรบเลอกตงเปนนายกอบต.ของพอผนเปดโอกาสใหส.ส.ชชาตผซงใหความชวยเหลอ

พอผนในเรองคดความมาโดยตลอดเลงเหนถงชองทางในการแสวงหาประโยชนจากทองถนทพอผนดแลอย

อยางไรกตาม ดเหมอนวาชองทางการแสวงหาประโยชนของ ส.ส. ชชาตผานการใหสมปทานโครงการ


การพฒนาและการจดการทรพยากรในทองถนไมไดรบการตอบสนองจากพอผนตามทเขาคาดการณไว

พอผนยงคงทำงานบรหารกจการในตำบลดวยความซอตรงและไมไดตอบแทนบญคณของ ส.ส. ชชาต

ดวยการใหสทธหรอเปดชองทางพเศษในการแสวงหาประโยชนจากชาวบานแตอยางใด ดวยเหตนจงเปน

ชนวนแหงความไมพอใจเปนอยางมากสำหรบ ส.ส. ชชาตซงมเครอขายธรกจและอทธพลในจงหวด

มากมาย

เมอพอผนหมดวาระของการทำงานในฐานะนายก อบต. สมยแรก พอผนไดลงสมครตอเปน

วาระทสอง ในการลงสมครครงนเองท ส.ส. ชชาตไดใหการสนบสนนเสยเฉลยวในการลงสมครชง

ตำแหนงนายก อบต. แขงกบพอผน แมวาเสยเฉลยวจะเปนคนในพนท “ชมชนปรารถนา” โดยกำเนด

แตเขาไดอพยพไปเตบโต มครอบครว และเจรญรงเรองจากการทำธรกจในพนทอนเปนเวลาหลายสบป

เมอเสยเฉลยวประสบความสำเรจทางธรกจจากทอนแลว จงกลบมาลงทนทำธรกจในพนทจงหวดบานเกด

ของตนเองชาวบานคนหนงพดถงเสยเฉลยววา“เสยเขาเตบโตมาจากธรกจขายของเกาแลวสงสยจะได

เมยมาจากการเกบขยะ เขาไปทำกจการอะไรไมรทอนเยอะแยะ นาจะเปนธรกจพวกผดกฎหมายหลาย

อยาง เรากไมรเขาหรอก มนคาดเดายาก” มมมองดงกลาวของชาวบานตอเสยเฉลยวนนเปนมมมองท

ตางไปจากมมมองทมตอพอผนซงเปนนกตอสรากหญาททำงานเคยงบาเคยงไหลใกลชดกบชาวบานมา

โดยตลอดการลงสมครชงตำแหนงนายก อบต. ในครงนน เสยเฉลยวทมเงนเปนจำนวนมากในการซอ

เสยง สนบสนนหวคะแนนในหมบาน และชวยเหลอกจกรรมในทองถน รวมทงในชมชนปรารถนาดวย

แมวาเสยเฉลยวจะลงทนลงแรงไปอยางมากในการแขงขนลงเลอกตงสกบพอผนผซงไมไดมเงนทองใน

การซอเสยงแตอยางใดนอกจากนแมเสยเฉลยวไดรบการสนบสนนจากส.ส.ชชาตผซงเปนส.ส.ใน

พนทมายาวนาน และชาวบานกใหการยอมรบมาโดยตลอด แตผลการเลอกตงกพสจนวาพอผนยงคงได

รบความไววางใจและความนยมจากชาวบานในการทำหนาทนายก อบต. เปนสมยทสอง นนกคอแมวา

เสยเฉลยวจะทมเงนในการ “ซอเสยง” ในครงนนคอนขางมาก รวมไปถงการใหการสนบสนนงาน

มหรสพในหมบานในชวงกอนการเลอกตง เชน การจางหมอลำซงมาแสดงในงานฉลองปราสาทผงใน

หมบาน แตการใชเงนในการเลอกตงกไมไดเปนปจจยชขาดในการนำมาซงชยชนะของผลงสมครแต

อยางใด พอเซยงซงเปนประธานหาดและการทองเทยวในหมบาน สำทบตอความพายแพของเสยเฉลยว

ในการลงเลอกตงวา

“เพราะแกเปนคนนอกพนท แกชอบไปๆ มาๆ ไมอยกบท กจการกเยอะ เขารวย

ขนาดนน ทำไมเขาจะไมหวงผลประโยชน คนในหมบานทกวนนเขากร ไมใชสมย

กอนทแจกเงนกได แจกเงนกกาใหแลว ตอนน [ชาวบาน] เขาไมไดสนใจกบเงน

ทแจก แจกมาเลย เราเอาหมด เขาไมคดวามนจะบาปเหมอนแตกอนแลว [นกการเมอง]

พวกนเขาหวานพช เขากหวงผล”


ในชวงการทำงานในฐานะนายก อบต. สมยทสองของพอผน มนายทนใหญจากตวจงหวดเขา

มาขอสมปทานดดทรายในแมนำบรเวณตอนเหนอของหาดทเปนแหลงทองเทยวและรานอาหารของยายอม

และชาวบานคนอนๆ การทพอผนอนญาตใหมการดดทรายในแมนำนำมาซงความขดแยงในชมชนเปน

อยางมากชาวบานอางวาเมอมการดดทรายการหาปลากทำไดยากขน เนองจากรองนำในแมนำเปลยน

นำขน และทำใหทองนำลกขน การเปลยนแปลงระบบนเวศแมนำดงกลาวทำใหปลาอพยพยายถน และ

พนททเปนเขตอนรกษพนธสตวนำกเปลยนแปลงไป สำหรบชาวบานททำนาและปลกพชอนๆ โดยพงพา

ระบบชลประทานนำสบกวตกวาการขนขนของตะกอนทรายในแมนำจะสงผลกระทบตอการทำงานของ

เครองสบนำทดงนำจากแมนำเขาสคลองชลประทานในละแวกหมบาน ผประกอบการรานคารมแมนำ

กไดรบผลกระทบเนองจากการดดทรายทำใหนำขนไมเหมาะสำหรบการลงเลนนำของนกทองเทยวทมาใช

บรการรานอาหาร ชาวบานเชอวานายทนใหญบรษทดดทรายไดใชเสนสายของ อบต. เพอใหไดมาซง

สมปทานในการดดทรายในบรเวณดงกลาว พอผนในฐานะนายก อบต. และผใหญบานคนปจจบนผซง

ไดรบการสนบสนนจากพอผนหลงจากทพอผนสละตำแหนงผใหญบานมารบตำแหนงนายกอบต.ตางตก

เปนเปาของคำครหาของชาวบานวามสวนในการไดประโยชนจากการใหบรษทไดรบสมปทานดดทรายใน

พนทชมชน คำครหาและความไมไววางใจของชาวบานตอพอผนมแนวโนมทจะทำใหพอผนไมไดรบการ

เลอกตงเปนนายกอบต.เมอหมดวาระในครงน

ยายอมเปนหนงในผทแสดงออกถงความไมพอใจเปนอยางมากทพอผนยนยอมใหสมปทานแก

นายทนในการเขามาดดทรายในหมบาน และปรารภอยางแขงขนวาเสยแรงทอตสาหเลอกเขาไปเปนผดแล

บรหารกจการทองถน สำหรบยายอม พอผนเปนตวแทนของความซอสตยสจรตและการตอสเพอชมชน

มาตงแตครงเกากอน นเปนเหตผลสำคญทยายอมลงคะแนนสนบสนนพอผนในการสมครชงตำแหนง

นายกอบต.ทงสองครงสำหรบยายอมแมวาพอผนจะเปนนกการเมองแบบ“ชาวบาน”ผซงไมสนทด

ในเรองการพฒนาโอกาสทางเศรษฐกจใหกบทองถนอยางทยายอมตองการเทาไรนก แตยายอมกเลอก

พอผนเพราะเหนวาพอผนเปนคนใจซอมอสะอาดตดดนเปนกนเองเขาถงไดงายและเปนคนทเตบโต

มาจากในทองถน เปนบคคลทยายอมและชาวบานคนอนๆรทมาทไปมาของการทำงานมาตงแตตน เงน

ทไดรบจากเสยเฉลยวและ ส.ส. ชชาตในการเลอกตง อบต. ในครงกอน ไมไดทำใหการตดสนใจเลอก

คนทยายอมไววางใจตองมอนเปลยนแปลงไปแตอยางใดชาวบานคนอนๆกมองวาพอผนมคณสมบตทด

ในการเปนนกการเมองททำงานเพอทองถนไดพอบญเลศอดตมคทายกประจำวดพดถงพอผนวา

“แกเปนคนไมถอตว สามารถเขาหาไดหมด ไมถอเกยรตถอยศอะไร แลวแกเปน

คนเดนตายเหมอนกน แกเคยบวชเปนพระ แลวแกกเปนคนแคลวคลองใชไดเพราะ

ประสบการณของแก ตอนหลงมานแกกมาเรยนตอปรญญา หลงจากทแกไดเปน

นายกนแหละ”


สำหรบคณสมบตดงกลาวของพอผน ในความเปนจรงแลวอาจจะไมไดมลกษณะพเศษตางจาก

ชาวบานคนอนๆ มากนก แตสงทสำคญนอกเหนอจากคณสมบตหรอบคลกลกษณะสวนตวของพอผน

กคอการทการดำเนนชวตของพอผนอยในความรบรของชาวบานโดยทวไปมาโดยตลอดชาวบานตางเหน

ความเปนไปของพอผนวามวถอยางไรในชวงหลายปทผานมา การรบรของชาวบานเกยวกบชวตของพอผน

ทำใหชาวบานสามารถวางใจและคาดเดาไดวาเมอพอผนเขามาทำงานใน อบต. แลว แนวทางปฏบต

จะออกมาในรปแบบไหน และชาวบานจะมความสมพนธอยางไรกบการทำงานของพอผน การรบร

และความคาดหวงดงกลาวนเองทตางจากการรบรของชาวบานทมตอชวตและทมาทไปของเสยเฉลยว

“ถา [เสยเฉลยว] ไดเปน [นายก อบต.] ขนมากไมรเขาจะไปอยทไหน หรอจะไปอย

กบเมยทอน เพราะเสยเฉลยวเขามเมยหลายคน อยทอยธยาโนนกม แกกไปๆ มาๆ

เพราะมกจการทอยธยา ไมคอยไดอยบาน แกกมทะเบยนบานอยทนแหละ แตตว

คนนนไมคอยจะอย ถามอะไรจะใช ไมรจะบอกยงไง”

การเลอกพอผนเขามาทำงานในฐานะนายกอบต.สวนหนงถอเปนการประนประนอมระหวาง

ความตองการและความทะเยอทะยานของชาวบานในความตองการทจะมผนำทมความสามารถในการ

พฒนาผลกดนเศรษฐกจในพนทใหเตบโตไดอยางรวดเรวกบความตองการผนำทเปนคนทองถนเขาถงงาย

และใจซอมอสะอาด การประนประนอมทางความคดนเหนไดชดจากกรณของยายอม โดยปกตแลวยาย

อมจะชอบผนำททำงานเกงในการพฒนาเศรษฐกจเปนหลก ยายอมมกจะพดใหทกคนในหมบานฟงวา

ตนชนชอบนโยบายของพ.ต.ท.ทกษณชนวตรและพรรคไทยรกไทยมากเพราะวาพ.ต.ท.ทกษณเปนคนท

“เฮดใหเงนมนตนเตน ชาวบานไดสมผสเงน” ในชวงกอนการเลอกตงสมาชกสภาผแทนราษฎรในเดอน

กรกฎาคม 2554 ทผานมา แนนอนวาชาวบานผมหวคดทางเศรษฐกจอยางยายอมจะไมปฏเสธทจะ

รบเงนทหวคะแนนนำมาแจกจากทกพรรคการเมอง (ไมนบรวมทยายอมบนวาเงนจากหวคะแนนพรรคท

ตนเองชนชอบนนใหมานอยกวาผสมครจากพรรคคแขงอยพอสมควร) แตยายอมกตดสนใจแลววาจะ

เลอกพรรคทตนเองชอบ และจะเลอก ส.ส. เขตทลงสมครในพรรคดงกลาวดวย เพราะนโยบายของ

พรรคดงกลาวเนนดานการพฒนาเศรษฐกจชนบท และเปนทมงานพรรคการเมองทยายอมเหนแลววา

เคยทำงานรวดเรวและไดผลจรง พดอกอยางกคอ แมยายอมจะรบเงนจากการซอเสยงในการเลอกตง

ครงน แตเงนดงกลาวกไมไดทำใหยายอมเปลยนใจไปเลอกพรรคการเมองทใหเงนมากกวาแตอยางใด

ในเรองของการรบเงนจากนกการเมองผานหวคะแนนในหมบานกบการตดสนใจในการลงคะแนนนน

ยายอมอธบายวา

“แตกอนกจรงอยวาถารบเงนเขาจะตองเลอกเขา แตวาตอนนมนไมเหมอนเดมแลว

ตอนนไมไดไปขอ เขากให แตถาไมเอา เขาจะแคลงใจ คดวาเราเกลยดเขา กลวเขา


เกลยดเขาชง กเลยตองรบ เวลาเราจะเลอก เรามอยในใจ แตวาเราจะตองไมไปขอเขา

ไมถามเอา ไมไดบอกวาเอามาใหฉนแลวฉนจะเลอกคณนะ ไมไดวาอยางนน”

จากเรองราวขางตนของชาวบาน “ชมชนปรารถนา” พบวาตวละครทมสถานภาพทางสงคม

เศรษฐกจ และการเมองทตางกน เชน ชาวบานททำมาคาขายอยางยายอม ชาวบานผมกจการธรกจ

ใหญโตอยางเสยเฉลยว ชาวบานทวไปททำการเกษตรเปนหลกอยางพอใหญเสรม ผใหญบานและผนำ

ชมชนอยางพอเซยง พระครนกพฒนา นกการเมองทองถนอยางพอผน และนกการเมองและนายทน

ระดบจงหวดอยาง ส.ส. ชชาต ฯลฯ ตวละครเหลานลวนแลวแตเปนผมบทบาทสำคญในการสราง

ความหมายของการเมองในชวตประจำวนใหเกดขนในเวทการเมองของชาว“ชมชนปรารถนา”ความหมาย

ดงกลาววางทาบอยบนการเปลยนแปลงความสมพนธเชงอปถมภทเอนก(2552)ไดกลาวไวและอางวา

เปนมตสำคญของการทำความเขาใจการเมองในหมบานชนบทไทยในชวงสบกวาปทผานมา เอนกได

กลาวไวอยางชดเจนในหนงสอสองนคราประชาธปไตยวาแมการจายเงนเพอการซอเสยงในชวงเลอกตง

มมากมาย แต “การจายเงนทองของนกการเมองเพอหลอเลยงระบบอปถมภ ซงคอยชวยเหลอเกอกล

ชาวบานและทองถนในชวงกอนและหลงการเลอกตง[ตางหากท]ชขาดวาใครจะกำชยชนะในการแขงขน

ทางการเมองมากกวาสงอนใด” (เอนก2552: 29)นนกคอการทำความเขาใจธนกจการเมองหรอการ

อปถมภทางการเมองมอาจพจารณาอยในชวงเวลาและบรบทของการเลอกตงไดเพยงอยางเดยว สำหรบ

เอนก “ชาวบานสวนใหญคำนงถงผลประโยชนระยะยาวมากกวาการรบอามสสนจางในชวงหาเสยง แต

ไมไดหมายความวาเขาจะไมรบเงน” (เพงอาง)นอกจากน การทำความเขาใจการ “ซอขายเสยง” และ

การตดสนใจลงคะแนนของชาวบานนน เอนกเสนอวาเราควรพจารณาจากมมมองของความสมพนธใน

ทองถนมากกวาทจะพจารณาวาเปนการตดสนใจบนฐานของปจเจกคต สำหรบเอนก การซอขายเสยง

“ไมไดเปนเรองความเหนแกตว...หากมธาตของการประเมนผลงานในอดตของผสมครและผลประโยชนท

ผสมครและผลประโยชนทคาดวาผสมครจะนำมาใหแกชมชนเชนกน” (เพงอาง) ขอเสนอของเอนกขาง

ตนมความนาสนใจและสอดคลองกบปรากฏการณทเกดขนใน“ชมชนปรารถนา”อยางมอาจปฏเสธได

อยางไรกด สงทอาจจะตองการการอธบายเพมเตมนอกเหนอจากเรองของการตดสนใจ

ทางการเมองทมากกวาการซอขายเสยงแบบพนๆ กคอ ในสงคมชนบทสมยใหมทปจจยการผลตและ

ชองทางการสรางรายไดในชมชนมความหลากหลายมากขน(เชนจากการทองเทยวจากการปลกยางพารา

จากการรบจาง จากการระดมทนผานมหกรรมงานบญของวดประจำหมบาน ฯลฯ) ความไมแนนอนใน

การดำรงชพทมความหลากหลายและครอบคลมมากกวาเรองความเสยงทางเศรษฐกจแตเพยงอยางเดยว

(เชน การบกรกของนายทนทดน เรองของปญหาอตสาหกรรมดดทราย เรองของการขดผลประโยชน

ระหวางนกการเมองทองถนและระหวางชาวบานดวยกนฯลฯ)ตลอดจนเรองของความมงมาดปรารถนา

ของชาวบานเพอใหไดมาซงโอกาสในการพฒนาตนเองและชมชนทกาวพนไปจากการพงพาการอปถมภ


แตเพยงอยางเดยวปรากฏการณใหมๆเหลานมอทธพลตอการตดสนใจและปฏบตการทางการเมองของ

ชาวบานอยางไร? แนนอนวาเราคงจะไมกลบไปยดเอาการเลอกตงหรอการเขารวมชมนมเคลอนไหวใน

ประเดนทางสงคมในฐานะทเปนคำตอบตายตวของการอธบายความเปนผกระทำการของชาวบานอยางท

งานสวนใหญอางอกแลว แตอะไรจะเปนกรอบความคดทจะชวยอธบายพลวตทางการเมองของคนชนบท

ในสงคมสมยใหมเหลานได?

ความปรารถนาและเศรษฐกจการเมองเชงศลธรรมของความพงมพงได

หนงสอThe Moral Economy of the PeasantงานเขยนชนสำคญของJamesC.Scott

นกมานษยวทยารฐศาสตรผสนใจปฏบตการในชวตประจำวนของชาวนา อาจนำมาอภปรายเพอการ

พจารณาชวตทางการเมองของคนชนบทไทยไดมากขน ในงานชนดงกลาว Scott เสนอวาในสงคม

ชาวนาดงเดมจะมการจดการทางสงคมผานสงทเรยกวา“เศรษฐกจศลธรรม”(moraleconomy)ซงตง

อยบนหลกการ “ปลอดภยไวกอน” (safety-first principle) หรอพดอกแบบกคอ ชาวนาเปนตวแสดง

ทางสงคมทมความกงวลเรองความเสยงในชวตประจำวนอยเสมอ การตระหนกถงเรองความเสยง (ซง

ในทนอาจจะหมายรวมถงภาวะอดอยาก การเจบไขไดปวยจนไมสามารถทำมาหากนได การตองเผชญ

กบภาวะแรนแคนหรอหายนภยทางธรรมชาต ภาวะผลผลตทางการเกษตรลมเหลว การถกขดรดเอา

เปรยบจากการเกบภาษหรอคาเชาทดน ตลอดจนการแขงขนในระบบตลาดและโครงสรางทไมเปนธรรม

ของการถอครองทดน) ทำใหชาวนา โดยเฉพาะรายทมการถอครองทรพยากรการผลตในระดบตำและม

รายไดนอย ตองพยายามขวนขวายในการสรางกลไกทางสงคมทสามารถจะอมชและดแลตนเองและ

ครอบครวในยามทตองเผชญกบสภาวะทเลวรายได

หวใจของการจดการความเสยงคอเพอใหเกดสภาวะทมนคงของการมอยมกนทเพยงพอตอการ

ยงชพ(subsistence)ชาวนาเลอกทจะใชกลวธตางๆเชนการดำรงรกษาระบบวงศาคณาญาตการจด

โครงสรางชมชนทเออตอการแลกเปลยนผลประโยชนและการมปฏสมพนธตางตอบแทน (reciprocity

relations) การสรางความสมพนธทางสงคมตวแสดงทหลากหลาย การจดตงกลมสวสดการในหมบาน

การยอมอยภายใตการอปถมภของผมอทธพลในทองถน การสรางความสมพนธทดกบพอคาทองถน

หรอการแลกเปลยนแบงปนผลผลตระหวางชาวนาดวยกน นอกจากกลไกทางสงคมแลว ชาวนายงเลอก

ทจะคำนวณและตดสนใจทางเศรษฐกจ เชน เมอมการตองเลอกระหวางการทำการเกษตรเพอการ

บรโภคเปนหลกกบการปรบเปลยนวถการผลตไปสการผลตเพอปอนตลาด ชาวนามกเลอกวถทางทม

ความเสยงนอยและสรางความมนคงใหไดมากกวาทจะเลอกเสนทางทอาจจะนำมาซงผลกำไรสงสดแต

ตงอยบนความเสยงทสงเกนกวาทตนเองจะรบได ขอเสนอดงกลาวตรงกบขอเสนอของ Michael

Moerman (1968) เรองการตดสนใจของชาวนาเกยวกบรปแบบการผลตขาว และงานศกษาความ


สมพนธของผคนกบวฒนธรรมขาวในเอเชยตะวนออกเฉยงใตของ Lucien Hanks (1972) ทเสนอวา

เปาหมายของชาวนาในเรองการผลตกคอการมขาวเพยงพอสำหรบบรโภคในครวเรอนตลอดทงปสวนใน

เรองของการผลตเพอจำหนายถอวามความสำคญมาเปนอนดบสอง หลกการปลอดภยไวกอนนไมเพยง

จำกดอยแตเพยงอาณาบรเวณของการทำการเกษตรและกจการภายในหมบานเทานน Scott เสนอวา

ชาวบานเลอกทจะพฒนาความสมพนธในหลายๆลกษณะกบตวแสดงและสถาบนจากภายนอก ไมวาจะ

เปนชนชนนำในทองถน เจาหนาทรฐ พอคา ตลอดจนสถาบนตางๆ ของรฐ ผานความสมพนธเชง

อปถมภ แตแมวาความสมพนธเชงอปถมภจะมลกษณะและเงอนไขทหลากหลาย แตความสมพนธเชง

อปถมภในสงคมชาวนานนทายทสดแลวกหนไมพนทจะตงอยบนพนฐานของจรยธรรมวาดวยการมอย

มกนเพอยงชพ(SubsistenceEthics)

ขอเสนอวาดวยเศรษฐกจศลธรรมของ Scott อาจมขอจำกดเมอนำมาพจารณาสภาวะทาง

สงคมในชมชนปรารถนา ทซงฐานของการผลตและการทำมาหากนของชาวบานไดกาวขามผานความ

ตองการเพยงแคการยงชพไปสการผลตเพอกำไร การสรางรายไดจากโอกาสทางเศรษฐกจทหลากหลาย

การรบเอาโอกาสทนโยบายของพรรคการเมองและนกการเมองทงระดบชาตและระดบทองถนไดเชอมตอ

หมบานกบระบบตลาดและโครงการการพฒนาใหไว รวมไปถงการทเครอขายผลประโยชน (อาท

หวคะแนนและนกการเมอง) ยนมอเขามาชวยเหลอเมอชาวบานตองตกอยในสภาวะทตนเองไมสามารถ

ควบคมได เชน ในกรณทเกดความขดแยงระหวางชาวบานในการประกอบอาชพ หรอการคกคามของ

นายทนในเรองทดนสาธารณะจนเปนเรองขนศาลนเองทอาจพดไดวาสงสำคญททำใหระบบอปถมภดำรง

อย ไมไดอยทอำนาจหรออทธพลของผอปถมภในการบงคบหรอขมขผทมอำนาจหรอทรพยากรนอยกวา

ตน และผอยใตการอปถมภกมไดอยอยางจำใจเนองจากภาวะปรมนำไรหนทางในการทำมาหากนและ

ตองเผชญกบความเสยงตลอดเวลา ในทางกลบกนความชอบธรรมของผอปถมภมาจากความเหมาะสม

ของจงหวะเวลา ลกษณะ และความครอบคลมของการใหความชวยเหลอเกอกลหรอคณประโยชนท

ผอปถมภนนมใหแกผทอยภายใตการอปถมภ โดยเฉพาะการไดรบการชวยเหลอในคราวทตองประสบ

กบสภาวะลอแหลมทชาวบานไมสามารถควบคมได ในแงน ผเขยนตองการทจะชใหเหนถงความแตกตาง

ระหวางสงท Scott เรยกวา “ความเสยง” (risk)ซงเปนปจจยพนฐานททำใหชาวนายอมรบระบบอปถมภ

ในฐานะทเปนหลกประกนการยงชพแบบดงเดม กบสงทผเขยนพจารณาวาเปน “สภาวะทไมสามารถ

ควบคมได” (precariousness) 7 อนเปนสภาวการณทสามารถดำรงอยในสงคมสมยใหมและในชนบท

7ขอขอบคณรองศาสตราจารยดร.เกษยรเตชะพระทแนะนำใหผเขยนใหความสนใจไมเพยงแตกบ

ภาวะความเสยง (risk)แบบท Scott เสนอแตใหพจารณาสงทเปนprecariousnessหรอสภาวะทไมสามารถ

ควบคมไดในสงคมชนบทไทยในปจจบนดวย


ปจจบน ทกวนนชาวบานสามารถพฒนาชองทางทำมาหากนทหลากหลายมากขน และมกลไกรองรบ

ความเสยงทางสงคมและเศรษฐกจ เชน การกยมเงนธนาคารและกองทนหมบาน การทำประกนชวต

และการเขาสระบบประกนราคาพชผลเกษตรกรรม เปนตน อยางไรกตาม ผเขยนมองวาแมวาชาวบาน

จะสามารถจดการกบความเสยงในระยะยาวไดมากขน แตการทในบางครงชาวบานอาจจะตองเผชญกบ

สภาวะทตนเองไมสามารถควบคมได กทำใหพวกเขายงคงไมละทงความสมพนธบนฐานเศรษฐกจศลธรรม

ไปเสยทงหมดระบบอปถมภทมมาแตเดมยงคงถกใชเปนทนทางสงคมทสำคญเพยงแตวาระบบอปถมภ

ดงกลาวไมไดทำหนาทเปนหลกประกนของการยงชพแบบพนฐานอกตอไป หากไดเปลยนไปทำหนาท

เปนปจจยผลกดนเพอสงเสรมการพฒนาทองถนตามทชาวบานไดวาดหวงไว

ขอถกเถยงในเรองการเปลยนผานของสงคมชาวนาดงเดมมาสสงคมแบบใหมไมเพยงชวยให

เราตงคำถามวาความสมพนธเชงอปถมภทดำรงอยในวถปฏบตทางการเมองของคนชนบทในทกวนนม

ความแตกตางไปจากสงคมชาวนาแบบดงเดมอยางไรบางเทานน แตเราอาจจะเชอมโยงไปถงวาการม

สวนรวมทางการเมองของชาวบานผานทางการลงคะแนนใหกบผสมครรบเลอกตงสมาชกสภาผแทน

ราษฎรและการเลอกตงนกการเมองในระดบทองถนมฐานทางเศรษฐกจเชงศลธรรมแบบใหมหรอไม

อยางไร พดอกอยางกคอ เมอสงคมชนบทในปจจบนมลกษณะทเปลยนแปลงไปอยางเหนไดชดจากเมอ

หลายสบปกอน 8 ระบบความสมพนธเชงอปถมภและเศรษฐกจเชงศลธรรมนนดำรงอยในระบบความ

สมพนธและวธคดของชาวบานทเชอมโยงกบการเลอกตงอยางไร? ระบบอปถมภถกลดทอนลงเหลอ

เพยงแควาระชวครงชวคราวของการซอสทธขายเสยงระหวางนกการเมองหวคะแนนและชาวบานอยาง

นนหรอ? หรอวาการขายเสยงของชาวบานเปนเพยงการเหนแกเงนตราทอยตรงหนา ในขณะทระบบ

อปถมภถกทำใหหมดความสำคญลงไป เนองจากชาวนามความสามารถในการจดการความเสยงทาง

เศรษฐกจและสงคมมากขน ซงทำใหเขาตองพงพาอำนาจและอทธพลในความสมพนธเชงอปถมภนอยลง?

สำหรบการตอบคำถามดงกลาว การทำความเขาใจขอเสนอทออกมาโตแยง “เศรษฐกจศลธรรม”นาจะ

ใหภาพทกวางขนและนำไปสการอธบายสงคมชนบททซบซอนมากขนได

8 เชน ชาวนาเปลยนสถานะจากผผลตมาเปนแรงงานในอตสาหกรรมการเกษตรและอตสาหกรรม

นอกภาคการเกษตร หรอไมกเปลยนแปลงบทบาทเปนผประกอบการดานการเกษตรและอตสาหกรรมบรการ

(อภชาตและคณะ 2553) ระดบรายไดของชาวนาทสงขนกวาแตกอน การเขามาของนโยบายการพฒนาของรฐ

และสำนกความเปนชาตทปะทะประสานกบแนวคดและวถชวตของชาวบาน(รตนา2550,Ratana1997)และ

การบรณาการการผลตและการบรโภคของชาวบานเขาสระบบตลาดอยางเตมตว(อานนท2553)


งานศกษาสงคมชนบทเวยดนามของSamuelPopkin(1979)ในหนงสอเรองThe Rational

Peasant: The Political Economy of Rural Society in Vietnam โตแยงงานทออกมากอนหนาน

ของScottซงเสนอรปแบบความสมพนธของสงคมชาวนาทตงอยบนฐานเศรษฐกจเชงศลธรรมPopkin

เสนอมมมองทาง “เศรษฐกจการเมอง” ในการทำความเขาใจสงคมชาวนาแบบใหม ซงเขาเหนวาไมได

ดำรงอยในลกษณะของความสมพนธในหมบานทแยกตวออกจากโลกภายนอก หรอเปนปฏปกษกบ

อำนาจรฐและพลงของตลาดและทน ในสภาวะปจจบนทชาวนาแตละคนตองแสวงหาชองทางสรางรายได

เพอชวตทดขนและการตองรบผดชอบกบการเสยภาษและรายจายตางๆในชวตประจำวนทำใหชาวนา

ตองพนจพเคราะหชองทางการทำมาหากนอยางเปนเหตเปนผล มการคำนวณผลไดผลเสย และเลอกท

จะดำเนนการตามชองทางทตนคดวาจะนำมาซงประโยชนตอตนเองและครอบครวมากทสด แมวาในบาง

ครงทางเลอกดงกลาวจะตองเผชญกบความเสยงหรออาจจะขดกบสวสดการหรอผลประโยชนของหมบาน

โดยรวมกตาม

สำหรบ Popkin ชาวนาเปนผทพรอมจะแสวงหาโอกาสเพอใหไดมาซงผลประโยชนสงสดและ

ยกระดบคณภาพชวตใหดขนเทาทจะทำได ในขณะทนกเศรษฐกจศลธรรมอยาง Scott เชอวาชาวนา

ตองการธำรงโครงขายทางสงคมทเปนหลกประกนเพอการยงชพ และเลอกทจะไมเสยงหาชองทางทำมา

หากนในแบบตางๆ หากวาความเสยงนนอาจจะยงผลใหชาวนาและครอบครวตกอยในสภาวะสนเนอ

ประดาตวPopkinแยงวาแมวาในชวงเวลาทไมไดเปนวกฤตการณชาวนากพรอมอยแลวทจะสรรคสราง

โอกาสทางเศรษฐกจใหตนเองในชวตประจำวน และเนองจากวาสงคมหมบานไมไดทำหนาทเปนหลก

ประกนสวสดการใหกบชาวนาอยางถงทสด ชาวนากตองดนรนหาชองทางอนๆ ในการสรางหลกประกน

และลดความเสยงใหกบตนเอง และนนเปนสาเหตวาทำไมชาวนาจงเลอกทจะเขาสการทำการเกษตรเชง

พาณชยและใหความรวมมอกบหนวยงานและนโยบายรฐ ทงนกเพออำนวยชองทางทมากขนใหกบ

ตนเองในการเขาถงประโยชนอนพงมพงไดจากการลงแรงและการเปนพลเมองของรฐ โดยมตองรอให

ระบบความสมพนธเชงอปถมภทมอยนนสนคลอนลงเสยดวยซำ

ชาวบานใน “ชมชนปรารถนา” ผนวกเอาความสมพนธทงสองมต นนคอเศรษฐกจศลธรรม

และเศรษฐกจการเมอง เขามาเปนสวนหนงในการเผชญหนากบการเปลยนแปลงในชมชน ในบางครง

เครอขายอปถมภทมมาแตเดมกเปนเสมอนทนทสงคมชนบทมใหไวเพอรองรบภยในยามคบขน และใน

บางครงความสมพนธกตงอยบนความเสยงและการลงทนเพอประโยชนสงสด ความสมพนธทางสงคมท

ซบซอนนเปนกลวธทคนชนบทเลอกใชเพอใหไดมาซงโอกาสในการพฒนาตนเองและชมชน ในดานหนง

การมองชนบทในแบบทนกเศรษฐศาสตรศลธรรมอธบายวาหมบานเปนชมชนทมลกษณะปด มความ

เปนเอกเทศ และมเสถยรภาพสง ทำใหนกเศรษฐศาสตรศลธรรมมกจะพจารณาการปรากฏตวของ

อำนาจรฐหรอพลงของธนกจการเมองในหมบานวาเปนการ “รกคบ” หรอ “ทำลาย” วถชวตชนบท


ดงเดม มากกวาจะมองวาในความเปนจรงแลวชาวบานในชนบทมพลวตในตวเอง และในหลายๆ ครงก

เปนผรเรมการสถาปนาความสมพนธกบรฐ นกการเมอง โอกาสทางเศรษฐกจ และสถาบนทางสงคม

อนๆทเออประโยชนใหแกพวกเขาดวยในอกดานหนงการมองแบบนกเศรษฐศาสตรการเมองทมองวา

ชาวบานเหนแกประโยชนสวนตวและไมสนใจเรองของชมชนและคนอน ทำใหเรามความเขาใจแบบ

ตนเขนวาการทชาวบานรบเงนจากนกการเมองเปนการ“ขายเสยง”เพอแลกกบผลประโยชนเฉพาะหนา

โดยขาดจตสำนกทางการเมองอยางสนเชงหากเราจะทำความเขาใจการเมองของชนบทไทยและเขาใจวา

ชาวบานมความตองการและมความตระหนกรถง “ความพงมพงได” ทตนจะไดรบไมตางไปจากชนชน

กลางทวไปไดอยางไรนน เราจกตองพจารณาทงจากมมมองเศรษฐกจศลธรรมและเศรษฐกจการเมอง

อยางไมอาจแยกจากกนไดเลย

หลายสบปทผานมา ชาวบานชมชนปรารถนาไดพฒนาความสมพนธกบรฐ ตลาด และตว

แสดงทางสงคมอนๆ จากภายนอก ในฐานะทเปนกลไกทางสงคมเพอรองรบความเสยงทางเศรษฐกจ

และการจดการทรพยากรมาโดยตลอด อาชพในชมชนมความหลากหลายมากขน ทมาของรายไดของ

ชาวบานมาจากแหลงตางๆทงภาคเกษตรและนอกภาคเกษตร เชนรายไดจากการพฒนาหาดรมแมนำ

และวดประจำหมบานใหเปนแหลงทองเทยวชนนำของจงหวด หลายสบปทผานมา ชาวชมชนปรารถนา

จำนวนไมนอยไดเดนทางออกจากหมบานเพอแสวงหาโอกาสทางสงคมและเศรษฐกจ บางกเดนทางกลบ

มาพฒนาบานเกดหลงจากทสะสมประสบการณและทนเพยงพอจากภายนอก กรณของยายอมเปน

ตวอยางทดของชาวบานในชนบททมวถชวตทดนรนตอส และมความมงมาดปรารถนาทจะพฒนาตนเอง

และชมชนทองถนใหมความเจรญและมงคงพดอกอยางกคอชาวบาน“ชมชนปรารถนา”ในทกวนนไมได

เปนชาวไรชาวนาทตองการเพยงแคหลกประกนทางสงคมเพอการยงชพแบบพนๆ อกตอไป สงทพวกเขา

ตองการคอโอกาสของการพฒนาตนเองในทางเศรษฐกจและสงคม โอกาสในการใชทรพยากรทมอยอยาง

ไมถกเบยดเบยนจากอทธพลทไมชอบธรรม โอกาสในการไดมาซงโครงการพฒนาและความรบผดชอบ

ของรฐตอชมชนและชาวบาน ความตองการโอกาสเหลานสวนหนงสะทอนออกมาใหเหนในการเมองใน

ชวตประจำวนของชาวบาน การดนรนของยายอมในการพฒนาพนทรมหาดและการเรยกรองให อบจ.

สนบสนนการสรางถนนในบรเวณดงกลาว การตอสของพอผนในเรองทดนกบนายทนจนเปนเรองเปน

ราวและการพงพงความชวยเหลอจาก ส.ส. ชชาตในการตอสคด การสรางสายสมพนธแบบประโยชน

ตางตอบแทนของพระครเจาอาวาสนกพฒนากบเสยไพศาล ขาราชการ และนายทนทองถน การรวม

กลมชาวบานผประกอบการรานอาหารดวยกนเองเพอการตอรองเรองคาบำรงพนทกบคณะกรรมการ

หมบาน การจดพธไหวศาลปตาวาระพเศษและการจดพธไหวสงศกดสทธทคมครองดแลบรเวณบงและ

หาดปละหลายครง และการทชาวบานไมเลอกเสยเฉลยวมาเปนนายก อบต. แมจะรบเงนซอเสยงจาก

หวคะแนนของเสยมาแลว แตกยงคงใหการสนบสนนลกชายของ ส.ส. ชชาตและพรรคทเขาสงกดใน

7�ยอนคดวาดวยชวตทางการเมองของชาวบาน

การลงสมครรบเลอกตงส.ส.ในครงนเหลานลวนแลวแตเปนการเมองในชวตประจำวนทสะทอนถงการ

ดนรนการแสวงหาโอกาสและความพงมพงไดของชาวบาน“ชมชนปรารถนา”การดนรนในชวตประจำวน

เหลานเปนการดนรนเพอใหไดมาซงการสนบสนนและโอกาสทพวกเขาสามารถยกระดบชวตความเปน

อยตามทพวกเขามงหวงเอาไว

ทามกลางความทะเยอทะยานในการพฒนาตนเองและทองถนของ“ชมชนปรารถนา”ดงกลาว

แนนอนวาความไมแนนอนในชวตประจำวนหลายอยางกยงคงดำรงอย ทงเรองคาครองชพทผนผวน

ภาระคาใชจายดานการศกษาของบตรอนามยผสงอายราคาพชผลการเกษตรทไมแนนอนการบกรก

ของนายทนในเรองทดนและทรพยากรอนๆ และปญหายาเสพตด คำถามทสำคญกคอ ทามกลางความ

ไมแนนอนดงกลาวชาวบานสรางหลกประกนอะไรขนมาหลกประกนดงกลาวเปนไปตามทScottหรอ

Popkin เสนอไวหรอไม หรอวาในความเปนจรงแลว ชาวบานผนวกเอาระบบความสมพนธทงแบบ

เศรษฐกจเชงศลธรรมและเศรษฐกจการเมองเขามา และแสดงออกผานการสรางความสมพนธทซบซอน

กบการเมองในชวตประจำวนทงในระดบทองถนระดบจงหวดและระดบชาตซงในดานหนงความพงม

พงไดนนไดสะทอนออกมาผานระบบเศรษฐกจแบบศลธรรมซงยงปรากฏอยในรปแบบของการดำรงอย

ของระบบอปถมภ ระบบพวกพอง และการมสวนรวมทางการเมองผานทางความสมพนธในรปแบบของ

หวคะแนนของนกการเมอง การรบเงนและของกำนลจากผลงสมครรบเลอกตง และในอกดานหนงก

เปนการคดคำนวณเรองผลประโยชนและโอกาสทางเศรษฐกจในการพฒนาตนเอง ซงแสดงออกผาน

ความสนใจทมากขนในเรองสวสดการหรอประโยชนทตนจะไดรบจากนโยบายของพรรคการเมอง และ

การออกไปลงคะแนนเสยงเลอกตงในระดบทองถนและระดบชาตเพอเลอกผแทนมาทำงานตามทตนเอง

คาดหวง แนนอนวาความคาดหวงของชาวบานตอผแทนในแตละระดบนนยอมแตกตางกนออกไป และ

วธคดในการเลอกและประเมนผแทนในแตละระดบกตางกนไปดวย พอผนในฐานะนกการเมองทองถน

จงถกเลอกและไดรบการคาดหวงจากยายอมและชาวบานคนอนๆ แตกตางไปจากทชาวบานเลอกและ

คาดหวงจาก ส.ส. ชชาตและลกชายซงเปนตวแทนไปทำงานในระดบชาต เราจะเขาใจกระบวนการคด

การเลอก และความคาดหวงของชาวบานทมตอผแทนในแตละระดบทตางกนนไดอยางไร หากเราไม

ทำความเขาใจกระบวนการดงกลาวผานประสบการณและปฏบตการทางการเมองในชวตประจำวนของ

ชาวบาน

ในหนงสอ สองนคราประชาธปไตย เอนก เหลาธรรมทศน ชวาในระบบการเมองของการ

เลอกตงในไทยนน“การ‘ซอขาย’เสยงไมใชเปนเพยงการแลกเปลยนเงนตรากบคะแนนเสยงเหมอนกบ

การซอขายสนคาทวๆ ไป” (2552: 23) นนหมายความวามนมมตทางดานสงคมวฒนธรรมเขามา

เกยวของดวย ในอดต เมอระดบความยากจนในชนบทมมาก หรอชาวบานทอยในภาคเกษตรสามารถ

พงพงตนเองไดนอย ไมมทางเลอกในการดำรงชวตมากนก จงมความเปนไปไดทเงนจะมความสำคญ


มากในการตดสนใจทางการเมองหากแตหลายทศวรรษทผานมาการเปลยนแปลงในเชงเศรษฐกจทำให

ชาวบานมระดบรายไดทสงขน มชองทางในการสรางรายได และสามารถสรางความมนคงใหกบตนเอง

ไดมากขน การทชาวบานมรายได มชองทางเครอขายทางสงคมทกวางขวาง และมโอกาสในการเขาถง

ผลประโยชนจากนโยบายของรฐมากขนนเองททำใหระบบอปถมภแบบดงเดมเปลยนแปลงไป แตเดม

ระบบอปถมภมลกษณะของการใชเงนผนวกกบการสรางความสมพนธสวนตว แตในปจจบน ระบบ

อปถมภมลกษณะทเกยวของกบเรองทเปนทางการมากขน เชน ผานการลงสมครรบเลอกตง ผานทาง

นโยบายการพฒนาและผานการสนบสนนสวสดการชมชน

เงนตราทถกนำมาใชในการ “ซอเสยง” ไดทำหนาทเชงสญลกษณในความสมพนธทางการ

เมองแบบใหมในฐานะทเปนตวเชอมระหวางนกการเมองกบชาวบาน หรอเปนใบเบกทางสรางความ

สมพนธระหวางนกการเมองกบชมชนบนความคาดหวงทวาจะสามารถสถาปนาความสมพนธในรปแบบ

อนๆ ใหงอกงามหลากหลายมากขนในอนาคตพดอกอยางกคอระบบธนกจการเมองแบบเกาไดเปลยน

ไประดบหนง ในสมยกอนนกการเมองมความคาดหวงวาเมอจายเงน “ซอเสยง” ไปแลว ชาวบานตอง

ลงคะแนนใหกบตนดงนนการจายเงนใหกบหวคะแนนไปแลวแตตนกลบไมไดรบการเลอกตงจงถอเปน

ความลมเหลวของการทำงานของระบบเครอขายอปถมภและยทธศาสตรการซอเสยง ผลกคอนกการเมอง

อาจจะ “จดการ” กบหวคะแนนทนำเงนไปแจกในหมบาน แตในปจจบน การตดสนใจทางการเมองของ

ชาวบานสามารถคาดการณไดคอนขางยาก นกการเมองจงตองสรางฐานของคะแนนนยมในหลายรปแบบ

ทงแบบทเปน“เศรษฐกจศลธรรม”และ“เศรษฐกจการเมอง”ไปพรอมๆกน

วธคดทแสดงออกถงความซบซอนของการตดสนใจเลอกผแทนของชาวบานและการพจารณา

การเมองในชวตประจำวนของผคนในชนบท นำมาซงความเขาใจวาทำไมระบบหวคะแนนและการใชเงน

ในการเลอกตงจงยงคงมความสำคญหากแตไมใชปจจยชขาดในการเลอกตงเสมอไปนกการเมองในทก

ระดบกตระหนกมากขนวาการใหการอปถมภผานความสมพนธสวนตว ชองทางหวคะแนน และการใช

เงน“ซอเสยง”นนเปนเพยงชองทางหนงซงไมใชชองทางสดทายหรอเปนชองทางทมประสทธภาพทสด

ในความเปนจรง ระบบอปถมภแบบดงกลาวเปนเสมอนการวางฐานรากของความสมพนธทางการเมองท

ตงอยบนเศรษฐกจศลธรรมแบบดงเดม แตชองทางทวานตองการการตอยอดความสมพนธทางการเมอง

ทซบซอนและเปนรปธรรมมากขนนนเปนสาเหตททำใหการนำเสนอแนวทางนโยบายการพฒนาชมชนท

กวางขนและการชใหเหนชองทางในการพฒนาศกยภาพทางเศรษฐกจของชาวบานมกจะถกนำมาผนวก

ในการหาเสยงเลอกตงดวย เพราะนโยบายเหลานตอบสนองความตองการของชาวบานทมทศนะตอการ

ดำรงชพทขามพนประเดนการยงชพแบบพอเพยงไปสการตระหนกและใหความสำคญกบความปรารถนา

และความพงมพงไดแลว


การมองไมเหนเจตจำนงและความมงมาดปรารถนาของชาวบาน ตลอดจนการไมยอมรบถง

การตระหนกรในเรองสทธและความพงมพงไดทงในเชงเศรษฐกจ การเมอง และสงคมของคนชนบทใน

ทกวนน ถอเปนอปสรรคและเปนปญหาสำคญในการทำความเขาใจการเมองทเกดขนในชนบทไทย

ปจจบน ปญหาและอปสรรคทวานจะไมอาจกาวขามพนไปไดเลย หากเรายงคงยดตดการพจารณา

การเมองของคนชนบทจากมมมองของการเลอกตงและการจดตงขบวนการเคลอนไหวทางสงคม

แตเพยงถายเดยว ในเมอการตอสดนรนของคนชนบทเกดขนในทกววนตงแตตนเชาจนกระทงเขานอน

การทำความเขาใจชวตทางการเมองของเขาเหลานนจงไมอาจถกลดทอนลงเหลอเพยงแควาระทางการเมอง

ทชนชนกลางในเมองใหความสนใจและมงใหคำตอบแตเพยงเทานน



เอกสารภาษาไทย

ฉตรทพยนาถสภา.2553.การเปนสมยใหมกบแนวคดชมชน.กรงเทพฯ:สรางสรรค.

ไชยรตนเจรญสนโอฬาร.2545.ขบวนการเคลอนไหวทางสงคมรปแบบใหม.กรงเทพฯ:วภาษา.

นธเอยวศรวงศ.2534.“รฐธรรมนญฉบบวฒนธรรมไทย.” ศลปวฒนธรรม 11(1).

2552.รากหญาสรางบาน ชนชนกลางสรางเมอง.กรงเทพฯ:มตชน.

ประจกษกองกรต.2552.“นทานสอนใจวาดวยความโงจนเจบของผเลอกตงชนบท:มายาคตและอคตของนก

รฐศาสตรไทย.”ฟาเดยวกน 6 (4).

ประภาส ปนตบแตง. 2541. การเมองบนทองถนน: 99 วน สมชชาคนจน และประวตศาสตรการเดนขบวน

ชมนมประทวงในสงคมไทย.กรงเทพฯ:ศนยวจยและผลตตำรามหาวทยาลยเกรก.

2552. กรอบการวเคราะหการเมองแบบทฤษฎขบวนการทางสงคม. เชยงใหม: มลนธไฮนรค

เบลลสำนกงานภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต.

ผาสกพงษไพจตรและคณะ.2545.วถชวต วถส: ขบวนการประชาชนรวมสมย.เชยงใหม:ตรสวน.

พชญ พงษสวสด. 2546. “ความสมพนธระหวางเศรษฐกจกบการเมองในการเปลยนแปลงของสงคมเกษตรและ

ขบวนการชาวนาในสงคมไทยปจจบน:ขอสงเกตเชงวพากษ.”แปลโดยชนดาชตบณฑตยกนกรตน

เลศชสกลและชยธวชตลาฑล.ฟาเดยวกน 1(1).

ยศ สนตสมบต. 2546. พลวตและความยดหยนของสงคมชาวนา: เศรษฐกจชมชนภาคเหนอและการปรบ

กระบวนทศนวาดวยชมชนในประเทศโลกทสาม.กรงเทพฯ:โครงการเศรษฐกจชมชนหมบานไทย.

รตนา โตสกล.2550. “ชาวนาอสานชาตไทยและการพฒนาไปสความทนสมย.”วารสารสงคมศาสตร (คณะ

สงคมศาสตรมหาวทยาลยเชยงใหม)19(1).

เวยงรฐ เนตโพธ. 2546. “เจาพออปถมภกบรฐอปถมภ.” วารสารสงคมศาสตร (คณะรฐศาสตร จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย)34(1).

2554. “วเคราะหกระจายอำนาจทองถนแบบไทยๆ (1) และ (2).” เขาถงวนท 30 กนยายน

2554.http://www.prachatai.com/journal/2008/10/23858.

เสกสรรคประเสรฐกล.2553.การเมองภาคประชาชน.กรงเทพฯ:วภาษา.

อภชาต สถตนรามย และคณะ. 2553. รายงานเบองตนโครงการวจยการเปลยนแปลงดานเศรษฐกจและสงคม

ของชนชนใหม.กรงเทพฯ:สถาบนศกษานโยบายสาธารณะ.

อมรา พงศาพชญ และปรชา ควนทรพนธ. บรรณาธการ. 2543. ระบบอปถมภ. กรงเทพฯ: สำนกพมพแหง

จฬาลงกรณมหาวทยาลย.


อานนทกาญจนพนธ.2544.มตชมชน: วธคดทองถนวาดวยสทธ อำนาจ และทรพยากร.กรงเทพฯ:สำนกงาน

กองทนสนบสนนการวจย.

2553. “พนทความรและกลไกเชงซอนในจนตนาการใหมของสงคมเปลยนผาน.” บทความ

นำเสนอในการประชมเชงปฏบตการเรอง “จนตนาการใหมทางสงคมวทยาเพอรบมอกบความเสยงทาง

สงคมชนดใหม”จดโดยสถาบนวจยประชากรและสงคมมหาวทยาลยมหดลรวมกบคณะกรรมการส

ภาวจยแหงชาตสาขาสงคมวทยา.

เอนกเหลาธรรมทศน.2552.สองนคราประชาธปไตย.กรงเทพฯ:คบไฟ.

แอนดรว วอลกเกอร. 2550. “รฐธรรมนญชาวบาน: พนททางวฒนธรรมการเมองในชวตประจำวน.” แปลโดย

พรรณพไล กจสดแสง. เวบไซตมหาวทยาลยเทยงคน. 29มถนายน. http://61.47.2.69/~midnight/

midnight2544/0009999639.html

เอกสารภาษาองกฤษ

Anyarat Chatthrakul. 2010. “Thai Electoral Campaigning: Vote-Canvassing Networks and HybridVoting.”Journal of Current Southeast Asian Affairs 29(4).

Askew,Marc.2008.Performing Political Identity: The Democrat Party in Southern Thailand.ChiangMai:SilkwormBooks.

Calahan,WilliamA.2005a.“SocialCapitalandCorruption:VoteBuyingandthePoliticsofReforminThailand.”Perspectives on Politics 3(3).

2005b. “The Discourse of Vote Buying and Political Reform in Thailand.” Pacific Affairs 78(1).

Calahan, William A. and Duncan McCargo. 1996. “Vote-Buying in Thailand’s Northeast: The July1995GeneralElection.”Asian Survey 36(4).

ChairatCharoensin-o-lan.2010.“Rural-UrbanNetworksandTransitionsinAsia:Re-SpatializingCulturalandPoliticalImaginaries.”Draftpaper.Singapore:AsiaResearchInstitute.

Connors,Michael Kelly. 2007.Democracy and National Identity in Thailand. Copenhagen: NordicInstituteforAsianStudies.

Hanks, Lucien. 1972. Rice and Man: Agricultural Ecology in Southeast Asia. New York: AldineAtherton.

Kemp,Jeremy.1988.“CommunityandStateinModernThailand.”WorkingPaperNo.100,SoutheastAsiaProgram,UniversityofBielefeld.

1991.“TheDialecticsofVillageandStateinModernThailand.”Journal of Southeast Asian Studies 22(2).


Kerkvliet,BenedictJ.2002.Everyday Politics in the Philippines: Class and Status Relations in a Central Luzon Village.Lanham:Rowman&Littlefeld.

2005. The Power of Everyday Politics: How Vietnamese Peasants Transformed National Policy.Ithaca,NY:CornellUniversityPress.

2009. “Everyday Politics in Peasant Society (andOurs).” The Journal of Peasant Studies 36(1).

Keyes, Chales F. 2010. “From Peasant to Cosmopolitan Villagers: Refiguring the “Rural” inNortheastern Thailand.” Paper prepared for a conference on “Revisiting AgrarianTransformationinSoutheastAsia”ChiangMai,Thailand.

Lasswell,HaroldD.1958.Politics: Who Gets What, When, How.Cleveland:WorldPublishers.

LoGerfo,Jim.1996.“AttitudesTowardDemocracyAmongBangkokandRuralNorthernThais:TheGreatDivide.”Asian Survey 36(9).

Missingham, Bruce D. 2003. The Assembly of the Poor in Thailand: From Local Struggle to National Protest Movement.ChiangMai:SilkwormBooks.

Moerman,Michael.1968.Agricultural Change and Peasant Choice in a Thai Village.BerkeleyandLosAngeles:UniversityofCaliforniaPress.

Murray,David.1996.“The1995NationalElectionsinThailand:AStepBackwardforDemocracy?”.Asian Survey 36 (4).

Nishizaki, Yoshinori. 2011. Political Authority and Provincial Identity in Thailand: The Making of Banharn-Buri.Cornell:CornellSoutheastAsiaProgramPublications.

Ockey,James.1996.“ThaiSocietyandPatternsofPoliticalLeadership.”Asian Survey 36(4).

2004.Making Democracy: Leadership, Class, Gender, and Political Participation in Thailand.ChiangMai:SilkwormBooks.

Paley,Julia.2002.“TowardanAnthropologyofDemocracy.”Annual Review of Anthropology(31).

Pasuk Phongpaichit and Chris Baker. 2009. Thaksin: Second Expanded Edition. Chiang Mai:SilkwormBooks.

PasukPhongpaichitandSungsidhPiriyarangsan.1994.Corruption & Democracy in Thailand.ChiangMai:SilkwormBooks.

PattanaKitiarsa.2012.“FromRedtoRed:AnAuto-EthnographyofEconomicandPoliticalTransitions in aNortheastern Thai Village.” InMichaelMontesano et al, eds.Bangkok, May 2010: Perspectives on a Divided Thailand.Singapore:InstituteofSoutheastAsianStudies.

Popkin,Samuel. 1979.The Rational Peasant: The Political Economy of Rural Society in Vietnam. Berkeley:UniversityofCaliforniaPress.


Ratana Boonmathya. 1997. “Contested Concepts of Development in Rural Northeast Thailand.”UnpublishedPhDDissertation,UniversityofWashington.

Rigg, Jonathan. 1998. “Rural-Urban Interaction, Agriculture and Wealth: A Southeast AsianPerspective.”Progress in Human Geography 22 (4).

RobertsonJr.,PhilipS.1996.“TheRiseoftheRuralNetworkPolitician:WillThailand’sNewEliteEndure?”Asian Survey 36(9).

Scott, James C. 1972. “Patron-Client Politics and Political Change in Southeast Asia.” American

Political Science Review 66(1).

1976.The Moral Economy of the Peasant: Rebellion and Subsistence in Southeast Asia.NewHaven:YaleUniversityPress.

Scott, James C. and Benedict J. Tria Kerkvliet. 1977. “How Traditional Rural Patrons LoseLegitimacy:ATheorywithSpecialReferencetoSoutheastAsia.”InSteffenW.Schmidt etal, eds.Friends, Followers and Factions: A Reader in Political Clientelism.Berkeley:UniversityofCaliforniaPress.

SombatChantornwong. 2000. “LocalGodfather in Thai Politics.” InRuthMcVey, ed.Money and

Power in Provincial Thailand.Copenhagen:NordicInstituteofAsianStudies.

Somchai Phatharathananunth. 2006. Civil Society and Democratization: Social Movements in Northeast Thailand.Copenhagen:NordicInstituteofAsianStudies.

Suchit Bunbongkarn. 1996. “Election and Democratization in Thailand.” In R.H. Taylor, ed. The Politics of Elections in Southeast Asia.Cambridge:CambridgeUniversityPress.

Walker, Andrew. 2008. “The Rural Constitution and Everyday Politics of Elections in NorthernThailand.”Journal of Contemporary Southeast Asia 38(1).


“เฮดอย แตบพอกน”:คำถามวาดวยการพงตนเอง

ของชาวนาเกษตรอนทรยในยคโลกาภวตนและการพฒนา

เนตรดาว เถาถวล


สาขาสงคมศาสตร คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน

บทความนตงคำถามกบการสรางภาพเชงอดมคตเพอสอความหมายแนวคด

ความพอเพยงในตนเองและการพงตนเองทเผยแพรผานสอมวลชนและงาน

เขยนทผลตโดยองคกรพฒนาเอกชน ซงทำใหเกดความเขาใจวาเกษตร

อนทรยเปนระบบเกษตรกรรมทมงสการพงตนเองและสรางระบบเศรษฐกจ

พอเพยง และเพราะเหตดงนนจงชวยแกปญหาความยากจนของเกษตรกร

รายยอยได ทงทความจรงแลวเกษตรอนทรยเปนระบบเกษตรเชงพาณชย

และการเตบโตของเกษตรอนทรยกเกดขนภายใตการกำกบของรฐและทน

ความสมพนธในระบบเกษตรอนทรยจงเปนความสมพนธในระบบทน ไมใช

ความสมพนธในระบบเศรษฐกจแบบพงตนเองดงทกลาวอาง ยงไปกวาน

การสงเสรมเกษตรอนทรยเกดขนภายใตเงอนไขทสงคมชนบทไทยมความ

แตกตางเหลอมลำระหวางชาวนารวย ชาวนาฐานะปานกลาง และชาวนาจน

เนองจากชาวนามศกยภาพในการเขาถงทดน ทน และแรงงานไมเทากน

ผลของการทำเกษตรอนทรยจงแตกตางกนตามบรบททมความเฉพาะเจาะจง

ชาวนาทสามารถเขาถงทดน ทน และแรงงานไดมาก ไดรบประโยชนจาก

การทำเกษตรอนทรยมากกวาสวนชาวนาจนมทดนและทนนอยจงตกอยใน

สภาพทเปราะบางมากขนหลงจากหนมาทำเกษตรอนทรย จากขอคนพบดง

กลาว จงเปนการยากทจะสรปวาเกษตรอนทรยเปนหนทางสการพงตนเอง

ของชาวนาทกคน การสรางภาพแทนเกษตรอนทรยเชงอดมคตวาเปน

หนทางสการพงตนเองและเปนการแกปญหาความยากจนของชาวนา

รายยอยจงควรถกตงคำถาม

บทคดย

อ

Thispaperquestionsanidealrepresentationofthenotionofself-

sufficiency and self-reliance circulated through media and

non-governmental organizations’ writings. Such a representation

created an understanding that organic farming is an agriculture

system aimed to create self-reliant and sufficiency economy and

as such it is able to help alleviate poverty among small-scale

farmers. However, organic farming is a commercial agriculture

systemand itsgrowthhasa lot todowith state’sandcapital’s

support and regulation.Relations inorganic farmingaregrounded

in capitalism, not in self-reliant economy as claimed. In addition,

the promotion of organic farming took place when Thai “rural

societies” are rife with differences and inequality among rich,

middle-income and poor farmers. Given farmers’ unequal capacity

andaccesstoland,capitalandlabor,theresultsofdoingorganic

farming varied accordingly. Farmers with access to land, capital

and laborbenefit fromdoingorganic farmingwhereas thosewith

lesscapital and landbecamemorevulnerableafterdoingorganic

farming. Given such findings, it is difficult to claim that organic

farming is a way to self-reliance of all farmers. The ideal

representation of organic farming as a way to self-reliance and

povertyalleviationforsmall-scalefarmersshouldbequestioned.

abstract

8� เนตรดาว เถาถวล

บทนำ

วาทกรรมเกษตรอนทรยซงถกนำเสนอครงแรกโดยองคกรพฒนาเอกชนมานานกวาสอง

ทศวรรษมองคประกอบสำคญคอแนวคดความพอเพยงในตนเองแนวคดการพงตนเอง 1และความยงยน

เกษตรอนทรยถกนำเสนอในฐานะภาพตวแทนของการพฒนาทางเลอกรปแบบหนง เพอหลกหนจาก

การเกษตรสมยใหมและเพอแกปญหาความยากจนของเกษตรกรรายยอย (วฑรย 2535) แมวาการ

สงเสรมเกษตรอนทรยจะแพรหลายมากขนในปจจบน แตปญหาความยากจนและความสามารถในการ

พงตนเองของเกษตรกรกยงคงเปนวกฤตของภาคชนบทอยเชนเดม ดงนนผเขยนจงตงคำถามวาเกษตร

อนทรยเปนหนทางสการพงตนเองของชาวนาจรงหรอไม เกษตรอนทรยเปนแนวทางแกปญหาความ

ยากจนใหแกชาวนารายยอยจรงหรอไม

แมวาการเผยแพรวาทกรรมเกษตรอนทรยจะสรางความเขาใจอยางกวางขวางวาเกษตรอนทรย

เปนระบบการผลตแบบทางเลอก ซงสอความหมายถงระบบการเกษตรทแตกตางจากระบบเกษตรเชง

พาณชยโดยทวไป และเปนระบบการผลตทชวยใหเกษตรกรมภมตานทานระบบทนนยมและมอำนาจ

ตอรองกบตลาด แตผเขยนโตแยงวาเกษตรอนทรยเปนระบบเกษตรเชงพาณชยทมการลงทนสง และ

ขายในระบบตลาดทนทมการแขงขนอยางเขมขน (วฑรยและเจตสน 2546) การเตบโตของเกษตรอนทรย

ในประเทศไทยเกดขนภายใตการกำกบของรฐ ซงสงเสรมเกษตรอนทรยผานนโยบายเกษตรกรรมยงยน

อยางตอเนอง และเกดจากแรงผลกดนของผประกอบการทเหนชองทางการตลาดทเตบโตและตองการ

ปรบตวสระบบการผลตสนคาเกษตรทมมลคาสง ในอกดานหนง การเตบโตของตลาดเกษตรอนทรยใน

ตางประเทศกลายเปนแรงผลกดนทสงผลใหเกษตรอนทรยในประเทศไทยขยายตว จากการทเกษตร

อนทรยเปนการผลตภายใตการกำกบของรฐและทน ผเขยนจงมขอเสนอวาความสมพนธระหวางทนและ

เกษตรกรในระบบเกษตรอนทรยควรไดรบการพจารณาในฐานะทเปนความสมพนธในระบบทน ไมใช

ความสมพนธในระบบเศรษฐกจแบบพงตนเองดงทมกจะมการกลาวอาง

1ประเวศวะสปญญาชนคนสำคญของแนวคดทองถนนยมกลาววาการพงตนเองคอความสามารถใน

การยนบนขาของตวเอง และการพฒนาทยงยนคอการพฒนาทรเรมมาจากตนเอง แนวคดนจงมจดยนตอตาน

การพฒนาทรเรมจากภายนอก และเชอวาชมชนชาวนาไมไดเชอมโยงกบระบบเศรษฐกจแบบตลาดมาตงแตแรก

จงตองการกลบไปสการผลตเพอยงชพ แนวคดทเชอในเรองการผลตเพอยงชพและตดขาดการเกยวของกบระบบ

ตลาดนมสมมตฐานวาการเกยวของกบตลาดทำใหชาวนาไมสามารถหลดพนไปจากวงจรหนสน ทางออกของ

ปญหาจงจำเปนตองตดขาดความเกยวของระหวางชมชนทองถนกบระบบเศรษฐกจกระแสหลก (ประเวศ อางใน

Hewison2010:286)

85“เฮดอย แตบพอกน”

ทงๆ ทเกษตรอนทรยเปนการผลตในระบบทนนยมซงอยภายใตการกำกบของรฐและทน

เกษตรอนทรยกลบถกสรางภาพแทนความจรง (representation) โดยอางองกบภาพลกษณเชงอดมคต

วาเปนระบบการเกษตรทมงสการพงตนเองของเกษตรกรและการสรางระบบเศรษฐกจพอเพยง นอกจากน

มการสรางภาพแทนความจรงวาเกษตรอนทรยเปนทางเลอกในการพฒนาของคนทกกลม ทกเงอนไข

และทกสภาพพนทอยางเทาเทยมกนทงๆทในความเปนจรงแลวการสงเสรมเกษตรอนทรยเกดขนภายใต

เงอนไขทสงคมชนบทมความแตกตางเหลอมลำ (rural differentiation) ชาวนารวย ชาวนาฐานะ

ปานกลาง และชาวนายากจน มความสามารถไมเทากนในการเขาถงทดน ทน และแรงงาน ทำให

ชาวนามความสามารถในการปรบตวเขาสระบบการผลตแบบทนไมเทากน การทำเกษตรอนทรย

ประสบผลสำเรจหรอไมจงขนอยกบเงอนไขทมความเฉพาะเจาะจงอกทงไมมขอมลเชงประจกษใดๆยนยน

ไดวาเกษตรกรทหนมาทำเกษตรอนทรยแลวจะสามารถพงตนเองและพนจากความยากจนดงทมกจะ

กลาวอาง อยางไรกด ความสำคญของบรบทในการสงเสรมเกษตรอนทรยกลบถกมองขามไปอยางสนเชง

ในวาทกรรมเกษตรอนทรย

ผเขยนโตแยงวาเงอนไขของความแตกตางเหลอมลำทมอยในสงคมชนบทเปนปจจยสำคญทม

ผลตอความสำเรจหรอความลมเหลวของเกษตรอนทรย ชาวนาทสามารถเขาถงทดน ทน และแรงงาน

ไดรบประโยชนจากการทำเกษตรอนทรยมากกวา สวนชาวนารายยอยทมทดนและทนนอย ตกอยใน

สภาพทเปราะบางมากขนหลงจากหนมาทำเกษตรอนทรย จากขอคนพบดงกลาว จงเปนการยากทจะ

สรปวาเกษตรอนทรยเปนหนทางสการพงตนเองของชาวนา การสรางภาพแทนความจรงเกยวกบเกษตร

อนทรยเปนการนำเสนอภาพเชงอดมคตทไมไดวางอยบนขอเทจจรง (misrepresentation) เกยวกบ

เกษตรอนทรย ขณะทการสรางภาพแทนความจรงเกยวกบชาวนาททำเกษตรอนทรยวาเปนชาวนาท

ตองการผลตเพอยงชพกควรถกตงคำถามเชนกน

เกษตรกรรมไทยในกระแสทนนยมโลก

การเตบโตของการทำเกษตรอนทรยและตลาดสนคาเกษตรอนทรยในประเทศไทยควรจะไดรบ

การพจารณาในฐานะการปรบตวตามระบบทนนยมโลกทหนไปเนนการสะสมทนแบบยดหยน เนองจาก

เกษตรอนทรยเปนนวตกรรมในระบบทนนยมซงชวยใหทนสามารถสะสมตวไดอยางยดหยน กระแส

โลกาภวตนซงทำใหเกดการไหลเวยนของทนสนคาขอมลแนวคดและผคนขามรฐเปนไปอยางรวดเรว

(Axford2003)ไดสรางโอกาสใหมๆใหแกเกษตรกรและสรางความเตบโตใหแกสนคาเกษตรอนทรย

(Raynolds 2004) โลกาภวตนดานอาหารทำใหเกดผลกระทบตอภาคเกษตรกรรมอยางหลากหลาย

เชน การแตกตวของตลาดสนคาเกษตร การเกดรปแบบในการทำเกษตรหลายรปแบบมากขน รวมถง


การเกดขนของรปแบบความสมพนธระหวางทนกบแรงงานอยางหลากหลายเชนระบบเกษตรพนธสญญา

(ContractFarming)(SompopandSuebskun1992)

การเปดเสรทางการคาลดทอนอำนาจรฐทจะสนบสนนภาคเกษตรกรรมภายในประเทศ ขณะ

เดยวกนเสรนยมใหมกลบสรางกฎเกณฑทางการคารปแบบใหมขนมา เชน มาตรฐานสนคาเกษตรภายใต

การกำกบของสถาบนกงรฐกงเอกชน รวมถงบรรษทขามชาตทไมใชแคควบคมสนคาเกษตร แตยงควบคม

เรองอนๆ เชน สงแวดลอม ความปลอดภยในกระบวนการผลต การบงคบใชแรงงาน เปนตน ทำให

กระบวนการผลตสนคาเกษตรตองเปลยนไปตามกฎเกณฑทกำหนดขนมาใหม นอกจากน โลกาภวตน

ยงทำใหเกดการแบงแยกระหวางประเทศผผลตสนคาเกษตรมลคาสงกบประเทศผผลตสนคาเกษตร

มลคาตำ(นพนธและสมเกยรต2547)

รฐบาลไทยมนโยบายชดเจนทจะปรบโครงสรางภาคเกษตรกรรมตงแตทศวรรษ 1990 เพอให

ไทยเปนประเทศอตสาหกรรมการเกษตรทสำคญของโลก โดยมงหวงเพมความสามารถในการแขงขนให

แกภาคเกษตรของไทยภายใตเงอนไขการคาเสรการสงเสรมเกษตรอนทรยของรฐบาลไทยนบวาเปนการ

ปรบตวเพอตอบสนองตอความเปลยนแปลงในระดบสากลทตลาดสนคาเกษตรมลคาสงในตางประเทศม

การขยายตวมากขน ในขณะทสนคาเกษตรเคมมแนวโนมมลคาตกตำลงอยางตอเนอง การสนบสนน

เกษตรอนทรยของรฐบาลไทยเหนไดจากการจดตงสำนกงานมาตรฐานเกษตรทางเลอกประเทศไทย

(มกท.) ในป พ.ศ. 2541 การประกาศใหเกษตรอนทรยเปนวาระของชาตในป พ.ศ. 2547 เพอปรบ

โครงสรางเกษตรกรรมสระบบเกษตรอนทรยตามแนวพระราชดำรเศรษฐกจพอเพยง 2 กำหนดใหม

หนวยงานทชดเจนในการรบผดชอบและสงเสรมดานการวจย การพฒนาคณภาพการผลต การพฒนา

ระบบตลาดสนคาเกษตรอนทรย และการสงเสรมใหมการรบรองมาตรฐานเกษตรอนทรยตามมาตรฐาน

สากล ควบคไปกบการทรฐพฒนาโปรแกรมการตรวจสอบรบรองมาตรฐานเกษตรอนทรยของตนเอง 3

เทากบวารฐบาลไทยสงเสรมระบบเกษตรอนทรยเชงพาณชยและเนนระบบการผลตตามมาตรฐานสากล

2 การปรบโครงสรางเกษตรกรรมดงกลาวใชงบประมาณทงสน 1,262 ลานบาท ตงเปาหมายวา

1)ภายในป2548-2552จะสามารถเพมจำนวนเกษตรกรทใชสารอนทรยทดแทนสารเคมทางการเกษตร4.25

ลานราย 2) เพมจำนวนพนททมการปรบเปลยนใชสารอนทรยทดแทนสารเคมทางการเกษตรเนอท 85 ลานไร

3) ลดปรมาณการนำเขาปยเคมและสารเคมทางการเกษตรลง 50 เปอรเซนต คดเปนมลคา 2,220 ลานบาท

4) สงเสรมใหเกษตรกรมรายไดสทธเพมขน 20 เปอรเซนต และ 5) เพมปรมาณและมลคาการสงออกสนคา

เกษตรอนทรย100เปอรเซนตตอป(http://www.ldd.go.th/link_fertilizer/home.htm) 3http://www.ldd.go.th/link_fertilizer/home.htm


การทรฐบาลมนโยบายพฒนาเกษตรอนทรยเชงพาณชยกระตนใหบรรษทขามชาตและธรกจการเกษตร

กาวเขามาเปนผผลตสนคาเกษตรอนทรยรายใหญ ขณะทเกษตรกรรายยอยสวนใหญทำเกษตรอนทรย

ภายใตระบบเกษตรพนธสญญาทงกบบรรษทเอกชนและกบองคกรพฒนาเอกชน

การขยายตวของการทำเกษตรอนทรยในภาคอสานเกดขนภายใตบรบทของโลกาภวตนดาน

อาหารทสลบซบซอน ภายใตเงอนไขทรฐมนโยบายปรบโครงสรางเกษตรกรรมสเกษตรอนทรยเพอสงออก

ระบบทนนยมกปรบตวสการจางงานแบบยดหยน พนทชนบทอสานถกเลอกใหเปนแหลงผลตสนคา

มลคาสง เชน เปนแหลงผลตเมลดพนธพชผกทสำคญของโลกเพราะถกมองวามสภาพแวดลอมเหมาะสม

มแรงงานทมทกษะดานการเกษตร และยอมรบเงอนไขของการจางงานทเอาเปรยบและมการใชแรงงาน

อยางเขมขน(Rosset1999)การเกดขนของการผลตขาวอนทรยเพอสงออกในภาคอสานทำใหเกดคำถาม

วาเปนไปไดหรอไมทการผลตขาวอนทรยจะบงชถงการดำรงอยของครวเรอนในชนบท (Brookfield

2008) ซงอาจโตแยงกบทฤษฎความทนสมยทมสมมตฐานวาภาคเกษตรกรรมจะคอยๆ ลมสลาย (de-

agrarianization) สมาชกสวนใหญในครวเรอนชนบทจะเลกทำการผลตบนผนดนและอพยพออกไป

ทำงานในเมอง จนเกษตรกรรมไมใชแหลงรายไดหลกในการสะสมทนของครวเรอนชนบทอกตอไป

(Rigg2006)

เกษตรอนทรยในวาทกรรมชมชนนยม

ผาสก พงษไพจตร ตงขอสงเกตวาวาทกรรมการพฒนาทางเลอกเปนสวนหนงของขบวนการ

ทองถนนยม (Localism) ซงมความเกยวโยงกบการพฒนาแนววฒนธรรมชมชน (Cultural

Perspective on Village Development-CDP) ซงถอกำเนดราวทศวรรษ 1980 (ผาสก อางใน

Hewison 2010: 285) เฮวสนมองวาทองถนนยมและการพฒนาแนววฒนธรรมชมชนมองคประกอบ

พนฐานรวมกนไดแกแนวคดในเรองความพอเพยงในตนเองการพงตนเองการปฏเสธบรโภคนยมและ

อตสาหกรรมนยม การเนนความสำคญของวฒนธรรมทมอยดงเดมในชมชน อำนาจ ความเปนเลศของ

ชนบท และชาตนยม เฮวสนโตแยงวาอดมการณทองถนนยมถกชขนมาเพอขบเคลอนขบวนการตอตาน

โลกาภวตนและเสรนยมใหม ตอมาไดรบการหนนเสรมจากแนวคดเศรษฐกจพอเพยงในป พ.ศ. 2541

ซงเนนความพอเพยงในตนเอง การผลตเพอตอบสนองความพอเพยงในการบรโภคของครวเรอนและ

ชมชนทำใหชาวนาไมจำเปนตองถกกำหนดจากระบบตลาดและทน

โดยหลกการแลว แนวคดเศรษฐกจพอเพยงสอดคลองกบแนวคดระบบเศรษฐกจแบบมศลธรรม

(moraleconomy)ทเสนอโดยเจมสซ.สกอตตซงเชอวาชาวนาไมไดทำตามแรงขบของตลาดและไม

88 เนตรดาว เถาถวล

ตองการเสยงลงทนในระบบทน เพราะชาวนายดถอหลกความมนคงในการยงชพและถอหลกปลอดภย

ไวกอนชาวนาจงทำเพอตอบสนองความจำเปนในการอยรอดมากกวาจะทำเพอหากำไร(Scott1976)

อยางไรกด แนวคดของสกอตตถกโตแยงจากนกวชาการทเชอวาระบบเศรษฐกจของชาวนายดถอหลก

อรรถประโยชนสงสด (utilitarianism) ชาวนาคดคำนวณผลไดและผลเสย และชาวนาพรอมจะเสยงใน

ระบบทนหากคดวาคมคา(Popkin1979)

นกพฒนาในประเทศไทยเผยแพรแนวคดความพอเพยงและการพงตนเองในฐานะเครองมอ

ทางอดมการณทจะชวยสรางความเขมแขงใหแกชมชนชวยสรางภมคมกนการรกรานจากภายนอกและ

ชวยใหชมชนเปนผกำหนดอนาคตของตนเอง สาระสำคญของแนวคดชมชนนยมมองวาระบบเศรษฐกจ

แบบตลาดและการคาเสรคอความลมเหลว สาเหตเพราะการพฒนาไปสความทนสมยเนนระบบตลาด

บรโภคนยม และวตถนยม การถางปา การผลตเพอสงออก การปลกพชเงนสด และการเดนตามรอย

เกษตรกรรมสมยใหม ลวนบอนทำลายความดงามของชมชน เปนตนเหตของการขาดแคลนอาหาร

ผลผลตตกตำ การขาดทน และการเปนหนสน จากสมมตฐานทวาเกษตรสมยใหมมแรงขบมาจาก

บรโภคนยมและความโลภของชาวนาหากตดความเชอมโยงระหวางชาวนากบเกษตรสมยใหมและตลาด

ออกไปไดกจะตดขาดชาวนาจากความโลภและวงจรหนสน

ในระยะตอมา ปญญาชนทสมาทานแนวคดชมชนนยมเชอมโยงแนวคดการพงตนเองกบหลก

คำสอนในพทธศาสนาเชนนายแพทยประเวศวะสชวาการพฒนาไปสความทนสมยแบบตะวนตกเปน

ไปตามแรงขบของความโลภ และทำใหสงคมสบสนวนวาย จงควรถอยหางจากการพฒนาไปสความ

ทนสมยแบบตะวนตกและกลบไปหาคำสอนในพทธศาสนาเพอเปนทางออก(ประเวศอางในHewison

2010: 286) เดชา ศรภทร ปญญาชนคนสำคญของเครอขายเกษตรทางเลอก เชอมโยงแนวคดการ

พงตนเองในภาคเกษตรกบหลกคำสอนในพทธศาสนา ดงปาฐกถาในงานเสวนาระหวางนกพฒนา

ดานเกษตรอนทรยคนสำคญกบชาวนาในครงหนงซงมใจความวา

“การทำนาในสมยกอนจะไมทำลายหรอฆาสงมชวตอนๆ แตปจจบนคดเพยงแตเงน

ขอใหรวยๆ ซงเรมจากความโลภ เปนตนตอของความบาป โลภ โกรธ โดยการฆา

เมอมสงใดมากดกนจะตองฆา ตอมาตามดวยความหลง ซงชาวนาแบบนจะไมสามารถ

ทำนาอยางมความสขได อาชพทำนาคออาชพทวเศษ เนองจากเปนอาชพทไดรบการ

ยกยองมากทสดของคนไทย… ชาวนาคอกระดกสนหลงของชาต แตเดยวนชาวนา

ทำตวเองตกตำ เขาเรยกวารากหญา ซงเปนคำเรยกตงแตสมยทกษณ…เดยวน

ชาวนาสพรรณปลกขาวมเบอร ซงเปนขาวสมยใหม ผหญงทมเบอรเรยกหมอนวด


ขาวมเบอรกคอขาวหมอนวด ทำอยางไรใหชาวนารเทาทน สงททำไดคอ ตองรวาทำ

นาอยางไรไมตองใชทนมาก ไมซอสารพษมาถมประเทศไทย” 4

แนวคดทองถนนยมถกวจารณจากนกวชาการตะวนตกวาเนนความสำคญของทองถน เชน

บทบาทของภาคประชาสงคมทองถนแตกลบมองทองถนในลกษณะทเปนแกนสารและตายตวมแนวโนมท

จะมองทองถนแยกสวนออกจากระบบการเมองและกระบวนการทางเศรษฐกจระดบชาตและขามชาต

Rigg (1991) แยงวาการนำแนวคดวฒนธรรมชมชนมาเปนฐานของการพฒนาเกดจากความสบสนของ

นกพฒนาเอกชนทเชอวา “ชมชน” เปนสงทมอยจรงในเอเชยตะวนออกเฉยงใตมาแตดงเดม Kemp

(1988) แยงวาความจรงแลวชมชนเปนแคหนวยในการปกครองทรฐชาตสรางขน หาใชสงทมอยมาแต

ดงเดมดงทอางเชนเดยวกนสงทเชอวาเปน“ความดงาม”ของชมชนทองถนไมวาจะเปนความเสมอภาค

ความพอเพยงในตนเอง ความเปนอสระ ความเปนนำหนงใจเดยว ความสงบสข และความมศลธรรม

ลวนเปนสงประดษฐสรางทางสงคม ดงนนจงเปนความยากลำบากทจะเอาภาพลกษณความดของชมชน

ทองถนมากำหนดความเปนจรงในปจจบน

รกกมองวาแนวคด“ชนบท”ตองนยามใหมเพราะชนบทปจจบนแตกตางจากในอดตครวเรอน

ในชนบทสวนใหญพงพารายไดจากงานนอกภาคเกษตรมากกวาการทำเกษตร ขณะทสมาชกชมชน

หลายแหงมวถชวตทแยกหางจากชมชน ลกหลานชาวนาททำงานรบจางในเมองใชชวตในหมบาน

ชานเมองราวกบเปนหอพก ความเปนชนบทไทยกลายเปนเพยงสงประดษฐสรางของคนชนกลางในเมอง

ทอพยพไปอยในชนบท ผอพยพสชนบทสรางความเปนชนบทขนใหมจากการบรโภคภาพลกษณของ

ชนบทผานสอ (Rigg 2006) Walker (2008) มองวาวาทกรรมเศรษฐกจพอเพยงนำเสนอภาพแทน

ความจรงทไมเปนจรงเกยวกบชวตชาวบานในชนบท การสรางภาพแทนความจรงวาเกษตรกรรมคอวถ

ของการผลตแบบพงตนเองของชาวชนบท การสรางภาพแทนความจรงวาความตองการในการยงชพคอ

แรงขบของการผลตในชนบท รวมถงการตความความสมพนธระหวางชาวชนบทกบระบบเศรษฐกจแบบ

ตลาดอยางฉาบฉวย การนำเสนอภาพแทนความจรงวาเศรษฐกจชมชนมรากฐานมาจากความพอเพยง

ของทองถน ลวนเปนการนำเสนอภาพแทนความจรงทไมสอดคลองกบความจรงเกยวกบการผลตใน

ชนบทและวถการดำรงชพทครวเรอนในชนบทใชอยจรงๆ เชน การปลกพชเงนสด การทำงานรบจาง

และการเปนผประกอบการขนาดยอมนอกภาคเกษตร

4 เดชา ศรภทร เสวนาขบวนการชาวนาทางเลอก วนท 6 มถนายน 2552ณ ศนยวจยขาวพทลง

ตำบลควนมะพราว อำเภอเมอง จงหวดพทลง จดโดยมลนธเกษตรกรรมยงยน (ประเทศไทย) http://

www.esaanvoice.net/esanvoice/know/show.php?Category=topreport&No=11631


แมเกษตรอนทรยจะไดรบการนำเสนอวาเปนภมปญญาดงเดมของไทย แตขอเทจจรงทสวนทาง

กบการนำเสนอภาพความจรงเชนนนคอ เกษตรอนทรยเปนแนวคดทนำเขามาจากตางประเทศราวทศวรรษ

2530 ในชวงแรกของการนำแนวคดดงกลาวเขามาสประเทศไทย เกษตรอนทรยถกอธบายวาเปนเครองมอ

ในการแกปญหาอยางบรณาการ เพราะเปนระบบการผลตนอกทนนยม เปนขวตรงขามของการปฏวตเขยว

ทเนนการใชนวตกรรมทางเทคโนโลยเพอเพมผลผลต(วฑรย2535:96-104)และเปนเกษตรกรรมท

ชวยเสรมสรางศกยภาพในการพงตนเองของเกษตรกรรายยอย

ในชวงสองทศวรรษทผานมามการนำเสนอภาพแทนความจรงเกยวกบเกษตรอนทรยวาเปน

ระบบเกษตรกรรมเชงอดมคต เชนการไมใชสารเคมทอาจเปนอนตรายตอสงแวดลอมและสขภาพการ

พงพาปจจยการผลตทไดจากฟารมมากกวาปจจยการผลตจากภายนอก และการฟนฟดนทเสยหายจาก

การใชสารเคม เปนตน นอกจากน เครอขายเกษตรกรรมยงยนยงสงเสรมการปลกขาวพนธพนบานใน

ฐานะหนทางสการพงตนเองของเกษตรกร เนองจากชาวนาสามารถคดเลอกพนธขาวพนบานไวใชไดเอง

แทนการซอขาวพนบานถกมองวามความเหมาะสมกบสภาพแวดลอมและตานทานตอแมลงศตรพช

ขบวนการเคลอนไหวทางสงคมในนาม “เครอขายเกษตรกรรมทางเลอก” มสวนสำคญในการ

วจารณเกษตรสมยใหมควบคไปกบการเสนอแนะนโยบายเชนการสงเสรมเกษตรกรรมรายยอยการ

จำกดการใชทดนการคมครองพนธพชการรณรงคผลตอาหารปลอดภยและการสรางตลาดสเขยวเพอ

ผบรโภคในทองถน นบตงแตทศวรรษ 1990 เปนตนมา รฐบาลไดผนวกเกษตรกรรมทางเลอกเขาเปน

สวนหนงของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 8 ทำใหเกษตรอนทรยกลายเปนสวนหนง

ของการพฒนากระแสหลกมากขนมการจดสรรงบประมาณสนบสนนเครอขายเกษตรกรรมทางเลอกม

การบรรจชอสมาชกเครอขายเกษตรกรรมทางเลอกใหเปนผเชยวชาญดานเกษตรอนทรย เปนทปรกษา

และผบรหารโครงการตางๆ รวมถงการตงหนวยงานขององคกรพฒนาเอกชนใหเปนศนยฝกอบรม

เกษตรอนทรยในภมภาคตางๆ ซงทำใหเครอขายเกษตรกรรมทางเลอกไดทำงานรวมกบรฐมากขน

องคกรพฒนาเอกชนเผยแพรเกษตรอนทรยในภาคอสานมองวาเปนระบบเกษตรกรรมทเหมาะสมกบ

ภมภาค (เครอขายเกษตรกรรมทางเลอก 2550) สอดรบกบการโฆษณาประชาสมพนธทงจากหนวยงาน

ของรฐและเอกชนในชวงทศวรรษทผานมา รวมถงงานวชาการจำนวนหนงซงสนบสนนใหชาวนาอสาน

หนมาปลกขาวอนทรย

แมวารฐบาลชธงใหเกษตรอนทรยเปนทศทางหลกของการพฒนาภาคชนบททวาความเปนจรง

พนทเกษตรกรรมเคมไมไดลดลง สดสวนของการใชปยเคมและสารเคมเพอกำจดศตรพชในไรนากลบ


เพมขน 5 สถานการณยงเลวรายลงเมอรฐบาลมมตรบรองการทดลองปลกพชตดแตงพนธกรรมในแปลง

นาธรรมชาต 6ทงๆทขดตอหลกการพนฐานของเกษตรอนทรยทหามไมใหปลกใกลกบพนททมการปลก

พชจเอมโอ นโยบายของรฐในเรองนจงกระทบตอธรกจเกษตรอนทรยเพอสงออกซงกำลงเตบโต

นโยบายของรฐบาลทมลกษณะขดแยงกนดงตวอยางขางตน กลายเปนทมาของกระแสคดคานจากนก

พฒนาเอกชน 7และธรกจการเกษตร 8

อยางไรกด การรณรงคของเครอขายเกษตรกรรมทางเลอกถกตงขอสงเกตวามแนวโนมทจะ

ผลกไสรฐและระบบตลาดออกไป ทงยงหลกเลยงการเขารวมกบขบวนการเคลอนไหวของประชาชนทม

ลกษณะเผชญหนาและขดแยงกบรฐ เชน ขบวนการเคลอนไหวเพอเรยกรองการปฏรปทดน

Vandergeest et al. (2010) ตงขอสงเกตวาตงแตทศวรรษ 1990 เปนตนมา ขอถกเถยงเกยวกบ

เกษตรกรรมทางเลอกยงวนเวยนอยกบคำถามเชน เกษตรกรรมทางเลอกควรจะรวมถงเกษตรกรขนาด

ใหญ บรรษท และเกษตรเชงพาณชยดวยหรอไม เกษตรกรรมทางเลอกจะทำงานรวมกบรฐอยางไร

เกษตรกรรมทางเลอกจะสนบสนนกจกรรมของขบวนการเคลอนไหวเพอเรยกรองการปฏรปทดนและ

สทธเหนอทรพยากรอยางไร ซงสะทอนความไมชดเจนวาขบวนการเกษตรกรรมทางเลอกเปนทางเลอก

ของใครเปนทางเลอกจากอะไรมงสการเปลยนแปลงไปสอะไรเขาจงตงคำถามทาทายวา1)ขบวนการ

เกษตรกรรมทางเลอกยงคงเปนอสระจากรฐและมลกษณะวพากษวจารณรฐอยหรอไม หากตองพงพา

การสนบสนนของรฐอยางมาก 2) องคกรพฒนาเอกชนจะเปลยนแนวทางการพฒนาของรฐสเกษตรยงยน

ไดอยางไร3)การพฒนาเกษตรอนทรยจะเขาถงกลมเกษตรกรวงกวางไดหรอไม4)การรวมเปาหมาย

เกษตรเชงพาณชยเขากบการพฒนาจะทำใหเกษตรอนทรยถกกลนกลายเปนสวนหนงของเกษตรกรรม

กระแสหลกหรอไม 5) เกษตรกรรายยอยททำเกษตรอนทรยจะถกครอบงำจากทนขนาดใหญหรอไม

6)เกษตรอนทรยจะสรางความยงยนตอระบบเศรษฐกจวถชวตของเกษตรกรและคณภาพสงแวดลอม

ไดจรงหรอไมและ6)ภาครฐควรจะมบทบาทอยางไรในการสนบสนนเกษตรอนทรยในอนาคต

5 ในป พ.ศ. 2546 ประเทศไทยนำเขาปยเคมสงเคราะหจำนวนกวา 50,000 ตน ซงใชงบประมาณ

11,000 ลานบาท ในขณะทการนำเขาสารเคมเพอกำจดศตรพชสงกวา 50 ลานตน (กรมสงเสรมการเกษตร

กระทรวงเกษตรและสหกรณอางในกรงเทพธรกจ,7กรกฎาคม2547) 6

มตชน,31สงหาคม2547 7http://www.biothai.net/news/view.php?id=5034 8 http://www.prachatai.com/05web/th/home/page2.php?mod=mod_ptcms&ContentID=

10428&SystemModuleKey=HilightNews&SystemLanguage=Thai


เกษตรอนทรยในระบบทนนยม

ผเขยนศกษาการรวมกลมชาวนาระหวางป พ.ศ. 2550-2552 เพอปลกขาวอนทรยสงออก

การศกษาขอมลภาคสนามแบบเจาะลกทำในพนทตำบล “นาสวรรค” 9 อำเภอเขมราฐ จงหวด

อบลราชธาน ซงเปนพนทชายแดนไทย-ลาวทมแมนำโขงกนเขตแดน ผเขยนพบวาเกษตรอนทรยเปน

ระบบเกษตรแบบพงพาทน การตดสนใจของชาวนาในการทำเกษตรอนทรยเกยวของกบปจจยอนสลบ

ซบซอนทงปจจยผลกและปจจยดง

ปจจยผลกททำใหชาวนาอสานหนมาทำเกษตรอนทรย ไดแก ดนเสอม ผลผลตตกตำ แมลง

ศตรพชระบาด ชาวนาทนแรงบบคนจากตนทนการผลตทเพมขนของเกษตรเคมไมไหว ชาวนาอสานม

ทางเลอกในการทำเกษตรกรรมไมมาก การทำเกษตรแบบเขมขนมขอจำกด ราคาขาวในตลาดทองถน

ผนผวนมาก สำหรบปจจยดงททำใหชาวนาอสานหนมาทำเกษตรอนทรย ไดแก รฐบาลสงเสรมเกษตร

อนทรย ชาวนาไดรบขาวสารเกยวกบเกษตรอนทรยจากสอตางๆ ชาวนาเคยเขารบการฝกอบรมจาก

หนวยงานของรฐและองคกรพฒนาเอกชนจนทำใหเกดความรและทกษะในการทำเกษตรอนทรยตองการ

ปรบปรงดนและฟนฟสภาพแวดลอมในระยะยาว นอกจากน ชาวนาอสานมองเหนโอกาสในการขายขาว

สตลาดตางประเทศซงมมลคาสงกวาราคาขาวเคม ชาวนาอสานตระหนกถงปญหาสขภาพของตนและ

ผบรโภคจากพษภยของสารเคมการเกษตร จากปจจยหลากหลายทเกยวของขางตน จงเปนเรองทมอง

เหนไดอยางชดเจนวาการเกดขนของเกษตรอนทรยในภาคอสานแยกไมออกจากการเปลยนแปลงสภาพ

เศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอมในชนบทอสานทมความซบซอนและมพลวต อนเปนผลมาจากการ

พฒนาในภมภาคในชวงกวาครงศตวรรษทผานมา และเปนผลมาจากการขยายตวของระบบเศรษฐกจ

เสรนยมใหมและอทธพลของกระบวนการโลกาภวตน

การพฒนาความทนสมยในชนบทมกถกมองวาเปนสาเหตของความเสอมโทรมของสงแวดลอม

และความออนแอของชมชนทองถน ซงนำมาสการตอตานการพฒนา (Ratana 1997) นกพฒนามอง

วาการพฒนาความทนสมยในภาคเกษตรเปนสาเหตททำใหเกษตรกรรายยอยลดลงและภาคเกษตรกรรม

ลมสลาย 10 ทวาความจรงอกดานกคอ การพฒนาความทนสมยในภาคเกษตรทำใหเกดการกระจกตว

9 เพอเปนการปกปองผใหขอมลในแบบสอบถาม ผเขยนจงใชชอสมมตของพนทศกษา เหตผลทเลอก

หมบานนาสวรรคเปนพนทศกษาแบบเจาะลกเนองจากเปนพนทซงมชาวนาเขารวมเปนสมาชกกลมผผลต

ขาวหอมมะลอนทรยเพอสงออกเปนจำนวนมาก พนทการผลตขาวอนทรยรวมเอาชมชนจำนวนมากทมความ

แตกตางของพนททางกายภาพเขาไวดวยกน งานศกษามองชมชนอสานในฐานะชมชนเปด (Unbounded

Entity)ทมความเชอมโยงกบพนทในสวนอนๆของโลก 10http://www.sathai.org/images/Hotissue/021-pic/07.pdf

9�“เฮดอย แตบพอกน”

ของทดน เกดการแตกตวของชาวนาเปนชาวนาขนาดใหญทใชทนสง ใชสารเคม เครองจกรกล และ

พงพาแรงงานรบจางมาก ซงแสดงใหเหนสถานะใหมของเกษตรกรทเปนผประกอบการและนายทน กบ

ชาวนาไรทดนซงถกเบยดขบออกไปเปนแรงงาน

นอกจากน การทกลมธรกจเขามาเกยวของกบการผลตสนคาเกษตรอนทรยทเตบโตอยาง

รวดเรว ทำใหมการนำระบบเกษตรพนธสญญามาใชอยางกวางขวาง ในพนทชนบทอสานมกลมผผลต

ขาวอนทรยสงออกหลายกลมทผลตในระบบเกษตรพนธสญญา ภายใตการควบคมโดยบรรษทธรกจและ

องคกรพฒนาเอกชน ในดานหนง ระบบเกษตรพนธสญญาแสดงถงรปแบบทมความกาวหนาของ

อตสาหกรรมการเกษตรในการเขายดครองพนทการเกษตรในชนบท ทวาในอกดาน ระบบเกษตรพนธ-

สญญาแสดงถงการผนวกรวมสงคมเกษตรเขาเปนสวนหนงของทนขามชาต ในจงหวดอบลราชธาน

องคกรพฒนาเอกชนแหงหนงสงเสรมใหชาวนารวมกลมปลกขาวหอมมะลอนทรยเพอสงออกผานระบบ

เกษตรพนธสญญาตงแตป พ.ศ. 2545 ภายใตการสนบสนนขององคกรพฒนาเอกชนระหวางประเทศ

และบรรษทขามชาตทเปนผจดหาสนคาอนทรยปอนตลาดโลก กลมผผลตขาวหอมมะลอนทรยขยาย

พนทปลกขาวหอมมะลอนทรยอยางตอเนองจนสามารถสงออกขาวหอมมะลอนทรยกวา3,000ตนใน

ปพ.ศ. 2551ภาคอสานถกเลอกใหเปนพนทผลตขาวอนทรยปอนตลาดโลกเพราะทนมองเหนความได

เปรยบหลายดาน เชน สภาพแวดลอมทไมเสยงจากการปนเปอนมลพษเหมอนพนทเขตอตสาหกรรม

สภาพดนและอากาศทมความเหมาะสมกบการปลกขาวหอมมะลคณภาพสง และครวเรอนชาวนามทน

ทางวฒนธรรมทเออประโยชนตอการปลกขาวหอมมะลอนทรย ทำใหการปรบเปลยนระบบสการปลก

ขาวอนทรยและการเพมประสทธภาพการผลตเปนไปได

ชาวนาตำบลนาสวรรคถกผนวกเขาเปนสวนหนงของระบบทนนยมตงแตหลงสงครามโลกครงท

2 การศกษาของมณมยเกยวกบประวตศาสตรเศรษฐกจในภาคอสานพบวาการเตบโตของตลาดสนคา

เกษตรในภาคอสานเกดขนผานการเปดพนทปาเพอขยายพนทเกษตร มากกวาการทำเกษตรหลายรอบ

ในพนทจำกด (มณมย 2546) อยางไรกด บานนาสวรรคอาจแตกตางจากชนบทภาคอสานอนๆ ใน

เรองสภาพแวดลอมทางกายภาพทอดมสมบรณ สมาชกชมชนสวนใหญยงคงทำนาปโดยอาศยนำฝน

บานนาสวรรคอยหางจากตวเมองประมาณ100กโลเมตรพนทนาสวนใหญบกเบกจากพนทปาสมบรณ

เมอประมาณ 100 ปเศษทผานมา การทชาวนามฐานะยากจน ทำใหการบกเบกทนาทำโดยอาศย

แรงงานคนและสตวมากกวาการอาศยเครองจกร ชาวนายงคงเกบรกษาตนไมใหญไวในผนนา โดยไม

โคนถางและปรบทนาใหกลายเปนผนราบเหมอนในภาคกลาง การทำนาทบานนาสวรรคจงเปรยบไดกบ

การทำนาในปา ซงชวยสรางแรงดงดดใจใหกบผบรโภคขาวอนทรย โฆษณาขาวอนทรยทเผยแพรส

ผบรโภคในตางประเทศไดอางถงพนทผลตขาวอนทรยวาผลตจากพนทชนบททยงคงรกษาความเปน

ธรรมชาตชาวนามวถชวตแบบดงเดมและมนษยกบธรรมชาตอยรวมกนอยางกลมกลน


การบกเบกพนทปาเปนไรนาดำเนนไปอยางชาๆ กนเวลานานประมาณสองชวอายคนกไมเหลอ

พนทปาใหบกเบกเพมเตม พนทนากวารอยละ 80 มสภาพเปนทดอน มทนาราวรอยละ 20 เทานนท

เปนทราบลมใกลแหลงนำเนองจากระบบชลประทานมเพยงฝายนำลนและครอบคลมพนทจำกดการทำ

นาสวนใหญจงเปนการทำนานำฝนเพยงปละครงนอกจากการทำนาปลกขาวเปนพชหลกชาวนายงปลก

พชพาณชยอนๆเชนมนสำปะหลงออยแตเพราะความแหงแลงทำใหการปลกพชไรไมไดขยายตวเทา

ทควร ในชวง 4-5 ปทผานมา ชาวนาประมาณรอยละ 5-15 ในชมชนเรมปรบเปลยนทนาดอนไปเปน

สวนยางพาราซงเปนไมยนตนทกำลงเปนทนยมในภาคอสานเพราะทำรายไดดและเสยงนอยกวาพชไร

กลาวไดวาการทำนายงเปนระบบการผลตหลกในชมชนพนทศกษา ชาวนาในพนทศกษาคนเคย

กบการทำเกษตรสมยใหม เชน การปลกขาวสายพนธผสม การใชปยเคมรวมถงสารเคมในการเกษตร

และเครองจกรกลสวนขาวสายพนธดงเดมมการปลกอยบางเพอใชบรโภคในครวเรอนและเพอใชทำบญ

แตทดนสวนใหญถกใชเพอปลกขาวเหนยวและขาวเจาสายพนธผสม ชาวนาเลาวาในชวงแรกทมเจาหนาท

สงเสรมการเกษตรเขามาแนะนำใหใชปยเคม ชาวนายงคงใชขาวสายพนธดงเดมและใสมลววควายในนา

ชาวนาสวนใหญไมยอมรบการใชปยเคม รวมถงขาวสายพนธใหมดวย มเพยงชาวนาสวนนอยเทานนท

หนไปปลกขาวสายพนธใหมและใชปยเคมทสงเสรมโดยหนวยราชการ แตตอมาชาวนาเหนตวอยางจาก

เพอนบานทใชปยเคมวาขาวสายพนธใหมตอบสนองตอปยเคมและยาฆาแมลงไดดกวาขาวสายพนธ

ดงเดม ทำใหไดผลผลตตอไรเพมขน และยงขายขาวไดราคาดกวาดวย การพฒนาแหลงนำและถนนส

ชมชนซงเกดขนเมอราวๆ 40-50 ปทผานมา มสวนเรงใหการขยายพนทปลกขาวสายพนธใหมขยายตว

จนครอบคลมพนทซงเคยเปนปาทงหมด

แมวาชาวนาจะพอใจทการทำนาเคมไดผลผลตตอไรสงทวาพวกเขากบนเรองตนทนการผลตท

เพมสงขนดวย เนองจากพวกเขาตองซอปจจยการผลตจากภายนอกมากขน และยงมปญหา “ดนแกน”

หรอดนแขงเมอมการใชปยเคมไปหลายป แตการทชาวนาอสานในพนทศกษาสวนใหญทำนาปและม

ฐานะยากจนพวกเขาจงไมไดใชปยเคมอยางเขมขน ทำใหปญหาสารตกคางในดนไมรนแรงมากนก อก

ทงชาวนาอสานในพนทศกษาไมไดปลกพชไรอยางแพรหลาย การระบาดของโรคแมลงจงไมรนแรง และ

แทบไมมความจำเปนตองใชสารกำจดศตรพช สงผลใหสภาพแวดลอมในชมชนพนทศกษามความเสยง

จากการปนเปอนสารเคมนอยกวา และมความไดเปรยบในการปรบเปลยนมาทำเกษตรอนทรย อยางไรกด

ความสามารถในการปรบตวสระบบเกษตรอนทรยของชาวนาแตละกลมไมเทากน ซงผเขยนจะอภปราย

ในประเดนนอยางละเอยดตอไป

ในป พ.ศ. 2550 ผเขยนทำการสำรวจครวเรอนเกษตรกรททำเกษตรอนทรยจำนวน 27

ครอบครวในตำบลนาสวรรคพบวาจากชาวนาททำเกษตรอนทรยจำนวน27ครวเรอนในตำบลนาสวรรค


ชาวนารายยอยททำการผลตขาวอนทรยบนทดนขนาด 1-15 ไรมจำนวน6 รายคดเปนสดสวนรอยละ

22 ของชาวนาททำเกษตรอนทรยทงหมด สวนครอบครวชาวนาขนาดกลางททำการผลตบนทดนขนาด

16-30 ไรมจำนวน 8 ราย คดเปนสดสวนรอยละ 30 ของชาวนาททำเกษตรอนทรยทงหมด

สวนชาวนาขนาดใหญทถอครองทดนขนาด31 ไร หรอมากจนถง 100 ไร มจำนวน 13 รายคดเปน

สดสวนรอยละ48ของชาวนาททำเกษตรอนทรยทงหมดดงแสดงในแผนภมท1

แผนภม 1 สดสวนชาวนาประเภทตางๆททำเกษตรอนทรยในตำบลนาสวรรค

จำแนกตามขนาดการถอครองทดน

ทมา: การสำรวจของผเขยน (2550)

ชาวนารายยอย(ทดนนอยกวา15ไร)

ชาวนาขนาดกลาง(ทดน16-30ไร)

ชาวนาขนาดใหญ(ทดนมากกวา30ไรขนไป)

6ครวเรอน22%



บานนาสวรรคกเหมอนกบชมชนชนบทในภาคอสานพนทอนๆทดนเปนปจจยการผลตทสำคญ

ในการเกษตร แตกลบมขนาดไมเพยงพอกบจำนวนประชากรทเพมขนอยางรวดเรว ทดนสวนใหญเปน

ทรพยสนของพอแมลกๆจงมกทำการเกษตรบนทดนของพอแมการสำรวจของผเขยนพบวาชาวนาราย

ยอยททำเกษตรอนทรยมทดนเฉลย12ไรและมทดนทใชทำนาอนทรยเฉลย9ไรชาวนาขนาดกลางม

ทดนเฉลย24ไรและมทดนทใชทำนาอนทรยเฉลย18ไรชาวนาขนาดใหญมทดนเฉลย44ไรและ

มทดนทใชทำนาอนทรยเฉลย30ไรดงแสดงในตาราง1


ตาราง 1 ทดนทจดการและทดนทใชเพอปลกขาวอนทรย

โดยเกษตรกรรายยอยขนาดกลางและขนาดใหญ

จำนวน ทดนเฉลยทจดการ ทดนเฉลยทใช

ครวเรอน โดยเกษตรกร (ไร) เพอปลกขาวอนทรย (ไร)

ชาวนารายยอย 6 12 9

ชาวนาขนาดกลาง 8 24 18

ชาวนาขนาดใหญ 13 44 30

รวมทงหมด 27 31 22


ขนาดของ จำนวน รายไดเฉลยตอป จำนวน อายเฉลย คาใชจายเฉลย หนสนเฉลย

ชาวนา ครวเรอน จากเงนสงกลบ สมาชก ของหวหนา ตอปของ ของครอบครว

ททำการ (บาท) ครอบครว ครอบครว ครอบครว ทกยมตอป

สำรวจ โดยเฉลย (บาท) (บาท)

ชาวนา 6 47,574 4 42 112,452 55,667

ขนาดเลก

ชาวนา 8 32,020 6 49 94,474 76,750

ขนาดกลาง

ชาวนา 13 29,657 5 52 117,744 114,846

ขนาดใหญ

รวม 27 34,339 5 49 109,673 90,407


การสำรวจพบขอสงเกตสำคญเกยวกบสภาพทางสงคมและเศรษฐกจของชาวนาดงแสดงใน

ตาราง2

ตาราง 2 สภาพทางเศรษฐกจและสงคมของชาวนาททำเกษตรอนทรยในตำบลนาสวรรค

จำแนกตามขนาดทดนทชาวนาแตละกลมเขาถงได


ผเขยนมขอสงเกตเกยวกบสภาพสงคมและเศรษฐกจของชาวนาททำเกษตรอนทรยจากการ

สำรวจดงน ครวเรอนของบานนาสวรรคไมไดพงพารายไดหลกจากการทำเกษตร เพราะรายไดสำคญ

ของครวเรอนทำเกษตรอนทรยมาจากเงนสงกลบของสมาชกครอบครวทไปทำงานตางถน(ดรายละเอยด

ในตาราง 2) การอพยพเคลอนยายแรงงานไปทำงานนอกภาคเกษตรเปนปรากฏการณทเกดขนตอเนอง

จงสงผลกระทบกบการดำรงอยของครวเรอนชาวนาบานนาสวรรคไมนอย งานศกษาชนหนงระบวา

ครวเรอนในชนบทอสานจำนวน 2.5 ลานครวเรอน จะมสมาชกอยางนอยหนงคนอยนอกภมภาค การ

อพยพของปจเจกบคคลมแนวโนมเพมขน สดสวนของผหญงทอพยพไปทำงานตางถนมสดสวนสงพอๆ

กบผชาย และการผสมผสานระหวางการอพยพไปทำงานตางถนอยางถาวรไดเขามาแทนทการอพยพ

เคลอนยายตามฤดกาลเชนทผานมา การอพยพเคลอนยายแรงงานไดสรางความเปนครอบครวแบบใหม

ทมลกษณะซบซอนและไมยดโยงกบพนททางกายภาพ นอกจากน มแนวโนมทคนทำงานภาคเกษตรจะ

มอายสงขนเรอยๆ ซงยอมสงผลกระทบตอเนองถงการเปลยนแปลงเกยวกบการดำรงชวตและความ

ยดหยนของชมชนทจะปรบตวรบมอกบความเปลยนแปลง(RiggandAlbert2011)

งานวจยของรกกสอดคลองกบผลการสำรวจของผเขยนในป พ.ศ. 2550 ซงพบวาชาวบานทง

ชายและหญงเคยมประสบการณการอพยพเคลอนยายแรงงานไปตางภมภาคและตางประเทศ ซง

สอดคลองกบงานวจยของ แมร เบธ มลส ทชวาประสบการณของการอพยพเคลอนยายแรงงานทำให

ชาวนาอสานมความตนตวทจะเรยนรสงใหม และมโลกทศนทกวางไกลเปนสวนหนงของสงคมเมองใหญ

การอพยพของแรงงานหนมสาวจากอสานสกรงเทพฯ ไมใชแคเพอหารายไดทดกวา แตยงเปนเพราะ

คนหนมสาวตองการบรโภคความทนสมยในวถชวตแบบเมอง เงนสงกลบจากแรงงานอพยพของคนหนมสาว

มความสำคญตอการดำรงอยของครวเรอนในชนบท เพราะครวเรอนใชเงนสงกลบลงทนในการเกษตร

และการทำธรกจรายยอยตางๆ การอพยพไปขายแรงงานจงเปนเงอนไขสำคญททำใหครวเรอนชนบท

อยรอด(Mills2001)

การสำรวจชาวนาททำเกษตรอนทรยของผเขยนพบวาการมสมาชกครวเรอนอพยพไปทำงาน

ตางถนจำนวนมากสงผลกระทบตอวถชวตในชนบทอสาน ยามปกต สภาพหมบานจะเงยบเหงา มเพยง

คนแกเฝาบานและทำการเกษตรสวนคนหนมสาวกลบมาเยยมหมบานเฉพาะในชวงวนหยดเชนเทศกาล

สงกรานต ปจจบนครอบครวหนงมสมาชกทอยอาศยในหมบานทงเดกและผใหญเฉลย 5 คน ซงทำให

แรงงานในการทำนาขาดแคลน บางครงคนหนมสาวกลบมาชวยพอแมในยามทครอบครวตองการ

แรงงานเขมขน เชน ชวงเกยวขาว ทวาปจจบนหลายพนทมเครองเกยวขาวเขามาแบกรบภาระนแทน

รวมถงบานนาสวรรคซงเรมมรถเกยวขาวเขามารบจางเกยวขาวเปนครงแรกในป พ.ศ. 2550การเขามา

ของเครองจกรกลการเกษตร เชน เครองเกยวขาวทำใหหนมสาวสามารถหายไปจากหมบานไดนานขน

นอกจากน การสำรวจของผเขยนยงพบแนวโนมทนาสนใจ คอหวหนาครวเรอนชาวนาททำเกษตร


อนทรยมอายเฉลยคอนขางสงคอ49ปทำใหเกดคำถามวาเกษตรอนทรยจะสามารถเปนทางเลอกของ

อนาคตไดจรงหรอไมจะตองมนโยบายอยางไรจงจะสรางความยงยนใหเกษตรอนทรยในอนาคต

ผลของการพฒนาไปสความทนสมยทยาวนานกวา 50 ป ไมเพยงทำใหวถการผลตของ

ชาวบานนาสวรรคเปลยนไป แตยงทำใหวถการบรโภคเปลยนไปดวย สภาพบานเรอนของชาวนาเปลยน

จากเรอนไมยกพนสงเพอใชเกบเครองมอทางการเกษตร และมนอกชานกวางเพอทำกจกรรมตาม

ประเพณกลายเปนบานปนชนเดยวปลกตดพนดนมากขนบานชาวนารวยมกจะเปนบานปนสองชนปลก

สรางแบบสมยใหม จากเดมทเคยอยรวมกนเปนครอบครวขยายและมความสมพนธฉนทเครอญาตและ

ความสมพนธในหมเพอนบานทสามารถพงพาแลกเปลยนแรงงานกน มแนวโนมทจะเปลยนเปน

ครอบครวเดยวมากขน ขณะทการแลกเปลยนสนคา เทคโนโลย ปจจยการผลต และการแลกเปลยน

แรงงาน เปนความสมพนธผานระบบตลาดมากขน แมแตการแลกเปลยนแรงงานในหมเครอญาตกยง

ตองจายคาจางทเปนเงนมากขน ขณะทการเอามอเอาวนหรอการขอแรงโดยไมมสงตอบแทนเปนสงท

พบเหนไดยาก

คาใชจายรายปและการกยม

การสำรวจโดยผเขยนพบวาชาวนาขนาดเลกมคาใชจายเฉลยครอบครวละ 112,452 บาทตอป

สวนชาวนาขนาดกลางมคาใชจายเฉลยครวเรอนละ94,474บาทตอปและชาวนาขนาดใหญมคาใชจาย

เฉลยครวเรอนละ 117,744 บาทตอป สวนใหญเปนคาใชจายในเรองการชำระหนสน การลงทนทำนา

เคมและนาอนทรย ซอปจจยการผลต เชน ววควาย รถไถ คาเชารถไถ คานำมนเชอเพลง คาอาหาร

คาชวยเหลองานสงคม คาเลาเรยนบตร ตลอดจนคาใชจายในเรองการบรโภคสงอำนวยความสะดวก

สบายอนๆ เชน โทรทศน วทย เครองเลนวดโอ รถจกรยานยนต โทรศพทมอถอ ตเยน พดลม เตา

แกส หมอหงขาว เครองซกผา เปนตน การทชาวนาขนาดเลกมคาใชจายเฉลยตอครวเรอนสงมาก

แสดงใหเหนวาชาวนายากจนมการบรโภคไมแตกตางจากคนไทยทวไป การบรโภคสงอำนวยความ

สะดวกสบายชวยใหชาวนาสามารถรบมอกบภาระงานการทเพมขน ทงการผลตในไรนา การทำงาน

รบจางนอกภาคเกษตร และการทำงานบานทตองทำใหเสรจแขงกบเวลา นอกจากน ผเขยนยงพบวา

ชาวนาในพนทศกษาใหความสำคญกบการลงทนดานการศกษาของลกหลานมาก การลงทนในดานการ

ศกษาของลกหลานอาจถกมองวาเปนการบรโภคทไมกอใหเกดรายได แตชาวนากลบมองวาเปนการ

ลงทนสรางความมนคงในอนาคตทใหผลดยงกวาการลงทนทำเกษตรพวกเขาไมตองการใหลกหลานตอง

ทำงานหนกเสยงกบการขาดทนและถกเอาเปรยบคาแรงดงเชนทพวกเขาตองเผชญมาตลอดชวต


การสำรวจของผเขยนยงพบวาชาวนาททำเกษตรอนทรยทงขนาดเลก ขนาดกลาง และขนาด

ใหญ ลวนมหนสน สวนใหญกเงนจากธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณการเกษตร (ธ.ก.ส.) รองลง

มากเงนจากกองทนหมบาน ซงรฐบาล พ.ต.ท.ทกษณตงกองทนใหชมชนกยมหมบานละหนงลานบาท

นอกจากน ชาวนายงกเงนจากแหลงเงนกนอกระบบ ชาวนาขนาดเลกมการกเงนเฉลยครอบครวละ

55,667 บาทตอป ชาวนาขนาดกลางมการกเงนเฉลยครอบครวละ 76,750 บาทตอป ชาวนาขนาดใหญ

มการกเงนเฉลยครอบครวละ114,846บาทตอปดงแสดงในตาราง2

ชาวนาสวนใหญนำรายไดจากการขายขาวนาปไปใชหนสนทกยมจาก ธ.ก.ส. แลวกเงนงวดใหม

จากธ.ก.ส.ออกมาเพอใชลงทนในการเกษตรและใชจายในครอบครวขอคนพบนแสดงใหเหนวาชาวนา

ททำเกษตรอนทรยลวนมหนสน ไมแตกตางจากชาวนาทวไปทไมไดทำเกษตรอนทรย ทวาการเปนหนสน

อาจไมใชปญหา หากชาวนาสามารถใชคนหนได อยางไรกด มการศกษาจำนวนหนงอางวาการทำ

เกษตรอนทรยเปนหนทางแกปญหาความยากจนและชวยใหชาวนาปลดหน คำกลาวอางดงกลาวม

สมมตฐานวาตนทนการผลตตอไรของเกษตรอนทรยตำกวาตนทนการผลตตอไรของเกษตรเคม

สมมตฐานดงกลาวทำใหมขอสรปวาชาวนาททำเกษตรอนทรยลงทนนอยกวา แตไดผลตอบแทนสงกวา

นอกจากน เชอกนวาการทำเกษตรอนทรยไมมความเสยงจากการขาดทนเหมอนกบการทำเกษตรเคม

เพราะมสมมตฐานวาตนทน(ทเปนตวเงน)ในการทำนาอนทรยตำกวาตนทนในการทำนาเคม

อยางไรกด ผเขยนมขอโตแยงวาชาวนาททำเกษตรอนทรยอาจมรายไดสงขน เพราะราคาขาว

อนทรยสงกวาราคาขาวเคมแตการทำนาอนทรยกไมไดกอใหเกดรายไดสงมากจนสามารถปลดหนสนให

แกชาวนา นอกจากน การทำนาอนทรยยงตองใชแรงงานอยางเขมขน ซงทำใหมตนทนการผลตเพมขน

รวมทงยงมการควบคมแรงงานอยางเขมงวด เพอใหการผลตไดมาตรฐานสากล สงผลใหชาวนาททำ

เกษตรอนทรยไมสามารถทงไรนาไปทำงานอน และเกดความเครยดจากการถกควบคมแรงงานและจาก

ความเสยงทอาจถกปฏเสธการซอผลผลตหรอถกกดราคาในกรณทผลผลตไมไดมาตรฐาน (ธนพร

2554) แตขอเทจจรงเหลานกลบไมไดถกนำมาพจารณา เนองจากสมมตฐานทนกพฒนามรวมกนวา

เกษตรอนทรยเปนระบบเกษตรแบบอดมคตไมเคยมการเอาเปรยบเกษตรกร

ความเสยงของการทำเกษตรอนทรย

ขอเทจจรงทมกไมมการนำเสนอ ไดแก การทชาวนาในระบบเกษตรอนทรยตองเผชญกบ

ความเสยงอยางนอยสามประเภท ความเสยงประเภทแรกไดแกความเสยงในการผลต เชน การถก

บงคบใหใชเมลดพนธทไมเหมาะสม ซงทำใหไดผลผลตตำและมขาวพนธอนปะปน แตชาวนากลบตอง

แบกรบความเสยงนไวเอง เนองจากกฎของการผลตขาวอนทรยระบวาพนธขาวตองไดรบการรบรองวา


เปนอนทรยและตองเปลยนใหมทกป พนธขาวจงเปนสงทโครงการจดมาขายใหแกชาวนา ผเชยวชาญ

ของโครงการอางวาพนธขาวทขายใหแกชาวนาในราคา 17 บาทตอกโลกรมมคณภาพสง เพราะไดผาน

การตรวจและรบรองมาตรฐานโดยผเชยวชาญจากกรมการขาว การจดหาพนธขาวขายใหเกษตรกรนบ

เปนมาตรการหนงทใชควบคมคณภาพขาวอนทรยทชาวนาปลกใหเปนไปตามมาตรฐานสากล

ความเสยงประเภททสองทชาวนาในระบบเกษตรอนทรยตองเผชญไดแกความเสยงดานการ

ตลาด เชนถาชาวนาไมสามารถขายขาวอนทรยไดในราคาประกน ไมวาจะดวยเหตผลใดกตามชาวนา

ตองเสยงตอการขาดทน ยงไปกวาน ถาราคาประกนของขาวอนทรยตำกวาราคาขาวเคมทขายกนใน

ตลาดทองถน เชน ราคาประกนของขาวอนทรยทขายในเดอนมนาคม 2551 ตำกวาราคาขาวเคมถง

กโลกรมละ3-4บาทชาวนากเสยงตอการขาดทนแตชาวนาทปลกขาวอนทรยกไมไดรบอนญาตใหขาย

ขาวอนทรยนอกระบบพนธสญญา ความเสยงดานการตลาดเชนนทำใหชาวนาสวนหนงททำเกษตรอนทรย

ตอตานระบบพนธสญญาทซอขาวในราคาประกน

ความเสยงประเภททสามของการทำเกษตรอนทรย ไดแก ความเสยงทผเขยนเรยกวา “ความ

เสยงของการผลตในชวงระยะเปลยนผาน” เพราะเมอชาวนาเปลยนจากการทำนาเคมมาเปนการทำนา

อนทรย ชาวนาตองทำการผลตโดยไมละเมดกฎของการทำนาอนทรยเปนเวลานานถงสามปตดตอกน

ชาวนาจงจะไดรบการรบรองวาเปนเกษตรกรในระบบเกษตรอนทรย ในปแรกของการปรบเปลยนมาทำ

เกษตรอนทรย ชาวนาบางคนกลาววาผลผลตทเกบเกยวลดตำลงกวาครงหนงของผลผลตทเคยเกบเกยว

ไดจากการทำนาเคม ผลผลตเฉลยตอไรคอยๆ เพมขนในปทสองของการปรบเปลยนระบบการผลตมา

ทำนาอนทรย แตกยงคงนอยกวาผลผลตเฉลยตอไรทเคยเกบเกยวไดจากการทำนาเคม สำหรบชาวนา

ชวงระยะปรบเปลยนถอวาเปนชวงทเปราะบางมาก เพราะชาวนาตองลงทนมากขน แตกลบมรายไดลดลง

และไมไดรบคาชดเชยใดๆ สำหรบผลผลตทลดลง ชาวนาเสยงตอการไมไดรบการรบรองเปนผผลตขาว

อนทรย ซงทำใหไมสามารถขายขาวไดในราคาประกน จากเหตผลดงกลาว คำกลาวอางวาการทำนา

อนทรยใหผลผลตสงกวาการทำนาเคมจงเปนเรองทตองถกตงคำถาม มความเปนไปไดวาการทำนา

อนทรยอาจใหผลผลตสงกวาการทำนาเคม ถามการใสปยคอกจำนวนมากในนานานกวา 3 ปตอเนองกน

จนดนคอยๆ ฟนคนความอดมสมบรณ อยางไรกด ชาวนากยงตองเปนผรบภาระตนทนทเพมขนและ

ผลผลตทตำลงในระยะเปลยนผานโดยไมมคาชดเชยใดๆ

งานสำรวจของผเขยนพบวาจากครวเรอนชาวนาทงหมด 27 ครอบครวททำเกษตรอนทรยใน

ตำบลนาสวรรค ครวเรอนชาวนาททำเกษตรอนทรยในปทหนงมจำนวน 9 ครอบครว หรอคดเปนรอยละ

33ของชาวนาทงหมดครวเรอนชาวนาททำเกษตรอนทรยในปทสองมจำนวน6ครอบครวหรอคดเปน

รอยละ 22 ของชาวนาทงหมด ครวเรอนชาวนาททำเกษตรอนทรยในปทสามมจำนวน 12 ครอบครว



ชาวนาททำเกษตรอนทรยในปแรก

ชาวนาททำเกษตรอนทรยในปทสอง

ชาวนาททำเกษตรอนทรยในปทสาม




หรอคดเปนรอยละ 45 ของชาวนาทงหมด ดงแสดงในแผนภม 2 ขอคนพบนแสดงใหเหนวาชาวนา

เกนกวาครงปลกขาวอนทรยในชวงระยะเปลยนผาน พวกเขาจงตองเสยงกบการสญเสยตนทนทใชไปใน

การเปลยนระบบการผลต แตกลบไมสามารถขายขาวไดในราคาอนทรยหรอในราคาทสงกวาราคา

ขาวเคม

แผนภม 2 สดสวนชาวนาททำเกษตรอนทรยมาเปนระยะเวลาตางๆ

นอกจากน การสำรวจพบวาจำนวนแรงงานในครอบครวททำเกษตรอนทรยมไมเพยงพอ และ

อายเฉลยของชาวนาคอนขางสง ครวเรอนชาวนาททำเกษตรอนทรยทงหมด 27 ครอบครว มจำนวน

สมาชกเฉลย 5 คนตอครอบครว แตจำนวนแรงงานเฉลยททำงานในไรนามเพยง 2 คนตอครอบครว

เทานน อายเฉลยของหวหนาครอบครวททำเกษตรอนทรยคอ 49ป เนองจากแรงงานในครวเรอนททำ

เกษตรอนทรยมไมเพยงพอและอายเฉลยของชาวนาคอนขางสง ครวเรอนชาวนาททำเกษตรอนทรยจง

ตองจางแรงงานเพมเตมเพอทำงานในไรนา การใชระบบเกษตรพนธสญญาอนญาตใหนายทนสามารถ

ผองถายภาระในเรองการจดหาแรงงาน การควบคมแรงงาน และตนทนแรงงานไปใหแกชาวนา ในขณะ

ทรฐและองคกรพฒนาเอกชนมสมมตฐานรวมวาครวเรอนคอหนวยในการผลตในไรนา จงมกจะเชอวา

ครวเรอนชาวนาพงพาแรงงานครอบครวในการผลตและไมมการจางแรงงานการคำนวณราคาตนทนของ

การทำนาอนทรยจงมกจะไมไดรวมคาแรง ทงทเปนคาจางในครอบครวชาวนาและคาจางแรงงาน ทำให

ไมสะทอนตนทนทแทจรง และมตนทนแอบแฝงคอการใชแรงงานทไมมคาตอบแทน เชน แรงงานเดก

และสตร


เปรยบเทยบความสามารถในการทำเกษตรอนทรย ของชาวนาขนาดใหญ ขนาดกลาง และขนาดเลก

การสรางภาพแทนความจรงเกยวกบเกษตรอนทรยไมมการกลาวถงขอเทจจรงวาเกษตร

อนทรยไดถกนำมาใชในชมชนชนบททมความแตกตางเหลอมลำดำรงอยระหวางชาวนารวยชาวนาฐานะ

ปานกลางและชาวนายากจนความเหลอมลำดงกลาวมสาเหตมาจากการทชาวนาเขาถงทดนทนและ

แรงงานไดไมเทากนและทำใหผลทไดจากการทำเกษตรอนทรยแตกตางกนชาวนาขนาดเลกมตนทนใน

การทำนาอนทรยเฉลยครวเรอนละ 6,771 บาทตอป นอยกวาชาวนาขนาดกลางและขนาดใหญ เพราะ

ชาวนาขนาดเลกพงพาแรงงานในครอบครวเพอทำนาเปนหลก ครวเรอนชาวนาขนาดเลกมกำไรเฉลยตอป

จากการทำนาอนทรย3,393บาทดงแสดงในตาราง3

ตาราง 3 ตนทนและกำไรเฉลยจากการทำเกษตรอนทรยจำแนกตามขนาดของชาวนา

สำหรบการทำนาเคมนน ชาวนาขนาดเลกมตนทนในการทำนาเคมเฉลยครวเรอนละ 8,438

บาทตอปดงแสดงในตาราง4


หมายเหต: (1) ตนทนเฉลยในการทำนาอนทรยคำนวณจากตนทนของครวเรอนชาวนาขนาดใหญทเกบขอมลได

จำนวน 12 ครอบครว (2) กำไรเฉลยของชาวนารายยอยเกบจาก 4 ครวเรอน และกำไรเฉลยของชาวนาราย

ยอย 2 ครวเรอนไมมตวเลข (3) ชาวนาขนาดกลาง 3 ครวเรอนไมมตวเลข (4) ชาวนาขนาดใหญ 4 ราย

ไมรวมในการคำนวณกำไรเฉลย เนองจากไมมขอมล

ตนทนเฉลยตอป กำไรเฉลยตอป

ในการทำนาอนทรย (บาท) จากการทำนาอนทรย (บาท)

ชาวนารายยอย 6,771 3,393(2)

ชาวนาขนาดกลาง 8,292 4,447(3)

ชาวนาขนาดใหญ 34,810(1) 8,871(4)

10�“เฮดอย แตบพอกน”

ตาราง 4 ตนทนเฉลยตอปของครอบครวชาวนาททำนาเคมจำแนกตามขนาดของชาวนา


จำนวนครวเรอน ตนทนเฉลยรายปของครอบครว

ททำนาเคม (บาท)

ชาวนารายยอย 4 8,438

ชาวนาขนาดกลาง 4 5,660

ชาวนาขนาดใหญ 6 7,060

รวมทงหมด 14 11 7,054

11จากจำนวนทงหมด27ครวเรอนททำการสำรวจมชาวนา14ครวเรอนทระบวาทำเกษตรเคม

สวนชาวนาขนาดกลางจดการทดนเฉลยครวเรอนละ 24 ไร พวกเขาใชแรงงานครอบครว

ในการทำนา แตกจางแรงงานรบจางเสรมในชวงทตองการใชแรงงานอยางเขมขน ชาวนาขนาดกลางม

ตนทนในการทำนาอนทรยเฉลยครวเรอนละ 8,292 บาทตอป ชาวนาขนาดกลางมกำไรจากนาอนทรย

เฉลยครอบครวละ 4,447 บาทตอป นอกจากน ชาวนาขนาดกลางลงทนทำนาเคมเฉลยครวเรอนละ

5,660บาทตอป

สำหรบครวเรอนชาวนาขนาดใหญจดการทดนเฉลยครวเรอนละ44ไรชาวนาขนาดใหญพงพา

แรงงานรบจางเปนสวนใหญในการทำนาชาวนาขนาดใหญมตนทนในการทำนาอนทรยเฉลยครวเรอนละ

34,810 บาทตอป และมกำไรจากการทำนาอนทรยเฉลยครวเรอนละ 8,871 บาทตอป นอกจากน

ชาวนาขนาดใหญลงทนทำนาเคมเฉลยครวเรอนละ7,060บาทตอป

จะเหนไดวารายไดจากการทำนาอนทรยสวนใหญเปนคาแรงทชาวนาลงทนลงแรงไปกบการทำนา

การเกบขอมลชาวนาททำเกษตรอนทรย 27 ครวเรอนของผเขยนพบวาตนทนคาแรงของการทำนา

อนทรยคดเปนสดสวนทสงกวาตนทนคาแรงของการทำนาเคมมาก ดงแสดงในตาราง 5 เนองจาก

ชาวนาททำนาอนทรยตองจางแรงงานเชนการถอนกลาการดำนาและการถอนวชพชซงเปนคาใชจายท

ชาวนาททำเกษตรเคมไมมชาวนาสวนใหญไมไดคดคาแรงของตนวาเปนตนทนการผลตอยางหนงทำให

ชาวนายอมรบสภาวะการขดรดตวเองและการถกเอาเปรยบจากรายไดและผลกำไรทตำมาก


ตาราง 5 เปรยบเทยบตนทนคาแรงของการทำนาอนทรยกบตนทนคาแรงของการทำนาเคม


คาแรงเฉลยตอป (บาท)

ตนทนคาแรงในการทำนาเคม 6,257

ตนทนคาแรงในการทำนาอนทรย 12,925

ผ เขยนพบวาครวเรอนชาวนาใชกลยทธของการสรางความหลากหลายในการดำรงชพ

(Diversification of Livelihoods) เพอใหครวเรอนอยรอด ทามกลางแรงกดดนทางเศรษฐกจและ

สงแวดลอม ครวเรอนชาวนาดนรนหารายไดจากการทำกจกรรมหลากหลายรปแบบ ทงการทำเกษตร

อนทรยและการทำเกษตรเคม การปลกขาวหลายๆ ชนด ทงขาวเหนยวและขาวเจา (ขาวหอมมะลและ

ขาวสายพนธอน)การทำนาทงในทดนของครอบครวทดนของตนเองและทดนเชาพรอมๆ ไปกบการ

หารายไดจากกจกรรมนอกภาคเกษตร เชน การรบจางในภาคเกษตร การรบจางนอกภาคเกษตร การ

คาขายการทำธรกจสวนตวการรบราชการและอนๆอาจกลาวไดวาการสรางความหลากหลายในการ

ดำรงชพเปนกลยทธหลกทครวเรอนชาวนาใชลดความเสยง เพอไมใหครวเรอนตองพงพารายไดจากการ

ทำการเกษตรเพยงอยางเดยว

ในกรณของครวเรอนชาวนารายยอยทไมสามารถอยรอดจากรายไดในการทำนาอนทรยเพยง

อยางเดยวครวเรอนชาวนารายยอยไดเชาทดนทำนาจากการสำรวจของผเขยนพบวาจากจำนวนชาวนา

ทงหมด 27 ครอบครว มชาวนารายยอย 2 ครอบครวปลกขาวเคมในระบบแบงผลผลต (Shared

Cropping System) ซงถอวาเปนการเชานารปแบบหนง โดยคดคาจางเปนสวนแบงผลผลตระหวาง

เจาของทนาและชาวนา ชาวนารายยอยทงสองรายมตนทนในการทำนาเคมในนาเชาเฉลยครอบครวละ

8,438 บาทตอป และมรายไดจากนาเคมในนาเชาเฉลยครอบครวละ 12,500 บาทตอป ซงเทากบวา

ชาวนารายยอยทเชานามกำไรจากการทำนาเคมเปนรายไดเสรมเฉลยครอบครวละ4,062บาทตอปซง

สงกวารายไดจากการทำนาอนทรย อยางไรกด ตามกฎของการทำนาอนทรย ชาวนาททำสญญาเพอ

ปลกขาวอนทรยตองทำเกษตรอนทรยในทดนทกแปลงทตนเขาไปทำการผลต และไมไดรบอนญาตใหทำ

เกษตรเคมในทกกรณดงนนการทชาวนารายยอยเชานาเพอทำเกษตรเคมจงถอวาเปนการละเมดสญญา

และเสยงตอการถกปฏเสธการซอผลผลตและการใหออกจากโครงการ

อยางไรกด การทำนาอนทรยเพยงอยางเดยวไมไดชวยใหครวเรอนชาวนาอยรอด จงไมนา

แปลกใจทครวเรอนชาวนารายยอยเลอกทจะไปทำงานรบจางทงในและนอกภาคเกษตร ซงใหผล

ตอบแทนสงกวาการทำเกษตร ชาวนารายยอยมรายไดเฉลยจากการทำงานรบจางถงครอบครวละ


20,503บาทตอปดงแสดงในตาราง6ซงนบวาสงกวารายไดจากการทำนาและสงกวารายไดจากการ

รบจางของชาวนาขนาดกลางและชาวนาขนาดใหญเสยอก

ตารางท 6รายไดเฉลยตอปจากการทำงานรบจางและจากการสงกลบโดยสมาชกครอบครว

ทไปทำงานตางถนจำแนกตามขนาดการถอครองทดนของชาวนา


จำนวนครวเรอน รายไดเฉลยตอป รายไดเฉลยตอปจากเงนสงกลบ

ทเกบขอมล จากการทำงานรบจาง (บาท) โดยสมาชกครอบครว (บาท)

ชาวนารายยอย 6 20,503 47,574

ชาวนาขนาดกลาง 8 2,012 32,020

ชาวนาขนาดใหญ 13 5,362 29,657

ชาวนารายยอยใชเงนสงกลบจากครอบครวทไปทำงานตางถนในการลงทนสรางและซอมแซม

บานเรอน ลงทนในการเกษตร ซอเครองจกร รวมถงจางแรงงานเพอชวยทำนา สวนครอบครวชาวนา

ขนาดกลางสรางความหลากหลายในการดำรงชพโดยการผสมผสานระหวางการทำเกษตรและการ

ประกอบอาชพนอกภาคเกษตรเชนการจางแรงงานการทำธรกจขนาดยอมการเปนขาราชการทำให

มเงนทนหมนเวยนในการซอเครองจกรและจางแรงงานทำการเกษตร สำหรบชาวนาขนาดใหญ สวนใหญ

ประกอบอาชพรบจางนอกภาคเกษตรทำธรกจสวนตว และเปนขาราชการ ชาวนาขนาดใหญจงไมไดใช

แรงงานครวเรอนในการทำนา แตเนนการใชเครองจกรและจางแรงงานทงนาอนทรยและนาเคม ดงนน

ชาวนารวยจงมบทบาทเปน“ผจดการนา”แตกลบมรายไดจากการเกษตรมากทสด

ขอคนพบนชใหเหนแนวโนมของการเปลยนระบบการผลตในชนบทอสานสระบบการผลตแบบ

ทนนยม แสดงใหเหนถงการทชาวนาตองแบกรบความเสยงจากการลงทนมากขนและมคาจางแรงงาน

มากขน ในขณะเดยวกนชาวนากมโอกาสไดรบผลประโยชนจากความเสยงมากขนดวย อยางไรกด

ชาวนารวยและชาวนาขนาดกลางมศกยภาพในการเขาถงทดน ทน และแรงงานมากกวาชาวนายากจน

จดเปนกลมคนทไดเปรยบในการทำนาอนทรยมากกวาชาวนายากจน และยงมความยดหยนในการสราง

กลยทธในการดำรงชพอยางหลากหลายมากกวาดวย ดงนนจงมแนวโนมทชาวนารวยและชาวนาขนาด

กลางจะทำเกษตรอนทรยไดอยางยงยนและมนคง ในขณะทชาวนารายยอยมความเสยงสงทจะขาดทน

ในการทำนาอนทรย และถกเบยดขบออกไปจากระบบเกษตรอนทรย เพราะตองไปเชานาเพอทำนาปา

กงทำนาเคม


ดวยเหตผลดงกลาว ผเขยนจงมขอโตแยงวาพฒนาการของการทำเกษตรอนทรยในระยะไม

นานมานไดชใหเหนแนวโนมทขดแยงกนสองดาน ในดานหนง ครวเรอนชาวนาทรำรวยมแนวโนมทจะ

สะสมทนและปรบตวอยรอดในการทำเกษตรอนทรยไดอยางมนคง ในอกดานหนง ครวเรอนชาวนาท

ยากจนมแนวโนมทจะขาดทนและถกผลกออกจากระบบเกษตรอนทรย ดงนนแมวาเปาหมายของการ

สงเสรมเกษตรอนทรยใหเปนรปแบบของเกษตรทางเลอกจะมงชวยเหลอชาวนารายยอย แตชาวนา

ยากจนกลบถกผลกไปอยชายขอบและถกกดกนออกจากการทำเกษตรอนทรยมากขน

บทสรป

ภายใตบรบททชมชนชนบทอสานกลายเปนศนยกลางของการผลตอาหารทสำคญในตลาดโลก

การเกดขนของตลาดทางเลอกในตางประเทศทำใหทนมองหาแหลงผลตอาหารอนทรยทมความไดเปรยบ

ในการสะสมทน การเปลยนแปลงดงกลาวกลายเปนโอกาสของชาวนาอสานทจะผลตสนคามลคาสง

ตอบสนองความตองการของตลาดตางประเทศ การปลกขาวอนทรยเพอสงออกแสดงใหเหนวาเกษตร

อนทรยเปนระบบการผลตทเชอมโยงอยางใกลชดกบตลาด ดงนนการวเคราะหความเปลยนแปลงของ

ชนบทอสานจงตองเรมตนจากการทำความเขาใจสภาพการณทเปนอย มากกวาการผลตซำภาพสรางท

ไมสะทอนความจรง เชนการมองวาความลมเหลวในการทำเกษตรอนทรยเกดจากความเกยจครานและ

คานยมทผดของชาวนา ซงเปนเพยงการลดทอนความซบซอนของปญหาเชงโครงสรางใหกลายเปนเรอง

ความบกพรองของปจเจกบคคล

นอกจากน การทำความเขาใจความเปลยนแปลงของครวเรอนชนบทควรไปใหพนจากกบดกวธคด

แบบขวตรงขาม ซงมกสรางภาพแทนความจรงแบบขวตรงขามวาภาคเกษตรเปนสงทอยตรงขามกบ

อาชพนอกภาคเกษตร ชนบทเปนสงทอยตรงขามกบเมอง เกษตรเคมเปนสงทอยตรงขามกบเกษตร

อนทรย เนองจากครวเรอนชนบทปจจบนไมไดมวถชวตผกตดกบชนบทและไมไดพงพารายไดจากการทำ

เกษตรเพอความอยรอดเพยงอยางเดยว ยงไปกวาน ความอยรอดของการทำเกษตรอนทรยไมไดขนอย

กบรายไดจากการทำนาอนทรยเพยงอยางเดยวแตขนอยกบการทครวเรอนชาวนาสามารถนำรายไดจาก

การทำงานนอกภาคเกษตรมาลงทนและจางแรงงานเพอทำเกษตรอนทรยขอคนพบดงกลาวแสดงใหเหน

วาเสนแบงระหวางงานเกษตรกบงานนอกภาคเกษตรพรามวมากขน การเรยกรองใหชาวนาหนไปทำ

เกษตรอนทรยเพยงอยางเดยวจงเปนขอเสนอทปดกนโอกาสในการสรางทางเลอกทหลากหลายเพอการ

ดำรงชพของครวเรอนชนบท ทงยงละเลยขอเทจจรงวาการทำเกษตรอนทรยเพยงอยางเดยวไมทำให

ครวเรอนชาวนายากจนอยรอด


การมองชมชนชนบทตามความจรงเปนพนฐานสำคญตอความสำเรจของการพฒนา เพราะ

ทำใหเราเขาใจวาสภาพปญหาทครวเรอนในชนบทเผชญอยในปจจบนเปนอยางไร จงจะสามารถกำหนด

นโยบายทจะชวยแกไขปญหาไดตรงจด เชน การสรางโอกาสในการเขาถงทดน ทน และเทคโนโลยใหแก

ชาวนารายยอยใหดกวาทเปนอยการรวมกลมเกษตรกรเพอสรางอำนาจตอรองในระบบตลาดการสงเสรม

ศกยภาพกลมเกษตรกรใหสามารถจดการการผลตไดดวยตนเองการเพมโอกาสในการเขาถงขอมลขาวสาร

ดานการตลาดสนคาเกษตรทหลากหลายใหแกเกษตรกร การสรางโอกาสในการมทางเลอกในการประกอบ

อาชพทหลากหลายรวมทงการสรางระบบสวสดการทมนคงใหแกแรงงานอพยพจากชนบททไปทำงานใน

เมอง ขณะทการสงเสรมการทำเกษตรอนทรยเพยงดานเดยวโดยไมใหความสำคญกบการสรางอำนาจ

ตอรองของเกษตรกรในระบบตลาด จะไมนำไปสความยงยนของเกษตรอนทรย และไมทำใหชวตของ

เกษตรกรมความมนคงแตอยางใด

บทสงทาย

ผเขยนเหนวากรณศกษาบานนาสวรรค จงหวดอบลราชธาน ไมอาจเปนตวแทนของเกษตร

อนทรยทงหมดทมอยในประเทศไทย แตขณะเดยวกนผเขยนยนยนวาขอคนพบทไดจากกรณศกษาท

บานนาสวรรคซงสะทอนภาพ “ไมอดมคต” ของเกษตรอนทรยแมเพยงกรณเดยวกมนำหนกมากเพยง

พอทจะชใหเหน “ความไมเปนจรง” ของภาพแทนความจรงเชงอดมคตเกยวกบเกษตรอนทรย ซงเปน

มายาคตทวาทกรรมเกษตรอนทรยและชมชนนยมตอกยำมาโดยตลอด ผเขยนมกจะไดฟงคำโตแยงวา

เกษตรอนทรยทสงเสรมโดยองคกรพฒนาเอกชนประสบผลสำเรจ นยความหมายของการโตแยงดงกลาว

คอการยนยนวาภาพแทนความจรงของเกษตรอนทรยในทอนๆยงคงสะทอนภาพความจรงเชงอดมคตดง

เชนทวาทกรรมเกษตรอนทรยยนยน ผเขยนมองวาการสรางภาพตวแทนความจรงเกยวกบเกษตร

อนทรยเชงอดมคตจำเปนตองไดรบการตรวจสอบอยางรอบดาน มากกวาการผลตซำภาพเชงอดมคต

โดยปราศจากการตรวจสอบ เนองจากปจจบนมงานศกษาจำนวนมากขนเรอยๆ ทตงคำถามตอความ

ยงยนของเกษตรอนทรย ดงนนจงเปนสงททาทายวาการสรางภาพแทนความจรงเกยวกบเกษตรอนทรย

เชงอดมคตจะยงเปนสงทยอมรบกนอกตอไปหรอไม




เครอขายเกษตรกรรมทางเลอก. 2550. “ระบบเกษตรกรรมยงยนทเหมาะสมกบภมนเวศในภาคอสาน.” เอกสาร

ประกอบการเสวนาเรอง“บทเรยนการขบเคลอนเกษตรกรรมยงยนสสงคมสขภาวะ”สำนกงานกองทน

สนบสนนการสรางเสรมสขภาพ(สสส.)กรงเทพมหานคร.

วฑรย เลยนจำรญ. 2535. “ประเภทของเกษตรกรรมทางเลอกในประเทศไทย.” ใน วฑรย เลยนจำรญ,

บรรณาธการ.เกษตรกรรมทางเลอก: ความหมาย ความเปนมา และเทคนควธ.กรงเทพฯ:เครอขาย

เกษตรกรรมทางเลอก.

วฑรย ปญญากล และเจตสน สขจรตกาล. 2546. สถานการณของเกษตรอนทรยโลกและเกษตรอนทรยใน

ประเทศไทย.กรงเทพ:มลนธสายใยโลก.

นพนธพวพงศกรและสมเกยรต เรองจนทร.2547. โครงการจดทำยทธศาสตรและแนวทางในการเตรยมความ

พรอมของภาคอตสาหกรรมไทยอนเนองมาจากการเจรจา WTO รอบใหมทกรงโดฮารายงานเสนอตอ

สำนกงานเศรษฐกจอตสาหกรรม กระทรวงอตสาหกรรม. กรงเทพฯ: สถาบนวจยเพอการพฒนา

ประเทศไทย.

ธนพรศรสกใส. 2554. “กลยทธการผลตทางการเกษตรในการชวงชงความหมายการพฒนาในระดบทองถนของ

ภาคอสาน.”วทยานพนธสาขาการพฒนาสงคมคณะสงคมศาสตรมหาวทยาลยเชยงใหม.

มณมยทองอย.2546.การเปลยนแปลงของเศรษฐกจชาวนาอสาน.กรงเทพฯ:สรางสรรค.


Axford,Barrie.2003. “EnactingGlobalization:TransnationalNetworksand theDeterritorializationof

SocialRelationshipsintheGlobalSystem.”InR.RobertsonandKatheleenE.White,eds.

Globalization: Critical Concepts in Sociology.LondonandNewYork:Routledge.

Brookfield,Harold.2008.“FamilyFarmsAreStillAround:TimetoInverttheOldAgrarianQuestion.”

Geography Compass 2 (1):108-126.

Hewison,Kevin.2010.“ResistingGlobalization:AStudyofLocalisminThailand.” The Pacific Review

13 (2).

Kemp,Jeramy.1988.Selective Mirage. The Search for the Village Community in Southeast Asia.

Dordrecht:Foris.

Mills, Mary Beth. 2001. Thai Women in the Global Labor Force: Consuming Desires, Contested

Selves.NewYork:LibraryofCongressCataloging-in-PublicationData.


Popkin,SamuelL.1979.The Rational Peasant: The Political Economy of Rural Society in Vietnam.

London:UniversityofCaliforniaPress.

Ratana Boonmathya. 1997. “Contested Concepts of Development in Rural Northeastern Thailand.”

UnpublishedPh.D.Dissertation,UniversityofWashington.

Raynolds,LauraT.2004.“TheGlobalizationofOrganicAgro-FoodNetworks.”World Development

32 (5).

Rigg, Jonathan. 1991. “Grass-Roots Development in Rural Thailand: A Lost Cost?”World

Development 19(2/3).

2006.“Land,Farming,LivelihoodsandPoverty:RethinkingtheLinksintheRural

South.”World Development 34(1).

Rigg, Jonathan, andAlbert Salamanca. 2011. “Connecting Lives, Living and the Location.”Critical

Asian Studies 43(4).

Rosset,Peteretal.1999.“ThailandandtheWorldTomato:Globalization,NewAgriculturalCountries

(NACs)andtheAgrarianQuestion.”International Journal of Sociology of Agriculture and

Food (8).

Scott,JamesC.1976.The Moral Economy of the Peasant: Rebellion and Subsistence in Southeast

Asia.NewHeavenandLondon:YaleUniversityPress.

SompopManarangsanandSuebskunSuwanjindar.1992.“ContractFarmingandOut-GrowerSchemes

in Thailand.” In Lim TechGhec andDavid Glover, eds.Contract Farming in Southeast

Asia: Three Countries Studies.KualaLumpur:UniversityofMalaya.

Vandergeest,Peteretal.2010.“AlternativeAgricultureFuturesinSoutheastAsia.”PaperPresented

attheRCSD/ChATSEAInternationalConferenceonRevisitingAgrarianTransformations in

SoutheastAsia:Empirical,Theoretical,andAppliedPerspectives,ChiangMai,Thailand,May

13-15.

Walker,Andrew.2008. “RoyalSufficiencyandEliteMisrepresentationofRuralLivelihoods.”Paper

presentedatthe10thInternationalConferenceonThaiStudies,Bangkok,January9-11.

ออแฆรกำปง (ชาวบาน) ไมชวนฝน:บรบทเชงโครงสรางท ถกละเลยของการเกษตร

และการใชทรพยากรธรรมชาตแบบเขมขนในเขตจงหวดชายแดนภาคใต

ชลตา บณฑวงศ


นกศกษาปรญญาเอกสาขามานษยวทยามหาวทยาลยฮาวาย

และEast-WestCenterDegreeFellow2009-2012

ในบทความชนน ฉนตงขอสงเกตวาความสมบรณของระบบนเวศและ

ทรพยากรธรรมชาตทยงคงหลงเหลออยของพนทแหงหนงในเขตจงหวด

ชายแดนภาคใตและการทผคนทนนยงดำรงชวตอยในภาคเกษตรหรอบนฐาน

ทรพยากรเปนหลกนน ไมไดเปนสงเดยวกบการทำเกษตรและการจดการ

ทรพยากรทเอออาทรตอธรรมชาต และไมไดเปนสงเดยวกบการพงตนเองได

และการมชวตทพอเพยง ดงเชนทปรากฏในภาพชวนฝนเกยวกบวถชวตและ

ชมชนชาวมลายมสลมทถกสรางและผลตซำมาอยางตอเนองโดยกลมและ

องคกรภาคสงคม ซงตอมาภายหลงไดกลายสภาพเปน “ภาคประชาสงคม”

ในสงคมไทย

ในขณะท “ภาคประชาสงคม” มกชวาการขยายตวของตลาดและระบบ

ทนนยม นโยบายรฐทสงเสรมการจำเรญเตบโตทางเศรษฐกจ ตลอดจนการ

ขาดจตสำนก ความโลภ และบรโภคนยมของชาวมลายมสลมจำนวนหนง

เปนปจจยสำคญทนำมาสการทำเกษตรและการใชทรพยากรททำลาย

ธรรมชาต และการขาดศกยภาพในการพงตนเองของพวกเขา ฉนพยายาม

จะชวาชวตทดไมชวนฝนหรอไมนาพสมยของชาวมลายมสลมในพนทศกษา

ของฉนแทจรงแลวเปนสวนหนงของการพยายามปรบตวใหอยรอดทามกลาง

บรบทและเงอนไขทสลบซบซอนของพนท โดยเฉพาะโครงสรางและความ

สมพนธเชงอำนาจระหวางรฐไทยกบชาวมลายมสลม อนเกยวของกบ

ประเดนเรองความมนคง ความขดแยงทางศาสนาและชาตพนธ และความ

รนแรงทเกดขนมาอยางตอเนองยาวนานในเขตจงหวดชายแดนภาคใต

ฉนเสนอวาตราบเทาทการพยายามปรบตวของผคนในรปแบบนและประเดน

วาดวยโครงสรางและความสมพนธเชงอำนาจทรฐไทยมตอชาวมลายมสลม

ยงไมถกใหความสำคญ การดำเนนงานของ “ภาคประชาสงคม” จะไม

สามารถเปนสวนหนงในการแกปญหาความขดแยงและความรนแรงในเขต

จงหวดชายแดนภาคใตไดดงทกลาวอาง แตจะเปนเพยงการทำงานเพอการ

ดำรงอยและการเตบโตของหนวยงานและองคกรใน“ภาคประชาสงคม” เอง

เสยมากกวา

บทคดย

อ

In this paper, I maintain that the remaining abundance of

ecosystemandnaturalresourcesinanareainthesouthernborder

province region and that local residents still earn their living

primarily via agriculture and natural resources are not necessarily

identical to nature-friendly agriculture and natural resource

management. Nor are they identical to self-reliance and self-

sufficiency lives portrayed in romantic pictures ofMalayMuslims’

ways of life and communities. These romantic pictures were

produced and have been constantly reproduced by groups and

organizationscalled“civilsocietysector”inThaisociety.

The“civilsocietysector”alwayspointsoutthattheexpansionof

market and capitalism, government policies promoting economic

growth as well as MalayMuslims’ lack of consciousness, greed,

and consumerism combined to create a crucial factor leading to

destructive agriculture and natural resource use and Malay

Muslims’lostoftheirself-reliancecapacity.However,Iarguethat

the unromantic and unpleasant lives of Malay Muslims in my

researchsiteareinfactpartofthesepeople’sattemptstoadapt

to complex contexts and conditions especially power structures

andpower relationsbetweentheThaistateandthem.Theseare

involved with security issues, ethno-religious conflicts, and the

violence long and continually taking place in the southern border

provinceregion.

I maintain that as long as such human adaptations and the

questionofpowerstructuresandpowerrelationsbetweentheThai

stateandMalayMuslimsarenotaddressedproperly,theworksof

“civil society sector” cannot be part of the solution to conflicts

and violence in the southern border province region as claimed.

Rather,theyonlyservethesurvivalandthegrowthofgroupsand

organizationscalled“civilsocietysector.”

abstract

11� ชลตา บณฑวงศ

กำปงไอยฮแต

ตงแตตนป พ.ศ. 2554 ทผานมา ฉนใชชวตอยในภาคสนามเพอทำงานชาตพนธวรรณนา

อนเปนสวนหนงของงานวทยานพนธระดบปรญญาเอกของฉนชอ“AgainstAllOdds:AnEcological

Ethnography of Malay Muslims’ Adaptation to Freshwater Wetland Transformation in

Thailand’s Southernmost Region” สนามของฉนมชอสมมตวา กำปงไอยฮแต ตงอยในเขตจงหวด

ปตตานบรเวณรอยตอกบจงหวดยะลาคนทนทงหมดเปนชาวมสลมเชอสายมลายกำปงไอยฮแตตงอย

ตอนกลางของลมนำสายบร มลกษณะเปนพนทแองกระทะลอมรอบดวยภเขา ในเชงระบบนเวศ กำปง-

ไอยฮแตเปนสวนหนงของระบบนเวศพรนำจด(FreshwaterWetlandEcosystem)ทมเนอทกวางใหญ

หลายพนไร ประกอบไปดวย บเกะ (เนนเขา) บาโง (ทงหญาทมเนนดนปรากฏอยประปราย) บาโระ

(ทราบและทงหญาทมนำทวมขงบางฤดกาล)และลโบะ (หนองนำ)ลกษณะพนทและแหลงทรพยากร

ทหลากหลายภายในระบบนเวศพรนำจดนเออตอการใชประโยชนของคนทองถนในหลายรปแบบ ทงการ

เพาะปลกการเลยงสตวการประมงและการเกบหาอาหารแมวาปจจบนระบบนเวศพรแหงนไดเปลยน

ไปมากแลว แตรองรอยความอดมสมบรณกยงคงหลงเหลออย และยงคงมบทบาทสำคญตอการดำรง

ชวตของผคนทนซงรายไดหลกยงคงมาจากการผลตในภาคเกษตร

อยางไรกด ฉนสงเกตเหนวาความสมบรณของระบบนเวศพรนำจดแหงนทยงคงหลงเหลออย

และการมชวตอยในภาคเกษตรของชาวกำปงไอยฮแตนน ไมไดหมายถงการทำเกษตรและการจดการ

ทรพยากรธรรมชาตในแบบทเออตอการรกษาความสมดลของธรรมชาตและสภาพแวดลอมรวมทงไมได

หมายถงการพงตนเองได ดงทบางกลมและองคกรในภาคประชาสงคมททำงานดานการพฒนาและการ

จดการทรพยากร 1 ไดชชวนใหเหนทงน ภาคประชาสงคมเหลานมกมองวานโยบายรฐในการสนบสนน

การเตบโตทางเศรษฐกจและการขยายตวของระบบตลาดและทนนยม ตลอดจนการขาดจตสำนกและ

1 “ประชาสงคม” ในทนหมายถงเฉพาะหนวยงานและองคกรททำงานดานการพฒนา การจดการ

ทรพยากร ธรรมชาตและสงแวดลอม และการเสรมสรางความเขมแขงของชมชนหนวยงานและองคกรเหลานม

สถานะเปนสวนขยาย สาขา หรอโครงการยอยของสถาบนในภาคประชาสงคมกระแสหลกในระดบประเทศ

อนไดถอกำเนด อยภายใตงบประมาณและภายใตการกำกบดแลของชนชนนำภาคประชาสงคม ซงเปนผอาวโส

มการศกษาด และ “มคณธรรมสง”กวาคนทวไปตวอยางของสถาบนเหลานไดแก สำนกงานกองทนสนบสนน

การเสรมสรางสขภาพ (สสส.) สถาบนชมชนทองถนพฒนา (LDI) ศนยศกษาและพฒนาสนตวธ เปนตน

“ประชาสงคม” ในบทความนมไดรวมถงกลมและองคกรททำงานดานการสรางสนตภาพ การสงเสรมสทธมนษยชน

และการเยยวยา ซงมความเชอมโยงกบเครอขายองคกรในระดบนานาชาตมากกวาสถาบนในภาคประชาสงคม

กระแสหลกในระดบประเทศ (ดเพมเตมเกยวกบสถาบนในภาคประชาสงคมกระแสหลกในระดบประเทศไดใน

ชลตาบณฑวงศ2554(1)และ(2))

115ออแฆรกำปง (ชาวบาน) ไมชวนฝน

ความโลภของตวชาวบานเอง เปนปจจยสำคญทนำมาสการทำเกษตรและการใชทรพยากรธรรมชาตท

ทำลายธรรมชาตและการไมสามารถพงตนเองของชาวบานเหลาน

ในทนฉนเสนอเรองราวจากกำปงไอยฮแตทซงผคนไมไดมชวต“ชวนฝน”ตรงกนขามกลบ

ทำการเกษตรและใชทรพยากรแบบเขมขน และมแนวโนมทจะทำลายสมดลของระบบนเวศคอนขางสง

รวมทงไมมการจดการสมบตสาธารณะอยางเปนระบบและเปนธรรม และมชวตทอาจมองไดวายดตดกบ

วตถและบรโภคนยม ฉนเสนอวาชวตทไมชวนฝนของชาวกำปงไอยฮแตเปนสวนหนงของการพยายาม

ปรบตวใหมชวตรอดทามกลางบรบทและเงอนไขทสลบซบซอนของพนท โดยเฉพาะโครงสรางและความ

สมพนธเชงอำนาจระหวางรฐไทยกบชาวมลายมสลมซงเปนคนทองถน อนเกยวของกบประเดนเรอง

ความมนคง ความขดแยงทางศาสนาและชาตพนธ และความรนแรงทเกดขนมาอยางยาวนานในพนท

ฉนเสนอวาตราบเทาทการพยายามปรบตวของผคนทดไมชวนฝน ไมนาพสมย และประเดนโครงสราง

และความสมพนธเชงอำนาจทรฐไทยมตอชาวมลายมสลมยงไมถกใหความสำคญ การดำเนนงานของ

หลายหนวยงานและองคกรในภาคประชาสงคมยากจะเปนสวนหนงในการแกไขปญหาความขดแยงและ

ความรนแรงในพนทชายแดนภาคใตไดดงทกลาวอาง แตจะเปนเพยงการทำงานเพอการดำรงอยและการ

เตบโตของหนวยงานและองคกรเหลานเองเปนหลก

ภาพ 1 ทง/พรทกำปงไอยฮแต ภาพ 2 “ชวนฝน” วาดวยวถชมชนและการจดการทรพยากรธรรมชาตของชาวมลายมสลม

“ในสายตาของคนตางถน สวนแหงนดคลายปารกชฏทตนไมใหญขนปนกน

ยงไปหมด แตสำหรบชาวมสลมในภาคใต สวนดซงหรอสวนผลไมโบราณ ไมเพยง

แตใหผลไม พชผก และยาสมนไพรมากมายหลากหลายชนด สวนดซงยงชวยยด

โยงเครอญาตใหใกลชดกนดวย”

‘ทเปนอยางนเพราะสวนดซงถอเปนของเครอญาต ไมใชของคนใดคนหนง’

แกนนำชาวบานคนหนงอธบาย

11� ชลตา บณฑวงศ

ระบบกรรมสทธทนไมใชระบบของการครอบครอง แตเปนการแบงปน ซง

แตละเครอญาตจะคดคนระบบแบงปนขนมาในหมของตนเอง เชน ผลไมตนไหน

เปนของครอบครวไหน หรอใครจะมาเกบผลไมวนไหน แตเมอถงหนาทเรยน

ทกครอบครวในหมเครอญาตทงใกลและไกลจะนดมาพบกนทสวนดซงเพอฉลอง

ทเรยนรวมกน เปนการฉลองความสมพนธในเครอญาตไปดวย หลายพนทยงม

การแสดงตางๆ ทำใหการรวมญาตกลายเปนเหมอนงานเทศกาลของหมบาน”

(แผนงานรวมศกษาเสรมสรางสขภาวะ กรณ 3 จงหวดภาคใต

คณะทำงานวาระทางสงคม สถาบนวจยสงคม จฬาลงกรณมหาวทยาลย 2527)

คำบรรยายภาพของสวนดซงหรอสวนผสมผสานแบบดงเดมขางตนเปนเพยงตวอยางหนงของ

ภาพชวนฝนของชาวมลายมสลมในเขตจงหวดชายแดนภาคใตทถกนำเสนอตอสาธารณะมาอยางตอเนอง

โดยบางกลมหรอองคกรในภาคประชาสงคมนบตงแตปลายทศวรรษ 2540 เปนตนมา ภาพเหลาน

เนนวถชวตทเรยบงาย งดงาม และพอเพยงของผคนในชมชนทมการเกาะเกยวกนแนนแฟนมาแตอดต

เนนภมปญญา การพงพง เคารพรกษาธรรมชาต เนนความสามารถพงตนเองไดดานเศรษฐกจ ตลอดจน

การชวยเหลอแบงปนกนในหมเครอญาตและชมชนซงลวนวางอยบนฐานของหลกคำสอนทางศาสนา

นอกเหนอจากระบบเกษตรดงเดมของครอบครวและกลมเครอญาตทสอดคลองกบการรกษา

ความสมดลของระบบนเวศ ระบบการจดการทรพยากรสวนรวมหรอพนทและสมบตสาธารณะโดย

ชมชนทเรยกกนในหมคนทำงานในภาคประชาสงคมวา “เฮาะออแฆรฆามา” ยงเปนองคประกอบสำคญ

ของภาพวถชวตชวนฝนน ทงน การจดการ “เฮาะออแฆรฆามา” ยงถกอธบายวาเกยวของกบโลกของ

ความศกดสทธ จตวญญาณ และเปนจารต เปนกฎเกณฑทางสงคมของชมชนทสรางขนมาตงแตสมย

โบราณ เพอจดสรรพนททำมาหากน จดแบงประเภทการใชเครองมอใหสอดคลองและไมเบยดเบยนกน

บนฐานของการเคารพสทธและการแบงปน ทสำคญ มการชวาความงดงามเชนนดำรงอยไดกเพราะ

“จตสำนก” พเศษทไมเหมอนคนทวไป โดยเฉพาะไมเหมอนคนในเมอง เนองจากชาวบานมลายมสลม

ไมเนนความรำรวยทเปนตวเงน (ดตวอยางการนำเสนอภาพ “เฮาะออแฆรฆามา” และจตสำนกแบบ

พเศษของชาวมลายมสลมไดในโครงการเอเชยตะวนออกเฉยงใตศกษาคณะศลปศาสตรมหาวทยาลย

ธรรมศาสตร และคณะ 2548) ขณะเดยวกน ชาวบานหลายรายทมความรความเชยวชาญเกยวกบ

ธรรมชาต ทรพยากร และการทำมาหากน กถกยกยองจากกลมและองคกรในภาคสงคม รวมทงในสอ

ตางๆใหเปน“ปราชญชาวบาน”เชนปราชญแหงลมนำสายบรปราชญชาวบานแหงเทอกเขาบโดฯลฯ

ทำหนาทถายทอดความร เรองราววถชวตของชาวชนบทมลายมสลมตอสาธารณะ (ดตวอยางการ

ยกยองชาวมลายมสลมใหเปน“ปราชญชาวบาน”ไดในธนกและปยศกด2548;ภาสกร2551;และ

อบดชชะกรบนชาฟอย2553เปนตน)


ภาพวถชวตชวนฝนของชาวมลายมสลมเพงมาปรากฏเดนชดเมอ10กวาปมาน เมอครงชาวบาน

รวมกบนกวชาการทองถนและนกพฒนาเอกชนคดคานโครงการสรางเขอนกนแมนำสายบรเมอราวป

พ.ศ. 2535 นน ภาพชวตชวนฝนยงไมไดถกเนนยำมากนก ในครงนน เหตผลหลกทใชในการคดคาน

โครงการกอสรางเขอนคอเรองผลกระทบจากการอพยพโยกยายผคนและทสำคญกคอเหตผลเรองความ

ออนไหวในทางศาสนา เนองจากหากมการกอสรางเขอน พนทของโครงการบางสวนอาจทบกโบรหรอ

สสานฝงศพในศาสนาอสลาม ตอมาคณะรฐมนตรไดมมตเมอวนท 29 เมษายน 2540 ใหระงบ

โครงการไวกอน(ดรายละเอยดเพมเตมเกยวกบการคดคานโครงการกอสรางเขอนกนแมนำสายบรไดใน

คณะทำงานยตธรรมเพอสนตภาพ2552)

ภาพชวนฝนของชวตและชมชนชาวมลายมสลมทเอออาทรและพงพาธรรมชาตและมชวตทพง

ตนเองได เรมปรากฏชดเจนขนพรอมๆ กบการเขามาขององคกรพฒนาเอกชนสายทรพยากรธรรมชาต

และสายเกษตรกรรมยงยน ซงไดเชอมตอกบนกวชาการทองถนและกลมชาวบานทคดคานเขอนสายบร

มาตงแตแรก โดยไดขยายประเดนการทำงานไปสเรองทดนทำกนซงถกรฐประกาศทบใหเปนเขตปาอนรกษ

รวมทงการสงเสรม คนหา และพฒนาระบบเกษตรกรรมยงยน โดยนอกจากการฟนฟระบบนเวศ การ

ลดการพงพาภายนอก และการเสรมสรางความเขมแขงขององคกรชมชนแลว องคกรพฒนาเอกชนเหลาน

ยงคาดหวงวาระบบเกษตรกรรมยงยนจะชวยแกปญหาความเดอดรอนของชาวบานจากการถกประกาศเขต

ปาทบทดนทำกน และจะชวยเพมความชอบธรรมในการคดคานโครงการกอสรางเขอนกนแมนำสายบร

หากโครงการนจะถกรอฟนขนมาอกครง

ทงน ภาพวถชวตและชมชนมลายมสลมชวนฝนไดถกผลตซำมาอยางตอเนอง และไดแพร

หลายเขมขนมากขนตามการเตบโตของขบวนการประชาสงคมทหนมาใหความสำคญกบจงหวดชายแดน

ภาคใตอยางมาก ภายหลงจากทความรนแรงระลอกใหมปะทขนตงแตป พ.ศ. 2547 เปนตนมา โดย

ขบวนการประชาสงคมไดเขามากลนกลายการทำงานขององคกรพฒนาเอกชนและนกวชาการทองถนทม

มาแตเดม ทงน ประชาสงคมไทยกอกำเนดขนจากชนชนนำในเมองทมการศกษา เปนนกวชาชพ และ

เปนผทไดชอวามคณธรรมสงกวาคนกลมอนนบตงแตกลางทศวรรษ2540เปนตนมาประชาสงคมไทยม

บทบาทสำคญในการผลกดนนโยบายหลายเรอง รวมทงผลกดนใหรฐสนบสนนการจดตงหนวยงานอสระ

ระดบชาตตางๆ เพอเปนหนวยปฏบตการของแนวคดและอดมคตประชาสงคม ทสำคญ ประชาสงคมม

บทบาทในการจดการงบประมาณรฐจำนวนมหาศาล เงอนไขเชนนเอออยางยงตอการทภาพชวนฝนของ

ชวตและชมชนของชาวมลายมสลมจะปรากฏผานสอตางๆ ผานงานวจยทองถน ผานงานเวทสมมนา

อภปรายในทกระดบทประชาสงคมสนบสนนเงนทน

118 ชลตา บณฑวงศ

แมเขตชายแดนภาคใตจะมลกษณะเฉพาะทงในทางกายภาพระบบนเวศทรพยากรธรรมชาต

และในทางวฒนธรรม ทสำคญคอมเงอนไขทางสงคมการเมองเฉพาะทแตกตางไปจากภมภาคอนๆ ของ

ประเทศ แตการสรางภาพชวนฝนวาดวยคนชนบทในพนทแหงนโดยกลมและองคกรในภาคประชาสงคม

กเกดขนในเงอนไขและบรบทเดยวกนกบทเกดขนในภมภาคอนๆ อยางเปนสวนหนงของกระแสการ

ขยายตวของกลมองคกรพฒนาเอกชนและองคกรภาค กลาวคอ หลงจากทกลมและองคกรเหลาน

ตระหนกวาความเสอมโทรมของทรพยากรธรรมชาตเปนสาเหตหลกของความยากจนของคนในชนบท

และตระหนกวาปญหานเกยวของอยางยงกบสถานการณการชวงชงทรพยากรธรรมชาตระหวางเมองกบ

ชนบทและระหวางรฐและนายทนกบชาวบาน ซงภาคเมอง รฐ และทน มพลงอำนาจมากกวา และมก

ประสบความสำเรจในสงครามชวงชงทรพยากรน การสรางภาพชวนฝนภายใตกระแสแนวคดชมชนนยม

และวฒนธรรมชมชนจงเปนยทธวธสำคญในการตอสกบการพฒนากระแสหลกโดยรฐ ทเนนการจำเรญ

เตบโตทางเศรษฐกจ การสงออก และการสรางรายไดเขาประเทศ รวมทงการขยายตวของระบบตลาด

ทนนยม และโลกาภวตน แมวาภาพชวนฝนในปจจบนอาจจะไมไดนำเสนอภาพชมชนชนบททหยดนง

ตดขาดจากโลกภายนอก และมความเปนเนอเดยวกนอยางสดขว ดงในแนวคด “คำตอบอยทหมบาน”

อยางในยคแรกๆ แตอทธพลของแนวคดนยงปรากฏผานกระบวนการสรางวาทกรรมและภาพแทนตางๆ

เชน “ภมปญญาทองถน” “ความรพนบาน” และ “ปราชญชาวบาน” ทยงคงมบทบาทสำคญในการ

กำหนดทาท แนวทางการทำงาน และขอเสนอทางนโยบายของขบวนการประชาสงคมไทยในปจจบน

(อจฉรา2553:13-14และผสนใจประเดนการเมองของวฒนธรรมชมชนโปรดดยกต2548)

ในสวนของเขตจงหวดชายแดนภาคใต การเตบโตของทนในรปของธรกจอตสาหกรรมการ

ประมง กองเรอประมงอวนลากอวนรน อตสาหกรรมการเพาะเลยงชายฝง การสมปทานปาชายเลน

การสงเสรมระบบกรรมสทธสวนบคคลการเกษตรอตสาหกรรมตลอดจนโครงการสนบสนนการพฒนา

เศรษฐกจขนาดใหญโดยรฐ อาท โครงการอาหารฮาลาลและเขตเศรษฐกจพเศษ รวมทงโครงการรฐท

เกยวของกบการจดการทรพยากรทมงการเพมมลคาทางเศรษฐกจ เชน โครงการซฟดแบงค โครงการ

ทะเลหนาบาน ทลวนถกมองจากภาคประชาสงคมวาเปนปจจยสำคญ (นอกเหนอไปจากจตสำนกทลดลง

ของชาวบาน ดงจะกลาวถงโดยละเอยดตอไป) ในการทำลายฐานทรพยากรธรรมชาต ระบบกรรมสทธ

สวนรวม ระบบเกษตรแบบพงตนเอง รวมทงวฒนธรรมประเพณทดงาม ในกรณของระบบนเวศพรนำจด

4DอนไดแกDam-เขอนDike-คนดนถนนDredge-ขดลอกและDevelopment-การพฒนาสงผลกระทบ

ตอระบบนเวศพร ทำลายแหลงอาหารตามธรรมชาตและแหลงรายไดจากพร รวมทงทำลายเรองราว

ตำนานและวฒนธรรมของคนในทองถนทสมพนธกบพร

อยางไรกด หนวยงานและองคกรในภาคประชาสงคมมองวาวกฤตเหลานมทางแกไข หากเปด

โอกาสใหคนทองถนมสวนรวมในการพฒนาโดยเฉพาะอยางยงคอหากสามารถรอฟนวถชวตแบบดงเดม


การทำมาหากนการใชทรพยากรธรรมชาตแบบพงพาธรรมชาตจตสำนกทไมเหนแกรายไดทเปนตวเงน

รวมทงระบบความสมพนธในชมชนทวางอยบนฐานของศาสนาและประเพณดงในอดต เชน สภาซรอ

เปนตน นอกจากน ภาคประชาสงคมดงกลาวยงมองวาการสงเสรมการพฒนาและการจดการทรพยากร

โดยชมชน อนจะลดความขดแยงดานทรพยากร ลดผลกระทบดานสงแวดลอมจากโครงการพฒนาของ

รฐ ฟนฟความสมดลของระบบนเวศและความสามารถในการพงตนเองของคนทองถน จะเปนหนทาง

สำคญในการแกไขปญหาความขดแยงและความรนแรงในเขตจงหวดชายแดนภาคใต (ละมาย 2548,

เอกสารสรปการเสวนาโครงการตลาดวชามหาวทยาลยชาวบาน)

ความเปนจรงทไมชวนฝน

“ตอไปนชาวบานสามจงหวดภาคใตคงตองเปลยนระบบทางเดนอาหารของพวกเขา

ใหยอยซปนำยางได...ถาขาวสารราคาขนเปนกโลกรมละพนบาท ชาวบานทนกคงจะ

รสกตวกนบาง จะคอยดวาจะเอาอะไรกนกน”

นกวชาการทองถนอาวโสทานหนง ผซงปจจบนกลายเปนกลไกหนงในการขบเคลอนเครอขาย

ภาคประชาสงคมในพนทสามจงหวดชายแดนภาคใตในประเดนวาดวยการจดการทรพยากรธรรมชาต

และสงแวดลอม กลาวขอความขางตนนกบฉนเมอไมนานมาน ดวยความรสกนอยใจระคนผดหวงตอ

สถานการณทชาวบานในพนทตนตวอยางคกคกยงตอราคายางทเพมสงขนอยางทไมเคยเปนมากอนใน

รอบหลายป หลายเดอนมาน การกรดยางถกใหความสำคญเปนอนดบหนงเมอเทยบกบกจกรรมการ

เกษตรอนๆโดยเฉพาะการทำนาปยและสารบำรงขนานตางๆถกระดมใสเพอเรงนำยางพนทนาหลาย

แหงถกปรบเปลยนเปนสวนยางพารา ตนยางพาราปลกใหมทลำตนมขนาดใหญกวาลำแขนฉนเพยงเลก

นอยมใหเหนทวไปขณะทราคาตนกลายางตดตากเพมสงขนอยางลบลว

อกไมกวนถดมาขณะทอดตนกพฒนาเอกชนรนพผซงในปจจบนมสวนรวมในงานวจยทองถน

ทสนบสนนโดยเครอขายประชาสงคม ไดมาเยยมเยยนฉนในสนาม บทสนทนาใตถนบานทฉนพก

ระหวางเพอนรนพคนนกบชาวบานคนทเธอคนเคยดวย ทแมจะเปนการสนทนาแบบทเลนทจรง แตก

แฝงไปดวยความตงเครยดทฉนสมผสได จนทำใหฉนไดแตนงเงยบตลอดการสนทนานน คสนทนาของ

รนพเปดชองดวยการเลาถงการไปเฝาญาตทปวยทโรงพยาบาลเมอคน และพดวาเดยวนคนปวยกนมาก

เพราะอาหารมแตสารพษ รนพของฉนจงสบโอกาสบนและตำหนคสนทนา อนหมายรวมไปถงชาวบาน

คนอนๆ ทนทวาไมใสใจทจะปลกพชอนทรยกนเลย เธอยกตวอยางการปลกแตงโม (ซงเปนพชเงนสดท

สำคญอกชนดหนงของทน นอกเหนอจากยางพารา) วาชาวบานกมองเหนกนแตเงนกอนงามๆ จงมทง

ฟราดานรองกนหลม ยาฉดพนแบบตางๆ จนตองใสหนากากขณะฉดพน ขณะทคสนทนาพยายามอธบาย

1�0 ชลตา บณฑวงศ

วาถาไมใชยาแตงโมกจะไมโต เมอจนมมดวยคำถามทเลนทจรงจากรนพของฉนวา “ปลกพชใชสารเคม

อนตรายอยางนใหคนอนกน ไมกลว ‘ดอซอ’ (บาป) หรอ” คสนทนากตอบคำถามดวยรอยยมเจอนๆ

กอนทจะเดนเลยงไปยงรถมอเตอรไซคแลวขออกไป

เรองราวทงสองขางตนชวาภาพวถชวต การทำมาหากน และการจดการทรพยากรธรรมชาต

อนชวนฝนของชาวมลายมสลมทถกนำเสนออยางแพรหลายในแวดวงประชาสงคมและใน “สอเพอ

ชมชน” อยางรายการ “ทงแสงตะวน” “พนแสงรง” ทางสถานโทรทศนไทยพบเอส แทบไมไดสะทอน

สถานการณทกำลงเกดขนจรงในชวตของผคนทนน ซงไมไดมวถชวตชวนฝน ชาวบานทชอบปลกแตพช

เชงเดยว ใชสารเคมการเกษตรมาก ขาดการจดการทรพยากรสวนรวม พงตนเองไมได เหนแกเงน

ชอบบรโภคฟมเฟอยดจะสรางความหงดหงดและทอใจใหกบคนทำงานในภาคประชาสงคมอยไมนอย

ดเผนๆ กำปงไอยฮแตคลายจะเปนชมชนชวนฝนอยางทภาคประชาสงคมมกนำเสนอ

เนองจากผคนทนดเหมอนวาจะยงมชวตพงพงสภาพธรรมชาตอยางสอดคลอง ลกษณะทางนเวศและ

ความสมบรณทยงหลงเหลอทำใหชาวกำปงไอยฮแตสวนใหญยงคงมอาชพหลกอยในภาคเกษตรขณะท

กจกรรมทางการเกษตรกหลากหลายหมนเวยนสลบสบเปลยนไปตลอดป นอกเหนอไปจากการทำสวน

ยางพาราซงเปนแหลงรายไดหลก ทสำคญ กจกรรมการผลตเหลานหมนเวยนในบรเวณทมลกษณะทาง

กายภาพตางกนภายในระบบนเวศพรนำจดเดยวกนอนไดแกทเนนเขาทราบทลมทงหญาปาละเมาะ

นำทวมถง และหนองนำ กจกรรมการผลตตางๆ เหลานมจงหวะเวลาทสอดคลองกบฤดกาลสภาพดนฟา

อากาศ โดยเฉพาะอยางยงกบสภาพนำหลากหรอนำทวมซงเกดขนเปนประจำทกปในชวงระหวางเดอน

ตลาคม-ธนวาคม(ดรายละเอยดในตาราง1)

เดอน มกราคม

กจกรรมการผลต ประมง(สำหรบทกคนไมเฉพาะแตททำเปนอาชพเนองจากสตวนำมมากเปนพเศษในชวงนำทวม) กรดยาง(นงเรอไปสวนยาง) เลยงววควายแพะแกะ เตรยมจดหาปยขไกสำหรบปลกแตงโม

แหลงประกอบกจกรรม บรเวณทนำทวมถง ภเขาเลกๆเนนเขา อพยพสตวเลยงไปบนทสงทนำทวมไมถง

สภาพธรรมชาต นำทวมยงคงทวมทราบทราบลมทงหญาและปาละเมาะ

ตาราง 1แสดงกจกรรมการผลตแหลงประกอบกจกรรมและสภาพธรรมชาต

ของกำปงไอยฮแตและระบบนเวศพรนำจดในรอบป(แสดงเฉพาะชวงครงปแรก)

1�1ออแฆรกำปง (ชาวบาน) ไมชวนฝน

เดอน กมภาพนธ มนาคม เมษายน

กจกรรมการผลต เกยวขาวเบา ไถทและเรมปลกแตงโมในบรเวณนำลด ประมงสำหรบทกคน(สตวนำยงคงมมากในเดอนน) กรดยาง เลยงววควายแพะแกะ บำรงรกษาตนออนแตงโม เกบเหด ประมงสำหรบคนททำเปนอาชพหลก(สตวนำมเฉพาะในหนองนำทมนำขงตลอดป) เลยงววควายแพะแกะ กรดยาง เกยวขาวนาขาวหนก ดแลบำรงรกษาแปลงแตงโม เลยงววควายแพะแกะ กรดยาง ประมงสำหรบคนททำเปนอาชพหลก(สตวนำมเฉพาะในหนองนำทมนำขงตลอดป)

แหลงประกอบกจกรรม ทนาบรเวณทราบตดหมบานทนำทวมไมถง ทราบลมตำบรเวณทงทนำเพงลด บรเวณทยงคงมนำทวมขง ภเขาเลกๆเนนเขา ทราบและทงหญาหลงนำลด แปลงปลกแตงโมกลางทงทราบ ปาละเมาะ(ปาเสมด) หนองนำ ทราบและทงหญา ภเขาเลกๆเนนเขา ทนาทอยถดจากททง แปลงปลกแตงโมกลางทงทราบ ทราบและทงหญา ภเขาเลกๆเนนเขา หนองนำ

สภาพธรรมชาต นำเรมทยอยลด นำลดจนเกอบหมดโดยไหลลงไปทหนองนำทมนำขงตลอดป นำลด

1�� ชลตา บณฑวงศ

เดอน พฤษภาคม มถนายน

กจกรรมการผลต ไถททำรวสำหรบทำนาขาวเบาทเรยกวานาพรและหวานกลา เกบผลผลตแตงโม ประมงสำหรบคนททำเปนอาชพหลก(สตวนำมเฉพาะในหนองนำทมนำขงตลอดป) เลยงววควายแพะแกะ กรดยาง ดำนาพร บางรายเรมปลกผกสวนครวในแปลงแตงโม กรดยางและใสปยสวนยางพารา ประมงสำหรบคนททำเปนอาชพหลก(สตวนำมเฉพาะในหนองนำทมนำขงตลอดป) เลยงววควายแพะแกะ

แหลงประกอบกจกรรม ทราบลมตำ หนองนำ ทราบและทงหญา ภเขาเลกๆเนนเขา แปลงปลกแตงโมกลางทงทราบ ภเขาเลกๆเนนเขา หนองนำ ทราบและทงหญา

สภาพธรรมชาต นำเรมแหงแตยงคงมนำจากคลองไหลลงมาในบรเวณททำนาพร นำเรมแหงแตยงคงมนำจากคลองไหลลงมาในบรเวณททำนาพร

กจกรรมการผลตทหลากหลาย นอกจากจะเปนแหลงทมาของรายได ยงเปนแหลงทมาของ

อาหารบรโภคในครวเรอน ชาวกำปงไอยฮแตสวนใหญยงคงทำนา ทง ปาดบอกะ (นาขาวหนก) และ

ปาดอแง (นาขาวเบา) และมขาวพอกนตลอดทงป คนทไมมทนากสามารถขอเชาจากคนทม แลวแบง

ผลผลตกน สวนคนทไมทำนาเองกอาจไดขาวแบงจากการไปชวยญาตหรอเพอนบานดำนาหรอเกยวขาว

สวนการหาปลา หากไมอยากทำเปนอาชพกสามารถหากนเปนอาหารไดตลอดปจากหนองนำหรอตาม

บรเวณทนำทวมถง การทำปลาแหงปลาสม และบดดาฆะ (บดบานนอกทำจากปลานำจดตางจาก

บดสายบรทมชอเสยงซงทำจากปลาทะเล)เพอเปนอาหารในบานมใหเหนทวไปเชนเดยวกบผกสวนครว

หรอผกพนบานทปลกแซมในสวนยางพารา สวนไมผล และในสวนหลงบาน กเปนแหลงอาหารทสำคญ

ผลผลตเหลานยงนำมาสการแลกเปลยนซอขายกนของผคนในชมชนและพนทใกลเคยงทงในรปของการ

1��ออแฆรกำปง (ชาวบาน) ไมชวนฝน

ตระเวนขายตามบาน การขายตามตลาดนดใกลๆ บาน อนดจะสอดคลองกบภาพการพงตนเองผาน

ระบบเศรษฐกจชมชนเปนอยางดภาพชวตทพงพงและสอดคลองกบสภาพธรรมชาตเชนนทำใหเมอราว

10-15 ปทผานมา กำปงไอยฮแตเปนพนทหนงทนกวชาการทองถนมกพานกศกษาลงมาเกบขอมล ทำ

รายงาน และเรยนรวาชาวบานไอยฮแตมชวตทสมพนธและพงพาธรรมชาตและระบบนเวศอยางไร รวมทง

เปนพนททองคกรพฒนาเอกชนมองเหนความหวงและความเปนไปไดในการสนบสนนการเกษตรทเปน

อยใหกาวไปสระบบเกษตรกรรมยงยนทสอดคลองกบสภาพ “ภมนเวศ” โดยไดเขามาทำงานอบรม

แนวคดและเทคนควธเกษตรกรรมยงยน รวมทงสนบสนนปจจยการผลต เชน พนธพช ระบบนำ

อปกรณการทำปยชวภาพเปนตน

อยางไรกดหากมองลกลงไปในรายละเอยดของกจกรรมการผลตทางการเกษตรแตละประเภท

พบวาการทำเกษตรและการใชทรพยากรของชาวกำปงไอยฮแตไมไดเปนไปอยางโรแมนตกดงภาพชวต

ชาวชนบทในสามจงหวดภาคใตทมกถกนำเสนอผานสอภาคประชาสงคม การพงพงธรรมชาตหลาก

หลายรปแบบไมไดหมายถงความเอออาทรตอระบบนเวศและสภาพแวดลอม ไมไดหมายถงการพง

ตนเองและการเปนอสระจากตลาดและระบบทนนยม ไมไดหมายถงการมระบบการจดการทรพยากร

สวนรวมทสรางความเปนธรรมใหกบทกคนในชมชนไดอยางเสมอภาค และไมไดหมายถงการมชวต

เรยบงายไมมงหวงเงนทองไมตดกบวตถและหางไกลบรโภคนยมแตอยางใด

หากพจารณาตามแนวคดวาดวยการเปลยนผานเชงนเวศ (The Ecological Transition) ของ

JohnW.Bennett (1976)ซงใหความสำคญกบประวตศาสตรเชงนเวศและศกยภาพแหงตน (Agency)

ของมนษยจะพบวาการทำเกษตรและการใชทรพยากรธรรมชาตของชาวกำปงไอยฮแตมแนวโนมทจะนำ

ไปสการทำลายความสมดลของธรรมชาตและระบบนเวศ หรอกลายเปนสงคมแหงความไมสมดล อน

หมายถงการเตบโตอยางไมมการควบคมจำนวนประชากร และการใชทรพยากรธรรมชาตจนกอใหเกด

ความเสอมโทรมของระบบนเวศและสงแวดลอม ทกำปงไอยฮแต การใชปยเคมและสารเคมกำจดแมลง

ศตรพชมอยางแพรหลายในการเพาะปลกแทบทกชนดมทงในแปลงยาง โดยเฉพาะอยางยงแปลงทปลก

ใหมทยงไมไดเรมกรดเปดหนายาง แมกระทงในนาขาวทแมจะปลกเพอบรโภคในครวเรอนเปนหลก แต

หากเปนชวงฤดใสปย กถงกบทำใหบางครงปยทวางขายทยานชมชนของตำบลถงกบขาดตลาด หลาย

รายตองไปซอหาปยทตวจงหวดยะลาแทน ขณะทการปลกพชเงนสดอายสนอยางแตงโมของหลายคนก

ยงใชสารเคมอนตรายรายแรงททางการประกาศหามใชไปแลวอยางฟราดาน แมจะมบางรายเรมซอปย

ชวภาพหรอนำหมกชวภาพมาใช แตกเปนเพราะเหนวามราคาถกกวาและกงวลถงผลเสยตอแปลงปลกของ

ตนในระยะยาวมากกวาจะตองการรกษาสภาพแวดลอมและระบบนเวศโดยรวม เชนเดยวกบการพกดน

จากการปลกแตงโมในบางปทเกดจากความตองการแกปญหาดนเสอมเฉพาะจดของตนเทานน ขณะท

การเกบหาอาหารและผลผลตจากธรรมชาตกดคลายจะเปนการขดรดธรรมชาตเสยมากกวา ซงอาจสงผล


ใหทรพยากรเสอมโทรมในอนาคต ไมวาจะเปนการจบปลาในฤดวางไข ทดเหมอนวาจะไมใชปญหาสำคญ

ทจะตองหยบยกมาหารอหรอหาทางแกไขปญหา เชนเดยวกบการเกบเหดทควรจะสะทอนถงภาพท

งดงามของการพงพงธรรมชาตแตกกลบไมเปนเชนนนดงทฉนไดเขยนบนทกภาคสนามไววา

“เชามดวนน ฉนซอนทายมอเตอรไซคของฆอลเยาะไปทางคอกววรวม

พวกเรารวมทางกบอกหลายคน สวนใหญเปนผหญงในชดทำงาน (ในไรในนา)

บางคนสวมรองเทาบธ บางคนมตะกราเปลาใบใหญมาดวย พวกเขาตางกมงหนาไป

เกบเหดเชนเดยวกบพวกเรา รถเราวงเลยทางเขาแปลงแตงโมของกะนะมาไดสกพก

ฆอลเยาะหยดรถ พวกเราเดนเขาไปในพงปาเสมดขางทางและเรมสอดสายสายตา

หาเหด...ขณะทกำลงเกบหาเหดอยนน แวบหนงฉนจนตนาการวาตวเองกำลงเดน

อยในรายการทงแสงตะวน ตามดเดกนอยออกไปเกบเหด ตามดวถชวตทพงพง

พงพาธรรมชาต อยางไรกตาม สงทเกดขนกบฉนตอนนมนชางไกลกบภาพความ

โรแมนตกงดงามแบบนน...ขณะทฉนงกๆ เงนๆ อยกบการกมๆ เงยๆ ใตพมไม

เสมดเตยๆ พยายามสอดสายสายตามองหาเหด ซงฉนทำไดแยมาก มองหาไมคอย

เจอเพราะเหดมกหลบอยในพงหญาหรออยใตใบไมททบถม บางทฉนกเผลอเหยยบ

เหดจนเละ ฆอลเยาะพยายามสอนฉนวาการหาเหดตองตาไว วองไว เธอแสดงให

ฉนดวาเมอพบเหดจะตองรบเกบทนทดวยความรวดเรวอยางไร ขณะเกบ สายตาก

ตองมองหาเหดไปลวงหนาตรงบรเวณอน เธอบอกวาหากชากจะเกบไดนอยกวา

คนอน ซงกจรงของเธอ เพราะในแตละวนมคนจำนวนมากเหลอเกนทออกมาหา

เหด เมอฆอลเยาะมองเหนกอเหด เธอกจะชจดใหฉนไปเกบ สวนเธอกมงหนาหา

ในจดอนตอไปอยางรวดเรว เมอเธอรสกวาเธอเดนหายหรอหางไปจากฉน เธอกจะ

คอยตะโกนเรยกชอฉน เพราะเกรงวาฉนจะหลงปาละเมาะ...ฉนรสกวาเหดท

พวกเราเกบไดในวนนสวนใหญมขนาดเลก ฉนพดกบฆอลเยาะวาถาปลอยไวอกสก

สองวน เหดคงใหญกวานมาก เธอตอบวาถาไมเกบเสยตอนน คนอนกจะมาเกบ

ไปหมด”

(สวนหนงจากบนทกภาคสนาม วนเสารท 26 มนาคม 2554)

ขณะเดยวกน กจกรรมการผลตทหลากหลายและการพงพงธรรมชาตกไมไดหมายถงความ

เปนอสระจากตลาดหรอระบบทนนยมหรอการพงตนเองไดในทางเศรษฐกจ ตรงกนขาม กจกรรมการ

ผลตแตละชนดลวนแลวแตใชทนสงในเกอบทกขนตอน ทงในสวนของเมลดพนธ คาปย ยา ฮอรโมน

ตางๆเครองจกรกลเชนรถไถเดนตามเครองนวดขาวคาจางโรงสคาแรงไมเวนแมแตการทำนาเพอ


การบรโภคในครวเรอน แบ (คำเรยกผชายทมอายมากกวา) คนหนงถามฉนแบบทเลนทจรงขณะทฉน

นงในวงทำอาหารในงานฉลองเมาลดทบานหลงหนงวาฉนอยากจะไปรบจางแก งอก (เกบเกยวขาวพนธ

ขาวหนกดวย “แกระ” ซงเปนเครองมอตดรวงขาวในภาคใต) บางไหม หลงจากทแกทราบจากผหญง

คนอนๆ ในครววาในฤดเกบเกยวทจะมาถงในเดอนหนาน ฉนตงใจจะหดเกบขาว และตดตอขอตามใคร

หลายคนเพอไปเกบขาวดวยกนแบบอกวามคนหลายคนทรบจางกบแกราคาคาจางมดละ13บาทฉน

ถามแกวาแลวทำไมจงไมทำเอง จะไดไมตองเสยเงนจาง แกตอบวาไมชอบ แกจางคนอนทำมาตลอด

แกบอกวางานเกบขาวนนนาเบอเอาเสยมากๆนอกจากน การทำนาขาวเบา (ทมใชนาพร) ในปนกเกบ

เกยวเสรจเรวเปนพเศษในชวงเวลาเพยง 2-3 วนเทานน เพราะเปนปแรกทชาวบานรวมตวกนจางรถ

เกยวและนวด โดยจายคาจางเปนรายกระสอบ กระสอบละ 80 บาท ทงนเพอประหยดเวลา และไม

ตองยงยากในการจดหาเครองนวดสำหรบรายทไมมเปนของตนเอง

สวนการเลยงววและควายแบบปลอยใหไปหากนเองตามทงหญาปาละเมาะรมถนนหรอตาม

ผนนาทเกบเกยวเสรจแลว กใชวาจะเปนกจกรรมการผลตทอาศยเพยงธรรมชาตและไมตองลงทนอะไร

เยนวนหนงทกะฮาลเมาะพาฉนนงซอนทายมอเตอรไซคคนเกาวงแบบวบากกลางฝนพรำออกไปกลางทง

หญาทเตมไปดวยเนนดนและหลมบอ เพอตอนวว 5-6 ตวของเธอกลบเขาคอกนน ฉนกไดตระหนกวา

ในการเลยงววและควายแบบธรรมชาตนนอยางนอยทสดผเลยงตองมรถมอเตอรไซคเกาๆหนงคนเพอ

การนโดยเฉพาะและตองเตมนำมนเบนซนวนละอยางนอย1ลตรสำหรบไลตอนพวกมนกลบเขาคอก

ทกเยน ขณะทแบโกะ ผเชยวชาญการเลยงควายฝงทกำปงไอยฮแต กบอกกบฉนวาควายทแกเลยงอย

แกซอยกฝงจากชาวบานรายหนง จำนวน 14 ตว ในราคา 150,000 บาท ขณะทการพงพงธรรมชาต

โดยการหาปลา ซงถกมองวาเปนกจกรรมทชวยลดรายจายดานอาหาร กตองลงทนไมนอยเชนกน โดย

เฉพาะหากตองการมรายไดประจำจากการทำประมงในพร กตองลงทนคาเรอ เครองยนตเรอ และ

อปกรณประมงอยางแห อวน เบดราว ทบางชนดราคาเหยยบหมนบาท ทงนยงไมตองพดถงพช

เศรษฐกจ พชเงนสด ทตองมการลงทนอยางเตมทเพอใหไดผลผลตสงสด การปลกแตงโมทมการ

จดสรรทดนใหปลกครวเรอนละ 3 ไร ตองใชเงนลงทนสงถงเกอบ 20,000 บาทตอแปลง สำหรบเปน

คาจางรถแบคโฮมาไถปรบทดนหลงนำลด คาปยขไก คาเมลดพนธแตงโม คายา คาฮอรโมน คานำ

บาดาลและคานำมนรถไถเลกขณะทการปลกพชลมลกตางๆเชนแตงกวาฟกทองมะเขอถวฝกยาว

มนเทศ ฯลฯ กมคาใชจายเหลานเชนกน สวนสวนยางพารามรายจายประจำทกปอยแลว สำหรบคาปย

และคาถางหญา

นอกจากน ชวตทางเศรษฐกจของชาวกำปงไอยฮแตเปนสวนหนงของระบบทนนยมหรอระบบ

เศรษฐกจในระดบกวางอยางแนบแนน แมผลผลตบางอยาง เชน ปลานำจดสดจากพร รวมทงปลาแหง

หรอปลาสมหรอเหดจะถกแลกเปลยนคาขายกนเฉพาะในทองถนตามตลาดนดเพงขายของตามรมทาง


หรอถกนำใสรถโชเล (มอเตอรไซคพวงขาง) ไปเรขายทตำบลหรออำเภอใกลเคยง แตผลผลตทางการ

เกษตรสวนใหญกถกกระจายไปทวประเทศแตงโมทนกมพอคามารบซอถงทและถกสงขายตามภมภาค

ตางๆ ขณะทเศรษฐกจยางพาราของทน นอกจากจะเกยวของกบคนหลายกลมในพนท ตงแตเจาของ

สวนคนรบจางกรดยางเถาแกรายยอยรบซอขยางในหมบานลกจางขนขยางลกจางขบรถสงของฯลฯ

เศรษฐกจยางพาราของกำปงไอยฮแตกเปนเชนเดยวกบในพนทอนๆทเชอมโยงกบบรษทหรอโรงงานยาง

พาราใหญทอำเภอนาทวหรอทอำเภอหาดใหญ จงหวดสงขลา ซงรบซอผลผลตตอจากเถาแกรายยอยใน

พนทและแนนอนผลผลตยางพาราจากกำปงไอยฮแตสมพนธกบตลาดโลกอยางแนบแนน

สวนกรณทรพยากรสวนรวมหรอสมบตสาธารณะ ดเหมอนวาทกำปงไอยฮแตไมไดมการพฒนา

ระบบการจดการทรพยากรธรรมชาตสวนรวมแบบทมชมชนเปนฐาน (Community-Based Resource

Management-CBRM) โดยเฉพาะในรปของสถาบนทจะสามารถรบมอกบความเปลยนแปลงตางๆ ได

ไมวาจะเปนการเปลยนแปลงของระบบนเวศ การเปลยนแปลงของรปแบบการผลตและการใชประโยชน

จากทรพยากร หรอการเขามาของโครงการและหนวยงานจากภายนอกทสงผลตอทรพยากรสวนรวม

การจดการทรพยากรสวนรวมทเปนอยในปจจบนเปนไปอยางตามมตามเกด มเพยงการจดการระหวาง

เครอญาตหรอเพอนฝงในกลมเลก 3-4 คนกระจดกระจายกนไป เชน การจดสรรทสำหรบ เทปกะ

(วางกบดกปลา) ไมใหทบทกนนอกจากน แมในชวง 6-7ปทผานมาทงสาธารณะทกำปงไอยฮแตได

ถกจดการโดยการรเรมของผนำทางการ ผานการสนบสนนจากหนวยงานรฐอยางสำนกงานเกษตรอำเภอ

รวมทงจากหนวยทหารพฒนา กองบญชาการทหารสงสด โดยมการจดแบงททงสาธารณะใหชาวบาน

ครวเรอนละ 3 ไรเพอปลกแตงโมและพชลมลกชนดตางๆ ในชวงนำลด ทดคลายวาจะเปนการจดการ

ทรพยากรสวนรวมทเปนระบบ แตกดจะยงอยหางไกลจากอดมคตวาดวยการจดการทรพยากรสวนรวม

แบบทมชมชนเปนฐานอยมาก เพราะการมสวนรวมของชาวบานทวไปยงนอย สวนใหญตกอยในมอของ

ผนำทางการ โดยมหนวยงานรฐหลายหนวยงานเขามากำกบดแล ขณะเดยวกนกมเปาหมายเพอการใช

ทรพยากรธรรมชาตอยางมประสทธภาพทสด มากกวาจะวางอยบนแนวคดเรองการอนรกษธรรมชาต

หรอการรกษาสมดลของระบบนเวศ

กลมและองคกรในภาคประชาสงคมจำนวนมากพยายามชใหเหนวา“เฮาะออแฆรฆามา”หรอ

ทรพยากรสวนรวมหรอพนทสาธารณะ เปนคณลกษณะสำคญของชนบทในเขตสามจงหวดภาคใต ทวา

กำลงสญหายหรอถกสนคลอน เนองจากรฐรบรองเฉพาะระบบกรรมสทธสวนบคคล เชน โฉนดทดน

น.ส. 3 ก. ขณะทระบบนเวศพรนำจดมความหลากหลาย ประกอบไปดวยปาพร หนอง บง ทงหญา

และทลมสำหรบการทำนา ยกเวนพนทนาแลว สวนอนๆ มกมระบบกรรมสทธคลมเครอ เนองจาก

ลกษณะทางกายภาพ กลาวคอ บางเดอนกมสภาพเปนทองนำเพราะภาวะนำหลาก เมอนำลดกกลาย

เปนพนทเพาะปลกตามปกต แม “เฮาะออแฆรฆามา” ซงในทนหมายถงทดนหรอทงหญาสาธารณะ


จำเปนตอการเลยงววควายซงตองใชเนอทสำหรบออกเดนทางหากนเปนบรเวณกวาง แตสงทชาวกำปง-

ไอยฮแตสวนใหญกงวลเกยวกบ “เฮาะออแฆรฆามา” กลบไมใชเรองการขยายตวของกรรมสทธสวน

บคคลมากเทากบการท “เฮาะออแฆรฆามา” ถกปดลอม (enclosure) และมขนาดเลกลง โดยหนวยงาน

รฐหลายหนวยงานทเขามากอตงสำนกงานสงปลกสรางและจดทำโครงการตางๆเนองจากเหนวาพนท

สาธารณะเหลานคอสมบตของรฐทหนวยงานรฐสามารถเขามาดำเนนการใดๆกได ขณะทชาวบานเองก

อางสทธสวนบคคลในการเปนเจาของพนทเหลานในบางจดดวยดงนนสงทชาวกำปงไอยฮแตตองการจง

ไมใชการธำรงไวซง “เฮาะออแฆรฆามา” ตามความหมายของภาคประชาสงคม หากแตเปนการทำ

อยางไรจงจะไมใหความเปน “เฮาะออแฆรฆามา” อนหมายถงพนทสาธารณะซงหนวยงานรฐไดเขามา

ครอบครองใชประโยชนไปแลวมาลมลางกรรมสทธสวนบคคลในการถอครองทดนของพวกเขา

อกแงมมทชวาวถชวตของชาวกำปงไอยฮแตไมไดมชวตชวนฝนอยางทกลมและองคกรภาค

ประชาสงคมจำนวนมากพยายามนำเสนอ กคอการบรโภค ชวตของชาวกำปงไอยฮแตดจะไมแตกตาง

จากชวตของคนในเมองมอเตอรไซคทวจานดาวเทยมเครองซกผาตเยนพดลมเปนสงปกตของทน

รวมทงโทรศพทมอถอทมครวเรอนละหลายเครอง ขณะท Smart Phone กมใหเหนไมนอย รถยนต

หลากหลายรนและยหอทงเกาทงใหมทงปายแดงทงรถกระบะรถเกงรถSUVวงเขาออกหมบาน

แทบไมวางเวน ยงไมนบแหวน พลอย เพชร ทอง นาฬกา เครองประดบ ซงนยมกนทงชายหญง

เสอผาผาคลมผมแฟชนของผหญงมสลมทราคาไมใชนอยเชนผาถงบาตกจากอนโดนเซยราคาสงถง

900-1,300บาทการซอของเงนผอนมใหเหนไมขาดสายทงทดำเนนการผานกลมอยางกลมสตรมสลม

และผานผขายรายยอยแมสนคาทนำมาขายเงนผอนจะมราคาสงกวาปกตกตามสวนสนคาขายตรงจาก

บรษทตางๆโดยเฉพาะอาหารเสรมหลากชนดกสามารถขายใหกบชาวบานทนไดโดยตลอดขณะทการ

จดทวรดวยรถตและรถบสปรบอากาศไปเทยวและซอสนคาตามแหลงตางๆ เชน ดานสไหงโก-ลก ดาน

วงประจนทจงหวดสตล ดานชายแดนอรญประเทศ กเปนกจกรรมทเกดขนเปนระยะๆ วงแชรซงเปน

แหลงระดมทนสำหรบการใชจายหรอการลงทนตางๆ กเปนไปอยางคกคก บางวงมวงเงนการเปยแตละ

ครงสงถงกวาหนงแสนบาท

ขณะเดยวกน การบรโภคและคาใชจายทเกยวของกบพธทางศาสนาและประเพณกมจำนวน

คอนขางสงสำหรบแทบทกครวเรอน สวนใหญเปนรายจายในการจดเตรยมอาหารรองรบคนจำนวนมาก

ไมวาจะเปนงานทเกดขนนานๆ ครง เชน งานกนเหนยวพธแตงงาน งานเขาสนต หรองานทำบญคน

ตาย ทงนหากครอบครวใดมคนตาย กตองจดใหมการสวดขอพรพระเจาใหแกผตายตลอดทง 7 วน

และตองมงานทำบญใหญเมอครบรอบวนตาย7วน40วนและ100วนตามลำดบนอกจากนยงม

งานพธทแตละครอบครวตองทำเปนประจำทกป เชน งานฉลองวนเมาลด หรองานทตองพยายามจดให

ไดบอยครงมากทสดเพอจะใหไดบญมากและเปนสรมงคลแกชวตเชนงานกนเหนยวดอออนอกจากน


ทกำปงไอยฮแตและตำบลใกลเคยงมความนยมในการจดกลมแชรอลกรอาน 2 ซงแตละครงตองใชเงนไม

ตำกวา 4,000-5,000 บาท ไปจนกระทงถงหลายหมนบาท แลวแตกำลงทรพย ขณะทคนมาเขารวม

หรอมาชวยงานสวนใหญกตองมอบเงนหรอสงของใหแกเจาภาพเพอการแสดงนำใจครงละตงแต 100

บาทขนไป กจกรรมทางศาสนาเหลานเกดขนถมาก มแทบทกสปดาห และอาจจะหลายครงตอสปดาห

ในบางชวง

บรบทและเงอนไขของความไมชวนฝน

สภาพความไมชวนฝนของชาวกำปงไอยฮแตทฉนไดบรรยายมาขางตน หากมองจากสายตา

ของภาคประชาสงคม ยอมเกดจากแนวทางการพฒนาของรฐทมงเนนการจำเรญเตบโตทางเศรษฐกจ และ

เกดจากการขยายตวของระบบทนนยม ซงสภาพเชนนเกดขนในทกพนทของประเทศไทย ขณะเดยวกน

ภาคประชาสงคมกมองวาการพงพงระบบตลาดและทน การทำเกษตรและการใชทรพยากรททำลาย

ธรรมชาตและการถกครอบงำโดยลทธบรโภคนยมจะไมรนแรงเทานหากชาวบานมความรและขอมลท

เพยงพอทสำคญคอมจตสำนกไมโลภไมลมหลงในวตถและรจกความพอเพยงหากสามารถแกไขใน

สองสวนนไดกจะสามารถรอฟนวถชวตทงดงามสอดคลองกบธรรมชาตพอเพยงและยงยนไดไมยาก

อยางไรกด จงหวดชายแดนภาคใตเปนพนทความขดแยงทางศาสนาและชาตพนธระหวางคนทองถนกบ

รฐไทยและสถานการณความรนแรงตางๆดำเนนมาอยางแหลมคมเปนเวลานานหลายสบปโดยเฉพาะ

อยางยงในชวงตงแตป พ.ศ. 2547 เปนตนมา ดงนน การทำความเขาใจสภาพความไมชวนฝนในดาน

การเกษตรและการใชทรพยากรของชาวมลายมสลมดวยโครงเรองตามทผลตซำโดยภาคประชาสงคมจง

ดจะไมเพยงพอ เนองจากโครงเรองทวานละเลยประเดนวาดวยปญหาและผลกระทบจากความพยายาม

ของรฐไทยในการครอบครองพนทและความสวามภกดจากคนมลายมสลม ซงไดดำเนนการอยางมนยสำคญ

ผานการสงเสรมการเกษตรและการจดการทรพยากรธรรมชาต โดยเฉพาะพนทพร ซงถอเปนพนท

ปฏบตการทสำคญยงของรฐไทย

2การจดวงแชรอลกรอานเปนการรวมตวกนของผหญงวงละ30คนเพอเวยนไปอานคมภรทบานของ

ลกแชรแตละคนผเขารวมจะแบงกนอานอลกรอานทมจำนวน30ภาค(ฌซอ)คนละ1ภาคและมอบผลบญ

ทเกดจากการอานคมภรไดครบทงเลมแกเจาของบานซงเปนเจาภาพในแตละสปดาห โดยมธรรมเนยมวาเจาภาพ

จะตองจดเตรยมอาหารเลยงสมาชกวงแชรทกครงเปนการตอบแทน


พนทพรในเขตจงหวดชายแดนภาคใตมมากถงหนงในสามของพนทพรทงหมดในประเทศ ท

ผานมา รฐไทย โดยเฉพาะในสวนของสถาบนจารต ใหความสำคญกบพนทพรในเขตนมาก เนองจาก

แทนทจะใชนโยบายกลนกลายแบบบงคบดงเชนในอดต โครงการพฒนาพร รวมทงโครงการพฒนาทาง

เศรษฐกจและสงคมอนๆ เปนเครองมอทดดกวา ซงจะชวยใหรฐไทยไดรบความสวามภกดและความ

จงรกภกดจากชาวมลายมสลมในพนท ทซงความรนแรงและความขดแยงทางศาสนาและชาตพนธเกด

ขนมาอยางยาวนาน ความสนใจตอพนทพรยงเกดขนในชวงทรฐไทยถกทาทายอยางหนกจาก “ภย”

คอมมวนสตดงนนความมนคงของชาตจงเปนเรองสำคญอนดบหนงของนโยบายรฐโครงการพฒนาพร

มขนบนฐานความคดทวาการพฒนาเศรษฐกจจะนำมาสความมนคงแหงชาต และชวยปองกนไมให

ประชาชนใหความรวมมอกบขบวนการคอมมวนสตและขบวนการ “กอความไมสงบ” ในภาคใต ทงน

โครงการพฒนาพรในเขตจงหวดชายแดนภาคใตเกดขนครงแรกในฐานะโครงการในพระราชดำรในชวง

กลางทศวรรษ 2520 ซงในเวลานนสถาบนพระมหากษตรยยงไมมอำนาจเขมแขงนก ตอมาโครงการ

พฒนาพรไดขยายตวกวางขวางขนเรอยๆทงในแงพนทและขอบขายงานตามความเขมแขงทมากขนของ

สถาบนดงกลาว

การพฒนาพนทพรเปนสวนหนงของการประกาศตวเหนอดนแดน (territorialization) โดยรฐ

ในฐานะกระบวนการหนงของการสรางรฐ (state-making) ทดำเนนการผานการเขาจดการและควบคม

ทรพยากรธรรมชาต อนมความจำเปนอยางยงตอพนททมความเปราะบางออนไหว มความขดแยงทาง

ศาสนาและชาตพนธ และผคนมความรสกเปนปฏปกษกบรฐมาเนนนาน (ดเพมเตมในประเดนวาดวย

state control over resources, territorialization และ state-making ไดใน Vandergeest and

Peluso1995;Peluso2000;Neumann2004;และScott1998)นาสนใจวาตลอดชวงเวลาเกอบ

40 ปทผานมา ในความเขาใจของรฐไทย พรในเขตจงหวดชายแดนภาคใตไมใชระบบนเวศ และความ

ซบซอน ความออนไหว และความหลากหลายในทางกายภาพและชวภาพของระบบนเวศพร ไมเคยถก

นำมาพจารณาประกอบการตดสนใจในนโยบายทเกยวของ แมในระยะหลงรฐไทยจะหยบฉวยวาทกรรม

สงแวดลอมนยมมาประกาศพนทปาอนรกษใหกบบางจดของพรดงในกรณพรโตะแดง แตกยงเปนการให

ความสำคญเฉพาะสวนทเปนผนปาบรสทธเหนอองคประกอบอนๆ ของระบบนเวศพร เชน ทงหญา

หนอง บง เปนตน (Chalita 2009) ทผานมา ในสายตาของรฐไทย พรเปนเพยงพนทนำทวมขงไร

ประโยชน เสอมโทรม และไมกอใหเกดผลผลตใดๆ การพฒนาพนทรกรางนใหเกดประโยชนและเกด

ความเปนอยทดขนจงเปนบทบาทหนาทของรฐทจะตองกระทำเหนอดนแดนและผคนของตนทงนการ

พฒนาพนทพรในระยะแรกเนนการระบายนำออกจากพรเพอแกปญหานำทวมและเพมพนทเกษตรกรรม

เปนการปรบเปลยนพรจากพนทชมนำใหเปนพนทแหงมการควบคมปรมาณและการไหลของนำดวยการ

สรางประตกนนำและการทำโครงขายคลองระบายนำ ทามกลางโครงการพฒนาพรโดยรฐไทยเหลาน


นอกเหนอไปจากความซบซอนในเชงระบบนเวศของพรแลว ประสบการณและความรในการใชประโยชน

ดานตางๆจากพรของคนทองถนทมมาตงแตอดตไดถกละเลยไปอยางสนเชง

โครงการพฒนาพรในเขตจงหวดชายแดนภาคใตมความเกยวของอยางมากกบลกษณะเฉพาะของ

รฐไทยทปกครองดวย “ระบอบประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยทรงเปนประมข” ทผานมา สถาบน

พระมหากษตรยมบทบาทสำคญในการเขาครอบครองความจงรกภกดของชาวมลายมสลมในพนท ดงนน

การพฒนาพรของรฐไทยทสวนใหญมความเกยวเนองกบโครงการในพระราชดำรจงไมไดเปนเพยงแคการ

เปลยนสภาพของพรเทานนหากแตยงเปนการเปลยนตวตนของชาวมลายมสลมผอาศยและใชประโยชน

จากพรอยางสำคญ จากทมสถานะเปนกลมชาตพนธทมศาสนาทแตกตางใหกลายมาเปนพสกนกร อน

ถอเปนคณลกษณะสำคญในฐานะทเปนสวนหนงของรฐไทย นาสนใจวาการละเลยนยสำคญในเชงระบบ

นเวศของพนทพรและการละเลยประสบการณและความรในการใชประโยชนจากพรของชาวมลายมสลม

ไดสรางความชอบธรรมใหกบความพยายามในการเปลยนตวตนดงกลาว เพราะเปนการใหภาพคนมลาย

มสลมในฐานะกลมคนทยากจนไรการศกษาชวยเหลอตนเองไมไดขาดศกยภาพในการแกไขปญหาใน

ชวต ไมมแมกระทงความสามารถในการนำทดนพรรกรางเสอมโทรมรอบๆ ตวมาทำใหเกดประโยชน

ภาพลกษณนสอดคลองกบสถานะของพสกนกร ทความผาสกในชวตจะเกดขนไดกดวยการปกปอง

คมครองและชวยเหลอจากรฐไทย โดยเฉพาะในสวนทผานทางสถาบนพระมหากษตรย (Chalita

2009)

อยางไรกด เมอเวลาผานไปกเรมมความชดเจนมากขนวาการเปลยนระบบนเวศพรดวยการ

ระบายนำออกจากพรไดสรางผลกระทบตามมามากมาย ดนพรทเหอดแหงจากการระบายนำออก ไมม

ความเหมาะสมกบการเพาะปลก เนองจากดนมสภาพเปรยว เมอดนพรขาดนำกจะอดตวกนแนนและ

ระดบนำใตดนตำ เปดโอกาสใหแรสารประกอบกำมะถน (pyrite) ใตดนทเกดจากซากใบไมทบถม

ทำปฏกรยากบออกซเจนจนกลายเปนกรดกำมะถนเขมขนชนดหนงทสงผลทำใหดนเปรยว ขณะทนำท

ระบายออกมาจากพร โดยเฉพาะในชวงหนาฝน กจะมความเปนกรดสง จงสงผลกระทบตอพนทเพาะ

ปลกรอบขาง อกทงยงทำใหนำในคลองธรรมชาตเปรยวไปดวย การระบายนำยงทำใหดนพรชนบนทเกด

จากซากใบไมทบถม(peat)แหงสนทในหนาแลงจงเกดไฟไหมไดงายขณะเดยวกนแมจะมงานศกษา

วจยจำนวนมากของหนวยงานทเกยวของซงพยายามจะแกปญหาดนเปรยว เพอใหสามารถทำเกษตรใน

พนทพรทแหงแลงไดแตกดจะประสบผลสำเรจเฉพาะในแปลงทดลองหรอพนทเปาหมายทมงบประมาณ

อดฉดมากพอเทานนนอกจากนยงมปญหาทกรมชลประทานตองการจะปดฝนโครงการกอสรางเขอนกน

แมนำสายบรขนมาอกครงเพอผนนำจดมาปรบสภาพดนเปรยวของโครงการพฒนาพรขนาดใหญแหงหนง


สำหรบระบบนเวศพรนำจดทกำปงไอยฮแตเปนสวนหนงนน แมจะไมไดถกปรบเปลยนสภาพ

อยางสนเชงดวยการระบายนำออกจากพรโดยตรงดงในกรณทกลาวมาขางตน แตระบบนเวศพรนำจดทน

ซงในสายตาของหนวยงานรฐมสภาพเปนเพยงพนทนำทวมขง ปาละเมาะรกราง และทงหญาไรประโยชน

กถกพฒนาภายใตแนวคดและเปาหมายเดยวกนในการปรบสภาพใหเหมาะกบการใชประโยชนใหคมคา

สงสดทผานมาพรนำจดทกำปงไอยฮแตถกเปลยนระบบการไหลเวยนของนำดวยการสรางถนนคนกน

นำ ประตนำ และอางเกบนำ อนเปนการเปลยนสภาพคลองทมการไหลเวยนของนำในรอบปใหกลาย

เปนหนองนำถาวรหรอ “ลโบะ” ทงนกดวยเหตผลในการสงเสรมอาชพ จดหาแหลงนำใหกบการเกษตร

สงเสรมการประมงและการปศสตวในแบบทรฐเหนวามมลคาทางเศรษฐกจสง รวมทงเพอแกปญหานำ

ทวมและสรางความสะดวกในการคมนาคม ปจจบน “ลโบะ” จงเตมไปดวยซากไมยนตนตายเพราะถก

นำทวมคลายกบทเหนในบรเวณเหนอเขอนตางๆนอกจากน แมวาการพฒนาหรอการเขามาจดการพร

ทกำปงไอยฮแตจะไมไดมสถานะเปนโครงการในพระราชดำรโดยตรง แตหนวยงานตางๆ ทเกยวของ

รวมไปถงองคกรปกครองสวนทองถนอยาง อบต. กลวนแลวแตทำงานตามแนวพระราชดำรทเนนการ

จดการระบบนำในการพฒนาปรบปรงพนทพรใหเกดประโยชนสงสดซงเชอวาจะเปนการสรางอาชพและ

สรางรายไดใหแกราษฎรอนจะชวยแกปญหาความไมสงบทเกดขนในพนท

นบแตป พ.ศ. 2547 เปนตนมาทเหตการณความรนแรงในเขตจงหวดชายแดนภาคใตปะทขน

ระลอกใหมการเขาจดการพนทพรในกำปงไอยฮแตมความเขมขนขนมากมจำนวนโครงการและหนวยงาน

ตางๆ ทเขามาเกยวของเพมขนมาก นอกเหนอจากโครงการของหนวยงานปกตอยางกรมพฒนาชมชน

สำนกงานเกษตร หรอโครงการตางๆ ตามสายงานของกระทรวงมหาดไทยทผานทางนายอำเภอ ปลด

อำเภอ ปลดตำบล กำนน และผใหญบาน กยงมโครงการพเศษอนๆ ทผานมาทางศนยอำนวยการ

บรหารจงหวดชายแดนภาคใต (ศอ.บต.) และหนวยงานดานความมนคง เชน หนวยบญชาการทหาร

พฒนา กองบญชาการกองทพไทย ทเขามาทำงานพฒนาสงเสรมอาชพในพนท ไมวาจะเปนการเขามา

สนบสนนผนำทางการและอบต. ในการจดสรรพนททงในพรใหชาวบานปลกแตงโมเพอเปนรายไดเสรม

ครอบครวละ3ไรการอบรมการปลกผกลอยฟาการอบรมทำปยหมกชวภาพการขดบอนำการสราง

คอกเลยงสตวรวมและการแจกสตวเลยง(เชนวว)เปนตน

โครงการพฒนาเหลานไมไดใหความสำคญกบรปแบบการทำมาหากนแบบเดมๆ โดยเฉพาะใน

สวนของการใชประโยชนจากระบบนเวศพร แตเนนการสงเสรมกจกรรมทคดวาจะกอใหเกดรายไดทด

กวาแกคนในทองถน ทสำคญ พรนำจดในฐานะระบบนเวศทมความสำคญกไมเคยถกตระหนกรจาก

หนวยงานทเกยวของขณะเดยวกนหนวยงานรฐมกมองวาพนทนำทวมขงปาละเมาะรกรางและทงหญา

ไรประโยชนของพร เปนสมบตของรฐทจะสามารถนำมาใชประโยชนในดานใดกไดสวนระบบกรรมสทธ

ทมมาแตเดมของคนในพนทกถกละเลย จนทำใหเกดภาวะลกลนในลกษณะทวา ขณะทหนวยงานรฐ


พยายามสนบสนนใหชาวบานใชประโยชนใหไดมากทสดจากพนทพร แตขณะเดยวกนกปดลอมและ

ทำใหพนทใชประโยชนของชาวบานจากพรมนอยลง เมอไมกปทผานมา พนทปลอยควายในชวงหนานำ

ของชาวกำปงไอยฮแตมขนาดลดลงไปกวาครง เนองจากการเขามาตงหนวยปฏบตงานของหนวย

บญชาการทหารพฒนา ซงเขาครอบครองพนทนบพนไร และมการกนรวลวดหนามอยางแขงแรงเพอ

ปองกนการบกรกของฝงสตว นอกจากนยงมการเขามาครอบครองพนทพรในกำปงไอยฮแตของอกหลาย

หนวยงาน ทงน การดำเนนโครงการเหลานเปนไปอยางสะเปะสะปะ ไรทศทาง บางกเกดขนมาเพอ

แกไขปญหาเฉพาะหนาซงเกดจากปญหาลกโซของแนวทางการพฒนาทผดพลาดมาตงแตแรก ปจจบน

ทงพรในกำปงไอยฮแตจงเตมไปดวยเนนบอรองรอยการถมและรองรอยการขดตางๆมากมายระบบ

นเวศพรจงเปนคลาย“ทะเลงบประมาณ”ทไมมวนสนสดของหนวยงานทเกยวของนอกจากนโครงการ

พฒนาพรเหลานมกเกยวของกบผลประโยชนของผมอทธพลในทองถนและการคอรรปชนตางๆ ซง

สถานะของความเปนอาณานคมเมองขนภายในและการเปนพนทสงครามของเขตจงหวดชายแดนภาคใต

เออเปนอยางดตอการดำรงอยของสภาพทมดดำเชนน (ดประเดนวาดวยความเปนอาณานคมเมองขน

ภายในของจงหวดชายแดนภาคใตใน Che Man 1990 และประเดนสถานะความเปนพนทสงครามใน

HansenandStepputat2005;2006)

ในบทความชนน แมฉนจะไมชอบใจกบการสรางภาพชวนฝนเกยวกบวถชวตและชมชนชาว

มลายมสลมในสวนทเกยวของกบการเกษตรและการจดการทรพยากร แตฉนกไมไดกำลงจะบอกวาการ

ภาพ 3 ภาพชวนฝนนเพอใคร? และบรบทเชงโครงสรางทถกลม

1��ออแฆรกำปง (ชาวบาน) ไมชวนฝน

ผลตและการใชทรพยากรอยางเขมขนและชวตทตองผกพนกบระบบตลาดและทนนยมอยางแนบแนนนน

เปนสงทพงปรารถนา ฉนรสกเศราและหดหเมอกะฮาลเมาะถามฉนในวนหนงขณะทตวเธอเปยกปอน

และเหนอยหอบจากการไลตอนววกลางสายฝนวา“เปนชาวบานนมนลำบากจรงๆนะคนกรงเทพฯเขา

ทำมาหากนอะไรกนหรอโก [ชอเลนของฉน] เขาไมตองลำบากอยางพวกเราใชไหม” ฉนรสกโกรธและ

ตระหนกถงความไมเทาเทยมและไมเปนธรรมเมอไดยนบรรดาเพอนของฉนทกำปงไอยฮแตคยกนวา

เถาแกรายใหญเจาของโรงงานยางพารา ผทเถาแกรายยอยซงรบซอขยางจากหมบานแลวนำผลผลตไป

ขายตอใหนนเพงซอรถยนตหรในราคา“ดวอปโละยตอโกะ”(20ลานบาท)ฉนถามยำพวกเขาอกครง

เพอความแนใจ เพราะภาษามลายถนของฉนออนมาก ทกคนในวงคยยนยนวารถยนตคนนนราคาราว

20 ลานบาทจรง และนาจะเปนรถสปอรต ฉนไดแตคดอยในใจวา กดวยสวนเกนจากแรงงานและ

ผลผลตของเพอนๆ ฉนนแหละททำใหเถาแกรายนนสามารถใชชวตไดอยางหรหราฟมเฟอยขนาดน

ขณะเดยวกน ฉนกรสกสงสารใครหลายคนทนนจบใจ เมอพบวาพวกเขาขาดทนยบเยนจากการลงทน

ปลกแตงโมในปนเพราะฝนตกหนกผดฤดตอเนองกนสามวนในชวงทแตงโมเพงเรมออกผล

อาจเปนการยากทความยากลำบาก ความเสยง และการเปนเบยลางในระบบเศรษฐกจ

ทนนยมทชาวมลายมสลมกำลงเผชญ รวมทงความเสอมโทรมของสภาพแวดลอมและระบบนเวศใน

ปจจบน จะถกเชอมโยงเขากบการจดการพนทพรในเขตจงหวดชายแดนภาคใตทดำเนนการโดยรฐไทย

มาอยางตอเนองเปนเวลากวา 30 ปแลว ชวตทดไมชวนฝนของชาวกำปงไอยฮแตซงขดรดธรรมชาต ม

แนวโนมสงในการทำลายความสมดลของระบบนเวศ และพงพงระบบตลาดและเศรษฐกจโลกอยางมาก

เปนผลมาจากการปรบตวเพอความอยรอดทามกลางความพยายามของรฐไทย โดยเฉพาะในสวนของ

สถาบนอำนาจแบบจารต ในการเขาครอบครองดนแดนและจตใจของชาวมลายมสลมในพนทผาน

ทางการเขาควบคมทรพยากรธรรมชาต แมวาระบบตลาด ทนนยม โลกาภวตน และนโยบายรฐบาลท

เนนการจำเรญเตบโตทางเศรษฐกจ จะมความสำคญไมนอยในการกำหนดรปแบบการเกษตรและการ

จดการทรพยากรของชาวมลายมสลมปจจบน แตปฏบตการของรฐไทยทผานทางสถาบนพระมหากษตรย

กมสวนสำคญในการทำใหสถานการณตางๆแยลง

แมภาคประชาสงคมไดปวารณาตวและถกคาดหวงจากหลายภาคสวนวาสามารถเปนกลไก

สำคญในการแกไขปญหาความรนแรงในเขตจงหวดชายแดนภาคใต (โปรดด ศรสมภพ จตรภรมยศร

2551) ทวาการทกลมและองคกรในภาคประชาสงคมจำนวนมากพากนนำเสนอภาพชวนฝนวาดวยวถ

ชวตและชมชนชาวมลายมสลม ควบคไปกบการมองวาระบบตลาด ทนนยม และการเตบโตทางเศรษฐกจ

เปนสาเหตสำคญในการทำลายการพงตนเองและความเอออาทรตอธรรมชาตของชาวมลายมสลม กนบ

เปนการละเลยของภาคประชาสงคมทจะแตะกบตนตอของปญหา อนไดแก โครงสรางและสถาบนอำนาจ

แบบจารต ลกษณะเฉพาะของการเมองการปกครองของไทย และการพยายามเขาครอบครองและ


เปลยนแปลงตวตนของชาวมลายมสลมสภาพการณเชนนสอดคลองอยางยงกบงานศกษาหลายชนทชวา

ขณะทเนนการวพากษวจารณระบบเศรษฐกจแบบเสรนยมและตองการลดบทบาทของรฐสมยใหม โดย

เฉพาะระบบรฐสภา พรรคการเมอง และนกการเมอง ภาคประชาสงคมไทยกลบมบทบาทอยางสำคญ

ในการสนบสนนสถาบนการเมองการปกครองแบบจารต และมแนวคดทางการเมองทคอนขาง

อนรกษนยม(Ungpakorn2009)

ขณะเดยวกน การทภาคประชาสงคมบางสวนมองการเสอมโทรมลงของ “วถชวตทดงาม” วา

เกดจากการทชาวมลายมสลมในพนทขาดจตสำนก กเปนการละเลยทจะทำความเขาใจการปรบตวและ

การตดสนใจในชวตประจำวนของชาวมลายมสลมเหลานทามกลางเงอนไขและขอจำกดตางๆ โดยเฉพาะ

ในสวนของผลกระทบทเกดขนเปนลกโซจากการทหนวยงานรฐเขามาปรบเปลยนสภาพพร รวมทงใน

สวนของขอมลและเครอขายความสมพนธทพวกเขามอยในเวลานนๆ ขณะทอยในสนาม ฉนมองเหนวา

ชาวกำปงไอยฮแตไดใชกลวธในการเจรจาตอรองกบหนวยงานตางๆ ทเขามาในพนทอยางไร พวกเขา

สรางสายสมพนธและมทาทกบผนำทางการในชมชนหรอเจาหนาทรฐอยางไร เพอใหไดรบประโยชนจาก

โครงการตางๆ ทเขามา หรอเพอใหไดรบความชวยเหลอยามทเกดความเสยหายจากภยพบต ประเดน

เหลานถกละเลยมาโดยตลอดจากภาคประชาสงคม เนองจากเปนประเดนทไมสจะเขากบโครงเรองชวน

ฝนเกยวกบชาวมลายมสลมทภาคประชาสงคมมสวนรวมในการสรางและเผยแพรสสาธารณะ

ภาพชาวมลายมสลมชวนฝนดงกลาว เปนปจจยสำคญทชวยใหกลมและองคกรภาคประชาสงคม

จำนวนมากขยายตวเตบโตและมททางในการดำเนนกจกรรมตางๆในจงหวดชายแดนภาคใตซำแลวซำ

เลามทงการตงองคกรและหนวยงานขนใหมมทงการวจยอบรมสมมนาถอดบทเรยนผลตสอหลาก

ชนด บนแนวคดทวาทำอยางไรจงจะรอฟนชวตทดงาม เอออาทรตอธรรมชาต และพงตนเองไดของชาว

มลายมสลมทเลอนหายไปใหกลบคนมา ขณะทสาเหตสำคญของปญหายงคงดำรงอยควบคไปกบ

สถานการณความรนแรงในพนททยากจะหาทางแกไข ดจะเปนความจรงดงทมผกลาวไววา “ขณะนสง

ซงเราเหนในพนทจงหวดชายแดนภาคใต อาจเรยกไดวา อตสาหกรรมสรางความไมมนคง คอมผผลต

ผจำหนายจายแจก มผลงทน และมผไดรบผลประโยชน ไมไดเลอกวาคณเปนฝงรฐหรอไมเปนฝงรฐ”

(ชยวฒน สถาอานนท อางใน ราณหสสรงส มปพ.)อยางไรกด ฉนมขอสงเกตเพมเตมวา ขอความ

ขางตนนควรหมายรวมถงหลายสวนในภาคประชาสงคมดวย ซงงบประมาณจำนวนมากหลงไหลไปหา

นบแตเหตการณความไมสงบระลอกใหมปะทขน ตราบใดทภาคประชาสงคมยงไมแตะตนตอของปญหา

และละเลยความเปนจรงและความรสกนกคดของชาวมลายมสลมในการปรบตวและการตดสนใจเกยว

กบการทำเกษตรและการจดการทรพยากร การทำงานของภาคประชาสงคมจะไมนำไปสการแกปญหา

ความขดแยงและความรนแรงทดำรงอยในพนท หากแตจะนำมาซงการดำรงอยและการเตบโตของภาค

ประชาสงคมเองเสยมากกวา




ยกต มกดาวจตร. 2548. อาน “วฒนธรรมชมชน”: วาทศลปและการเมองของชาตพนธนพนธแนววฒนธรรม.

กรงเทพฯ:สำนกพมพฟาเดยวกน.

อจฉรารกยตธรรม.2553.“TheWill tobeGood:กบดกจนตนาการทางเลอกทสามของเอนจโอ.”บทความ

นำเสนอในเวทเสวนาทางวชาการ“ทบทวนขบวนการเคลอนไหวทางสงคมในประเทศไทย”17กนยายน

2553ณหองประชมจมภฏ-พนธทพยอาคารประชาธปก-รำไพพรรณจฬาลงกรณมหาวทยาลย.


Bennett, JohnW. 1976.The Ecological Transition: Cultural Anthropology and Human Adaptation.

NewYork:PergamonPress.

ChalitaBundhuwong.2009.“PoliticalEcologyofPeatSwampDevelopmentProjectsinMalay-Muslim

Majority Southernmost Thailand.” Unpublished MA Paper, Department of Anthropology,

UniversityofHawai’i.

CheMan,WanKadir.1990.Muslim Separatism: The Moros of Southern Philippines and the Malays

of Southern Thailand.Singapore:OxfordUniversityPress.

Hansen,ThomasBlom,andFinnStepputat,eds.2005.Sovereign Bodies: Citizens, Migrants, and

States in the Postcolonial World.Princeton,NJ:PrincetonUniversityPress.

Neumann,RoderickP.2004.“Nature-State-Territory:TowardaCriticalTheorizationofConservation

Enclosures.”InLiberation Ecologies: Environment, Development, Social Movements,edited

byR.PeetandM.Watts.London:Routledge.

Peluso, Nancy. 2000. “Coercing Conservation?: The Politics of State Resource Control.”

InDevelopment: Critical Concepts in the Social Sciences,editedbyS.Corbridge.Vol.II.

London:Routledge.

Scott,C.James.1998.Seeing Like The Sate: How Certain Schemes to Improve Human Conditions

have Failed.NewHaven,CT:YaleUniversityPress.

Ungpakorn, Gile Ji. 2009. “Class Struggle between the Coloured T-Shirts in Thailand.” Journal of

Asia Pacific Studies Vol. 1,No1.

Vandergeest, Peter andNancy Lee Peluso. 1995. “Territorialization and State Power in Thailand.”

Theory and Society(24).


ขอมลออนไลน

คณะทำงานยตธรรมเพอสนตภาพ. 2552. “รายงานการเสวนา ศกรเสวนาครงท 1 เขอน: ปตตาน สบายด

ไหม?”วทยากรโดยวโชตไกรเทพ(23ตลาคม2552).เขาถงวนท6พฤษภาคม2554.http://

www.deepsouthwatch.org/node/511.

เอกสารสรปการเสวนา โครงการตลาดวชามหาวทยาลยชาวบาน ครงท 1 วนเสารท 20 สงหาคม 2548 เรอง

วกฤตในการจดการทรพยากร: 3 จงหวดภาคใต จดโดยโครงการเอเชยตะวนออกเฉยงใตศกษา คณะ

ศลปศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร คณะทำงานวาระทางสงคม สถาบนวจยสงคม จฬาลงกรณ

มหาวทยาลยมหาวทยาลยเทยงคนศนยขาวสารสนตภาพคณะรฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

และศนยศกษาและพฒนาสนตวธ มหาวทยาลยมหดล. เขาถงวนท 12 พฤษภาคม 2554. http://

www.southwatch.org/document/SW001.pdf.

ชลตา บณฑวงศ. 2554 (1). “แนวรบในพนทประชาสงคม: เลกปกปองอภสทธชนกนเสยท.” เขาถงวนท

8พฤษภาคม2554.http://prachatai.com/journal/2011/10/37231.

ชลตา บณฑวงศ. 2554 (2). “ประชาสงคมไทยไมชอบประชาธปไตยจากการเลอกตง.” เขาถงวนท

8พฤษภาคม2554.http://prachatai.com/journal/2011/08/36345.

ธนกบงผลและปยศกดอทรพย.2548.“หลากคำถามหลายคำตอบ‘แบซ’ปราชญแหงลมนำสายบร.”เขาถง

วนท 12 พฤษภาคม 2554. http://mgr.manager.co.th/Local/ViewNews.aspx?NewsID=

9480000156589.

แผนงานรวมศกษาเสรมสรางสขภาวะ กรณ 3 จงหวดภาคใต คณะทำงานวาระทางสงคม สถาบนวจยสงคม

จฬาลงกรณมหาวทยาลย. 2550. “เยยวยาแผนดน: สวนดซง.” เขาถงวนท 10 พฤษภาคม 2554.

http://www.southwatch.org/healing.php?id=3.

ราณ หสสรงส. ไมปรากฏปพมพ. “การทำงานและการวจยเชงปฏบตการ คณะทำงานวาระทางสงคม กรณ

3จงหวดภาคใตระหวางป2548-2550.”เขาถงวนท8พฤษภาคม2554.http://southwatch.org/

special_report.php?id=11.

ลมาย มานะกาน. 2548. “ผลงานรางวลลกโลกสเขยว ครงท 7 ประจำป 2548 ประเภทบคคล.” เขาถงวนท

8พฤษภาคม2554.http://pttinternet.pttplc.com/greenglobe/2548/personal-04.html.

ศรสมภพจตรภรมยศร.2551.“นกฟนกสใตแสงตะวนแรงกลา:ขบวนการประชาสงคมจงหวดชายแดนภาคใต.”

เขาถงวนท9พฤษภาคม2554.http://www.deepsouthwatch.org/node/229.

อบดชชะกรบนชาฟอย.2553.“‘เขายายเทยง’การตอสของคนเสอแดงกบ‘เทอกเขาบโด’การตอสของชาว

บาน.”เขาถงวนท9พฤษภาคม2554.http://www.thaingo.org/writer/view.php?id=1513.

ลกท งหรอลกกรง?: ความเปนเมองในชนบทไทย

ทบทม ทบทม*


นกศกษาปรญญาเอกคณะสงคมศาสตรมหาวทยาลยเชยงใหม

* ไดรบทนโครงการปรญญาเอกกาญจนาภเษก ภายใตทนวจยของศาสตราจารย ดร.ยศ สนตสมบต

และอยในโครงการปรญญาเอกรวมCotutelle กบ School ofGeosciences, Faculty of Science, The

UniversityofSydney,Australia

จากมมมองของชนชนกลางในเมองบางกลม ชนบทไทยถกมองแบบคตรง

ขามกบเมองมาโดยตลอด ในอดต ชนบทมภาพวาลาหลง ดอยพฒนา

แตปจจบน ชนบทไทยกลายเปนภาพโรแมนตกทไดรบการชนชมและควร

รกษาไว โดยมสอกระแสหลก นโยบายรฐ รสนยมการบรโภค และการใช

ชวตของชนชนกลาง เปนกลไกสำคญททำใหเกดการสรางและรกษาภาพ

จนตนาการของชนบทไวสงผลตอทศนคตรวมไปถงทศทางการพฒนาชนบท

เปนกระบวนการสรางความคาดหวงทางสงคมรวมกนของกลมชนชนกลาง

ในเมองทแทรกซมอยในความเปนชนบทไทย โดยคนกลมนไมจำเปนตองม

ความเกยวของกบชนบทโดยตรง เพราะเมอกลมทมบทบาทในสงคมมความ

เชอวาภาพชนบทเชนนเปนความจรงและมการสอสารตอ มนกจะคอยๆ

เปนความจรงสำหรบคนอนๆในสงคมดวย

ปรากฏการณหนงทนาสนใจของสงคมไทยปจจบนคอ มชนชนกลางในเมอง

ยายเขาไปอยในชนบทมากขนโดยเฉพาะในพนททมธรรมชาตสวยงามและ

มบางกลมอยในพนทหมบานของชาวบาน ดงตวอยางกรณศกษาทเขตรอย

ตอเมองเชยงใหม ทำใหชนชนกลางจากในเมองกลมนมประสบการณตรงกบ

ความเปนชนบทแบบทสอไมคอยไดเสนอ มการปรบตวและใหคำอธบายท

หลากหลาย แตลวนมนยถงระยะหางระหวางคนจากในเมองและคนชนบท

แมวาตอนนทงสองกลมจะอยในชมชนเดยวกน

บทคดย

อ

Fromtheperspectivesofmanyintheurbanmiddleclass,theThai

countrysideisseenastheantithesisofurbanity.Inthepast,the

countrysidewas regarded as backward and underdeveloped. This

has changed as the Thai countryside has been romanticized and

seenassomethingtobepreserved.Thepublicmedia,government

policy, tastes and lifestyles of the urban middle class are key

mechanisms that create and maintain this representation. Such a

view has led to certain attitudes and ways of thinking about

rurality and has even influenced the direction of government

policies on rural development. It has become a process that

penetrateswaysofthinkingandcreatessocialexpectationsamong

the urban middle class that does not necessarily have first-hand

knowledge about the Thai countryside, about the nature of Thai

rurality.Asinfluentialgroupsinsocietysharedsimilarbeliefsabout

Thai rurality, these beliefs are communicated and reinforced,

graduallybecomingrealatawidersocietallevelaswell.

One intriguing phenomenon of Thai society at present is an

increasingmigrationof theurbanmiddleclass to thecountryside,

especially in areas featuring attractive landscape. Some of these

newmigrants reside invillages inproximitywithestablished rural

residents.Thisphenomenonunderliesthecurrentcasestudyofa

villageinperi-urbanChiangMai.Suchmigrationgivesurbanmiddle

class migrants real experiences of the Thai countryside, showing

themaspectsthatpublicmediahasnevershown.Thecasereveals

variousadaptationsandexplanations,allofwhichreflectthesocial

distancebetweenurbanityandruralityeventhoughthetwogroups

arenowneighborsofthesamecommunity.

abstract

1�0 ทบทม ทบทม

ลกทงหรอลกกรง?: ความเปนเมองในชนบทไทย

แมเปนทรกนดและมงานศกษาออกมาอยางตอเนองวาชนบทไทยทงทางดานเศรษฐกจและ

สงคมเปลยนแปลงไปอยางรวดเรว คนชนบทไดรบการศกษามากขน มชาวชนบทยายเขาไปทำงานใน

เมองมาอยางยาวนานบางสวนยายไปอยอาศยในเมองและชนบทมการบรโภคใกลเคยงกบเมองมากขน

เรอยๆ แตเรากยงคงสงเกตเหนสอกระแสหลกตางๆ ในปจจบนทเสนอภาพตอกยำวาเมองและชนบท

เปนสงตรงขามกนในทกดานเชนเมองยงเหยงหนาแนนตางคนตางอยอากาศไมดสบสนวนวายใน

ขณะทภาพชนบททชนชนกลางจากในเมองบางกลมเขาใจมกจะเปนชนบทแบบโรแมนตก สดชน สงบ

ธรรมชาต ทงนาเขยวขจ เปนชมชนดงเดม ทำการเกษตร เรยบงาย คนเออเฟอเผอแผ พงพาตนเอง

และพอเพยง เหมอนภาพทเหนในโทรทศน ในโฆษณาการทองเทยว และแมแตแบบเรยนในโรงเรยน

ภาพเหลานมผลตอจนตนาการของสงคมในวงกวาง และมแนวโนมทจะไปสรางภาพเหมารวมใหกบ

ชนบทแบบทมความคาดหวงของสงคมกำกบอยดวย เหลานลวนคอความคดแบบคนในเมองทแทรกอย

ในภาพชนบทไทย

งานชนนพยายามเสนอใหเหนวาการมองภาพชนบทแบบคตรงขามกบเมองมมาตลอด แตการ

มองและสรางภาพแทนของชนบทแบบสวยงามเกดขนเมอไมกทศวรรษมานซงสอพรอมกบรสนยมการ

บรโภคและการใชชวตของชนชนกลางในเมอง มอทธพลอยางยงตอการสรางและรกษาภาพแทนของ

ชนบทไทยดงกลาวไวอยางเหนยวแนน โดยคนทวไปอาจไมเหนปญหาเดนชดนก เพราะไมไดเกยวของ

กบชนบทโดยตรง ในระยะหลงมปรากฏการณทชนชนกลางจากในเมองยายเขาไปอยในหมบาน คนกลมน

ไดรบประสบการณจรงและเหนภาพใหมๆเกยวกบชมชนชนบททสอไมไดเสนอ

บทความนแบงการเสนอเปน 3 ประเดนหลกคอ 1) ภาพชนบทในโลกทศนของชนชนกลาง

ในเมองจากอดตถงปจจบนกระบวนการสรางความเปนชนบทโดยสอผสอและผรบสอ2)สภาพชนบทไทย

และการเปลยนแปลงจากหมบานกรณศกษา และ 3) มมมองของชนชนกลางในเมองทมตอเรองตางๆ

ทเกยวกบชนบท การปรบตวเพออยรวมกนของชนชนกลางจากในเมองทไปอยในหมบาน ใชกรณศกษา

กลมชนชนกลางจากในเมอง รวมทงตวผเขยนเอง ทยายเขาไปอาศยในหมบานบรเวณรอบนอกเมอง

เชยงใหม ประมาณ 10-15 กโลเมตรจากตวเมอง ซงในทางกายภาพ พนทบางสวนของหมบานยงเปน

ทงนาแตในทางเศรษฐกจและภมหลงของผคนในหมบานนนมความหลากหลายอยางยงชาวบานดงเดม

เกอบทงหมดไมไดเปนชาวนาแลว และมคนกลมตางๆ ยายเขามาอยมากขนเรอยๆ เชน ชนชนกลาง

จากในเมองคนตางชาตคนจากอำเภอหางไกลหรอจงหวดใกลเคยงและแรงงานชาวไทใหญ

1�1ลกทงหรอลกกรง?: ความเปนเมองในชนบทไทย

การรบรภาพชนบทของชนชนกลางในเมองจากอดตถงปจจบน

ภาพชนบทไทยในความคดของชนชนกลางในเมองไมไดมเพยงภาพโรแมนตกเหมอนอยางท

เราเหนในสอปจจบน แตภาพชนบทเปลยนแปลงเรอยมาตามสถานการณตางๆ ทเกดขน ในอดตชวง

กอนทศวรรษ 2510 สอตางๆ และรฐทำใหชนบทถกมองวา “ปาเถอน” ลาหลง นากลว มโจรผราย

เปนแหลงหลบซอนของคอมมวนสต ตองมการพฒนา โดยประเทศไทยเรมมแผนพฒนาเศรษฐกจและ

สงคมแหงชาตฉบบท 1 เมอป พ.ศ. 2504 1 ในสมยนนชนบททคนเมองพอจะรจกบางกเปนเพยงเขต

ชานเมองกรงเทพฯ เชน รงสต 2 ซงทำนาเปนสวนใหญ จนกระทงในทศวรรษ 2520 มกระแสชนชน

กลางและชนชนสงจากในเมองซงเปนคนทมการศกษารวมตวกนตอตานการสรางเขอนนำโจนและ

ประสบความสำเรจ มการออกสออยางแพรหลาย เปนการเปดโลกของคนกลมนตอปา และมความตน

ตวทจะอนรกษทรพยากรธรรมชาต เกดเปนความรสกวากลมคนในเมองควรมสวนในการรกษาปา ซง

สวนหนงกมผลตอการมองชนบทดวย ขณะนนภาพชนบทเปนภาพทอยหางไกลและองกบธรรมชาต

ชมชนทไดรบการยอมรบกตองเปนชมชนทมรากฐานยาวนาน มระบบชลประทานอยางภาคกลาง ไมใช

ชมชนทอยในปาตดไมทำไรเลอนลอยอยตามภเขาเหมอนในภาคอนๆ(Stott1991)

ในชวงกลางถงปลายทศวรรษ 2520 ไดเกดแนวคดวฒนธรรมชมชน โดยกลมของ

ศาสตราจารย ดร.ฉตรทพย นาถสภา และกลมองคกรพฒนาเอกชนจำนวนหนง โดยมเปาหมายเพอ

ตอสกบการพฒนากระแสหลกของรฐการสงเสรมทนนยมทสงผลตอการจดการทรพยากรในชนบทกลมน

ชใหเหนวาคำตอบของการพฒนาอยทหมบาน วถแหงหมบานทงดงาม ชนบททเปนปกแผน ภมปญญา

ชาวบานทจะเปนตวตอตานหรอถวงดลวฒนธรรมแบบทนนยม การพฒนาชนบทแบบกระแสหลกของรฐ

ทเอารดเอาเปรยบและสบเอาทรพยากรและแรงงานราคาถกจากชนบทเขาไปสรางความเจรญใหแกเมอง

ภาพการเปนคตรงขามของเมองและชนบทคอยๆถกสรางขนอยางมนคงและตอเนองเรอยมาแตกมการ

วพากษวจารณจากนกวชาการจำนวนมากวาภาพชนบทแบบทนกคดแนววฒนธรรมชมชนมองนนไมถก

ตองตามความเปนจรงของชนบทซงมการเปลยนแปลงอยางรวดเรวและซบซอนขนเรอยๆ (ยกต 2548;

อานนท 2544) ในชวงนเองทมแบบเรยนภาษาไทยระดบประถมศกษาชดทมคนจดจำกนอยางมาก

จนถงปจจบนคอมานมานะปตชใจ ใชสอนในชวงปพ.ศ. 2521-2537ซงแสดงใหเหนภาพชนบทท

1แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตเปนแผน5ป ปจจบนเปนแผนฉบบท 10ป พ.ศ. 2550-

2554 2 ทงรงสต เขตชานเมอง หรอเขตปรมณฑลของกรงเทพฯ ถกใชเปนฉากบานนอกในนวนยายเรอง

ผใหญลกบนางมาเขยนโดยกาญจนานาคนนทตพมพในปพ.ศ. 2508

1�� ทบทม ทบทม

งดงามทงนาอดมสมบรณไมมปญหาเชงโครงสรางหรอความเหลอมลำระหวางเมองกบชนบทในดานตางๆ

และเมองเขามาในรปแบบของครและขาราชการทเขามาชวยเหลอ สอนหนงสอ และพฒนาหมบาน

คลายกบเปนการแบงบทบาทหนาทของเมองและชนบทไวอยางชดเจน (นจร 2551) ซงการสรางภาพ

การรบรเกยวกบชนบทใหเปนลกษณะเดยวเชนนใหกบเดกในวยประถมศกษา ถอวาเปนการฝงภาพ

มายาคตททรงประสทธภาพอยางยงและคงอยอยางยาวนาน

ตอมาในทศวรรษ2540ทเกดวกฤตเศรษฐกจอยางรนแรงชนบทและภาคการเกษตรถกมอง

วาสามารถรองรบปญหาคนตกงานจากภาคเมองไดเปนอยางด ประกอบกบแนวคดเศรษฐกจพอเพยง

ของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทในชวงนไดรบการยกระดบใหเปนนโยบายระดบประเทศในการแก

ปญหาและเสรมสรางความเขมแขงใหกบเศรษฐกจของชาต โดยเฉพาะอยางยงคนในชนบทซงเปนคน

กลมใหญของประเทศ กระแสความเปนทองถน วถชมชน จงกลบมาไดรบความสนใจอกครงหนงและ

แพรหลายอยางมาก กลายเปนเทรนดของความทนสมยแบบใหมในหมชนชนกลางในเมองจำนวนหนง

ภาพชนบท วฒนธรรมชนบท ถกทำใหเปนสนคาชนดในการโฆษณาเพอขายสนคา การทองเทยว

เชงอนรกษและเชงวฒนธรรมของการทองเทยวแหงประเทศไทย เชน ตลาดโบราณ การทองเทยวแบบ

โฮมสเตย ซงในการโฆษณามการลดทอนตดทงปญหาตางๆ ของชนบท และเลอกสญญะใหเหลอแต

ความสวยงาม จดจำงาย ถกกบรสนยมของผบรโภคทเปนชนชนกลางจากในเมองทงคนไทยและคนตาง

ประเทศ เชน ภาพคนใสเสอพนเมอง บานเรอนไม สนคาและอาหารตางๆ ทมคำหอยทายวาโบราณ

สมนไพรปลอดสารพษ เชน ไอตมโบราณขนมเบองโบราณชาชงสมนไพรผกพนบานปลอดสารพษ

เปนตน โดยเชอกนวาเปนของดงเดมตนตำรบ ประณต และมคณคามากกวาของทมาจากการผลตใน

ปรมาณมากดวยเครองจกรในระบบอตสาหกรรม

ในยคโลกาภวตน การรบรผานทางสอมอทธพลตอความเขาใจของสงคมอยางยง แมจะมงาน

วชาการทกลาวถงการเปลยนแปลงของชนบทไทยอยางตอเนอง แตงานวชาการเหลานนไมไดมกลม

ชนชนกลางในเมองเปนกลมเปาหมายดงนนสอโดยเฉพาะทเปนภาพและนวนยายจงเปนสอหลกของ

การรบร ซงในทศวรรษ 2550 หรอในยคปจจบน เราไดเหนชนชนกลางในระดบทเปนดาราและผจด

รายการโทรทศนมาทำรายการเกยวกบชนบท เชน รายการเรยลต ฉนจะเปนชาวนา 3 ของ สรยากร

พกกะเวสหรอ “อม” “เซเลป”ของสงคมไทยผมความปรารถนาอยางแรงกลาในการคนหาความหมาย

ของขาว การทำนา การเปนชาวนา อาชพคประเทศและมบญคณกบสงคมไทย และเธอกทำใหผชมได

3 ดคลปรายการ ฉนจะเปนชาวนา ยอนหลงไดจาก http://www.youtube.com/watch?v=

LyQJ92OwCX0

1��ลกทงหรอลกกรง?: ความเปนเมองในชนบทไทย

เหนวาการทไดไปทำนานนใหประสบการณและเตมเตมความสขใหกบเธอเพยงใด รายการของเธอไดรบ

การตอบรบจากสงคมดพอสมควรทงจากคนเมองแทๆและคนชนบททเขามาเรยนหนงสอและทำงานใน

เมอง ชนบทเพมบทบาทจากการเปนแหลงผลตอาหารปอนคนเมองมาเปนการผลตเพอการบรโภคคณคา

ของความเปนชนบทโดยคนเมอง และคงเปนไปเพอคนเมองเปนสวนใหญ เชนเดยวกบประเพณ

วฒนธรรมไทย ชนบทไทยกเปนไปเพอการบรโภคของนกทองเทยว โดยตลาดเปนผกำหนดเนอหาและ

รปแบบ นอกจากนยงมเครอขาย “คนกนขาวเกอกลชาวนา” ของทวบรพา 4 (ทวบรพา 2554) ท

รณรงคใหผบรโภคซงเปนชนชนกลางในเมองสนบสนนซอขาวจากเครอขายทสนบสนนชาวนาทมคณธรรม

คอไมกนเหลา ไมเลนการพนน ทำใหคดไปไดวาการเปนคนชนบทหรอเปนชาวนาทสมควรจะไดรบการ

ยกยองและชวยเหลอตองเปนคนดและมคณธรรมเสยกอน

สอกำกบคนดหรอผรบสารใหรบรขอมลใดขอมลหนงทไดรบการคดสรรแลว ประดษฐแลว สอ

ทมอทธพลกบความคดของคนในสงคมมมากมาย เชน ภาพยนตร ละคร เพลง นวนยาย ทมชอเสยง

และเปนทรจกในวงกวางเชนบญช 5 เขยบานนอก 6 ผใหญลกบนางมา 7 ความสขของกะท 8เปนตน

สอเหลานตอกยำความสมพนธระหวางเมองกบชนบทแบบคตรงขามไดแกบานนอกเปนความเชยลาหลง

แตในอกดานหนง ชนบทกถกใหภาพของความใสซอ บรสทธ ธรรมชาต เกษตรกรรม ซงตรงขามกบ

ความทนสมยของเมอง นอกจากน สอทกเรองขางตนไดแสดงตำแหนงแหงทระหวางเมองกบชนบทของ

ตวละครทมภมหลงจากทหนง แตตองไปอยอกทหนง เชน บญช เรองของเดกบานนอกจากจงหวด

สพรรณบรเดนทางมาเรยนหนงสอทกรงเทพฯเขยบานนอกเปนเรองของชายหนมตางจงหวดทกลายมา

เปนลกเขยของเศรษฐเมองกรงผใหญลกบนางมาทนางมาเปนสาวชาวกรงแตไปรบมรดกเปนทนาของ

ยายทอยบานนอก ความสขของกะท เปนเรองของครอบครวผดมการศกษาจากในเมอง มฉากอยบาน

รมคลองในชนบททกเรองดงกลาวเสนอภาพอยางชดเจนวาหากคนกรงไปอยบานนอกกจะเหนความเปน

4“ขาวคณคาชาวนาคณธรรม”http://www.tvburabha.com/tvb/rice5.html 5

บญช เปนภาพยนตรไทยประเภทตลกขบขนทไดรบความนยมอยางมาก จนมการสรางเปนภาค

ตางๆอยางตอเนองนบตงแตปพ.ศ.2531-2553 6

เขยบานนอกเปนละครโทรทศนชอง3ออกฉายในปพ.ศ. 2553 7

ผใหญลกบนางมา เปนนวนยายเขยนโดยกาญจนานาคนนทตพมพในปพ.ศ. 2508สรางเปน

ภาพยนตรและละครโทรทศนหลายครงในชวงปพ.ศ. 2514-2552 8

ความสขของกะท เปนนวนยายขนาดสนเขยนโดยงามพรรณเวชชาชวะไดรบรางวลวรรณกรรม

สรางสรรคยอดเยยมแหงอาเซยน(ซไรต)ของประเทศไทยประจำปพ.ศ.2549และสรางเปนภาพยนตรในป

พ.ศ. 2552มยอดขายในประเทศไทยกวาสองแสนเลมไดรบการแปลและขายในตางประเทศ9ประเทศ


ผด การชนชมความสวยงามของชนบทแตหากคนบานนอกมาอยในเมองกจะเปนภาพความเปน เชยนา

ขบขน ซงเปนการแสดงถงระดบความศวไลซทตางกน ดงท ธงชย วนจจะกล ไดเสนอวาสงคมไทย

มกจดแบงจำแนกชนชนชาตพนธของคนผานมตทางสถานท คอคนทมาจากภมลำเนาใดกจะมภาพของ

พนททางภมศาสตรนนตามตดตวมาดวย (Thongchai 2010)ซงการผลตซำบทบาทและตำแหนงแหงท

ของกลมสงคมตามลำดบทางชนชนทตางกนของชนชนกลางจากในเมองและชาวบานในชนบทมมาตลอด

แตแนบเนยนและสงคมอาจไมสงเกต และคดวามนเปนเรองจรงโดยธรรมชาตอยางนนเอง ความเขาใจ

เชนนคอนขางยากทจะเปลยนเพราะภาพสรางหรอภาพตวแทนของความเปนชนบทนนถกฉายซำแลวซำ

เลาอยรอบๆตวตงแตเดกจนโตจนแยกไมไดวาสงไหนเปนความจรงสงไหนเปนสงทสรางขนเชอวาสง

ทเหนเปนภาพจรงแท เมอเราเชอวามนจรง มนกจะเปนความจรงในความคดของเรา จากนนเรากจะม

สวนทำใหจนตนาการในลกษณะนของเราเปนความจรงขนมาสำหรบคนอนในสงคม โดยทเราไมจำเปน

ตองเดนทางไปถงหรอเกยวของกบชนบททางกายภาพดวยซำ เชน การสอสารตอและการคาดหวงให

ชนบทหรอชาวบานเปนอยางภาพทเราเชอ

อยางไรกตาม ไมใชสออยางเดยวทเปนฝายใหหรอยดเยยดสาร ผรบสอเองกเลอกรบสอดวย

แตกมแนวโนมวาผรบสอจะเลอกรบสอทตนเองคนเคย ตอบสนองความเชอเดม เขากบยคสมยทสงคม

ในขณะนนยอมรบหรอเปนแฟชนเชนสมมตวาเราดโทรทศนในเวลาเดยวกนชอง11เสนอปญหาชาวนา

ประทวงราคาขาว เอาขาวมาเทกลางถนนปดการจราจร กบชองไทยพบเอสมรายการ ฉนจะเปนชาวนา

ของอม คนสวนใหญจะเลอกดชองไหน ฉนคดวาคงชวยสงกำลงใจไปใหอมดำนาและอยกบธรรมชาต

อยางอมเอมใจ ประหนงวาเราไดมสวนรวมอยางเบกบานกบอม อยางทอมบอกวา “แมจะรสกเหนอย

มากแตมนรสกเตมขนมาขางในอยกบธรรมชาตมนดอยางนนเอง”

ทนทางสงคมของผสงสอมความสำคญอยางยง คอเปนใคร และมความสมพนธกบผชมหรอ

ผรบสออยางไร ชาวนาทไปเทขาวประทวงเปนใครกไมร ไมใชญาตของเรา หนาตากเหมอนๆ กนไปหมด

แถมยงสรางปญหาการจราจรอก ในขณะทอมมทนทางสงคมสง เปนดารา เปนคนทเราคนเคยและ

ชนชมเปนทนเดมเราจงรสกผกพนใกลชดยดโยงกนมากกวาหากใหฉนไปทำรายการนกระแสนคงไมเกด

หรออยางเศรษฐกจพอเพยง หากใหพระหรอนายกรฐมนตรไทยคนไหนมาบอกกคงไมเปนผล แตนเปน

ในหลวง เปนผทอยในรปทมทกบานอยางในเพลงพเบรด 9 นกรองทมชอเสยง เราจงรบสารนนในทนท

9พเบรดหรอธงไชยแมคอนไตยรองเพลง“รปทมทกบาน”เพลงทบรษทจเอมเอมแกรมมจำกด

(มหาชน) แตงขนเพอเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เนองในวโรกาสททรงเจรญพระชนมาย

80พรรษาในวนท5ธนวาคม2550ดเพมเตมไดจากhttp://www.youtube.com/watch?v=aWnUPxdfaFo


แลวยงรฐบาลและสงคมออกมาชนชม ทงมงบประมาณมาประกอบ อยาวาแตชนชนกลางในเมองเลย

ชาวบานกยงขอตามสนองนโยบาย และแปลงเอาความหมายแบบนมาใชเปนอยางดตามบรบททเออ

ประโยชน

จนตนาการของชนชนกลางทมตอชนบทมผลตอการประกอบสรางความตางและความเปนอน

ใหกบชนบท พรอมกบความคาดหวงจากสงคม ชนชนกลางจากเมองหลายคนอาจบอกวาตนเองเคยสมผส

และรจกชนบทในระดบหนง ผเขยนกำลงตงคำถามวาคนกลมนรจกชนบทแบบเขาไปมประสบการณรวม

หรอรจกแบบนกทองเทยวทฉาบฉวย เลอกชม หรอมคนเลอกใหรบชมมมใดมมหนงของชนบทเทานน

จากงานศกษาตางๆ และจากการทำวจยของผเขยน เหนไดอยางชดเจนวาชนบทไทยมการเปลยนแปลง

อยางมากจากอดตถงปจจบน ขดกนกบภาพสอทตามไมทน หรอแมกระทงเปนความตงใจแชแขงชนบท

ไวใหเปนอยางในภาพจนตนาการ เพอตอบสนองรสนยมการบรโภคของชนชนกลาง เชน การทองเทยว

เปนตน

ชนบทไทยและการเปลยนแปลง

มงานวชาการทเขยนถงการเปลยนแปลงของชนบท การเชอมโยงของเมองและชนบทไวดวยกน

ทงกรณของกลมประเทศทพฒนาแลวและกลมประเทศทกำลงพฒนา เชน ประเทศไทย ในกรณการ

เปลยนแปลงในชนบทของประเทศไทย การอพยพเคลอนยายแรงงานไปทำงานในเมองมการเปลยนแปลง

ทางดานเศรษฐกจอยางมาก(Anchalee1999;Rigg1998;Ritchie1996;Yos2008)ทำใหคนชนบท

มความหลากหลายในอาชพ ความหางกนในทางเศรษฐกจ การบรโภคสงตางๆ กบเมองแคบลง ความ

เปนเมองบางอยางกตดตวคนเหลานนกลบมาบานทชนบทดวย เชนความเปนปจเจกบคคลซงนาจะมา

จากอาชพการงานนอกภาคเกษตรและการใชเวลาทเปลยนไป

ในหมบานทผเขยนทำวจย ชาวบานไมไดมอาชพองอยกบการเกษตรเพยงอยางเดยวมานาน

แลว นาทางภาคเหนอจะอยตามพนทราบหบเขาขางหวยทมอยอยางจำกด สวนใหญชาวบานจะมนา

ครอบครวละ 2-6 ไร และไมไดมนากนทกครอบครว ตอนนนคนทไมมนากหาเชานาและรบจางทวไป

เสรมชาวบานเลาใหฟงวาในอดตเมอ30กวาปทแลวชวตอยกนแบบลกทง ไมมไฟฟา ไมมถนนทรถ

วงได ตลาดอยไกล ทกคนทำนาในยามฝนและทำสวนยาสบในยามแลง คนทมนามากกทำนาแบบเอา

มอเอาวนชวยกนสวนคนทมนานอยหรอไมมนาเลยกไปหาเชาทำนาขอใหมขาวไวพอกนแตละปเทานน

สมยนนตองแบงครงกบเจาของนาทำใหไมคอยพอกนตองหารบจางทำกอสรางกลงไมในปาเอาเงนมา

ซอขาวกบขาวกจบปลาจบกบหาเหดหาหนอไมตามทงนาและปาใกลหมบานเสอผากตองปะชนกน

ไปเรอยๆ เพราะไมมเงนและไมมตลาดจะซอหาอาหารหรอขาวของเครองใช เดกไดเรยนหนงสอสงสด


เพยงชนประถมศกษาปท 4 ซงสวนใหญเปนผชาย เพราะโรงเรยนอยไกล และทสำคญคอพอแม

ตองการแรงงานจากลกมาชวยในไรนา สวนผหญงมโอกาสเรยนหนงสอนอยกวาผชาย เพราะพอแมบอกวา

โตขนกแตงงานไปสรางครอบครวใหมตองทำไรทำนาเหมอนเดมไมตองใชความรอะไร

แตเมอมการพฒนาโดยการตดถนนและเอาไฟฟาเขามาในหมบานเมอ30กวาปทแลวชาวบาน

เรมออกไปทำงานหาเงนขางนอกไดงายขนและมากขน เพอมาซอเครองอำนวยความสะดวกตางๆ อยาง

ในเมองจากทเหนจากโทรทศนแลวหมบานกคอยๆเปลยนแปลงมาเรอยๆขณะเดยวกนเมอความเจรญ

เขามาในหมบานมนกสรางความสนใจใหคนในเมองมาซอทดนในชนบทมากขนเรอยๆในหมบานทผเขยน

ทำวจย เจาของหมบานจดสรรมากวานซอทดนจำนวนมากเมอ20กวาปทแลวทำใหชาวบานสวนใหญ

ทเคยเชานาตองออกไปทำงานรบจางขางนอก ชาวบานผหญงสวนใหญเรมไปเปนแรงงานกอสรางใน

เมอง สวนผชายหลายคนไปทำงานกอสรางในกรงเทพฯ บางคนไปถงตะวนออกกลาง สวนคนทมทนา

และขายทนาไปกสามารถนำเงนมาปลกบานใหม มโทรศพทมอถอ มมอเตอรไซค มรถปกอพหรอเกบ

ไวกนยามแก นอกจากน ชาวบานเลอกลงทนสงลกหลานใหเรยนหนงสอ อยากใหรบราชการ เปนเจาคน

นายคนอยากลบมาทำไรทำนาลำบากเหมอนคนรนพอรนแม

ปจจบนเมองขยายตวมากขน และหมบานททำวจยกลายเปนเขตรอยตอของเมอง ทำใหม

โอกาสในการทำงานทหลากหลาย ชาวบานทอยในรนอาย 40-50 ปขนไป หลายคนทเคยเปนแรงงาน

กอสรางกสะสมความรและทนจนกลายมาเปนผรบเหมากอสราง เปนเจาของรานคาในหมบาน ทำงาน

เยบผาปลกหอพกใหคนจากชนบทไกลๆมาเชาเพอทำงานในเมองคนทอายตำกวา40ปสวนใหญอย

ในรนทไดรบการศกษาทดขน คนทอาย 30 ปลงมาไมมโอกาสทำนากบพอแม ทำนาไมเปน เพราะไป

เรยนหนงสอตลอด บางคนจบถงระดบปรญญาโท บางคนไดไปเรยนตางประเทศ ทำงานเปนพนกงาน

บรษทมเงนเดอนไดรบการหลอหลอมและมความรสกนกคดแบบคนเมองมากขนแตกมบางคนทไมได

มฐานะดขนกวาเดมเปนการเคลอนของชนชนและสถานภาพจากการเปลยนแปลงการศกษาและอาชพท

เกดขนในหมบาน

ทกวนนคนททำนาในหมบานเกอบทงหมดไมใชเจาของนาแตเปนชาวเขาไรทดนบนดอยมาเชา

ทนาเปนขาว 10 ถงตอไร หรอหากคดเปนเงนกไรละ 500-1,000 บาท ซงสวนใหญเปนการผลตเพอ

บรโภคในครวเรอนเปนหลก เหลอขายบางสวน เจาของทไมทำนาเอง เพราะใชตนทนและแรงงานสง

และตวเองกมรายไดจากทางอน จงไมเดอดรอนทจะทำนาเองหรอตองขายใหผอน แตกมบางสวนทรอ

ขายตอนทดนมราคาสงขน เพราะหลงจากลกหลานไดรบการศกษากไปทำงานอยางอน ไมมใครอยาก

กลบมาทำนา เพราะถอวาเปนงานทตองตรากตรำลำบาก หรอหลายรายมททำกนขนาดเลก ไมพอแบง

ปนใหลกหลาน จงเปนเรองปรกตสำหรบชาวบานทจะขายทการเกษตร และยงดหากขายใหกบคนใน


เมอง เพราะใหราคาดกวาเพอนบานหรอญาตพนองในหมบานเดยวกน ไดเงนมากแบงใหลกหลาน ซอ

เครองอำนวยความสะดวกอยางทคนในเมองมหรอเอาไปลงทนปญหาทเกดขนคอราคาทดนสงเกนกวา

ทลกหลานรนใหมจะครอบครองไดหากครอบครวไมมมรดกเตรยมไวใหดงนนหากเหนพนทเกษตรใน

หมบาน ยงไมควรสรปงายๆ วาชาวบานทำเกษตรอยเหมอนเดม เพราะทดนสวนใหญเปนของคนขางนอก

ไปแลวหรอแรงงานทกำลงทำนาอยกไมใชชาวบานแตเปนคนจากทอนทมาเชาทนา

จะเหนไดวาการเกษตรไมใชอาชพทเปนแหลงรายไดสำคญของชนบทมานานมาก ในหนง

ครอบครว เราอาจเหนสมาชกรนพอแมทยงทำเกษตร ในขณะทสมาชกรนลกมแหลงรายไดนอกภาค

การเกษตรเกอบทงสน ซงแหลงรายไดเหลานสงกวาและเปนตวพยงใหภาคการเกษตรยงดำรงอยไดใน

สถานการณทราคาผลผลตทางการเกษตรไมสมดลกบการลงทนและไมไดรบการดแลจากภาครฐเทากบ

กลมธรกจหรออตสาหกรรมอนๆ นอกจากน ชนบทไทยเมอกอนกอยกนอยางคอนขางลำบากในเรอง

ความเปนอย การศกษา โอกาสในชวต การรกษาพยาบาล ปจจบนแมชาวบานตองใชจายทกอยาง

หลายคนมหนสนทตองหาเงนมาผอนทกเดอน แตชาวบานกบอกวาชวตของเขาดขนกวาเดมมาก และ

ใกลเคยงกบความเจรญในเมอง

การเปลยนแปลงในชนบทไทยอกประการหนงทยงไมมใครกลาวถง คอการมชนชนกลางยาย

จากในเมองเขาไปอยอาศยในหมบานชนบท (counter-urbanisation) ลกษณะการยายถนประเภทนพบ

มากในสงคมชนบทในประเทศทพฒนาแลวและอยในยคหลงการผลต (post-productivism) (Wilson

andRigg2003) เชนยโรปอเมรกาและออสเตรเลยแมวาประเทศไทยยงไมอยในยคหลงการผลต

แตกเรมเหนแนวโนมทชนชนกลางในเมองยายเขามาอยในหมบานมากขน โดยมกจะเกดขนในภมภาคท

มภมประเทศสวยงามและมอากาศด เชน ชายทะเลหรอจงหวดทางภาคเหนอ โดยเฉพาะอยางยงพนท

อยางจงหวดเชยงใหมทมสงอำนวยความสะดวกตางๆ ทงสถานศกษา สถานพยาบาล ศนยกลางการ

คมนาคม เทคโนโลย หางสรรพสนคา การทองเทยวเชงธรรมชาต และภาพของผคนและสงคมภาค

เหนอในเชงวฒนธรรมทสวยงามปจจยตางๆเหลานทำใหเชยงใหมเปนทดงดดชนชนกลางจากในเมอง

หลายกลมยายเขามาอยในพนทรวมทงในหมบานชนบทซงพนทรอยตอเมองเชยงใหมนบวาเปนเขตทม

อตราการเปลยนแปลงรวดเรวทสด สวนใหญมาจากความเจรญเตบโตของตวเมองและการขยายพนทอย

อาศยไปตามเสนทางถนนทตดขนใหม เชน บรเวณถนนวงแหวนรอบกลางทเรมเปดใชเมอตนป พ.ศ.

2549 มโครงการบานจดสรรเกดขนอยางหนาแนน สำหรบคนทกระดบฐานะทสวนใหญเปนคนทยง

ทำงานในเมอง แตตองการมบานของตนเอง แตกมชนชนกลางจากในเมองบางกลมซอทดนในหมบาน

เพอปลกบานอยอาศยเอง จะเหนไดวาชนบทไทยเปลยนแปลงไปมาก และมคนกลมใหมๆ ทมทมาและ

สถานภาพตางกนมาอยรวมกนในหมบาน

1�8 ทบทม ทบทม

การอยรวมกนของชาวชนบทและชนชนกลาง

กรณตางๆ ตอไปนไดมาจากการทำวจยของผเขยนและประสบการณของผเขยนทอยในพนท

หมบานชนบทเขตรอยตอเมองเชยงใหม พนทเขตนมคนกลมตางๆ ยายเขามาอยในหมบาน ทงคนจาก

พนทชนบทไกลออกไปมาอยหอพกในหมบานและทำงานในพนทใกลเคยง และกลมชนชนกลางจากใน

เมอง คนตางชาต ยายมาอยในหมบานในฐานะเพอนบาน การมชนชนทซบซอนทงจากการเคลอน

ภายในกลมและจากคนกลมใหมๆ ทเขามาอยในหมบาน ซงองกบความสมพนธทางการผลตแบบใน

สงคมเกษตรนอยลงแตองกบฐานะทางเศรษฐกจคานยมการบรโภคลกษณะการใชชวตและภมหลง

ทมาของบคคลหรอครอบครวมากขนเรอยๆ เปนพลวตของหมบานในไทย อยางไรกตาม เปาหมายของ

บทความนเกยวกบความเปนเมองในชนบทไทย ดงนนจะขอกลาวถงมมมองของชนชนกลางทยายเขามา

อยในหมบานตอความเปนชนบทไทยในเรองตางๆเปนหลก

การทกลมคนทมภมหลง ความเปนมา ชนชน และทนทางสงคมตางกนมาอยรวมกนในพนท

หมบานชนบทไทยนน มคำถามวาเมองกบชนบทอยใกลกนขนาดน แลวชนชนกลางจากในเมองจะไดรบ

ประสบการณความเปนชนบทอยางทไดรบรในสอหรอคาดหวงเพยงใด จะมการอธบายหรอปรบตวอยางไร

แลวความตางกนทางชนชน โดยเฉพาะดานแนวคด คานยม การยอมรบซงกนและกนระหวางสองกลมน

จะใกลกนมากขนเหมอนกบระยะทางทางกายภาพทหดสนเขามาหรอไม

ชนชนกลางสวนใหญทยายเขามาอยในหมบานนมาอยในชวงทถนนมการปรบปรงแลว คอ

ประมาณ 5-6 ปทผานมา แตละคนหรอครอบครวมภมหลงหลากหลาย มาจากหลายจงหวด จำนวน

หนงมาจากภาคกลางโดยทวไปตางคนตางมาซอทดนกนเองบางสวนรวมตวกนซอทดนเพราะชาวบาน

มกขายทนาทเปนผนใหญ คนทยายเขามาอยกลมนมกเปนครอบครวเดยว บางครอบครวอยกนเฉพาะ

สามกบภรรยา มงานทำในเมองเชยงใหม บางสวนเปนอาจารยมหาวทยาลย ไปทำงานแบบเชาไปเยนกลบ

ทำธรกจการคาสวนตวแบบใชอนเตอรเนตทบาน และเขาเมองเปนบางครง หลายครอบครวเปนชายชาว

ตะวนตกทมภรรยาคนไทยซงมาจากภมภาคอนของประเทศ ครอบครวสวนใหญจะจางคนทำงานบาน

คนทำสวน ซงบางสวนเปนคนในหมบาน และบางสวนเปนลกจางประจำมาจากทอน กลมชนชนกลาง

จากในเมองกลมนมกจะเลอกซอทดนปลกบานผนใหญกวาชาวบานทวไป และเลอกทำเลทสวยงาม

ไมอยกลางหมบานจนเกนไปหรออยตดกบทงนาผงการวางบานกพยายามใหเหนทงนาหรอววดอยสเทพ

แตกมกจะสรางรวไวอยางชดเจนมดชด ปลกตนไมใหญในสวนเปนจำนวนมาก และอยเปนสวนตว

ไมคอยไดสมพนธกบชาวบานและไมคอยจะสมพนธกนเองเพราะไมไดเปนกลมเพอนหรอเครอญาตกน


ในหมบานนชาวบานดงเดมเปนสายเครอญาตกนเกอบทงหมดในชวงกลางวนมกจะมสมาชก

ในครอบครวคนใดคนหนงอยบานเสมอ สวนใหญเปนคนแกหรอคนทรบงานมาทำทบาน เชน การเยบ

ผาสานหวายทำงานหตถกรรมการกลงไมดงนนหมบานจงไมเงยบมการไปมาหาสกนเปนปรกตใน

กลมบานใกลเคยง สวนกลมคนทอยหอพกกจะเขาออกในหมบานชวงเชาและเยนตอนไปและกลบจาก

การทำงาน และยงมกลมไทใหญทเปนคนงานกอสรางอยในเรอนคนงานอกจำนวนหนง การรวมตวของ

ชาวบานทชดเจนทสดในปจจบนคอการรวมงานศพ นอกจากนนอาจมงานบญเลกนอยเทานน ซงม

ชนชนกลางทยายเขามาอยเพยงบางรายทพยายามรวมงานตางๆในหมบาน

ในอดต ชนชนกลางจากในเมองมกจะรจกชาวบานและชนบทผานสอในระยะไกล โดยทไม

ตองเกยวของกน ทำใหไมเกดประสบการณระหวางกน แตเมอทงสองฝายตองมาอยใกลกนในฐานะ

เพอนบาน ตองตดตอใชพนทรวมกน มความสมพนธกนทางสงคมในระดบใดระดบหนงอยางหลกเลยง

ไมได คราวนทำใหเหนความตางและเขากนไมไดในหลายเรอง โดยเฉพาะเรองคานยมและการใชชวต

ประจำวนดงกรณตวอยางตอไปน

ความเปนสวนตวในชนบท

ผเขยนเปนหนงในชนชนกลางทยายเขามาอยในหมบานและเรองนเกดขนกบผเขยนเอง เรอง

ใบตองกลวย เรองนเกดในรวบานของผเขยน เมอคนสวนซงเปนชาวบานในหมบานตดเครอกลวยทแก

ลงมาแลวกมอย 10 ในหมบานอกคนเขนรถเขามาในรวแลวตดใบตองจากตนกลวยดงกลาวผเขยนเหน

เขากแปลกใจวาอยเขามาตดใบตองในรวของผเขยนอยางสบายใจไดอยางไรโดยทไมถามไถกนกอน จง

ออกไปถาม และไดรบคำตอบเปนภาษาเหนอปนภาษากลางวา “กเหนตดเครอกลวยแลวทงใบไวก

เสยดาย เลยมาตดตองจะเอาไปหอถวเนา” ผเขยนนกในใจวาใบกลวยยงเขยวและสวยอยเลย จะมาตด

ของผเขยนไปไดอยางไร อยเหนทาทางอกอกของผเขยนกอธบายวา “นไมรเหรอวากลวยทตดเครอออก

แลวนะมนบออกลกอกแลว” นเปนความรใหมของผเขยน แตผเขยนไมไดสนใจกลวยทจะเอามากนนก

อยคนเดยว กนไดไมกลกกอมแลว สนใจความงามของตนกลวยใบกลวยในสวนมากกวา อยกตดตอไป

แลวกพดแบบขำๆวา“พวกคนเมองเนยบรเรองอะหยงแบบนซะเลย”ตดจนเตมรถเธอกเขนรถจากไป

ผเขยนไมรจะพดอยางไรด ถาบอกความจรงวาเปนหวงเรองความงามมากกวาเรองกน แกจะหาวาผเขยน

เพยนหรอเปลา สดทายผเขยนกหยบกลวยทตดมาแลวหนงหว วงตามไปใหอยคนนนเพอจะผกมตรกนไว

10อยเปนภาษาคำเมองทางภาคเหนอใชเรยกคนแกทงหญงและชาย

150 ทบทม ทบทม

แลวบอกอยวา “วนหลงหากมใบกลวยอกจะไปตามมาเอาเอง” เพอวาอยจะไดไมเขามาในรวบานของ

ผเขยนโดยไมไดคยกนกอนผเขยนเรมรวาชนบทไมไดเปนทพกผอนสวนตวอยางทเคยคดเสยแลว

จะเหนไดวาเรองระดบความเปนสวนตว พนทปจเจก มความตางกนระหวางชนชน ผเขยน

ทมาจากในเมองมองรววาเปนอาณาเขตของปจเจกทไมควรมใครอนมารกลำ แตชาวบานมองขามรวไป

ยงทรพยากรทตนเองคดวาไมมประโยชนอะไรอกแลวสำหรบเจาของบานทเปนคนในเมอง แตยงม

ประโยชนสำหรบชาวบานทจะใชใบของมนหออาหาร และไมไดคดถงประโยชนดานความงามมากอน

เหมอนคนในเมองอยางผเขยน เรองเลกๆ อยางนกทำใหเหนวาทงสองกลมมองตางกน และกไม

สามารถอธบายใหเกดความเขาใจไดโดยงายเพราะความหางกนดานรปแบบการใชชวต

ความสงบสดชนในชนบท

ชนชนกลางหลายคนในหมบานอธบายวามาอยในชนบทเพราะตองการความสงบและอากาศท

สดชนกวาในเมอง ซงชนบทกมกจะเงยบกวาและอากาศดกวาในเมอง แตไมไดหมายความวาชนบทจะ

เงยบสนท สะอาดบรสทธ เรองหมอกควนเปนปญหามลพษทสำคญของเชยงใหมในชวงหนาแลง มการ

รณรงคกนมาตลอดไมใหเผา ในหนาแลงมใบไมรวงมากมาย ชาวบานกมกจะกวาดใบไมมากองรวมกน

ตอนเชา แลวเผาตอนเยน หรอบางบานกเผาแตเชาตรกอนไปทำงาน เปนอยางนทกวนและตลอดมา

ชนชนกลางทพกผอนอยในบานตวเองรสกวาชาวบานไมรวาการเผาใบไมเปนอนตรายตอสขภาพ ทำลาย

สงแวดลอมทงไมเคารพคนอนสวนชาวบานกบอกวาอยากทำบรเวณบานใหเรยบรอยปลอยทงไวลมก

พดรกหรกตา อบต. กไมมบรการเกบใบไมและกงไมแหง วธการทรวดเรวและประหยดทสดคอการเผา

ในขณะทชนชนกลางมคนมาทำสวนและจดการกบเศษใบไมเหลานให

สวนในเรองความเงยบมกรณทชาวบานคนหนงเปดอซอมรถในหมบานเมอไมนานมาน ทำให

เกดเสยงและกลนรบกวนครอบครวชนชนกลางทอยใกลเคยงหลายครอบครวรสกเดอดรอนแตกไมพด

อะไรมากเพราะไมอยากสรางความไมพอใจตอกนไดแตบนเลกนอยและบอกใหเจาของอทำงานไมเชา

หรอคำเกนไป สวนชาวบานคนอนกไดรบผลกระทบดวย ซงเขากไมกลาตอวา เพราะอยากหลกเลยง

การเผชญหนา และบอกวาเรองแบบนเปนเรองการทำมาหากนของเขา หากพดไป เขาอาจจะหาไดวา

อจฉากน หรอไมอยากใหเขาไดด จะเหนไดวาชนบทไมไดอยนงๆ แตมการเปลยนแปลงเสมอ และใน

หมชาวบานดวยกนกไมไดมความเปนอนหนงอนเดยวกนเสมอไป และเปนทเขาใจกนในหมชาวบานวา

เรองการทำมาหากนเปนเรองทมความสำคญเปนอนดบแรก

151ลกทงหรอลกกรง?: ความเปนเมองในชนบทไทย

การอนรกษและการพฒนา

หมบานในลกษณะนมกอยในชวงทกำลงพฒนาถนนบางเสนในหมบานยงเปนลกรง ซงชนชน

กลางทมาอยใหมหลายคนกชนชอบความทไมพฒนาเกนไปแบบนการมาซอทดนเพออยในหมบานกเพอ

ใหไดบรรยากาศความเปนชนบทบาง และอกสาเหตหนงคอ ถนนลกรงจะทำใหรถวงชาหรอรถไมคอย

อยากผาน ทำใหไมมเสยงดง ในขณะทชาวบานบอกวาตวเองตองทนกบถนนขรขระอยางนมาเปนเวลา

นานการทรฐหรออบต.มงบประมาณเขามาลาดยางถนนในหมบานถอเปนความสะดวกสบายไมมฝน

เขาบาน มความเจรญททดเทยมกบหมบานอน ชาวบานบางคนบอกวาชอบถงขนาดอยากใหมถนน

วงแหวนตดผานหมบานเพราะราคาทดนจะไดสงขายไดราคาจะไดมเงนแลวเลกทำนาหรอเลกรบจาง

เสยท

นอกจากนยงมกรณการขยายถนนไปใหถงทดนดานใน เมอกอนทดนยงเปนทนาแปลงใหญ

การผานเขาออกไมยาก หรอจะผานทดนคนอนกไมเปนปญหา แตเมอทดนถกซอยยอยเพอเปนมรดก

แกลกหลาน ถกแบงขาย มการปลกบานอยอาศย การเขาออกดวยรถ ความเปนสวนตว เรมทำใหเกด

ปญหาทางเขาออกของทดนดานใน ดงนน คนทมทดนดานในจงขอให อบต. ขยายทาง โดยบางกรณ

ตองถมคลองเหมองทไมไดใชแลวฝงทอแทนตองตดตนไมใหญบางตนออกชนชนกลางทยายเขามาอย

ใหมรสกเสยดายตนไมใหญ และเปนหวงเรองการถมคลองเหมองวาจะทำใหเกดปญหาการระบายนำ

นอกจากน ในทางกฎหมายแลวทำไมได แตในทางปฏบต หลายหมบานทมการขยายบานอยอาศยก

ตกลงกนเองและทำเชนนเหมอนกนเพราะในปจจบนเจาของทดนไมไดทำนาคลองเหมองไมไดทำหนาท

เอานำเขานาอกตอไป มนจงถกปลอยทงรกราง บางทกกลายเปนรางระบายนำเทานน เกดเปนความไม

เขาใจซงกนและกน ฝายคนจากในเมองมองวาชาวบานขาดความรสกอนรกษธรรมชาต ไมดประโยชน

สวนอนในขณะทชาวบานกมองคนเมองวาไมชอบการพฒนาความคดทไมตรงกนลกษณะนมกไมมการ

ปรบเขาหากน และในทางกลบกน อาจเปนการตอกยำความคดของแตละฝาย และผลกความสมพนธ

ของทงสองใหหางกนมากขน

ความพอเพยง

เรองการทำนาของชาวบาน มชนชนกลางบางคนใหความเหนวาชาวนาไทยขายนากนหมดแลว

ไมนาเลยชาวบานควรจะรกษาสงนไวเพราะเปนเอกลกษณของไทยซงชนชนกลางจากในเมองสวนใหญท

ยายเขามาอยในหมบานกซอทนาของชาวบานทเลกทำการผลตแลวนนเอง ชนชนกลางบางคนเปรยวา

15� ทบทม ทบทม

ชาวบานควรจะใชการผลตแบบอนทรย งดใชสารเคม เพราะอนตรายตอสขภาพ ใหใชควายไถนา 11 ให

เอามอเอาวนทำนาเพอลดตนทนการผลต และอยอยางพอเพยง จะไดไมตองมหนสน ชมชนชนบทกจะ

อยไปไดอยางด เหนไดจากสอตางๆทเดนและแพรหลายไดแกสอจากสำนกงานกองทนสนบสนนการ

สรางเสรมสขภาพ(สสส.)เชนโฆษณาชดเกษตรประณต 12เปนตนสอกระแสหลกเหลานมกจะเลอก

พดถง “วถชมชน” ทชาวบานรวมแรงรวมใจกน พงกนไดในชมชน อยกนอยางพอเพยงตามอตภาพ

และทำการเกษตรแบบดงเดม เหตผลดานหนงทชวตชาวบานในอดตตองชวยเหลอกนเพราะการใชเงน

ยงมจำกด และเกอบทกคนทำการเกษตรเหมอนกน จงมการแลกเปลยนแรงงาน ชาวบานในหมบาน

แหงหนงเลาใหผเขยนฟงวาเขาเปนครอบครวสดทายในหมบานทแลกเปลยนแรงงานซงคอเมอ15ปทแลว

แตกรวมมอกนเฉพาะในหมญาตทยงทำนากนอยหรอมนาตดกน แตพอหลายครอบครวขายทดนใหกบ

คนนอกบางครอบครวพอแมทเคยทำนากแกมากสวนลกหลานทอาย30ปลงมากไดรบการศกษาสงขน

แลวทำงานอยางอน ไมมใครสนใจทำนาและทำนาไมเปนแลว ชาวบานสวนใหญทำอาชพอนกนหมด

ทำใหแรงงานในชนบทปจจบนขาดแคลน จงตองใชสารเคมและเครองจกรทนแรงอยางแพรหลาย อยางไร

กตามความเขาใจและความคาดหวงทเมองมตอชนบทแบบในภาพดงเดมกยงเหนไดอยเสมอ

ชวงทเกบขอมล ผเขยนมกจะไดรบคำอธบายจากคนในเมองหลายคนตอความเปนชนบททไม

ตรงกบความคาดหวงของเขาวา “หมบานทน [เขตรอยตอเมอง] เปลยนไปหมดแลว ถาอยากจะหา

หมบานทเปนชนบทจรงๆ ตองออกไปไกลๆ ทความเจรญยงเขาไมถง” นาสนใจตงคำถามตอวาชนบท

เชนนนมจรงหรอและหากมจรงชาวบานเขาจะอยากมชวตดงเดมอยางทคนในเมองปรารถนาหรอไม

สรป

ภาพชนบทไทยตามการมองของคนในเมองมกเปนภาพจนตนาการทมองจากศนยกลางไปยง

ชนบท มมมองทเปลยนแปลงกมาจากสถานการณทเปลยนไป จากการพฒนาชนบทแบบกระแสหลก

ใหชนบทหลดพนจากความลาหลงแตตอมาเมอชนบทไดรบการพฒนาไประดบหนงและมความเปนเมอง

มากขนเรอยๆ เกดปญหาในดานตางๆ จงมการเรยกรองใหเหนคณคาของชนบท เนนการพฒนาแบบ

11 ดขอมลเพมเตมเรองการรณรงคในสอเพอใหกลบไปใชควายไถนาไดจาก http://hilight.kapook.

com/view/50125 12 ดสอของสำนกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพเพมเตมไดจาก http://www.thaihealth.

or.th/multimedia/2053

15�ลกทงหรอลกกรง?: ความเปนเมองในชนบทไทย

ทางเลอก ไมอยากใหมการพฒนามากเกนไป ความเปนทนนยม ความเปนเมอง ไมดตอชนบท อยาก

ใหชมชนอนรกษวถชวตแบบดงเดมทดงามตามขนบจารต ปลกขาวอนทรยเพอสขภาพ รกษาตนไมเพอ

ธรรมชาต รกษาทงนาไวเปนทศนยภาพทสวยงาม เพอการดำรงอยของอาชพเกษตรกรรมทเปน

เอกลกษณสบทอดกนมาอยางยาวนานของไทย คานยมการบรโภคของชนชนกลางเหลานมผลตอการ

สรางและรกษาภาพความเปนชนบทไทยแบบอดมคตไว เปนกระบวนการสรางความคาดหวงทางสงคม

รวมกนนำไปสการกำหนดแนวทางการเปลยนแปลงในชนบทเรอยมา

นอกจากน แมระยะทางทางกายภาพและการบรโภคของเมองและชนบทใกลกนมากขนทกท

แตมนกยงคงมความซบซอนของความสมพนธ ความตางกนในเชงวฒนธรรมและชนชนทางสงคม ท

ทำใหยงมความหางของระบบคดและคานยมของทงสองกลมอยางชดเจน และสอกระแสหลกกไมไดเออ

ใหเหนภาพการเปลยนแปลงและความซบซอนดงกลาว ทำใหยงคงเหนคนในเมองรวมกนคาดหวงกบ

ชนบทแบบทตวเองมภาพจนตนาการ โดยคนเหลานอาจไมจำเปนตองเกยวของกบชนบทดวยตวเอง

หรอหากตนเองมประสบการณจรงกบชนบทดงตวอยางขางตนกอาจไมยอมรบเพราะมนไมตรงกบความ

เชอดงเดมของตนเองทมตอชนบท สดทายแมชนชนกลางในเมองจะรบรการเปลยนแปลงของชนบทใน

เชงประจกษ แตภาพชนบทแบบจารตทฝงอยในมโนภาพจากการสงสมมาตลอดจะไมเปลยนงายๆ

ดงนน ผมอำนาจอยางรฐ ควรเสนอภาพชนบททหลากหลาย รอบดาน โดยผานนโยบายการพฒนา

การศกษาและสอตางๆเพอใหภาพความตางระหวางชนบทกบเมองแบบคตรงขามคอยๆเจอจางไป

15� ทบทม ทบทม



ทวบรพา.2554. “ขาวคณคาชาวนาคณธรรม.” เขาถงวนท 12ตลาคม2554.http://www.tvburabha.com/

tvb/rice5.html.

นจรใจเกง.2551.“ระลกชาตในแบบเรยนภาษาไทย.”อาน 1:19-54.

ยกต มกดาวจตร. 2548. อาน “วฒนธรรมชมชน”: วาทศลปและการเมองของชาตพนธนพนธแนววฒนธรรม

ชมชน. กรงเทพฯ:ฟาเดยวกน.

อานนทกาญจนพนธ.2544.มตชมชน:วธคดทองถนวาดวยสทธ อำนาจ และการจดการทรพยากร.กรงเทพฯ:

สำนกงานกองทนสนบสนนการวจย.


Anchalee Singhanetra-Renard. 1999. “Population Mobility and the Transformation of a VillageCommunityinNorthernThailand.” Asia Pacific Viewpoint(40).

Rigg, Jonathan. 1998. “Rural-Urban Interactions, Agriculture and Wealth: A Southeast AsianPerspective.”Progress in Human Geography (22).

Ritchie,MarkAndrew.1996.“FromPeasantFarmerstoConstructionWorkers:TheBreakingDownof the Boundaries between Agrarian and Urban Life in Northern Thailand, 1974-1992.”UnpublishedPhDDissertation,DepartmentofSociology,UniversityofCaliforniaatBerkeley.

Stott,Philip.1991.“Mu’angandPa:EliteViewofNatureinaChangingThailand.”InM.ChitakasemandA.Turton,eds.Thai Constructions of Knowledge. London:SchoolofOrientalandAfricanStudies,UniversityofLondon.

ThongchaiWinichakul.2010.“The‘Germs’:TheReds’InfectionoftheThaiPoliticalBody.”AccessedOctober 9. http://asiapacific.anu.edu.au/newmandala/2010/05/03/thongchai-winichakul-on-the-red-germs/.

Wilson,GeoffA.andJonathanRigg.2003.“‘Post-Productivist’AgriculturalRegimesandtheSouth:DiscordantConcepts?”Progress in Human Geography(27).

Yos Santasombat. 2008. Flexible Peasants: Reconceptualizing the Third World’s Rural Types. ChiangMai:RCSD.

ปาชมชน: เทคโนโลยอำนาจควบคมชมชนในเขตปาช นใหม?

กรณศกษาปาชมชนหวยแกวตำบลหวยแกว อำเภอแมออน จงหวดเชยงใหม

สรนทร อนพรม*


นกศกษาปรญญาเอกสาขาภมศาสตรมหาวทยาลยซดนยประเทศออสเตรเลย

นบตงแตตนทศวรรษ 2530 เปนตนมา วาทกรรม “ปาชมชน” ไดรบการ

ยอมรบในฐานะทางเลอกในการจดการทรพยากรปาไมและเครองมอในการ

แกไขปญหาความยากจนของประชาชนในชนบท โดยเฉพาะอยางยงชมชน

ในเขตปาไมของรฐ บทความชนนอาศยกรณศกษาปาชมชนหวยแกว ตำบล

หวยแกว อำเภอแมออน จงหวดเชยงใหม แสดงใหเหนวาในทางปฏบต ปา

ชมชนเปนเทคโนโลยอำนาจชนใหมของรฐในการควบคมการเขาถงและใช

ประโยชนทรพยากรในปาของชาวบานโดยผานทางตวชาวบานเอง สงนเกดขน

จากการทขบวนการปาชมชนในสงคมไทยมกมองชาวบานและชมชนทองถน

แบบหยดนงและชวนฝน รวมถงความพยายามของรฐในการรกษาอำนาจ

เหนอทรพยากรปาไมเอาไว

Sincetheearly1990s,“community forestry”discourse inThailand

has been proposed as an alternative to conventional forest

management and as a means to alleviate poverty in the rural

areas,especiallyinlocalcommunitiesinstate-ownedand-managed

forests.Communityforestryadvocates inThailandhavetendedto

describelocalcommunitieslivingintheforestasinharmonywith

nature through their subsistence mode of living and their

knowledge about the forest. This article argues that these

community forestry advocates’ static and romantic views about

local communitieshave in factcontributed to thesecommunities’,

which adopted the community forestry schemes, less access to

forest resources. Using the case study of Huai Kaew community

forest in Huai-Kaew sub-district, Mae On district of Chiang Mai

Province, the article points out how community forestry has

become the Thai state’s new technology of power in regulating

andlimitinglocalcommunities’accesstoforestresources.

บทคดย

อab

stra

ct

157ปาชมชน: เทคโนโลยอำนาจควบคมชมชนในเขตปาชนใหม?

บทนำ

ในชวงกวาสามทศวรรษทผานมา ปาชมชนไดรบการยอมรบมากขนเรอยๆ ในฐานะทางเลอก

ในการจดการทรพยากรปาไมและแกปญหาความยากจนของชาวบานในชนบท โดยเฉพาะชาวบานทอยใน

เขตพนทปาของรฐ(ฉลาดชาย2528,สมศกด2550)นกวชาการทสนบสนนแนวทางปาชมชนเชอวา

มโนทศนการจดการทรพยากรแบบรวมศนยอำนาจนอกจากจะไรประสทธภาพในการคมครองและรกษา

ทรพยากรปาไมแลว ยงกอใหเกดปญหาความไมเปนธรรมในการจดสรรทรพยากร ซงผทไดรบผลกระทบ

ทางตรงมากทสดกหนไมพนชาวบานหรอ“ชมชนทองถน”ผทอยใกลชดกบฐานทรพยากรดงนนขอเสนอ

ของนกวชาการกลมนคอ รฐตองกระจายหรอมอบอำนาจในการจดการทรพยากรปาไมใหกบชมชนทองถน

ในรปแบบปาชมชน หากสงคมไทยตองการคมครองและฟนฟทรพยากรปาไม อกทงยกระดบคณภาพ

ชวตของชาวบานทอยใกลปาเพอบรรลเปาหมายการพฒนาทยงยน

อยางไรกด ผทเกยวของกบการขบเคลอนปาชมชนในฐานะทางเลอกในการจดการทรพยากร

ปาไมของสงคมไทยมกตความและมความเขาใจเกยวกบแนวคดและรปแบบของปาชมชนแตกตางกน

การขบเคลอนและผลกดนปาชมชนในสงคมไทยในชวงเวลาทผานมาจงมกเปนการชวงชงการนำในการ

นยามความหมายปาชมชนของกลมคนทเกยวของ ทงน การชวงชงการนยามความหมายปาชมชนได

ปรากฏเดนชดมากขนในกระบวนการผลกดนพระราชบญญตปาชมชนตงแตตนทศวรรษ2530 เปนตนมา

ขณะนนกรมปาไมในฐานะหนวยงานหลกในการจดสรรทรพยากรปาไมมาเปนเวลากวาศตวรรษ ไดมอง

หาแนวทางสงเสรมใหประชาชนมสวนรวมในการฟนฟทรพยากรปาไม เพอทำใหประเทศไทยมพนท

ปาไมครอบคลมถงรอยละ40ของพนท ดงทระบไวในนโยบายปาไมแหงชาตพ.ศ. 2528ดงนน ในป

พ.ศ. 2534 กรมปาไมจงไดยกรางพระราชบญญตปาชมชน เพอสรางเครองมอทางกฎหมายใหกบ

เจาหนาทปาไมในการสงเสรมใหชาวบานและชมชนทองถนปลกตนไมในพนทสาธารณะและไดเสนอราง

พระราชบญญตปาชมชนเขาสการพจารณาของสภาผแทนราษฎรภายในปเดยวกน

อยางไรกด รางพระราชบญญตฉบบดงกลาวของกรมปาไมไมไดรบการยอมรบจาก “เครอขาย

ภาคประชาชน” ซงมองวารางพระราชบญญตฉบบดงกลาวใหความสำคญกบการปลกสรางสวนปามาก

กวาการรองรบ“สทธชมชน”ในการคมครองและรกษาฐานทรพยากรดนนำปาดงนน“เครอขายภาค

ประชาชน” จงเสนอรางพระราชบญญตปาชมชนทเพมมตดานสทธชมชนและการจดการทรพยากรเขาไป

ในชวงระหวางป พ.ศ. 2532-2536 มความพยายามหลายครงในการเจรจาตอรองและประสานราง

พระราชบญญตฉบบของกรมปาไมและภาคประชาชนเขาดวยกน ผานกระบวนการทเรยกวา “การประชา-

พจารณ” ซงดเหมอนวาความพยายามดงกลาวจะสมฤทธผลในการประชาพจารณระดบชาตในป พ.ศ.

2536ทจงหวดเชยงใหมจดขนโดยสำนกงานกระจายความเจรญสภมภาคและมนายแพทยประเวศวะส

158 สรนทร อนพรม

เปนประธาน ผลของการประชาพจารณครงนนไดเกดรางพระราชบญญตปาชมชนฉบบ “สวนบว” อน

ถอวาเปนฉบบทไดรบการยอมรบจากผมสวนเกยวของมากทสด แตกระนน รางพระราชบญญตฉบบ

ดงกลาวถกคดคานจาก“เครอขายนกอนรกษ”นำโดยมลนธธรรมนาถเนองจากทางเครอขายฯไมเหน

ดวยในประเดนการอนญาตใหมการทำปาชมชนในพนทอนรกษ โดยเฉพาะพนทตนนำลำธาร ดงนน

นบตงแตปพ.ศ. 2536เปนตนมาประเดนการจดตงปาชมชนในพนทอนรกษจงไดกลายมาเปนประเดน

ความขดแยงทางความคดระหวาง “นกอนรกษ” กบ “นกสทธชมชน” จนทำใหปญหาเรอง “คนกบปา”

กลายเปนปญหาคอขวดและไมมทางออกทเหมาะสมในเชงนโยบายอยางไรกดในปพ.ศ. 2550รฐบาล

ภายใตการทำรฐประหารของทหารไดนำรางพระราชบญญตปาชมชนกลบมาพจารณาอกครง และมมต

ผานรางพระราชบญญตปาชมชนในวนท 21 พฤศจกายน 2550 แตสมาชกสภานตบญญตจำนวนหนง

เหนคานกบรางพระราชบญญตฉบบทเพงผานการอนมตจากสภานตบญญตแหงชาตในประเดนความไม

สอดคลองกบรฐธรรมนญในประเดนสทธชมชน จงยนหนงสอตอศาลรฐธรรมนญเพอใหตความราง

กฎหมายในเวลาตอมา และศาลรฐธรรมนญวนจฉยวาพระราชบญญตปาชมชนตราขนโดยไมถกตองตาม

บทบญญตในรฐธรรมนญและใหระงบการดำเนนการรางพระราชบญญตปาชมชน

นบจากอดตเปนตนมา คำวา “ปาชมชน” มกถกอางถงในฐานะเครองมอททรงพลงในการ

เสรมศกยภาพชมชนทองถนในการคมครองระบบนเวศและแกปญหาความยากจนขอสรปดงกลาวมสวน

ถกอยบาง แตกไมถกตองเสยทงหมด คำถามหลกกคอ ปาชมชนสามารถเออประโยชนตอชาวบานจรง

หรอ ในเมอสงคมไทยยงไมมกฎหมายมารองรบสทธของชาวบานในการจดการปา? บทความชนน

ตองการนำเสนอใหเหนวาในบรบททางสงคมและการเมองในปจจบนทสงคมไทยยงไมยอมรบสทธชมชน

ในการจดการปา ปาชมชนถกใชเปนเครองมอของรฐในการ “อนรกษ” มากกวาการเสรมศกยภาพของ

ชาวบานในการจดการใชประโยชนทรพยากรอยางยงยน ทงน ชาวบานทจดการปาชมชนมกไดรบอนญาต

ใหใชประโยชนเพยงการเกบหา “ของปา” ซงมคณคาทางเศรษฐกจไมสงมากนก ในขณะททรพยากรใน

ปาทมมลคาทางเศรษฐกจสง เชน เนอไมและไมสำหรบการกอสรางมกจะถกกดกนและหวงหามไวเพอ

เปนสมบตของชาตและหากจะมการอนญาตใหใชประโยชนทรพยากรเหลานกจะอนญาตเพยงเพอการ

ยงชพและใชประโยชนภายในครวเรอนเทานน นอกจากน การใชประโยชนทรพยากรปาไมในระดบ

หมบานยงถก “จบตา” และตรวจสอบอยางเขมขนจากเพอนบานดวยกนเอง ปาชมชนไดกลายเปน

เงอนไขใหมในการควบคมการเขาถงทรพยากรของชาวบานทเขมขนขน โดยม “คณะกรรมการปาชมชน”

ทำหนาทบงคบใช“กฎระเบยบปาชมชน”เพอกำกบและควบคมการใชประโยชนของ“สมาชกปาชมชน”

ใหเปนไปตามกรอบคดทวาดวยการอนรกษและการใชประโยชนทรพยากรทยงยน

ในบทความนผเขยนพยายามวเคราะหใหเหนวาปาชมชนนนแทจรงแลวเปนเพยง“เทคโนโลย

อำนาจชนใหม”ซงเปนเทคนคการบรหารอำนาจของรฐเพอปรบความสมพนธระหวางรฐกบชมชนในเขตปา


เพอใหชมชนในเขตปาเหลานนเกดสำนกใหมวาการควบคมและจดการทรพยากรเปนหนาทของชมชน

และชาวบาน แตในขณะเดยวกนรฐกไมเคยมอบอำนาจการตดสนใจสำหรบการจดการและจดสรร

ทรพยากรใหกบชมชนเหลานน อำนาจในการจดการทรพยากรปาไมทแทจรงยงคงรวมศนยอยทสวนกลาง

โดยมกรมปาไมเปนผบรหารจดการอำนาจ การมอบพนทปาใหชาวบานดแลในรปแบบ “ปาชมชน” แต

ไมใหอำนาจในการบรหารจดการ จงเปนความพยายามของรฐในการกลบเกลอนความลมเหลวของ

นโยบายรวมศนยอำนาจในการจดการทรพยากรปาไม ทงนเพอรกษาและธำรงไวซงสถานะทางอำนาจ

เดมของรฐเหนอพนทปาและการควบคมชาวบานในเขตปา

คำวา “เทคโนโลยอำนาจชนใหม” ทนำมาใชเปนกรอบการวเคราะหในบทความน ผเขยนได

ยมมาจากแนวคดGovernmentalityซงเปนแนวคดทพฒนาขนเปนครงแรกโดยมเชลฟโกต (Michel

Foucault) นกปรชญาชาวฝรงเศส ในชวงระหวางป ค.ศ. 1977-1984 หากกลาวแบบยอๆ ฟโกตมอง

วาการปกครองในสงคมสมยใหมมกจะไมปฏบตการผานกฎหมายหรอกฎจารตอนเปนการควบคมทางตรง

ซงการปกครองดงกลาวมกจะไดรบการตอตานจากผทถกควบคม แตการควบคมของสงคมสมยใหมมก

ปฏบตการผานการกระทำรวมกนของ “อำนาจและความร” ทยงผลใหเกด “ความรสกนกคด” (Sub-

jectivity)(อานนท2552)และใชความรสกนกคดนนในการปกครองตนเองดงนนGovernmentality

จงมความแตกตางจากการปกครองดวยอำนาจรฐโดยตรง แตเปนการปกครองทมพลงอำนาจบงคบอย

ภายในตวคนหรอการปกครองททำงานไดดวยตวเองทงน แนวคดGovernmentality ของฟโกตไดรบ

การพฒนาอยางตอเนองจากนกวชาการรวมสมยหลากหลายสาขา โดยในสาขาวาดวยการเมองของการ

พฒนาและสงแวดลอมกมการประยกตใชแนวคดดงกลาว ยกตวอยางเชน งานศกษาของ Tania Li

(2007)ในหนงสอเรองThe Will to ImproveซงLiไดใชกรอบคด“conductofconduct”ในการ

วเคราะหโครงการและแผนงานของหนวยงานทมเจตนารมณแนวแนเพอพฒนา “คนอน” ภายใตกรอบ

คดการพฒนาและการมสวนรวมของกลมเปาหมายในการพฒนา ขอโตแยงสำคญของ Li กคอ แทจรง

แลวโครงการและแผนงานพฒนาเหลานนมการวางแผนและตระเตรยมไวแบบเบดเสรจเรยบรอย เมอ

ประชาชนในพนทเปาหมายการพฒนาเขารวมกระบวนการ จงเปนความสำเรจของแผนงานดงกลาวในการ

ควบคมชวตและความเปนอยของประชาชนเหลานน เพอใหบรรลเปาหมายและเจตนารมณของแผนงาน

พฒนา

เนอหาในบทความชนนสงเคราะหจากกรณศกษาปาชมชนหวยแกว ตำบลหวยแกว อำเภอ

แมออนจงหวดเชยงใหมซงเปน“สนาม”ในการศกษาวจยในการทำวทยานพนธระดบปรญญาเอกของ

ผเขยนทมหาวทยาลยซดนย ประเทศออสเตรเลย โดยผเขยนไดอาศยอยในหมบานระหวางเดอน

พฤศจกายน 2552 ถงเดอนพฤษภาคม 2553 ซงในชวงระยะเวลาดงกลาว ผเขยนไดมโอกาสสงเกต

รปแบบการพงพงทรพยากรของชาวบาน ไดสมภาษณผทเกยวของหลายกลมทงแบบทางการและไมเปน

1�0 สรนทร อนพรม

ทางการ ประกอบดวย อดตแกนนำชาวบานในการคดคานการสมปทานปาหวยแกว คณะกรรมการปา

ชมชนทงในอดตและปจจบนสมาชกองคการบรหารสวนตำบลหวยแกวและชาวบานทวไปซงผเขยนแบง

ออกเปน 2 กลมหลก คอ 1) กลมชาวบานทอาศยอยตดกบพนทปาชมชนและพงพงทรพยากรจากปา

ชมชนหวยแกวโดยตรงทงในรปของทดนในปา รวมถงการเกบหาของปา เชนหนอไม ไมฟน เปนตน

และ2)กลมชาวบานทพงพงทรพยากรจากปาทางออมเชนการพงพงนำเพอการเกษตร

การตงชอบทความเปนลกษณะของคำถามเปนความตงใจของผเขยน ทงนเพราะผเขยน

ยอมรบถงความแตกตางหลากหลายของรปแบบปาชมชนในแตละพนทและปาชมชนในแตละภมภาค

เปนไปไดวาในบางพนท ปาชมชนอาจเปนเครองมอทเสรมศกยภาพของชาวบานทอยในเขตปาได

บทความนไมมเจตนาทจะสรปรวมวาปาชมชนทกแหงกลายเปนเทคโนโลยอำนาจในการควบคมชาวบาน

ทอยในเขตปาการกลาวถงปาชมชนตองพจารณาเปนรายกรณศกษาและตองพจารณาบรบทของปาชมชน

นนๆประกอบ

ภาพรวมสถานการณคนกบปา และความขดแยงในการเขาถงทรพยากรในสงคมไทย

นบตงแตปพ.ศ. 2439เปนตนมารฐบาลสยามไดสถาปนากรมปาไมขนเพอทำหนาทควบคม

การทำไม โดยเฉพาะการสมปทานไมสกในเขตภาคเหนอของประเทศไทย การสถาปนากรมปาไมครง

นนนบไดวาเปนการประกาศรวมศนยอำนาจในการจดการทรพยากรปาไมของประเทศไทย ซงกอนหนา

นนพนทปาไมในเขตภาคเหนออยภายใตการควบคมของเจาเมองซงมระบบการจดการทแตกตางกนไป

ในชวงเรมตนของการวางระบบรวมศนยอำนาจการจดการปา รฐบาลสยามไดวาจางนายโฮรเบรต เสลด

(Horbert Slade) นกปาไมชาวองกฤษ ใหมาทำหนาทใหคำปรกษาและวางกฎเกณฑการบรหารจดการ

ปาไมตอมานายเสลดไดรบการแตงตงใหเปนเจากรมปาไม(อธบดกรมปาไม)คนแรกในประวตศาสตร

การปาไมเมองไทย ทงน การบรหารจดการทรพยากรปาไมในสมยนนเนนการทำไมสก และตอมาเปน

ไมกระยาเลยจากปาธรรมชาตโดยผรบสมปทานสวนใหญเปนบรษทตางชาตซงสวนใหญเปนบรษทของ

องกฤษเชนบรษทบอมเบย-เบอรมารโดยรฐบาลสยามไดรายไดจากการสมปทานโดยเกบคาภาคหลวง

การทำไมในเขตสมปทาน ทงน ประเทศไทยเปดใหมการสมปทานปาไมในเขตปาธรรมชาตนบตงแตนน

เรอยมา และรฐบาลไดประกาศปดสมปทานปาไมทวประเทศอยางเปนทางการในป พ.ศ. 2532 ซงนบ

รวมเวลาในการทำไมในปาธรรมชาตเกอบหนงศตวรรษ

ทผานมา รฐใชอำนาจผานกรมปาไม โดยมความพยายามอยางตอเนองในการแสดงอำนาจ

เหนอพนทปาไมดวยการประกาศใหพนทปาเปนพนทปาไมของรฐ และออกกฎหมายปาไมเพออำนวย

1�1ปาชมชน: เทคโนโลยอำนาจควบคมชมชนในเขตปาชนใหม?

การใหรฐมอำนาจและหนาทในการจดสรรการใชประโยชนทรพยากรในพนทปาไมแตเพยงผเดยว ดงนน

เทคนคของรฐในการควบคมทรพยากรปาไมกคอการกำหนดพนทใหเปนของรฐ และออกกฎหมายเพอ

ใชเปนเครองมอสำหรบเจาหนาทรฐในการจดสรรการใชประโยชนทรพยากรปาไมในปพ.ศ. 2507กรม

ปาไมออกกฎหมายปาสงวนแหงชาต พ.ศ. 2507 นยสำคญของกฎหมายฉบบนคอการกำหนดนยาม

“ทดนปาไม” ซงกฎหมายฉบบนนยามวา “ทดนทยงไมมบคคลใดครอบครองเปนเจาของตามประมวล

กฎหมายทดน” หมายความวาทดนทงทมตนไมปกคลมและไมมตนไมปกคลม แตยงไมมการออก

เอกสารสทธทดนโดยกรมทดน ถอเปนทดนปาไม และจดเปนพนทปาสงวนแหงชาต นอกจากนกรมปาไม

ออกประกาศพระราชบญญตสงวนและคมครองสตวปา พ.ศ. 2503 ทงน ในเชงการควบคมพนทเพอ

อนรกษสตวปา กรมปาไมไดประกาศเขตรกษาพนธสตวปาขนทวประเทศ ในระยะเวลาใกลเคยงกน

กรมปาไมออกประกาศพระราชบญญตอทยานแหงชาต พ.ศ. 2504 และมการประกาศอทยานแหงชาต

เขาใหญเปนอทยานแหงชาตแหงแรกของประเทศไทย แตดเหมอนวาระบบการจดการปาแบบรวมศนย

อำนาจโดยมกรมปาไมทำหนาทหลก ไมสอดคลองกบระบบสงคม การเมอง และระบบนเวศธรรมชาต

ในสงคมไทย และไมบรรลตามวตถประสงคเดมทจะเพมพนทปาไม ในทางตรงกนขาม พนทปาไมใน

ประเทศไทยกลบลดลงอยางตอเนอง โดยพนทปาไดลดลงจากประมาณรอยละ43ของพนทประเทศใน

ปพ.ศ. 2516เหลอเพยงประมาณรอยละ25ในชวงทศวรรษ2540(กรมปาไม2552)

“ชาวบาน”และ“ระบบเกษตรกรรมในปา”มกถกตำหนจากเจาหนาทและสงคมวาเปนสาเหต

หลกของปญหาความเสอมโทรมของทรพยากรปาไม รฐมกมองวาชาวบานและระบบเกษตรกรรมดงกลาว

เปนศตรทรายกาจตอทรพยากรปาไม และไดใชความพยายามหลายครงในการควบคมประชากรทอาศย

ในปาซงมกถกกลาวหาวาเปนตนเหตของปญหาการลดลงของพนทปาไมเชนในปพ.ศ. 2533กรมปาไม

ไดรวมกบหนวยงานภาครฐอนๆ โดยเฉพาะอยางยงกบกองทพบก (กองอำนวยการรกษาความมนคง

ภายใน) ดำเนนโครงการจดสรรทดนทำกนแกราษฎรผยากไรในพนทปาสงวนเสอมโทรม หรอทรจกกน

ในนาม “คจก.” โดยมการอพยพชาวบานทอาศยอยอยางกระจดกระจายในเขตปาตนนำ ใหมาอยรวมกน

ในเขตพนทปาสงวนเสอมโทรมและมความเปราะบางทางระบบนเวศตำ ทงน ทางโครงการวางแผนทจะ

ดำเนนการกบราษฎรทอยในเขตปาทวประเทศ โดยไดรเรมการดำเนนโครงการทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

เปนพนทแรกในพนทอพยพทางโครงการฯไดจดตงระบบหมบานและจดสรรทอยอาศยและทดนทำกน

ใหกบเกษตรกรในพนทเปาหมาย และเมออพยพชาวบานออกไปแลว ทางกรมปาไมและหนวยงานท

เกยวของไดทำการปลกปาเพอฟนฟระบบนเวศตนนำ โดยไมไดคำนงวาการอพยพชาวบานออกจากพนท

ตนนำนอกจากไมนำไปสการฟนฟและรกษาพนทปาไมแลว ยงนำไปสความขดแยงระหวางเจาหนาทของ

รฐและชาวบานทอาศยอยในเขตปาอกดวย

1�� สรนทร อนพรม

อยางไรกด มการโตแยงจากนกวชาการทงไทยและตางประเทศในเรองขอกลาวหาของรฐทวา

“ชาวบานทำลายปา”(เจมศกด2535,Delang2002,Hirsch1987,Sato2003)นกวชาการกลมน

พยายามชใหเหนถงความสลบซบซอนของปญหาการทำลายปา ซงมขอสรปรวมกนวาสาเหตสำคญของ

ปญหาความเสอมโทรมของทรพยากรปาไมสบเนองจากนโยบายการพฒนาของรฐทมงเนนการพลา

ผลาญทรพยากรและการรกษาความมนคงของชาต การลดลงของพนทปาจงเกยวของโดยตรงกบการ

พฒนาเศรษฐกจ การเมอง และสงคม แตดเหมอนวาขอโตแยงดงกลาวไมไดนำไปสการทบทวนและ

สรางนโยบายปาไมทเออประโยชนตอชาวบานเทาไรนก นโยบายการจดการปาของไทยยงคงเนนการ

อนรกษและคมครองความหลากหลายทางชวภาพ โดยยงคงมองชาวบานเปนศตรสำคญของทรพยากร

ปาไม ในชวงปลายทศวรรษ 2520 คณะรฐมนตรมมตผานนโยบายปาไมแหงชาต พ.ศ. 2528 ซง

กำหนดใหประเทศควรมพนทปาไมอยางนอยรอยละ 40 ของพนทประเทศ 1 โดยแบงเปนพนทปา

อนรกษรอยละ25และอกรอยละ 15 เปนพนทปาเศรษฐกจ เพอบรรลนโยบายดงกลาวกรมปาไมใน

ฐานะหนวยงานทรบผดชอบ ไดดำเนนยทธศาสตรอยางนอย 2 ยทธศาสตรหลก ไดแก 1) การเรง

ประกาศพนทอนรกษซงรวมถงพนทอทยานแหงชาตและเขตรกษาพนธสตวปาและ2)การสงเสรมให

ภาคเอกชนเขามาลงทนปลกสรางสวนปาขนาดใหญ โดยเฉพาะสวนปายคาลปตส ซงยทธศาสตรทงสอง

ของกรมปาไมนำไปสความขดแยงกบชาวบานในพนทปาซงอาศยปาในการดำรงชพ ตวอยางทสำคญและ

เปนกรณศกษาของผเขยนไดแกกรณความขดแยงระหวางชาวบานหวยแกว ตำบลหวยแกว อำเภอแมออน

จงหวดเชยงใหมกบนกธรกจในทองถนโดยกรมปาไมอนญาตใหนกธรกจเชาพนทปาสงวนแหงชาตจำนวน

235 ไรเพอทำการปลกสรางสวนปา ซงพนทดงกลาวเปนพนททชาวบานหวยแกวอางวาเปนพนทตนนำ

ลำธาร แหลงเกบหาของปา และพนทเลยงสตวของชมชน ดงนน พวกเขาจงตอตานการเชาทดนของ

เอกชนจากรฐ และกลายเปนปญหาความขดแยงในทสด นอกจากน การเรงประกาศพนทอนรกษทขาด

การปรกษาหารอกบชาวบานและหนวยงานทเกยวของในระดบทองถนอยางเหมาะสม ทำใหเกดปญหา

การซอนทบระหวางพนททำกนของชาวบานกบพนทอนรกษ จากการประเมนของ ICEM (2003) พบ

วามชาวบานตดอยในเขตปาของรฐโดยเฉพาะในเขตพนทปาอนรกษไมนอยกวา500,000คน

จะเหนไดวาปญหาความขดแยงระหวางคนกบปาในสงคมไทยเกดขนมาเปนเวลานาน หรอตงแต

กรมปาไมอางสทธเหนอพนทปาไม แตแนวคดการจดการทรพยากรแบบรวมศนยของรฐไมสามารถแก

1สดสวนระหวางพนทปาอนรกษกบปาเศรษฐกจเปลยนจาก15:25มาเปน25:15ในชวงแผนพฒนา

เศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท7

1��ปาชมชน: เทคโนโลยอำนาจควบคมชมชนในเขตปาชนใหม?

ปญหาได หลกฐานทชดเจนไดแกการลดลงของพนทปาอยางตอเนอง นอกจากน การจดการปาทมกรม

ปาไมเปน “พระเอก” เพยงผเดยวยงกอใหเกดความขดแยงและการแยงชงทรพยากรระหวางกลมตางๆ

ในสงคม การเรยกรองใหมการปรบเปลยนระบบการบรหารจดการทรพยากรปาไมทเนนและเปดโอกาส

ใหภาคตางๆ โดยเฉพาะชาวบานหรอชมชนทองถนไดเขารวมในการตดสนใจสำหรบการจดสรรทรพยากร

อยางเทาเทยมจงเรมขน

ขบวนการปาชมชนและการชวงชงการนยามความหมายปาชมชน

(พ.ศ. 2530-2553)

ขบวนการเคลอนไหวใหมการกระจายอำนาจการบรหารจดการทรพยากรปาไมจากภาครฐไปส

ภาคประชาชนเรมตนขนอยางจรงจงในชวงตนทศวรรษ 2530 โดยบทความชนนเรยกขบวนการนวา

“ขบวนการปาชมชน”หากกลาวแบบยอๆขบวนการปาชมชนเปนขบวนการภาคประชาชนทเรยกรองให

กรมปาไมซงมความชอบธรรมตามกฎหมายในการจดการใชประโยชนทรพยากรปาไมแตเพยงหนวยงาน

เดยวเกดการยอมรบการดำรงอยของชมชนและสทธชมชนในการเขาถงทรพยากรปาไม และทำการมอบ

อำนาจใหชมชนเหลานในการดแลรกษาทรพยากรของตนเองในรปแบบ“ปาชมชน”อยางไรกตามคำวา

ปาชมชนถกทำความเขาใจและถกตความตางกนระหวางกลมคนทเกยวของ ทงเจาหนาทของรฐ

นกพฒนาองคกรพฒนาเอกชน ชาวบาน และนกวชาการ ซงมมมมอง ความเชอ และประสบการณท

แตกตางกนในเรองความสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาตหรอชมชนกบทรพยากรปาไม ซงแตละ

บคคลกลมหรอหนวยงานตางกพยายามทจะนยามความหมาย“ปาชมชน”ทสะทอนความเชอความร

และอดมการณดงกลาว เนอหาในสวนนพยายามนำเสนอภาพการเมองวาดวยการนยามและให

ความหมายปาชมชนของบคคล กลมคน และหนวยงานทเกยวของตางๆ โดยนำเสนอผานกรณศกษา

การยกรางและผลกดนกฎหมายปาชมชนระหวางปพ.ศ. 2532-2551

ยอนกลบไปในปพ.ศ. 2534กรมปาไมไดยกรางพระราชบญญตปาชมชนขนตามขอเสนอแนะ

ของคณะกรรมการนโยบายปาไมแหงชาต คณะกรรมการฯ เหนวากรมปาไมขาดนโยบายทชดเจนสำหรบ

การสงเสรมใหชาวบานและชมชนทองถนปลกตนไมในรปแบบปาชมชน ซงเปนรปแบบทกรมปาไมได

เรมดำเนนการมากอนหนานนอยแลว ดงนน คณะกรรมการฯ จงเสนอใหมการตราพระราชบญญต

ปาชมชน เพอเปนกรอบในการสงเสรมและพฒนาปาชมชน และเพอใหแนวทางการสงเสรมปาชมชน

ของรฐมความชดเจนมากยงขนตอมากรมปาไมจงไดจดทำรางพระราชบญญตปาชมชนขนและไดเสนอ

สภาผแทนราษฎรภายในปเดยวกน และรางพระราชบญญตฉบบดงกลาวไดผานความเหนชอบและ

อนมตในหลกการจากสภาผแทนราษฎร


อยางไรกด รางพระราชบญญตของกรมปาไมฉบบทผานความเหนชอบจากสภาผแทนราษฎร

ไดรบการคดคานจากภาคประชาชนซงประกอบดวยเครอขายนกวชาการ ตวแทนชาวบาน และนกพฒนา

องคกรพฒนาเอกชน โดยเฉพาะอยางยงมลนธฟนฟชวตและธรรมชาตและมลนธพฒนาภาคเหนอ ซง

เหนวารางพระราชบญญตฉบบดงกลาวมงเนนการสงเสรมใหประชาชนและชาวบานปลกปา แตกลบมอง

ขามการรบรองสทธของชมชนในการคมครองและรกษาทรพยากรในทองถน ทางเครอขายซงประสานงาน

โดยมลนธฟนฟชวตและธรรมชาตจงเคลอนไหวและยนหนงสอคดคานรางพระราชบญญตปาชมชนฉบบ

ของกรมปาไม และทางเครอขายภาคประชาชนไดจดทำรางพระราชบญญตปาชมชนขนมาเชนกน และ

พยายามนำเสนอรางพระราชบญญตทจดทำขนคขนานไปกบฉบบรางของกรมปาไม

ในป พ.ศ. 2539 รฐบาลภายใตการนำของนายบรรหาร ศลปอาชา มความพยายามในการ

จดทำรางพระราชบญญตปาชมชนทสะทอนความตองการของทกฝายผานกระบวนการประชาพจารณ

โดยรฐบาลไดมอบหมายใหสำนกงานคณะกรรมการนโยบายกระจายความเจรญสภมภาคและทองถน

จดใหมการประชาพจารณพระราชบญญตปาชมชนขนในเดอนเมษายน2539ทโรงแรมสวนบวจงหวด

เชยงใหม โดยมนายแพทยประเวศ วะส ราษฎรอาวโส เปนประธานในการรบฟงความคดเหนของ

ประชาชนเกยวกบพระราชบญญตปาชมชน มผเขารวมประชมเกอบ 300 คน ผลจากการประชมและ

ประชาพจารณครงนนไดเกดรางพระราชบญญตฉบบ “สวนบว” ซงผเขารวมประชมสวนใหญมความ

พงพอใจกบเนอหาของรางพระราชบญญตฉบบน และทางคณะกรรมการฯ มความเหนทจะนำราง

พระราชบญญตฉบบนเสนอตอรฐบาล เพอนำเขาสกระบวนการรฐสภาพจารณาออกเปนกฎหมายปา

ชมชนตอไป

แตรางพระราชบญญตปาชมชนฉบบสวนบวไดรบการคดคานจากเครอขายของนกอนรกษซงนำ

และประสานงานโดยมลนธธรรมนาถ เนอหาหรอประเดนในรางพระราชบญญตททางเครอขายนกอนรกษ

ไมเหนดวยอยางยงกคอการอนญาตใหมการจดตงปาชมชนในเขตปาอนรกษ สงทนกอนรกษกงวลหาก

อนญาตใหมการทำปาชมชนในเขตปาอนรกษกคอปาชมชนจะถกใชเปนเครองมอของพวกนายทนทจะ

ทำการวาจางชาวบานตดไมในเขตปาอนรกษ ทงน เครอขายฯ เหนดวยกบหลกการทวไปของปาชมชน

และสนบสนนการสงเสรมใหชาวบานและชมชนทองถนจดทำปาชมชนในเขตพนทปาสงวนแหงชาตและ

เขตปาเสอมโทรมพนทอนๆ ทอยนอกเขตพนทอนรกษ ซงรวมถงพนทอทยานแหงชาต เขตรกษาพนธ

สตวปา และพนทตนนำชน 1 ตงแตป พ.ศ. 2539 เปนตนมา เครอขายองคกรอนรกษสงแวดลอม

ประมาณ 35 องคกรจงไดเรมเคลอนไหวคดคานการออกพระราชบญญตปาชมชนทจะอนญาตใหมการ

จดตงปาชมชนในพนทอนรกษ


ระหวางป พ.ศ. 2539-2551 กรอบการถกเถยงทางการเมองเกยวกบเรองปาชมชนถกขดวง

ดวยคำถามหลกเพยงคำถามเดยว คอการจดตงปาชมชนในพนทอนรกษทำไดหรอไม โดยกลมท

สนบสนนแนวคดปาชมชนในพนทปาอนรกษมองวาปาชมชนมศกยภาพในการคมครองและรกษาระบบ

นเวศ และการเปดโอกาสใหประชาชนเขารวมในการจดการและใชประโยชนจากปานนนอกจากจะชวย

บรรเทาความยากจนแลว ยงจะนำไปสการอนรกษและคมครองความหลากหลายทางชวภาพอกดวย

เพราะหากชาวบานไดประโยชนจากทรพยากรทตนเองพงพง กจะชวยรกษาทรพยากรเหลานน นอกจากน

ผสนบสนนยงอางถงประเดนสทธชมชน ภมปญญาทองถน และศกยภาพของชมชนทองถนในการ

จดการความหลากหลายทางชวภาพ สวนผทคดคานมองวาผนปาอนรกษเปนสมบตสวนรวมของชาต

และเปนผนปาผนสดทายของประเทศไทย ผนปาเหลานเปนพนทปาตนนำลำธารและแหลงรกษาความ

หลากหลายทางชวภาพ หากทำลายผนปาเหลาน จะทำใหชวตของคนไทยและประชากรโลกในอนาคต

ตกอยในความเสยง

จะเหนไดวาทงกลมทเหนดวยและไมเหนดวยในการอนญาตใหจดตงปาชมชนในพนทอนรกษ

ตางกหาเหตผลมาเพอสรางความชอบธรรมใหกบขอเสนอในเรองปาชมชนและการแกไขปญหาของ

ชาวบานทอาศยอยในเขตพนทปาอนรกษซงหากพจารณาอยางผวเผนอาจดเหมอนวาชดการอธบายและ

เหตผลดงกลาวนาจะแตกตางกนโดยสนเชง โดยฝายหนงยอมรบใหมการจดตงปาชมชนในพนทปา

อนรกษ ในขณะทอกฝายคดคานและไมเหนดวยกบขอเสนอดงกลาว แตจากการศกษาของ Forsyth

andWalker (2008)พบวาทงฝายทสนบสนนและฝายทคดคานตางกเหนพองตองกนในเชงอดมการณ

ทตองการกดกนระบบเกษตรกรรมเชงพาณชย และเหนวาเกษตรเชงพาณชยเปนภยอนตรายตอระบบ

นเวศปาตนนำ ในขณะเดยวกนทงฝายทสนบสนนสทธชมชนและเครอขายของนกอนรกษตางชนชมกบ

ระบบการเกษตรเชงอนรกษสงแวดลอมทไมเนนการใชพนทขนาดกวางและปลอดสารเคม ฉะนน Forsyth

และ Andrew จงสรปวากรอบการถกเถยงเรอง “คนกบปา” หรอพระราชบญญตปาชมชนในสงคมไทย

ไมนาจะนำไปสการแกปญหาความขดแยงเรองคนกบปา โดยเฉพาะปญหาของชมชนทอาศยในเขตปา

ตนนำและพนทสง เนองจากกรอบการถกเถยงดงกลาวมกมองชมชนบนทสงแบบคตรงขาม กลาวคอ

ชมชนทรกษาปาและชมชนททำลายปา ทงน จากการศกษาของนกวชาการดงกลาว สามารถตงขอ

สงเกตเพมเตมไดวากลมคนทเกยวของในการผลกดนปาชมชนในสงคมไทยมกจะมองชาวบานและชมชน

ทองถนแบบหยดนง ตายตว และคอนขาง “โรแมนตก” กลาวคอ มกจะมองวาระบบเศรษฐกจและ

การผลตของชาวบานเนนเพอการยงชพ มองคความรและภมปญญาทองถนในการทำการเกษตรทไม

ทำลายสงแวดลอม และมกจะมองวาการผลตเชงเดยวและการใชสารเคมในการทำการเกษตรเปนเรองท

ยอมรบไมได ซงมมมองดงกลาวมกไมสะทอนความเปนจรงของชาวบานและชมชนทองถนในปจจบนทม

การเปลยนแปลงและมพลวตอยตลอดเวลา


ขบวนการปาชมชนในสงคมไทยมาถงจดอวสานในเดอนพฤศจกายน 2551 เมอสภานตบญญต

แหงชาตไดผานรางพระราชบญญตปาชมชน ซงเนอหาของพระราชบญญตทผานการอนมตของสภา

นตบญญตแหงชาตไดอนญาตใหมการจดตงปาชมชนในเขตพนทปาอนรกษไดเฉพาะชมชนทองถนทตง

ถนฐานอยในพนทปาอนรกษเทานน และไมมการอนญาตใหมการทำไมในเขตปาชมชนทอยในเขตปา

อนรกษอยางเดดขาด ทงน กลมทสนบสนนการจดตงปาชมชนในเขตปาอนรกษมองวาพระราชบญญต

ปาชมชนฉบบนละเมดสทธชมชนทอาศยอยในเขตปาอนรกษไมนอยกวา 20,000 ชมชนทวประเทศ

เพราะแมวาชมชนเหลานไมไดตงถนฐานอยในพนทปาอนรกษ แตพวกเขายงคงตองพงพาทรพยากรใน

เขตปาอนรกษเพอการดำรงชพ ดงนน กลมทสนบสนนการจดตงปาชมชนในเขตปาอนรกษ นำโดย

เตอนใจ ดเทศน สมาชกวฒสภา (ในขณะนน) จงยนหนงสอรองเรยนตอศาลรฐธรรมนญ เพอวนจฉย

วาพระราชบญญตปาชมชนฉบบทผานสภานตบญญตแหงชาตขดตอรฐธรรมนญในเรองสทธชมชนหรอไม

ตอมาในปลายป พ.ศ. 2552 ศาลรฐธรรมนญวนจฉยวาพระราชบญญตปาชมชนฉบบดงกลาวตราขน

โดยไมถกตองตามบทบญญตแหงรฐธรรมนญและเปนอนตกไปตามรฐธรรมนญมาตรา 154วรรคสาม

เนองจากการออกเสยงของสมาชกสภานตบญญตแหงชาตไมครบองคประชม

จะเหนไดวา“ปาชมชน”เปนวาทกรรมทถกนำเสนอในฐานะทางเลอกในการจดการทรพยากร

ปาไมในชวงสามทศวรรษทผานมาเปนวาทกรรมทยงมการโตแยงถกเถยงและยงไมตกผลกปาชมชน

ถกตความ นยาม และใหความหมายทแตกตางกนออกไป ซงลวนสะทอนความเชอ ความร และ

อดมการณเกยวกบความสมพนธระหวางชมชนทองถนกบทรพยากรปาไม ทงน การชวงชงการนยาม

และกำหนดความหมายปาชมชนของแตละฝายนนกเพอใหชดความเชอ ความร และอดมการณของ

ตนเองไดรบการยอมรบจากผกำหนดนโยบาย และแปลงชดความเชอและความรเหลานนออกมาในรป

ของกฎหมายปาชมชนถงแมวาในปจจบนสงคมไทยยงไมมกฎหมายปาชมชนแตในทางปฏบตมชมชน

ทองถนหลายแหงไดปรบใชวาทกรรมปาชมชนเพอสรางความชอบธรรมใหตนเองในการควบคมและ

จดสรรทรพยากรในทองถน ชาวบานทลกขนมาจดการปาชมชนมกไดรบการยอมรบจากสงคมและ

เจาหนาทปาไมในฐานะผปกปองและรกษาทรพยากรปาไมและสงแวดลอมดงกรณปาชมชนหวยแกว

ปาชมชนหวยแกว

ปาชมชนหวยแกวตงอยทตำบลหวยแกว อำเภอแมออน จงหวดเชยงใหม หางจากตวเมอง

เชยงใหมไปทางทศเหนอเปนระยะทางประมาณ 45 กโลเมตร นบตงแตป พ.ศ. 2532 เปนตนมา

ชาวบานหวยแกวไดรบอนญาตจากกรมปาไมใหดแลพนทปาประมาณ 1,600 ไรซงอยในเขตปาสงวน

แหงชาตแมออน เนอหาในสวนนตองการนำเสนอใหเหนพฒนาการและประวตศาสตรของปาชมชน


หวยแกว เรมตงแตการเรมตนตอสของชาวบานในการคดคานการเชาสมปทานปาสงวนแหงชาตของ

นายทนไปจนกระทงถงการจดตงสถาบนชมชนขนในหมบานเพอจดการทรพยากรปาในรปปาชมชน

ในระหวางการรณรงคและผลกดนพระราชบญญตปาชมชนตงแตตนทศวรรษ2530เครอขาย

ภาคประชาชนและเครอขายปาชมชนไดนำเสนอเรองของปาชมชนหวยแกวสสาธารณะอยางตอเนอง ใน

ฐานะชมชนทประสบความสำเรจในการปกปองคมครองทรพยากรทองถนจากการบกรกจากภายนอก

ปาชมชนหวยแกวจงกลายมาเปนวาทกรรมเพอสรางความชอบธรรมในการเรยกรองกฎหมายปาชมชน

สำหรบการคมครองสทธของชาวบานในเขตปา ภาพการตอสของชมชนเพอรกษาฐานทรพยากรเพอ

ประโยชนของคนในชมชนของชาวบานหวยแกวจงเปนภาพทรบรกนทวไป ปาชมชนหวยแกวกลายเปน

พนท“ปาชมชนตวอยาง”ทเจาหนาทของรฐนกพฒนาและชาวบานตางยอมรบและเขามาศกษาเรยนร

ความสำเรจอยางตอเนองตงแตตนทศวรรษ 2530 เปนตนมา อยางไรกด จากการเขาไปศกษาในพนท

ปาชมชนหวยแกวทผานมา ผเขยนพบวาในอกดาน ปาชมชนหวยแกวไดกลายเปนเครองมอของรฐใน

การควบคมการเขาถงและการใชประโยชนทรพยากรในเขตปาชมชนของชาวบาน

จากความขดแยงในทดนของรฐสการสถาปนาปาชมชน

ยอนกลบไปในทศวรรษ2530ขาวความขดแยงระหวางนายทนกบชาวบานในเขตตำบลหวยแกว

อำเภอแมออน จงหวดเชยงใหม ไดรบความสนใจจากหนงสอพมพทงภาษาไทยและภาษาตางประเทศ

ซงมการนำเสนอเรองราวการตอสของชาวบานในการปกปองรกษาทรพยากรปาไมจากการบกรกของ

นายทนอยางตอเนองตงแตเดอนมนาคมถงเดอนธนวาคม 2532 ประเดนของเรองมอยวา นางประเมน

ชนวตร ซงเปนภรรยาของนายสรพนธ ชนวตร ซงในขณะนนเปนสมาชกสภาผแทนราษฎรสงกดพรรค

เพอไทยไดรบสมปทานใหเชาพนทปาสงวนแหงชาตจำนวน235ไรจากกรมปาไม เพอดำเนนการปลก

สรางสวนปาในเขตพนทปาเสอมโทรม ทงน การอนญาตใหเอกชนเชาพนทเพอปลกสรางสวนปาเปน

นโยบายหลกของกรมปาไมในการเรงฟนฟพนทปาเสอมโทรมและเพมพนทปาปกคลมใหไดรอยละ 40

ตามนโยบายปาไมแหงชาต พ.ศ. 2528 โดยกรมปาไมไดอนมตสญญาเชาพนทปาดงกลาวใหกบนาง

ประเมนตงแตเดอนกมภาพนธ2532มอายการสมปทาน15ปภายหลงไดรบอนมตโครงการจากกรม

ปาไม บรษทของนางประเมนไดสงคนงานเขาไปในพนทปาทไดรบสมปทาน โดยนำเครองจกรและรถ

แทรกเตอรเขาไปไถปรบพนทเพอเตรยมการสำหรบการปลกตนไม พรอมทงลอมรวพนทปาทไดรบ

สมปทานจากกรมปาไม

การเขามาลอมรวรอบพนทปาทไดรบสมปทาน พรอมดวยเครองจกรขนาดใหญสำหรบการ

เตรยมพนทปลกปาในเขตปาสงวนแหงชาตแมออนทอยตดกบเขตหมบานหวยแกว สรางความกงวลและ

1�8 สรนทร อนพรม

ตกใจใหกบชาวบานหวยแกวเปนอยางมาก ชาวบานหวยแกวอางวาพนทปาดงกลาวเปนแหลงเกบหาของปา

เพอการยงชพของพวกเขามาเปนเวลานานตงแตยายเขามาตงถนฐานในเขตตำบลหวยแกว พวกเขายง

อางวาไดอาศยพนทปาเปนแหลงเลยงววควาย แหลงไมใชสอย แหลงเกบหาไมฟน และเปนพนททำกน

สงทพวกเขากงวลมากทสดกคอพนททเอกชนเขามาใชประโยชนนนเปนพนทปาตนนำลำธารของหมบาน

ซงพวกเขาอาศยนำจากปาผนนสำหรบการทำนาและเพาะปลกพชเศรษฐกจ

การเรมตนคดคานการเชาพนทปาของเอกชนของชาวบานหวยแกวซงนำโดยครนด ไชยวนนะ

ครประจำโรงเรยนหวยแกว เรมตนขนประมาณปลายเดอนมนาคม 2532 โดยกลมของชาวบานท

คดคานไดทำหนงสอรองเรยนไปยงสภาตำบลหวยแกว (สถานภาพในขณะนน) และนายอำเภอ

สนกำแพง 2 เพอขอใหเจาหนาทและหนวยงานทเกยวของยตการดำเนนการของนายทนทเชาพนทปา

สงวนแหงชาต แตดเหมอนวาการรองเรยนของชาวบานไปยงเจาหนาทในระดบทองถนไมนำไปสการ

ยกเลกสมปทานปา เพราะคนงานของนายทนยงคงทำงานและเตรยมพนทสำหรบการปลกปาอยางตอ

เนอง ชาวบานอางวาการเตรยมพนทปลกปานนไดตดตนไมใหญและมการขดดนเพอปรบพนทใหเรยบ

โดยใชเครองจกรขนาดใหญ ซงดนทถกขดไดไหลไปทบถมแมนำทไหลไปยงพนทเกษตรและหมบาน

ทำใหแมนำตนเขน นอกจากน ชาวบานทคดคานยงสงสยวาเอกชนทเชาพนทปาของรฐตองการปลก

สรางสวนปาจรงหรอ เพราะกลาไมทเตรยมไวสำหรบการปลกสวนใหญเปนไมผล เชน มะมวง จงเกด

กระแสขาวลอทามกลางหมชาวบานวานายทนตองการจะปรบพนทปาเพอทำรสอรทและสนามกอลฟ

ไมใชการปลกสรางสวนปาตามทนายทนไดทำสญญาไวกบกรมปาไมตงแตตน

เมอการรองเรยนกบเจาหนาทและหนวยงานในระดบทองถนไมเปนผลตอมาชาวบานหวยแกว

และนกศกษาจากมหาวทยาลยเชยงใหมจงไดยนหนงสอถงผวาราชการจงหวดเชยงใหม รฐมนตรวาการ

กระทรวงเกษตรและสหกรณ รวมถงนายกรฐมนตร ในระหวางเดนทางมาจงหวดเชยงใหมเพอเขารวม

ประชมคณะรฐมนตรสญจรในเดอนพฤษภาคมและเดอนกนยายน 2532 ตามลำดบ โดยขอเรยกรอง

ของชาวบานหวยแกวประกอบดวย 1) ใหยกเลกสญญาการเชาปาสงวนแหงชาตของเอกชนในพนท

ตำบลหวยแกว 2) ใหรฐบาลทบทวนกฎหมายปลกสรางสวนปา โดยเปดโอกาสใหประชาชนมสวนรวม

และ3)ใหออกกฎหมายปาชมชนเพอคมครองสทธชมชนในการรกษาและคมครองทรพยากรปาไม

2 ในขณะนน ตำบลหวยแกวสงกดอยกบอำเภอสนกำแพง จงหวดเชยงใหม และไดยายมาสงกด

กงอำเภอแมออนประมาณปพ.ศ. 2537


อยางไรกด แมวาชาวบานหวยแกวจะยนหนงสอรองเรยนไปยงเจาหนาทในแตละระดบตงแต

ทองถนไปจนถงระดบชาต แตดเหมอนวาคำสงการเพกถอนและยตการเชาพนทปาของเอกชนยงไมเกด

ผลในทางปฏบต คนงานของนางประเมนยงคงทำงานปกตในพนทปาทไดรบสมปทาน เมอเหนวาการ

รองเรยนตามแนวทางสนตไมเปนผล ในเดอนกรกฎาคม 2532 กลมชาวบานและนกศกษาจงตดสนใจบก

เขาไปยดพนทปาและขอรองใหคนงานหยดการปฏบตงานเตรยมพนท ทำใหเกดการเผชญหนาระหวาง

กลมชาวบานทคดคานและคนงานของบรษทเอกชนทเขามารบจางเตรยมพนทปลกตนไมในเขตปาทได

รบสมปทาน ทงน สถานการณความขดแยงระหวางชาวบานกบนายทนเชาพนทปาไดถงจดตงเครยด

เมอเจาหนาทตำรวจ สภ.อ. สนกำแพงออกหมายจบและควบคมตวแกนนำชาวบานสามคน ไดแก

นายทวศลป ศรเรอง นายบญชวย แสนคำ และนายมนส แสนปญหา พรอมทงแกนนำนกศกษา คอ

นายวเชยร อนประเสรฐ ในขอหาบกรกและทำลายทรพยสนของนายทน ตามขอกลาวหาทนางประเมน

ชนวตร แจงกบเจาหนาทตำรวจในกรณทกลมชาวบานทคดคานและนกศกษาไดบกเขาไปยดพนทปาท

ตนเองไดรบสมปทานจากกรมปาไม และหลงจากชาวบานและนกศกษาถกจบเพยงวนเดยว ครนด ไชยวนนะ

ซงเปนแกนนำชาวบาน กถกยงเสยชวตอยางเปนปรศนาในบานของตนเองซงอยไมไกลจากหมบาน

หวยแกว การจบกมแกนนำชาวบานและนกศกษา และการเสยชวตของครนด ทำใหสงคมตงคำถาม

เกยวกบระบบการจดการทรพยากรปาไมทมกรมปาไมเปน “พระเอก” วาเปนระบบทเหมาะสมและ

เปนธรรมมากนอยเพยงใด

สำหรบเหตผลทชาวบานหวยแกวรวมตวคดคานการเชาพนทปาสงวนแหงชาตของนายทนนน

ตวแทนชาวบานหวยแกวอธบายวาแทจรงแลวเหตผลหลกในการคดคานครงนนไมไดเกยวของกบสญญา

การเชาพนทปาของนางประเมน ชนวตร กบกรมปาไมแตอยางใด แตเหตผลทชาวบานคดคานเพราะ

เหนวานายทนบกรกพนทปาและทำลายปาตนนำของหมบาน กลมชาวบานทคดคานอางวานายทนไดใช

ประโยชนในพนทนอกเหนอจากพนท 235 ไรทไดรบสมปทานจากกรมปาไม และมการบกรกพรอมทง

ตดตนไมขนาดใหญในเขตปาอดมสมบรณทอยตดกบพนททไดรบสมปทาน ซงมตนไมใหญขนอยคอน

ขางมากและเปนพนทปาตนนำลำธารของหมบาน นอกจากน ชาวบานหวยแกวไดตงขอสงเกตเกยวกบ

การนยามคำวา “ปาเสอมโทรม” ของเจาหนาทปาไมทอางวาอนญาตใหเอกชนเชาพนทปาสงวนแหงชาต

เสอมโทรมเพอทำการปลกฟนฟปา ในขณะทชาวบานหวยแกวสงเกตวาในพนทดงกลาวยงมตนไมขนอย

จำนวนมากและคนงานของบรษทเอกชนไดตดตนไมเหลานนออกเพอทจะปลกตนไมทเตรยมไว

ในเดอนธนวาคม2532นายไพโรจนสวรรณกรอธบดกรมปาไมในขณะนนพรอมดวยนาย

ไพรตน เตชะรนทร ผวาราชการจงหวดเชยงใหม ไดเดนทางเขามาตรวจสอบพนทปาสงวนแหงชาตใน

เขตตำบลหวยแกวทอนญาตใหเอกชนเชาปลกปา ผลจากการตรวจสอบพนทพบวามการบกรกพนทปา

สงวนแหงชาตจรงตามทชาวบานรองเรยน อธบดกรมปาไมจงมคำสงใหยตการดำเนนการของเอกชนใน


พนท และสงการใหยกเลกสญญาการเชาปาของนางประเมน ชนวตร โดยหลงจากการยกเลกสญญา

อธบดกรมปาไมไดประกาศใหพนทปาทใหเอกชนเชาบวกกบพนทปาทอยตดกนประมาณ 1,600 ไรเปน

พนททดลองโครงการปาชมชนหวยแกว

คณะกรรมการปาชมชนและกฎระเบยบปาชมชน:

การสถาปนาสถาบนชมชนเพอควบคมและจดระบบความสมพนธ

ระหวางชมชนกบทรพยากรปาไม

หลงจากการประกาศจดตงโครงการทดลองปาชมชนหวยแกวหรอกลาวอกนยหนงคอหลงจาก

ทกรมปาไมไดมอบพนทปาสงวนแหงชาตแมออนบางสวนใหอยภายใตการกำกบดแลของชาวบานหวยแกว

ในรปของปาชมชน ไดมการปฏบตการในระดบหมบานอยางนอย 3 แนวทาง ไดแก 1) การกำหนด

ขอบเขตทางกายภาพของปาชมชน 2) การจดตงองคกรชมชนหรอคณะกรรมการปาชมชน และ

3)การกำหนดระเบยบและกฎเกณฑเกยวกบการใชประโยชนจากปาชมชน

การกำหนดขอบเขตปาชมชน: ดงทกลาวแลวขางตน กรมปาไมไดมอบพนทปาสงวนแหงชาต

แมออน 1,600 ไรใหกบชาวบานหวยแกวบรหารจดการในรปแบบของปาชมชน เพอใหพนทปาดงกลาว

ไดรบการคมครองและจดการโดยชาวบานอยางทวถง กรมปาไมไดกำหนดแนวเขตของปาชมชนอยาง

ชดเจน ดานทศเหนอจรดกบหวยแมนากอน ทศใตจรดกบถนน รพช. สายหวยแกว-แมกำปอง ทศตะวน-

ออกจรดบานปาแดงและโครงการสวนปาสก กรมปาไม และทศตะวนตกจรดกบสนเขาบวกโลน จะเหน

ไดวาแนวเขตปาชมชนมกกำหนดขนโดยอางองตามแนวสนเขาและหวย ซงเปนแนวเขตตามธรรมชาตท

ชาวบานคนเคยเปนอยางดรวมถงยดตามแนวถนนซงเปนขอบเขตทตายตวและเปนทยอมรบรวมกนของ

ชาวบานโดยทวไป นยของการกำหนดขอบเขตปาชมชนกคอการสรางการยอมรบรวมกนระหวางกรมปาไม

และชาวบานหวยแกว รวมถงการสรางความเขาใจทตรงกนระหวางชาวบานหวยแกวดวยกนเองเกยวกบ

ขอบเขตปาทอยในพนทรบผดชอบของหมบาน นอกจากเจาหนาทปาไมจะไดใชขอบเขตปาเพอตดตาม

และตรวจสอบการดำเนนงานของคณะกรรมการปาชมชนแลว แนวเขตทางกายภาพยงมผลทางดาน

จตวทยาตอชาวบานในแงความรสกเปนเจาของพนทปาไม

ดานการจดตงองคกร: นอกเหนอจากการกำหนดขอบเขตทางกายภาพของปาชมชน ในเดอน

กรกฎาคม 2533 นายอำเภอสนกำแพงมหนงสอแตงตงคณะกรรมการระดบทองถน โครงการทดลอง

ปาชมชนหวยแกว อำเภอสนกำแพง จงหวดเชยงใหม ทงน ทางอำเภอฯ ไดขอความรวมมอใหสภา

ตำบลหวยแกวคดเลอกตวแทนชาวบานเพอทำหนาทคณะกรรมการระดบทองถน หรออาจเรยกวาคณะ

กรรมการปาชมชน ซงแตงตงและรบรองโดยนายอำเภอ คณะกรรมการปาชมชนหวยแกวชดแรก


ประกอบดวยสมาชก13คนซงเปนตวแทนจากหมบานหวยแกวหมท4จำนวน4คนทเหลออก9

คนเปนตวแทนจากหมบานแมเตาดน หมท 5 ตำบลหวยแกว อำเภอสนกำแพง โดยคณะกรรมการม

บทบาทและหนาทดงตอไปน

1.รวมกำหนดขอบเขตพนทปาชมชน

2.เสนอประโยชนการใชสอยจากปาชมชน

3.กำหนดกฎเกณฑการใชสอยปาชมชนและการลงโทษ

4.จดการปาปลกปาปองกนไฟปาฟนฟสภาพปาตรวจสอบดแลสภาพปา

5.ใหการศกษาแกชาวบานในพนทดานการอนรกษทรพยากรปาไมและการอนรกษทรพยากร-

ธรรมชาต

6.ประสานงานเสนอแผนการดำเนนงานและปรกษาหารอกบสภาตำบลและกรรมการระดบ

อำเภอ

จะเหนไดวาบทบาทหนาทของคณะกรรมการปาชมชนครอบคลมหลายดาน ตงแตการจดการ

และฟนฟพนทปาชมชนในดานเทคนคและวทยาการดานปาไม การตดตามตรวจสอบและบงคบใชกฎ

ระเบยบปาชมชนกบสมาชกในหมบาน การใหความรและการศกษาแกชาวบาน และสดทายกคอการ

ประสานงานกบหนวยงานทเกยวของในแตละระดบ

การกำหนดระเบยบขอบงคบปาชมชน: ภายหลงการประกาศใหจดตงปาชมชนหวยแกว

ภายในหมบานยงมการกำหนดระเบยบกฎเกณฑในการใชประโยชนจากปาชมชนประกอบดวย

1.หามตดไมในปาไปขาย แตอนญาตใหนำไมลมหมอนนอนไพรมาเปนไมฟนและเชอเพลงใช

ในครอบครวได

2.ในระยะเวลา5ปนบตงแตปพ.ศ. 2533เปนตนไปหามตดไมยนตนในบรเวณปาชมชน

เพอใหปาฟนคนสภาพ ในกรณจำเปน เชน บานถกไฟไหมหรอแยกครอบครวใหม ตอง

ผานการพจารณาของคณะกรรมการ

3.หามคนตางตำบลมาเกบหนอไมไมทกชนดและของปาทกชนดในบรเวณปาชมชน

4.หามกานหรอถากเปลอกไมหรอทำการอนๆทจะเปนสาเหตใหตนไมตาย

5.หามจดไฟเผาปา

6.หามเผาถาน

7.การใชไมไผของชาวบานใหเอามาใชไดในครอบครวหามขายเดดขาด

คณะกรรมการปาชมชนหวยแกวไดอาศยกฎระเบยบปาชมชนดงกลาวในการควบคมการใช

ประโยชนทรพยากรในเขตปาชมชนมาตงแตตนป พ.ศ. 2533 ตอมาในป พ.ศ. 2548 องคการบรหาร

17� สรนทร อนพรม

ระเบยบขอบงคบการดแลรกษาทรพยากรธรรมชาต สงแวดลอม และความสงบสข ต.หวยแกว อ.แมออน จ.เชยงใหม

1. หามมใหนำไมในปาไปขายแตสามารถเกบไมขอนนอนไพรมาเปนเชอเพลงได

2. หามมใหตดไมยนตนในบรเวณปาชมชน ยกเวนกรณมความจำเปน ตองไดรบการ

อนมตจากคณะกรรมการดแลรกษาทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมตำบลหวยแกว

กรณจำเปนมดงน สรางบานใหมเนองจากไฟไหมบาน แยกครอบครวใหม บานทอยม

สภาพไมมนคงถาวร

3. หามคนตางตำบลมาเกบหนอไมไมไผทกชนดบรเวณปาชมชน

4. สำหรบบคคลภายในตำบลตองมชออยในทะเบยนบานในตำบลหวยแกว การเกบของ

ปาหนอไมไปขายไดคนละไมเกน100กโลกรมตอวน

5. การใชไมไผบรเวณปาชมชน ไมไผซางไมเกนครอบครวละ 100 เลมตอป ไผบง 100

เลมตอปและไผไร100เลมตอป

6. หามจดไฟเผาปาโดยไมไดรบอนญาต

7. หามกานตนไมถากเปลอกไมหรอการทำการอนๆทจะเปนสาเหตใหตนไมตาย

8. หามเผาถานหรอขดเอาไมฟนจากปายกเวนไดรบอนญาตหรออนโลมจากคณะกรรมการฯ

9. หามบคคลภายนอกลาสตวทกชนดบรเวณปาชมชน

10.หามเบอระเบดปลาและชอตปลาในแมนำลำหวยสาธารณะ

11.หามนำหน ดน ทราย ออกจากลำหวยหรอพนทสาธารณะโดยไมรบความยนยอม/

อนโลมจากคณะกรรมการฯ

12.หามเกบหนอไมตงแตวนท1ตลาคมจนถงวนท31พฤษภาคมของปถดไป

สวนตำบลหวยแกวไดปรบปรงกฎระเบยบปาชมชนหวยแกวชดเดม โดยมการเพมบทลงโทษกรณฝาฝน

อยางชดเจนและเพมรายละเอยดขอหามตางๆในการใชประโยชนจากปาชมชนและในระยะเวลาตอมา

องคการบรหารสวนตำบลหวยแกวไดประกาศรบรองกฎระเบยบดงกลาวใหเปนระเบยบขอบงคบของ

ตำบลหวยแกววาดวยการดแลรกษาทรพยากรธรรมชาต สงแวดลอม และความสงบสข เมอพจารณา

ระเบยบขอบงคบแตละขอ สามารถกลาวไดวาทศทางของปาชมชนตำบลหวยแกวเนนการปกปองและ

รกษาทรพยากรตนไม ทรพยากรดน และทรพยากรสตวปาในบรเวณเขตปาชมชน ในขณะทการใช

ประโยชนของชาวบานอนญาตเพยงแคการใชในครวเรอนและเพอยงชพเทานน พรอมทงมการกำหนด

ปรมาณการใชประโยชนจากทรพยากรในปาชมชนอกดวย ทงน ไมปรากฏวามระเบยบขอบงคบใดท

กลาวถงการสงเสรมการจดการและการใชประโยชนจากทรพยากรในปาชมชนอยางยงยน รายละเอยด

ของระเบยบขอบงคบปาชมชนนำเสนอในกลองขอความดานลาง

17�ปาชมชน: เทคโนโลยอำนาจควบคมชมชนในเขตปาชนใหม?

จะเหนไดวานบตงแตมการประกาศจดตงปาชมชนหวยแกวมาตงแตตนทศวรรษ2530การใช

ประโยชนทรพยากรในเขตปาชมชนของชาวบานถกกำกบโดยระเบยบขอบงคบปาชมชนทกำหนดขนเอง

ภายในหมบาน โดยมคณะกรรมการปาชมชนทำหนาทบงคบใชกฎระเบยบดงกลาว มการแบงลกษณะ

การใชประโยชนของชาวบานออกเปนการใชประโยชน “เพอการยงชพ” และการใชประโยชนเพอการคา

ซงดเหมอนวาระเบยบขอบงคบปาชมชนหวยแกวไมสงเสรมการใชประโยชนในรปแบบหลงทเนนดาน

การพฒนาเศรษฐกจและรายไดจากปาชมชน แตสำคญทสดกคอกฎระเบยบไมอนญาตใหมการตดไมใน

ปาชมชน ยกเวนกรณทจำเปน และมการกำหนดเงอนไขและขนตอนการอนญาตใหใชประโยชนอยาง

ชดเจน

ปาชมชนหวยแกวในฐานะเทคโนโลยอำนาจชนใหมของรฐ

ในแงหนง การจดตงโครงการทดลองปาชมชนหวยแกวโดยกรมปาไม ซงเปนการมอบพนทปา

สงวนแหงชาต 1,600 ไรใหชาวบานเปนผดแลรกษา หลายฝายอาจมองวาเปนสญลกษณทแสดงถงการ

ยอมรบศกยภาพของชาวบานและชมชนทองถนในการจดการทรพยากรจากภาครฐ มการตความวากรณ

ปาชมชนหวยแกวแสดงใหเหนวาชาวบานและชมชนทองถนไดรบความไววางใจจากกรมปาไมใหดแล จดการ

และใชประโยชนจากปาสงวนแหงชาต เครอขายภาคประชาชนและเครอขายปาชมชนพยายามสรางวาท-

กรรมวาปาชมชนเปนเครองมอในการรกษาสงแวดลอมโดยชมชน และยงชวยบรรเทาความยากจนของ

คนในทองถน แตหากพจารณาจากการปฏบตการของชาวบานหวยแกวทพยายามฟนฟและรกษา

ทรพยากรในเขตปาชมชนทไดรบมอบหมายจากกรมปาไมตงแตปลายป พ.ศ. 2532 เปนตนมาจนถง

ปจจบนอาจกลาวไดวาแทจรงแลวปาชมชนหวยแกวเปนเพยง“เทคนค”ของกรมปาไมเพอตองการลด

กระแสการวพากษจากสงคมถงความลมเหลวในการจดการทรพยากรปาไมแบบรวมศนย

สามารถกลาวไดวาความขดแยงระหวางนายทนเชาปาสงวนแหงชาตกบชาวบานในตำบลหวยแกว

เปนภาพสะทอนทเดนชดถงความลมเหลวของการจดการทรพยากรปาไมแบบรวมศนยอำนาจ ทงนเพราะ

กรมปาไมไดอนมตใหเอกชนรายดงกลาวเขามาใชประโยชนพนทปาของรฐอยางถกตองตามกฎหมาย

และตอบสนองนโยบายการเพมพนทปาของรฐ อยางไรกตาม ภายหลงจากการอนมต กรมปาไมขาด

ศกยภาพในการตดตามและตรวจสอบการใชประโยชนพนทปาของผเชา จงทำใหเกดปญหาการบกรก

พนทปาทยงสมบรณอย ในขณะเดยวกนกรณความขดแยงในตำบลหวยแกวยงสามารถสรปไดวาการ

จดการปาแบบรวมศนยอำนาจไดเพกเฉยและมองขามความสำคญของทรพยากรปาไมตอวถชวตของชาว

บานในเขตปา เมอปญหาความขดแยงเกดขนและมความรนแรง กรมปาไมไมมศกยภาพในการระงบ

และบรรเทาปญหาและทสำคญกรณความขดแยงทเกดขนไมไดสรางบทเรยนใหกบหนวยงานรฐในการ


ทบทวนกฎหมายและนโยบายการจดการทรพยากร รฐอาจไมเคยพจารณาดวยซำวาปญหาความขดแยง

ในทดนระหวางนายทนกบชาวบานมรากฐานจากกฎหมายและนโยบายทไมเปนธรรม สงทรฐสามารถ

ทำได เชน ในกรณปาชมชนหวยแกว กคอการมอบพนทปาใหชาวบานจดการและดแล แตในขณะ

เดยวกนรฐไมเคยมอบอำนาจตดสนใจในการจดสรรใชประโยชนจากทรพยากรใหกบชาวบานและชมชน

ในเขตปาชาวบานเหลานนมสถานะเพยง“ผเฝาปาของรฐ”

ทงน ผเขยนขอขยายความคำวา “ผเฝาปาของรฐ” จากกรณศกษาปาชมชนหวยแกวพบวา

แมวากรมปาไมจะมอบพนทปาสงวนแหงชาต 1,600 ไรใหชาวบานดแล มการจดตงคณะกรรมการปา

ชมชน พรอมทงกำหนดกฎระเบยบขอบงคบในการใชประโยชนทรพยากรในเขตปาชมชน แตหาก

พจารณาสถานภาพของพนทปาชมชนทางกฎหมาย จะพบวาพนทปาชมชนหวยแกวยงคงมสถานะเปน

ปาสงวนแหงชาต ซงอยภายใตการบรหารจดการของกรมปาไมตามประมวลกฎหมายปาสงวนแหงชาต

พ.ศ. 2507 นนหมายความวาอำนาจและความชอบธรรมทางกฎหมายยงคงอยทกรมปาไม หากมองใน

แงมมดงกลาว ชาวบานหวยแกวไดรบมอบเพยงหนาทในการปกปองทรพยากรทเปนกรรมสทธเดดขาด

ของรฐ

เจาหนาทรฐมกอางวากระบวนการจดการและควบคมปาชมชนอยบนพนฐาน “การมสวนรวม

ของประชาชน” การจดตงคณะกรรมการปาชมชนและระเบยบขอบงคบปาชมชนลวนมาจากการปรกษา

หารอและการประชมรวมกบชาวบาน อยางไรกตาม เมอพจารณาระเบยบขอบงคบปาชมชน พบวาไม

ตางจากกฎหมายปาสงวนแหงชาตมากนก จะตางกนกเพยงแตในระเบยบขอบงคบของปาชมชนมการ

อนญาตใหชาวบานเกบหาของปาเพอการยงชพ กฎระเบยบปาชมชนอนญาตใหชาวบานเกบหาเพยงของ

ปาบางประเภท เชน เหด หนอไม นำผง ซงถอเปนทรพยากรในปาทมมลคาทางเศรษฐกจคอนขางตำ

ของปาเหลานสามารถเกบหาไดเพยงบางชวงฤดกาลเทานน อกทงปรมาณของของปายงไมแนนอน ขน

อยกบปจจยทางภมอากาศและสงแวดลอม ในขณะทเนอไมซงถอเปนทรพยากรทมมลคาทางเศรษฐกจ

สงมการอนญาตใหใชประโยชนเฉพาะในครวเรอนเทานนหามมใหตดและนำไปจำหนายแมแตการตด

ไมเพอนำมาใชประโยชนในครวเรอนยงระบวาตองผานกระบวนการพจารณาของคณะกรรมการปาชมชน

และองคการบรหารสวนตำบล เหตผลหลกกเพอตองการรกษาตนไมใหพนทมความชมชนและเปนพนท

ตนนำลำธาร ดงนน การสรางระเบยบขอบงคบปาชมชนโดยผานกระบวนการมสวนรวมของชมชนจง

เปนเทคนคของรฐททำใหชาวบานรสกวาเปนกฎหมายของตนเอง และตองยอมรบระเบยบขอบงคบเหลา

นน เพราะเปนระเบยบขอบงคบทผานกระบวนการภายในชมชนเอง ในความเปนจรง ระเบยบขอบงคบ

ปาชมชนกคอการแปลงรางของกฎหมายปาสงวนแหงชาต ซงยงคงทำหนาทแบบเดมในการคมครอง

พนทปาไมและควบคมคนทอาศยอยในเขตปา


การศกษายงพบอกวาการกำหนดกฎระเบยบการใชประโยชนในปาชมชนไมอาจสะทอนความ

ตองการทแตกตางหลากหลายและบางครงกขดแยงกนระหวางสมาชกในชมชน ในกรณของปาชมชน

หวยแกว ระเบยบขอบงคบปาชมชนทำใหเกดความตงเครยดระหวางคณะกรรมการปาชมชนกบชาวบาน

รายทเกบหาของปา เพราะคณะกรรมการปาชมชนสวนใหญไมไดเปนคนทตองพงพงปาโดยตรงมมมอง

ของคณะกรรมการฯ จงเนนเรองการอนรกษทรพยากรปาไม และตองการรกษาผนปาไวใหทำหนาททาง

ระบบนเวศอยางสมบรณ ในขณะทชาวบานทไรทดนทำกนและตองพงพงปาเพอเปนแหลงรายไดมกจะ

มองในเรองของความจำเปนและความอยรอดในการดำรงชพ ทงสองกลมมเหตผลและมมมองตอการ

จดการใชประโยชนในปาชมชนตางกนเชนคณะกรรมการปาชมชนหวยแกวตองการกำหนดชวงฤดกาล

เกบหาหนอไมซงกำหนดไวระหวางวนท 1 ตลาคมถงวนท 31 พฤษภาคม หมายความวาในชวงระยะ

เวลาดงกลาวจะไมมการอนญาตใหเกบหาหนอไมในเขตปาชมชนคณะกรรมการฯ ใหเหตผลวาตองการ

ใหมการทดแทนของปาไผ ในขณะทชาวบานทเกบหาหนอไมเพอจำหนายกลบมองวาการกำหนดชวง

เวลาเกบหาหนอไมทำใหพวกเขาและครอบครวมรายไดนอยลง และพวกเขามความเชอวาการเกบหา

หนอไมตลอดทงฤดกาลไมไดสงผลใหปาไผเสอมโทรมแตอยางใด สงเกตไดจากการทพวกเขายงสามารถ

เกบหาหนอไมในปาชมชนในปรมาณทสมำเสมอเปนระยะเวลาตอเนอง

นบตงแตการจดตงปาชมชนหวยแกวตงแตตนป พ.ศ. 2533 เปนตนมา กรมปาไมพยายาม

รกษาอำนาจเหนอพนทปาไมอยางตอเนองดวยการปรบบทบาทของตนมาเปน“องคกรพเลยง”มหนาท

หลกในการสนบสนนความรเทคนคในการจดการปาและงบประมาณในการดำเนนการเชนในปพ.ศ.

2545 กรมปาไมไดสนบสนนงบประมาณ 100,000 บาทใหกบคณะกรรมการปาชมชนหวยแกว เพอ

ทำการปลกปาเสรมและปลกพชสมนไพรในปาชมชน ทงน การปรบตวเปนองคกรพเลยงทำใหชาวบาน

ยอมรบบทบาทของกรมปาไมมากขน เพราะเสมอนวาตนเองไดรบความไววางใจจากเจาหนาทรฐ และ

ไมรสกวาตนเองกำลงถกบงคบจากเจาหนาท ทวางบประมาณทกรมปาไมมอบใหชมชนในการฟนฟปา

มกกำหนดเนอหาของกจกรรมไวอยางชดเจนเชนเพอปลกพชสมนไพรในปาชมชนหรอเพอทำแนวกน

ไฟรอบปาชมชนดงนนแมวาตวเจาหนาทปาไมไมไดแสดงตนเองในหมบานแตแนวคดและรปแบบการ

จดการปาของรฐยงคงไดรบการดำเนนการอยางตอเนองผานกจกรรมการจดการปาของชมชน

ดงนนหากจะมองในอกแงมมหนงวาแทจรงแลวปาชมชนมใชเครองมอหนนเสรมอำนาจชมชน

ในเขตปาอยางทเคยเขาใจกนมา แตเปนเทคโนโลยอำนาจทแยบยลของรฐในการควบคมและจดการชาว

บานและทรพยากรปาไม เทคโนโลยปาชมชนถอเปนเทคนคอนชาญฉลาดของกรมปาไมทตองการลด

กระแสวพากษวจารณจากสงคมถงความลมเหลวของตนเองในการปกปองคมครองทรพยากรปาไม การ

มอบปาชมชนใหชาวบาน แตกลบไมมอบอำนาจตดสนใจในการจดการใชประโยชนในปาใหกบพวกเขา

ถอเปนเทคนคของรฐในการจดความสมพนธกบชาวบานในเขตปา ทำใหชาวบานรสกวาตนเองไดรบการ


ยอมรบจากรฐ และทำใหชาวบานในเขตปาเกดความรสกวาการจดการปาเปนหนาทและภารกจของ

ตนเอง ชมชนในปามกจะเกดการรบรวาหากชาวบานไมลกขนมาปกปองและพทกษรกษาทรพยากรปา

ไมทอยตดกบหมบานของตนเองแลว “ใครเลาจะทำ” ความรสกวาปาเปนของชมชนและการจดการปา

เปนหนาทของชาวบานทพงพงปา ทำใหชาวบานในเขตปาหยดการวพากษวจารณหนวยงานของรฐและ

นโยบายการจดการปาแบบรวมศนย แตกลบมงเปาการวพากษวจารณไปยงคณะกรรมการปาชมชนและ

เพอนบานทอาศยอยในเขตหมบานเดยวกน ผลกคออำนาจการจดการทรพยากรปาไมแบบรวมศนยไม

ไดถกทาทาย และปาชมชนเองกไมเปดพนทของการถกเถยงในประเดนการจดการทรพยากรปาไมทยง

คงรวมศนยอำนาจไวทกรมปาไม

อยางไรกด แมวาปาชมชนอาจเปนเทคโนโลยอำนาจของรฐ ทวาในบรบทของการแยงชง

ทรพยากรระหวางอำนาจภายนอกกบชมชนทองถน วาทกรรมปาชมชนอาจชวยสรางความชอบธรรมให

กบชมชนในเขตปาในการควบคมและจดสรรการใชประโยชนทรพยากรในทองถน กรณปาชมชนหวยแกว

คอนขางชดเจนวาการประยกตใชวาทกรรมปาชมชนชวยลดความนาเชอถอและความชอบธรรมของ

นายทนทตองการแสวงหาผลประโยชนจากการเชาพนทปาของรฐ พรอมกบชวยเปดพนททางสงคมและ

การเมองใหกบชมชนในเขตปา อยางนอยกทำใหพวกเขามทยนอยในโครงสรางการบรหารจดการ

ทรพยากรปาไมแบบรวมศนยอำนาจ แตในขณะเดยวกนการมองปาชมชนแบบ “โรแมนตก” และขาด

การตงคำถามเชงวพากษถงการปฏบตการของปาชมชน อาจทำใหปาชมชนเปนเพยงเทคโนโลยอำนาจ

ชนใหมในการควบคมการเขาถงทรพยากรของชาวบานในเขตปา

สรป

บทความนถกเถยงกบแนวคดทมองปาชมชนในฐานะทางเลอกการจดการทรพยากรปาไมหรอ

มองปาชมชนในฐานะทเปนเครองมออนทรงพลงในการเสรมศกยภาพชมชนทองถน ปาชมชนชวยรกษา

และฟนฟสงแวดลอม และชวยบรรเทาปญหาความยากจนใหชาวชนบท ตงแตตนทศวรรษ 2530

เปนตนมา สงคมไทยมการขบเคลอนขบวนการปาชมชนทเรยกรองใหรฐมอบอำนาจใหกบชมชนในเขตปา

เพอจดการทรพยากรทอยตดกบหมบานของตนเอง การศกษาพบวาคำวา “ปาชมชน” ถกตความและ

ถกทำความเขาใจตางกนระหวางผทเกยวของ ซงตางกพยายามชวงชงการนำในการนยามความหมาย

ปาชมชน ทสะทอนความเชอ ความร และอดมการณทเกยวของกบความสมพนธระหวางชมชนทองถน

กบทรพยากรปาไม




กรมปาไม.2553.ขอมลสถตกรมปาไม.กรงเทพฯ:กรมปาไม.

ฉลาดชายรมตานนท.2528.ปาไมสงคมเพอการพฒนาชนบท.กรงเทพฯ:สมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย.

ระว ถาวร และกาญจนา ทพยมาก. 2543. รายงานการสมมนาเรอง บทบาททรพยากรปาไมกบการบรรเทา

ความยากจน.ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยและแปซฟกเอกสารอดสำเนา.

สมศกดสขวงศ.2550.การจดการปาชมชน: เพอคนและเพอปา. กรงเทพฯ:บรษททววฒนการพมพ.

อานนท กาญจนพนธ. 2552.คดอยางมเชล ฟโกต คดอยางวพากษ: จากวาทกรรมของอตบคคลถงจดเปลยน

ของอตตา. เชยงใหม:สำนกพมพมหาวทยาลยเชยงใหม.


Delang,O.,C.2002.“DeforestationinNorthernThailand:TheResultofHmongFarmingPracticesorThaiDevelopmentStrategies?”Society and Natural Resources 15.

Fisher,R.J.etal.1997.“PeopleandForestsinAsiaandthePacific:SituationandProspects.”Asia-PacificForestrySectorOutlookStudy,WorkingPaperSeries,WorkingPaperNo.APFSOS/WP/27.ForestryPolicyandPlanningDivision,FAO,Rome.

Forsyth, T. and Andrew Walker. 2008. Forest Guardians, Forest Destroyers: The Politics of Environmental Knowledge in Northern Thailand.ChiangMai:SilkwormBooks.

Foucault,Michel.2000. “Governmentality.” InJamesFaubion,ed.The Essential Works of Michel Foucault 3: Power.NewYork:TheNewPress.

Hirsch, P. 1987. “Deforestation and Development in Thailand.” Singapore Journal of Tropical Geography 8(2).

International Centre for Environment Management (ICEM). 2003. “Thailand: National Report onProtectedAreasandDevelopmentintheLowerMekongRiverRegion.”Unpublishedpaper.

Li,Tania.2007.The Will to Improve: Governmentality, Development, and the Practice of Politics. Durham:DukeUniversityPress.

Sato, J. 2003. “Public Land for the People: The Institutional Basis of Community Forestry inThailand.”Journal of Southeast Asian Studies 34 (2).


เมอวนท8กรกฎาคม2554ทผานมาผเขยนไดมโอกาส

เขาฟงการสมมนาทางวชาการเรอง “ภมทศนและการเมองของการ

พฒนาชนบทไทยรวมสมย”ณหองประชมประกอบหตะสงหชน3

อาคารเอนกประสงค1มหาวทยาลยธรรมศาสตรทาพระจนทรซงม

คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร เปน

เจาภาพรวมกบภาควชาสงคมศาสตร คณะอกษรศาสตร มหา-

วทยาลยศลปากร มลนธเกษตรกรรมยงยนประเทศไทย และกลม

จบตาขบวนการประชาสงคมไทย โดยในชวงบายมการเสวนาโตะกลม

เรอง “กาวตอไปของการศกษาและการพฒนาชนบทไทย” วทยากร

ผรวมวงเสวนาประกอบดวย ศ.สรชย หวนแกว ผอำนวยการศนย

ศกษาสนตภาพและความขดแยงจฬาลงกรณมหาวทยาลยคณวฑรย

เลยนจำรญ ผอำนวยการมลนธชววถ และ ผศ.ดร.อภชาต

สถตนรามย คณะเศรษฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร ดำเนน

รายการโดย อาจารย ดร.อนสรณ อณโณ คณะสงคมวทยาและ

มานษยวทยามหาวทยาลยธรรมศาสตร

อ.ดร.อนสรณไดเกรนวาทกวนนความสนใจประเดนเกยว

กบชนบทของไทยนนคอนขางหางหายไปนานแลว แตความสนใจท

สงคมมตอชนบทศกษาถกหยบยกขนมาใหมอกครงเนองจาก

ประการแรก เกดขบวนการของคนเสอแดงซงองคประกอบหลกของ

กลมคนเหลานนคอผทอาศยอยในชนบท หรอคนชนบทผทมาทำงาน

กบตกจากงานสมมนาเ

180 อารรตน ปานจบ

ทงชวคราวและถาวรในกรงเทพฯ ประการทสอง เนองจากปจจบนชนบทไทยไมไดมสภาพหยดนง หากแต

มการเปลยนแปลงเกดขนตลอดเวลา อกทงการศกษาความสมพนธระหวางการเปลยนแปลงของชนบทกบ

ความเปลยนแปลงของภมทศนการเมองไทยในปจจบนยงมอยจำกด ผดำเนนรายการจงเสนอประเดนไปยง

ผเขารวมสมมนาวาความเปลยนแปลงทปรากฏในชนบทนนเกดขนไดอยางไรและสงผลอยางไรบาง?

ตอคำถามทวาเปลยนนน ผศ.ดร.อภชาตกลาววาโดยสวนตวแลวไมใชผเชยวชาญทศกษาชนบท

มากอน แตเหตททำใหหนกลบมาสนใจประเดนนเนองจากวาไดเกดปรากฏการณคนเสอแดงขนในสงคม

ไทย จงทำใหเขากลบไปอานวรรณกรรมเกยวกบชนบทมากขน และพบวานกวชาการไทยนนถกครอบงำ

ดวยงาน2งานงานแรกคอ เศรษฐกจหมบานไทยในอดตโดยฉตรทพยนาถสภา(2527)และงานท

2คอสองนคราประชาธปไตยโดยเอนกเหลาธรรมทศน(2537)ซงงานของเอนกมอทธพลตอการมอง

ประเดนเรองการเปลยนแปลงของชนบทมาตลอด แมกระทงชวงหลงรฐประหาร หลงจากนนในชวง

ประมาณป2547เขากมโอกาสไดอานงานของอมมารสยามวาลาเรอง“ชราภาพของภาคเกษตร:อดต

และอนาคตของชนบทไทย” แมวาในตอนนนเขาเองกไมคอยเขาใจถงสารทพยายามจะสอจากงานวจยชนน

เทาไรนก งานชนตอจากนนเขากไดอานงานเรองEmbracing the Global in Thailand โดย Jonathan

Riggsซงกลาวถงชวตของชาวนาชาวไรในลำพนทเชอมโยงกบระบบอตสาหกรรมและเศรษฐกจโลกแตเขา

มองวางานเหลานสามารถเชอมโยงความเปลยนแปลงอะไรในชนบทได นอกจากน งานของ Jonathan

Riggs อกเลมหนงทเปนการศกษาหมบานชนบทในจงหวดพระนครศรอยธยานนกไดอธบายความเปน

ชนบทเพยงภาพรวมภายนอก แตไมชใหเหนความเปนชนบทโดยเนอใน หลงจากเกดวกฤตการณทาง

การเมองเขากไดกลบไปอานงานทง3ชนนอกครงแลวพบวางานของฉตรทพยและเอนกมอทธพลอยจรง

แตไมสามารถอธบายความเปลยนแปลงของชนบทในปจจบนไดอกแลวเขามองวาปจจบนชนบทเปลยนแปลง

ไปมาก ทนนยมไดเขาสหมบานในทกทศทาง ระบบบรหารจดการตงอยบนฐานของทนนยมลวนๆ เชน

การใชแรงงานรบจาง การใชแรงงานเขมขน การใชสารเคมเขมขน ใชยาฆาหญาเพอทดแทนแรงงานท

ไมเพยงพอในการกำจดวชพช ขาวทกเมลดทปลกขายหมด แทบไมเคยกนเอง ทงในภาคกลางและภาค

อสาน โดยสวนใหญการปลกขาวของคนอสานจะปลกเพอเปน social security และประกนความผนผวน

ของระบบเศรษฐกจอาจกลาวไดวาในปจจบนชนบทไทยมระบบการผลตแบบทนนยมอยางเตมทแตชนชน

กลางในกรงเทพฯ ชอบคดวาในชนบทยงมวถการผลตแบบกอนทนนยมอย สงนเปนตวอยางทชดเจนทสด

ของการไมรจกชาวนาและชนบท ดงนนเราไมควรจนตนาการถงภาพทองนาแบบโรแมนตกอกตอไปแลว

ในแงน เขาไมไดบอกวาทนนยมเปนสงทด แตพวกเราทกคนควรจะยอมรบวาทนนยมเขาไปอยเปนวถ

การผลตหลกแลวแมอาจจะมระบบยอยๆบาง เชนการพงตนเองผศ.ดร.อภชาตมองวาเวลาทคนพดถง

ทางเลอกกยอมเปนสงทดทงนนไมวาจะเลอกเปนเกษตรอนทรยเลอกการทำนาแบบลดตนทนแตเราควร

ยอมรบวาคำวา “ทางเลอก” โดยตวของมนเองกบอกเปนนยอยแลววามนไมใช “กระแสหลก” ดงนนการ

181เกบตกจากงานสมมนา

บอกวาทางเลอกจะกลายมาเปนกระแสหลกนนเขาไมเหนดวยวาจะสามารถเปนจรงไดเพราะการคดเชนน

อาจไมสอดคลองกบความเปนจรงทางเศรษฐกจทไดเปลยนแปลงมานานแลว

เมอผดำเนนรายการถามตอไปวาการเปลยนแปลงทเกดขนในชนบท มนเขาไปเกยวของกบการ

เปลยนแปลงจตสำนกทางการเมองระดบประเทศไดอยางไร?ผศ.ดร.อภชาตกลาววาสงนกยงเปนทถกเถยง

กนอย เพราะเมอพจารณาการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจโดยดทตวเลขของรายไดเดอนละ 5,000 บาท

ขนไป/คน/เดอน จะถกนบเปนชนชนกลาง แมรายได 5,000 บาทถอวายงไมสง แตกยงสงกวาเสน

ความยากจนทสภาพฒน (สำนกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต) ใชอย คอท

ประมาณ 1,400-1,500 บาท/คน/เดอน เขากลาววาตอนนประชากรไทย 70% อยในกลมทมรายไดมาก

กวาเดอนละ 5,000 บาท ในแงน เมอกลบไปพจารณางานของ อ.นธทวา “คนเสอแดง” คอใคร หากด

จากตวเลขแลว คนเสอแดงจงไมใชคนจนในความหมายทตำกวาเสนความยากจน เพราะชวตความเปนอย

ในแงเศรษฐกจของไทยชวง 20 ปกอนในภาพรวมนนดขน รายไดสงขนมากกวารายจาย ครวเรอน

สวนใหญมเงนออม มครวเรอนเพยง 8% เทานนทพงเงนกนอกระบบ ทงหมดนแปลวาคนไทยไมไดจน

ตดดนอกตอไปแลวพวกเขาอยในชวงทเรยกวาชนชนตำกไมใช ชนชนสงกไมเชง ไมจนแตกไมรวยสงทคน

กลมนตองการคอวถชวตทมความหวงทจะไตเตาบนไดดารา นนกคอเขยบฐานะทางเศรษฐกจและสงคม

เหมอนกบทชาวนาสอนลกวาอยากเปนอะไรกเปน แตอยาเปนชาวนา นอกจากนน ผศ.ดร.อภชาต ยงให

ขอสงเกตวาคนในชนบทไทยตดหนมาก เพราะลงทนไปกบการศกษาของลกซงชาวบานเรยกวา “โจรเสอ

ขาว” สวนวถการบรโภคของคนชนบทไทยนน ทกบานมรถจกรยานยนตและโทรศพทมอถอ สวนความ

แตกตางในการครอบครองสนคาคงทนระหวางเมองกบนอกเขตเทศบาล มเพยงแอรคอนดชนเนอรกบ

เครองซกผาเทานน สงเหลานสะทอนใหเหนวาทงวถการผลตและวถการบรโภคตางกเปนทนนยม

คนชนบทไมไดยากจนมากจนตองกระเสอกกระสนใหมชวตอย คนเหลานจงลวนมความหวงทางการเมอง

มความหวงตอความกาวหนาทจะมชวตความเปนอยทดขน ดงนนจงไมใชเรองแปลกถาเขาจะเปลยนแปลง

สงเหลานเปนบคลกทางการเมอง ซงหมายความวาฐานเศรษฐกจเปลยน จตสำนกทางการเมองกอาจจะ

เปลยนตามประกอบกบทรฐธรรมนญ2540ทำใหเกดพ.ร.บ.การกระจายอำนาจในป2542การเลอกตง

ทองถนไดรบความเชอถอมากขนในสายตาชาวบาน หนวยงานเหลานเปนสวนหนงทชวยกอใหเกดสำนก

ของความเปนพลเมองทวาคนชนบทมสทธทางการเมองเทาเทยมกบคนกรงเทพฯดงนนรฐประหารป 2549

ทเกดขนโดยปราศจากฐานของความชอบธรรม เปนสวนหนงทไปจดกระแสความไมพอใจ เพราะเปนการ

ปฏเสธสทธทางการเมองผานบตรเลอกตง

ในประเดนทพดถงการพฒนาทางเลอกและทางหลกนน ผดำเนนรายการตงขอสงเกตวาคนท

ทำงานดานการพฒนาหลายคนอาจจะเจอคำถามทงสองแง คอแงทพยายามจะพฒนาทางเลอกใหเปน

กระแสหลก กบอกแงทเหนวาทางเลอกนนกยงคงเปนทางเลอกอยวนยงคำ ในประเดนน คณวฑรย

18� อารรตน ปานจบ

เลยนจำรญ ผททำงานดานการพฒนา มองวาในขณะนมประเดนหลกๆ อย 2 ประเดน ประเดนทหนง

ตอนนคนในชนบทตองการตอบคำถามเพยงคำถามเดยวทวาทำไมพนองชาวอสานถงเลอกพรรคเพอไทย

เพอตอสกบวาทกรรมของชนชนกลางหรอชนชนสงประเดนทสองในการเชอมโยงเรองนตองกลบไปวจารณ

กระแสเรองเศรษฐกจแบบพอเพยง เขาเหนวาทงสองประเดนนอยเบองหลงการนำเสนองานทางวชาการ

หลายชนในปจจบน สงทเขาตงคำถามกคอวา การใช 2 ประเดนนอธบายนนเพยงพอหรอไมในการทจะ

ทำความเขาใจรากฐานปญหาทางการเมองหรอเรองทศทางของการพฒนาวฑรยมองวาสงทขาดหายไปของ

การวเคราะหสงคมชนบทกคอโครงสรางของการเปลยนแปลงนนคออะไร แลวจะนำไปสสงใด ปฏบตการท

ชมชนสงคมและนกวชาการควรจะทำนนคออะไรเขาตงขอสงเกตวาการทภาคการเกษตรลดความสำคญ

ลงนนเปนจรงหรอไม สำหรบเขาแลวเปนทงเรองจรงและเรองไมจรง และแนวโนมกอาจจะไมไดลดความ

สำคญลง เนองจากวกฤตการณทางอาหารและพลงงาน ภาคการเกษตรจงยงอาจมความสำคญอย เขายก

ตวอยางงานศกษาชนหนงวา จากการสมตวอยางของตวเลขในการทำบญชครวเรอน พบวารายไดทางการ

เกษตรยงสงกวารายไดจากสวนอนๆ เชนทจงหวดลำปางพบวารายไดจากภาคเกษตรของแตละครวเรอน

ประมาณ40%ของรายไดทงหมด ในขณะทรายไดจากภาคอนๆคดเปน 20%ของรายไดทงหมด เขา

พยายามหาคำตอบตอสงทเกดขนแลวพบวา

ประการแรก ภาคการเกษตรอยในมอทน ภาคการเกษตรไมไดลดบทบาทลง แตรายไดของ

เกษตรกรเรมลดลงเพราะการขดรดแบบใหม ดงจะเหนไดจากตนทนในการผลตของเกษตรกร ประมาณ

หนงในสามเปนคาปย คายา คาเมลดพนธ ซงบรรษทททำธรกจดานการเกษตรตางหากทไดผลกำไรอยาง

สง ในการอธบายชนบทไทยปจจบนมองเพยงวาทำไมคนชนบทถงเลอกพรรคเพอไทย แตเขาคดวายงขาด

การอธบายถงตวละครสำคญอกตวหนง นนกคอกลมทน ดงนนการอธบายเชนนเทากบเปนการมงอธบาย

แตเพยงขอจำกดของการทำงานของ NGO ผโรแมนตก แตในเรองการปฏรปทดนซงเปนการแกปญหาเชง

โครงสราง ทำไมจงไมคอยไดถกพดถง อาจเพราะวาพวกทหยบยกขนมาพดเปนเพยงกลมททำงานปฏรป

วฑรยเสนอวาเราไมควรพดเรองปฏรปแตเพยงนยยะทางการเมองและวฒนธรรม แตควรพดถงนยยะ

ทางการปฏรปทนำไปสโครงสรางความเปนธรรมทางสงคมและเศรษฐกจ

ประการทสอง วกฤตสงแวดลอม วกฤตของคนชนบทนกวชาการและคนทวไปขาดการมองการ

เปลยนแปลงขนาดใหญทเกดขนในโลกอยางนอย 2 เรองซงชนบทกำลงเผชญอย เรองแรกคอการ

เปลยนแปลงทางเศรษฐกจ ซงฐานอยทนำมนกำลงจะหายไป เรองทสองคอการเปลยนแปลงของสงแวดลอม

ชาวชนบทเปนกลมคนทตองรบผลกระทบเหลานอยางมากมาย เขาคดวาในขณะทหลายคนมองถงขอจำกด

ของการเกษตรแบบอนทรยและการเกษตรแบบยงยน แตเขากลบของใจทเกษตรแบบเคมทมทงบรรษท

ขามชาตและบรรษทในชาตเปนผไดประโยชน เราควรมทางออกหรอการรบมอตอเรองนอยางไร เพราะใน

ขณะทเราใชปยมากขนผลผลตทไดจะแยลงขณะเดยวกนราคาของปยกเพมขนเพราะนำมนกำลงจะหมด

18�เกบตกจากงานสมมนา

โลก จะเหนวาทางเลอกของการทำเกษตรนนไมมทางทจะพงพาฟอสซลตอไปไดเลย ดงนนทางเลอกทอย

บนฐานของการจดการทรพยากรทผกพนกบชนบทจงเปนทางเลอกทสำคญ เวลาทเราวพากษการเกษตร

แบบอนทรยวามนคมคาหรอไม และควรจะนำมาเปนทางเลอกหรอไม เขาคดวามความจำเปนอยางยงทจะ

ตองมองฐานทรพยากรเหลานเปนสำคญ เพราะสงแวดลอมเปนสงทสำคญทสด หากเราไมรบกอบกเรอง

เหลานในทสดทนขนาดใหญกจะเขามา

ประการทสาม “ฉนจะเปนชาวนา”ทไมกระแดะแตเปนการตอสทางวฒนธรรมคณวฑรยเหน

วาในเวทสมมนามการพดถง “คณอม” (สรยากร พกกะเวส พธกรและผผลตรายการ ฉนจะเปนชาวนา

ซงออกอากาศทางThaiPBS)กนมากและอาจไมเปนธรรมกบคณอมเทาไรนกคณวฑรยไดอธบายเรอง

ของคณอมโดยผานมมมองของคณเดชา ศรภทร ซงเปนทปรกษาใหกบคณอมวา สงทคณอมทำคอการ

พยายามอธบายปญหาใหญประการหนงทวา ทผานมาชาวนาในชนบทไมไดภมใจกบสงทเปนอาชพของเขา

แตคนอยางวลต เตชะไพบลย คนอยางคณอม กำลงทำใหเราเหนวานเปนโอกาสในการอธบายคณคาเพอ

ตอสกบแรงเหยยดหยามอะไรบางอยาง สงนมคณคา เพราะเปนการตอสเชงวฒนธรรม และยงเปนการ

ตอสกบเกษตรเคมอกดวย โดยเกษตรอนทรยททำกนอย ณ ตอนนมเพยงประมาณ 150,000 ไรจาก

120-150 ลานไร หรอคดเปน 0.1% เทานน เกษตรกรสวนใหญมสารเคมอยในเลอดเปนจำนวนมาก ม

ความเสยงพรอมตายผอนสงสงมาก นอกจากน หลายคนอาจจะไมทราบวาประเทศไทยอนญาตใหใชชอ

ทางการคาของสารเคมทางเกษตรมากถง27,000ชอการคาทเวยดนามมประมาณ2,000กวาชอสวน

อนเดยมประมาณ1,000กวาชอสงเหลานแสดงใหเหนถงอทธพลของกลมทนทางการเกษตรและกลมทน

ทางเคมทเกยวของ ฉะนนสงทรายการ ฉนจะเปนชาวนา ทำ นบเปนเครองมอในการกอบกศกดศรของ

เกษตรกร

เกยวกบประเดนเรองการตอสทางวฒนธรรม วฑรยไดตงขอสงเกตเรองการเลอกตงในชนบทวา

เขาเคยเหนแผนภมทพยายามจะอธบายวาทำไมชาวบานในบางภมภาคถงเลอกพรรคเพอไทย แผนภมนน

อธบายวาเนองจากภมภาคนนไมพฒนาและม GDP ตำ แตเขาเองกไมไดเชอวธการสรปแบบนน ในสวน

ของพนองสวนใหญในภาคเหนอทเลอกพรรคเพอไทย เขามองวาการเลอกตงนนมมตทางดานวฒนธรรมอย

ในนนดวย ในเรองนคณเดชา ศรภทร ไดเคยอธบายวาการทชาวนาทรยศตอพระแมธรณจะทำใหเกด

ปญหาตางๆ เชน ปญหาหนสน ถาเราวเคราะหทางเศรษฐกจจะเหนวาชาวนาใชสารเคมมากจงเปนหนมาก

สงทคณเดชาพดเปนการใชเครองมอทางวฒนธรรมความเชอและศาสนาไปรองรบเกษตรกรรมทางเลอก

ดงนนประเดนของเขาคอ การวเคราะหสงคมแบบไหนทจะนำไปสการสรางความเขมแขง การสรางศกดศร

และการขจดความเหลอมลำทางเศรษฐกจของคนในชนบท


ผดำเนนรายการกลาวเสรมวาการทเราเรมตนทำความเขาใจปญหาผานกรอบคดใดกรอบคดหนง

ทมความจำกดในตว ทำใหเราวเคราะหปญหาไดจำกดตามไปดวย และยงทำใหเราละเลยทจะมองถง

สถานะของระบบการเกษตรทยงมความสำคญอยในบางพนททยงไมมใครศกษา นอกจากนยงทำใหเรามอง

ไมเหนสงทมนเขาไปสงผลกระทบอยางรนแรงตอคนในชนบท นนกคอทนขนาดใหญ เปนเพราะเราปฏเสธ

วาระบบการเกษตรนนมนไมไดสำคญตอชวตคนชนบทอกตอไป รายไดสวนใหญของคนในชนบทไมเกยว

กบการเกษตรเสยแลว จงเปดโอกาสใหทนขามชาตขนาดใหญเขาไปขดรดคนในชนบทดวยวธการใหมท

แนบเนยนและแยบยลขน

สำหรบการศกษาชนบท ศ.สรชย หวนแกว นกวชาการอาวโส เสนอใหทบทวนการตงโจทยใน

การศกษาชนบทใหมากขนวาตนเปนผครำหวอดมากเสยจนไมรจะตอบวาอยางไรกอนอนตองถามกอนวา

เราทกคนในทนคยกนไปเพออะไร ตอนนคลายกบวาเราคยเพอทจะทำอะไรทดมความหมายสกอยางหนง

พวกเราคยไปเพอจะเรยนรรวมกน หรอวาคยไปเพอบอกวาฉนถกกวาเธอ ถามองสถานการณทหอมลอม

ประเทศไทยอยตอนน เชน เราไปสรางเขอนทพมา เราใชพลงงานเกนกวาทเราจะสรางแหลงของเราเองได

อยางเชฟรอนกพดวาเขาใหทนกบนกเรยน แตเขาไมไดพดสงทเขาทำกบภาคใต แตทงหมดทงปวงน

เขาตองการจะชใหเหนวาพวกเราอยทามกลางภาพทสรางขน แลวเรากใหนำหนกตอการวพากษคนอนวา

ของเราจรงกวาซงมนจรงกวาในความหมายของผสงเกตการณดวยกนแตยงไมจรงพอทจะอธบายชนบทท

หลากหลาย สรปคอเราคยกนไป จดสมมนาวชาการไป เพอรสกถงความยงใหญของวชาการของตนเอง

หรอ หรอเพอจะทำใหเหนวาวชาการนนสามารถจะเรยนรจากการเปลยนแปลงทเกดขนจรงได ศ.สรชย

ตงขอสงเกตวาหลงเลอกตงทผานมามปรากฏการณหลายอยางทนาตนเตนและนาสนใจ แตไมแนใจนกวา

ชาวบานทถกพดถงนนจะมสวนไดสวนเสยและมสวนรวมกบการเปลยนแปลงครงนขนาดไหนในการพดคย

กนนน เราคยกนดวยคณคาอะไร ดวยคณคาอตตาทางวชาการของเรา หรอคณคาทวาอตตาของเรานน

บางทกตองผอนลงเลกนอย เพอเราจะไดรวามนมความซบซอนมากกวาทเราคดเอาไว การพดอยางนไมได

แปลวามนมถกกบผดอยเพยงสองอยาง ทกคนพดเรองในพนทศกษาของตน แตเวลาสรปกลบสรปใน

ภาพรวม ซงมนเปนการผดพลาดทางวธวทยา นกวชาการควรมความถอมตวตอเบองหนา ซงกคอความ

เปนจรงทมความซบซอนและมภาวะทสงกวาเราและไมอยในวสยทเราจะเขาใจไดหมดศ.สรชยมองวาการ

คยกนควรเปนการคยเพอการเรยนร เพอใหเรารวาจะปรบตวและเรยนรรวมกนถาคยกนเพอแคจะบอกวา

“กแนกวามง” การถกอยางนไมไดทำใหเจาของโจทยตวจรง (ซงหมายถงคนชนบท) เขามามสวนรวมใน

การถกดวย ภายใตโจทยน หากนำการเปลยนแปลงทางอำนาจของชาวบานไปเทยบกบการเปลยนแปลง

ทางการเมองของอำนาจในปจจบนซงเปนอำนาจของทนทเตบใหญและมอำนาจมากขน อยางประเดนเรอง

โลกรอน กจะกลายเปนโจทยทชาวบานถกกระทำ รฐบาลจะตองมาไลจดการกบชาวบานทเขาไปเพาะปลก

ในไร นา ปา เขา เพราะกจกรรมในไรในนาทสงผลกระทบตอสภาวะโลกรอน โจทยเหลานมนอยนอกจอ


ของการถกเถยง ดงนนเขาคดวาควรมการตรวจสอบตนเองในการตงโจทย วาโจทยทเราตงนนอยภายใต

สภาพการณเชนใด พดตรงไปตรงมาคอเราอาจจะหมกมนกบเรองทเราสนใจมากกวาเรองของระบบใหญท

ตอนนเรมลวงละเมดเขาไปในหลายๆ เรองทเปนอนตราย โดยเฉพาะเรองความสมพนธและความยงยนกบ

ประเทศเพอนบาน จตสำนกของเกษตรกรในการใชทรพยากรธรรมชาต เชน การจดการระบบนเวศและ

ความสมพนธทางลมนำ ซงถาเราจะพดถงเรองเกษตร เรองชนบท โดยไมพดถงสำนกใหมในการอยใน

ระบบเศรษฐกจอยางยงยนกบระบบธรรมชาต ระบบนเวศ หรอลมนำ กคงจะไมได การอภปรายในเชง

วชาการมนยอมมคณคาเสมอ แตการทำงานวชาการทมคณคาตอสาธารณะตองอยบนพนฐานของ

ความจรง โดยเฉพาะความจรงของคนทเขาอยในระดบทตองเผชญความยงยากมาก และอาจจะกลายเปน

เหยอของการแอบอางตางๆ ดวยซำไป เราเองกอาจจะเปนเหยอของการสรางชาต ศ.สรชย สรปวาจะทำ

อยางไรใหการถกเถยงของเราและการตงโจทยของเราเปนการเรยนรเพอปรบตวใหรบรรวมกน และนำไปส

การยกระดบโจทยรวมกนของเรา

ตอเนองจากประเดนเรองกรอบคดและทศทางในการศกษาชนบทมทาทและประเดนคำถามทนา

สนใจอยหลายทานดงน

ผฟงทานท 1 (สรนทรอนพรมอาจารยคณะวนศาสตรมหาวทยาลยเกษตรศาสตร)ประเดน

แรกเขาเหนดวยทวาเราขาดกรอบในการทำความเขาใจการเปลยนแปลงในพนทชนบทเขาคดวาการศกษา

ในแนวทางของวาทกรรมมนกเปนอกแนวทางหนงซงมบรบทของมน แตมนกมความจำกดในการอธบาย

ภาพการเปลยนแปลงทงหมด และเมอยอนกลบไปคำถามทวามนควรจะเปนอยางไรในการทำความเขาใจ

เขาคดวานกสงคมศาสตรของไทยคอนขางจะมขอจำกดสง เขาไดพดถงงานของ Andrew Turton ชวง

ประมาณป 2516-2519 พดไวนานแลววาชนชนใหมในชนบทเกดขนมานานแลว ชาวนาทดเหมอนเปน

เจาของทดน แตจรงๆ แลวไมไดเปนเจาของทดน แตเปนเพยงแรงงาน นกวชาการไทยไมไดหยบยก

ประเดนเหลานขนมาพดตอ ประเดนทสอง เขาไมไดเหนดวยกบเกษตรแบบทนนยมหรอเกษตรแบบพนธ-

สญญา แตเขาของใจกบวธคดแบบทางเลอกเหลานนวา ในเมอเราไมเหนดวยเกษตรแบบทนนยมหรอ

เกษตรแบบพนธสญญาแตทำไมเราไมไปสโดยตรงและกลบผลกภาระใหชาวบานวาตองทำเกษตรอนทรย

ตองอยอยางพอเพยง ชาวบานตองอยแบบจำกดตวเอง ตองทำเกษตรอนทรย ตองเกบเมลดพนธเอง

เขาคดวาในมมมองของการวเคราะหวาทกรรมมนเปนการผลกภาระมากกวาการตอส

ผฟงทานท 2 (รตนา โตสกล อาจารยคณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลย

ธรรมศาสตร) กลาววาประเดนทอาจารยอภชาตพดนนราวกบวามนมชนชนทเกดใหม (emerging class)

ในลกษณะทเปนชนชนกลางระดบลาง (lower middle class) มนนาสนใจวาอาจารยกำลงสรางทฤษฎท

ไปตอสกบ Thesis ของเลนน ทบอกวาเมอทนนยมเขามากจะกอใหเกดการแตกตวในชนบทเปนสองขว


ใหญคอพวกเจาทดนและพวกกรรมาชพทไมสามารถเขาสระบบเปนนายทนใหญไดถาอาจารยพสจนไดวา

มชนชนใหม จะเปนการสรางทฤษฎทแตกออกไปจากมารกซสตเดม อกประเดนหนงกคอการทบอกวา

ระบบเศรษฐกจเปลยน จตสำนกกจะเปลยนตามนน แลวจตสำนกของชาวนาภาคอสานสวนใหญทสยบยอม

ตอระบอบทกษณนนถอเปนจตสำนกแบบMarxismหรอไม

ผฟงทานท 3 (อเชนทร เชยงแสน นกศกษาปรญญาโทคณะรฐศาสตร มหาวทยาลย

ธรรมศาสตร) ไดตงคำถามตอประเดนของอาจารยอภชาตวา เวลาทเราอธบายวาคนเสอแดงไมใชคนจน

เพราะเขามรายไดเกนเสนความยากจนนนอยากรวาเวลาอธบายเรองน เรามเสนแบงอยางไร เชนคนขบ

รถมอเตอรไซครบจางมรายไดวนละ400-500บาทเดอนหนงกหมนกวาบาทเราจะพดไดเตมปากหรอไม

วาคนเหลานเปนคนชนกลางระดบลาง คอเวลาเราอธบายคน เราใชระดบทางเศรษฐกจมาวดอยางเดยว

เพยงพอหรอไม

ผฟงทานท4(อจฉรารกยตธรรมอาจารยคณะอกษรศาสตรมหาวทยาลยศลปากร)เธอเปรย

วาตวเองมปญหากบคำพดทวา “จะวพากษ NGO ทำไม” ในเมอมตวปญหาตงมากมาย ไมวาจะเปนรฐ

หรอทน ตรงนเธอคดวาเราตดอยในวธคดทมปญหาอย 2 อยาง หนงคอเราวพากษเพอแสดงอตตาของ

ตวเองหรอขยายอาณาจกรของตวเองหรอไม ดงนนสมมตฐานกคอ ถาหากเปนเพอนกน เราจะวพากษกน

ไมไดใชหรอไมสองคอความคดทวาNGOทำดอยแลวเพราะฉะนนโปรดอยาวพากษใชหรอไม

ผฟงทานท 4 (สรช สนธประมา นกศกษาคณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลย

ธรรมศาสตร)ตงขอสงเกตวา “ใครกนแนทสมควรถกเรยกวา old-fashion?”NGOอาจจะถกมองวาเปน

พวกทโรแมนตกเกนไปหรอเปลา ในขณะทนกวชาการกอยบนหอคอยงาชางมากเกนไป อยางไรกแลวแต

เขาคดวามกลมคนกลมหนงท old-fashion นนกคอชนชนกลางหรอนกศกษาทวๆ ไปทไมมอดมการณ

ทางการเมองทชดเจนและไมสนใจอะไรกบเรองพวกนทงสน ในขณะทเราพดถกเถยงกนจะเปนจะตายกน

อยในหองน มนกไมเกด impact อะไรเลยกบสงคมชนบท เขาคดวาเราจะทำอยางไรใหพวกเขาสนใจมอง

ไปทภาคชนบทบาง ทำอยางไรจะสรางความรบรใหมใหพวกเขาบาง เพราะพวกเขาไมมทางรบรเลยวาเรา

กำลงนงเถยงอะไรทางวชาการกนอย คนกลมนเขาเปนกลมทเขาถงทรพยากรและมรายไดมากกวาคนทว

ประเทศจำนวนมาก มพลงทจะทำอะไรไดมาก หากพวกเขามมมมองตอชนบทและการเมองทดกวาน

ในแงนมนจะมวธไหนใหเขารบรบางไหมวาสงคมไปไกลถงขนาดนแลว

จากนนผดำเนนรายการไดโยนประเดนใหวทยากรไดตอบเพมเตม โดย ผศ.ดร.อภชาตชแจงใน

ประเดนแรกวาเขายอมรบวาอยในหอคอยงาชางและไมเคยเหยยบชนบทจนกระทงเมอเรวๆนนเองแตเขา

ไปศกษาเรองการพฒนาชนบทไทยแตไมไดมาเคลอนไหวใหใครเปลยนความคดสวนในประเดนทสองทวา

ทำไมไมดาทน ทำไมไมดารฐ เขามองวาทางเลอกกคอทางเลอก ทางเลอกเปนสงด ทำไดกทำไป แตอยา


คาดหวงวาจะกลายเปนกระแสหลกเพราะมนยากถามองในมมของเศรษฐศาสตรการเมองแลวตองดารฐกอน

เพราะเปนผคมบททลมเหลว เชน เรองผกทกนแลวตาย นคอทนนยมไทย ในขณะททนนยมญปนหรอ

ทนนยมองกฤษเขาไดมาตรฐานผกปลอดภยดวยซำไป ดงนนทนนยมเองกมหลายหนาหลายตามาก

ไมควรไปเหมารวมเชนในจนกเปนทนนยมอกแบบหนงจนเองกตองเจอสงทรายสองอยางไปพรอมๆกน

นนกคอเผดจการกบทนนยม

ในเรองของจตสำนกผศ.ดร.อภชาตตอบวามความเปนไปไดทจะมการตนตวทางการเมองครงใหญ

ความขดแยงทางการเมองในครงนไดดงคนจำนวนมากทไมเคยกระตอรอรนทางการเมองมาเขาสวงการเมอง

ไมวาจะเปนแดงหรอเหลอง สวนเรองรปการณจตสำนกของเขายงเปนสงทอธบายไมได ไมรวาสยบยอม

ถกหลอก หรอวาเตมใจ สงทปรากฏกคอมนเปนครงแรกๆ ทมวลชนระดบลางสดลกขนมามสวนรวม

ทางการเมองและสในประเดนระดบชาตไมใชประเดนระดบทองถน

สวนประเดนเกยวกบเลนนเขามองวาในเมองไทยรวมถงในSoutheastAsiaเรามทดนจำนวน

มากมาย ในขณะทมแรงงานจำนวนนอย ทดนในภาคการเกษตรเรมหดไปเมอป 1980 ตอนนในชนบทม

การรวมกนของทดน แนวโนมของฟารมขนาดใหญกำลงเพมขน ดงนนแรงงานสวนใหญจะหลดจากทดน

โดยในรอบ 20 ปทผานมามแรงงานทหลดจากทดนแลวเขาเมองอยางนอย 4-5 ลานคน (อางถงงานวจย

ของอาจารยอมมาร) การกระจกของทดนจงมมากขน ภาคเกษตรมการแตกตวมากขน ชาวนาและ

เกษตรกรอนๆ สวนหนงจะพฒนาตวเองใหเปนชาวนารวย อกสวนหนงจะหลดออกมา กลายเปนแรงงาน

ในเมองและยายเขาเมองอยางถาวร

ในเรองเสนความจน(poverty line)ทวามนmakesenseหรอเปลานน เขามองวาถงอยางไร

กตองมเสนบางเสนมาขดไวเพอระบ ซงเราจะยอมรบหรอไมกตามแต เชน ถาเรายอมรบวา 5,000บาท

ไมไดอยในระดบความยากจนเมอเทยบกบpovertylineท1,000กวาบาทในขณะทWorldBankระบ

วาระดบความยากจนคอมรายไดตำกวา 2 ดอลลารตอวน กประมาณ 60 บาท สวนคนทมรายได 2-6

ดอลลารตอวนถอเปนชนชนกลางระดบลาง

สวนประเดนตอบกลบในเรองของการใชกรอบความคดในการวเคราะหการเปลยนแปลงในชนบท

คณวฑรยตอบวามมในการวเคราะหอาจตองเพมบทบาทของทนลงไปมากขน ในขณะทการวเคราะหในเชง

วฒนธรรมกยงจำเปนอย ในสวนประเดนทเกยวกบNGOคนทเปนNGOทเคยทำงานในขบวนการทางเลอก

แลวภายหลงมาเปนนกวชาการ รสกผดหวงแลวตองมาสารภาพบาป โดยสวนตวแลว เขายงมองไมเหน

ประเดนวาNGOไดทำสงใดผดพลาดอยางไรในการทำงานขบวนการทางเลอกสวนการตอสเรองทางเลอก

ในปจจบน เขามองวากม แตมนเปนเพยงการตอสของกลมคนเลกๆ เทานนเองแลวเรากปลอยใหสถาบน

ตางๆดงเอาวาทกรรมนไปใชในบางเรองคณวฑรยไมเหนดวยในเชงการวเคราะหเชนการวเคราะหเรอง

188 อารรตน ปานจบ

ขบวนการทางเลอกของภาค NGO ทวาไมมการเชอมโยงกบทนและขาดมตทางการเมองเพราะไมได

เชอมโยงกบความสมพนธกบรฐในบางรปแบบนนเขามองวาเรองนตองคยกนยาวถาหากมนไมมทางเลอก

แลวตองมาตอสในระบบคำตอบมนจะอยตรงไหนคำตอบคอมนไมมเขาไดยกตวอยางกรณTryArmถา

เราตอสเรองสทธแรงงานภายใตบรษท เรากตอสในเรองของคาจาง สทธบางอยาง แตถาเราเปน

ผประกอบการ อำนาจของเราจะมากขน เพราะมทางเลอกมากขน ถาเราอยภายใตระบบพนธสญญา

เราจะสไดอยางเดยว คอสเพอสญญาทเปนธรรม วฑรยไดทงทายไววาเรองเกษตรไมใชเรองเลกนอย

เพราะเปนเรองผลประโยชนของกลมบรรษทกลมทนขนาดใหญทำไมเรองนถงไมเปนประโยชนตอชาวบาน

เขามองวาการทประชาชนมาสนใจทำเรองเกษตรนนมนอาจเปลยนภมทศนทางการเมอง ซงหมายความวา

มนเพมอำนาจอะไรบางอยางขนมา และในทางเศรษฐกจ การเลอกทำการเกษตรในปจจบนนนมนเปนทาง

เลอกทางหนงของอนาคตดวยซำไป

ในชวงทายๆ กอนจะจบการเสวนา ศ.สรชยพยายามตอกยำใหเหนถงบทบาทและความสามารถ

ของนกวชาการทมตอชวตทางสงคมของคนอกหลายๆคนวาสงคมไทยทมนมความเปลยนแปลงไปมากขน

หลายๆ ดาน เชน ความรนแรงทางการเมองจนคนตายมาก และกไมมความสามารถทจะจดการปญหาน

รวมกน คงไมอาจปฏเสธไดวาคงเปนความรบผดชอบสวนหนงของเรา เราไมอาจจะไปบงคบใหใครสนใจ

อยางทเราสนใจได นอกจากน โจทยวจยทเราควรถกกนมากขนกคอภาพใหญของการเปลยนแปลง ซงสง

เหลานเปนหนาทโดยตรงของนกวชาการ ศ.สรชยไดสะทอนอกประเดนวา ไมมใครบอกวาเราอาจจะเปน

สวนหนงของปญหา มหาวทยาลยกอาจจะเปนสวนหนงของปญหา แลวเรากตองยอมรบวาสงคมวทยาท

ชวยใหเขาใจความยงยากของสงคมนนกไมมนำยาในการทำความเขาใจ สงหนงทสำคญมากๆ คอ เราจะ

คยอยางไรถงจะไมรสกวาเรายดเยยดขอสรปของเราใสกน ศ.สรชยมองวามโจทยอกหลายโจทยทประเทศ

เราไมอาจปฏเสธความรบผดชอบได ในขณะทเราใชทรพยากรจำนวนมากมาย แตความเหลอมลำตำสง

ภายในประเทศเรากยงมอยมาก ชาตนยมกลายเปนเครองมอในการตอสทางการเมองมากกวาจะเปน

เครองมอในการทำความเขาใจปญหาทางดานการเมองทเราสรางเอง

ในเรองความเหลอมลำตำสง ศ.สรชยไดอธบายเกยวกบเสนความยากจนวาในแงของสงคมวทยา

และมานษยวทยาอาจจะไมสนใจเฉพาะแงของรายได แตสนใจในแง “ความจนโอกาส” ความจนในแงการ

เขาถงทรพยากร อาจารยเชอวาโจทยในอนาคตกคอแขนงวชาทางเศรษฐศาสตรหรอสงคมวทยาจะมารวม

ทำความเขาใจปญหาชนบททซบซอนไดอยางไร ไมใชวาวชาไหนวเศษกวาวชาไหน แตเราตองยอมรบขอ

จำกดวชาของเราในแงนศ.สรชยสะทอนบทบาทนกวชาการออกมาวา

“ความทกขมากๆ ของงานทผมทำกคอ ทำอยางไรใหงานวชาการทเราทำสามารถไปเชอมตอกบ

ปญหาทผคนเขาสนใจกน แลวมนจะกลายเปนกำลงทจะทำใหสงคมไทยเขาใจกนมากขนและคยกนมากขน

เพอกอใหเกดความเปลยนแปลงในทางทคนทกขคนยากหรอคนทมโอกาสนอยจะไดไมถกซำเตม

ในสถานการณททกคนแยงชงทางอำนาจและกระแสโลกทไมคอยมความเมตตาปรานกบคนตวเลกตวนอย

เทาไร”

อ.ดร.อนสรณ ผดำเนนรายการ ไดสรปทงทายไววา เราไดกาวมาสยคสมยทเราไมสามารถหา

ขอเหนพองไดโดยงายอกตอไป เพราะตางฝายตางถก informและเขาไปพวพนกบเหตการณทถกสรางขน

จากแงมมทตางกนออกไป เพราะฉะนนในแงหนงกเปนแงดทชวยกระตนและผลกดนใหเราพยายามหา

คำอธบายจากมมมองของเราทไปพวพนกบมมนนโดยตรง แตในอกแงหนงกคอ แทนทจะนำไปสความ

ขดแยงมนอาจจะผลกดนหรอเรยกรองใหเราจำเปนตองมองไปถงแงงามของการถกเถยงกนมากขน อนจะ

นำไปสการงอกเงยทางปญญา

บรรยากาศในการเสวนาครงน ผเขยนคดวาแมจะดเผดรอน แตกเปนการอนเครองและเตมไฟ

แกวงวชาการใหมมมมองทแหลมคมในการศกษาวจยชนบทไทยทามกลางกระแสการเปลยนแปลงใน

ปจจบนและในวนขางหนาเพอทจะเปนประโยชนตอคนตวเลกๆในสงคมไดอยางแทจรง

หวงวาคงเปนเชนนน........

* อดตนกศกษาปรญญาโทสาขามานษยวทยาคณะสงคมวทยา

และมานษยวทยามหาวทยาลยธรรมศาสตร

ประมาณตนปทแลวผมไปสอบเรยนตอดานมานษยวทยา

ทมหาวทยาลยธรรมศาสตร เมอผานขอเขยนกมการสมภาษณ

เหมอนกบการสอบทวๆไปนนแหละแตไมรวาจะเหมอนกบทอนไหม

เพราะทนกอนจะเขาไปสอบสมภาษณนน เขาใหเราสงเอกสารไม

เกน2หนาเอ4โดยระบหวขอไวสนงายวา“แนะนำตวประเดน

ทสนใจ ความคาดหวง” จะวาไปผมเองกมประสบการณเขยน

แนะนำตวหลายครงครา เพราะเปลยนงานมากหลายท แตผมดจะ

ชอบใจการแนะนำตวเองในครงนมากทสด คาทมนตอบโดยไมได

คำนงถงการไดหรอไมไดงาน หากแตเปนการไดหรอไมไดเลาเรยนใน

สงทตนสนใจอยางแทจรง

เนอความทผมเขยนสงไปมดงน

…

คนเราควรเรมแนะนำตวจากจดไหน? คนเราจะรจกกน

ผานตวอกษรไดมากเทาไรกนเชยว หากคณรวาผมทำงานอะไรมา

บาง ยกตวอยางเชน ทำรานเชาหนงแผน ทำงานเปนกอง

บรรณาธการนตยสารบนเทง (happening) เปนพธกรรายโทรทศน

ชอดง (คนคนฅน) ไปเฝารานหนงสอทปายและรวมงานระยะสนๆ

ลยบเลาะหองเรยนเกตญญ สวางศร*

19� กตญญ สวางศร

กบสำนกพมพหนง (ซงตอนนเจงไปแลว) กลบมาตายรงดวยการทำงานนตยสารแฟชน (แตอนนทน

ทำไดไมนานจรงๆ ไมเหมาะมากๆ) […] จากนน (หมายถงออกจากนตยสารแฟชนนะ) ผมกวางงาน

แลวกพยายามมงมนทำตามฝน […] แตเมอความเพอฝนคอยๆ จางไปจากชวตจรงอนลำเขญ ผมก

ตระหนกไดวาผมจำเปนตองทำอะไรสกอยางกบชวตกอนทมนจะสายเกนไป ตรงนเองทคณกำลงเดน

ทางมาถงปจจบนขณะของผมแตผมกยงไมแนใจนกหรอกวาการแนะนำตวสนๆนจะทำใหคณรจกผมได

มากขนแคไหน?

ประเดนทสนใจ

คณคงไมแปลกใจถาวยรนอยางผมจะบอกวากำลงสนใจในสกลความคด “หลงสมยใหม” ซง

เปนทแพรหลายและถกกลาวถงอยในปจจบน แตมนเปนความสนใจแบบกวางๆ […] ซงความสนใจใน

ทฤษฎดงกลาวอาจมาจากความใครรในการอานวรรณกรรมและการวพากษวจารณของผมนนเอง […]

ทงหมดทกลาวมา ผมคดวามนยงไมนาสนใจพอจะหยบยกมาเปนประเดนเทาไรนก ยงมเรองราวและ

ปรากฏการณตางๆ อกมากมายในสงคมทผมยงจบตนชนปลายไมถก […] ผมคดวาคำตอบทดยอมเรม

จากคำถามทนาสนใจ ดงนน กอนจะตงคำถามกบอะไรบางอยาง จงจำเปนอยางยงทเราตองมความรมาก

พอทจะทำความเขาใจเพอสรางประเดนคำถามอนแหลมคม

ความคาดหวงทมาเรยนในหลกสตรน

โดยสวนตว ผมคดวา “ความคาดหวง” กบ “ความหวง” นนไมเหมอนกน และขอแตกตาง

ของสองประโยคน (ในความเขาใจของผม) กคอความคาดหวงเปนดงเปาหมายทเราตองการจะทำมนให

สำเรจ สวนความหวงนนคลายกบความฝนอนยงใหญเกนตวทเราอาจทำไมสำเรจ อยางไรกตาม ผมจะ

ขอกลาวถงทงสองสงและจะแยกไวเปนสองหวขอ

ความคาดหวง

ศกษาใหจบครบตามหลกสตรไดรบความรอยางเตมเมดเตมหนวยจากการเรยนไดเรยนรกบ

อาจารยผทรงคณวฒ ไดถกเถยงและเหนแจงตอความสงสยใครรตางๆ นานาดวยตนเอง ไดเขาใจชวต

สงคม วฒนธรรม และสงตางๆ ในแงมมทซบซอนมากขน คาดหวงวาความเขาใจอนมวซวไรระเบยบ

ของตนจะถกจดใหเขารปเขารอยในทศทางทสมควรจะเปน พบเจอมตรภาพดๆ จากเพอนรวมชนและ

19�เลยบเลาะหองเรยน

เหลาคณาจารย เมอศกษาจบคาดหวงวาจะไดใชความรเพอประโยชนแกตนในการหาเลยงชพและเปน

ประโยชนตอผอนในดานมานษยวทยาไมทางใดกทางหนง

ความหวง

[…] ผมลมเลกความฝนของการเปนนกเขยนอาชพ ผมไมตองการเลยงตวเองดวยการเขยน

วรรณกรรม แตอยากเขยนวรรณกรรมดๆ ใหมนหลอเลยงจตใจของผม ขณะเดยวกนผมกไมตองการ

เลยงชพดวยการเปนสอมวลชนบนเทงอก ผมตองการเลยงชพดวยการทำงานดานความร และผมกหวง

วาความรความเขาใจในสงตางๆ จากการเรยนจะทำใหผมพฒนาตนเองในดานวรรณกรรมทตนฝนใฝ

กลายเปน “นกเขยนทฉลาดขน” อกทงเตมเตมชวตในแงจรง (จากการหาเลยงชพดวยงานทพงใจ) ลง

ไปดวย นอกจากน ผมยงฝนเพอพกอกหลายประการ ไมวาจะเปนการศกษาตอในระดบปรญญาเอก

การหาทนเพอไปศกษาตอในตางประเทศ […] การไดพรำพดในสงทตนสนใจและมคนตงใจฟงมนอยาง

จรงใจและจะดทสดกตอเมอมนไดสรางประโยชนแกคนเหลานน(ทตงใจฟงหรอตงใจอานสงทผมไดเผย

แพร) แงมมใดแงมมหนงเกยวกบความรในดานมานษยวทยา ซงผมเชอวาหลกคดตางๆ อาจชวยให

ผคนดำรงอยรวมกนไดดวยความเขาอกเขาใจผอนเขาใจตนเองและเขาใจสงตางๆรอบตวมากขนกวาเดม

…

เปนไปดงหวง ผมผานการสอบสมภาษณและกลายเปนนกศกษาปรญญาโทเตมตว การเรยน

การสอนเตมไปดวยบรรยากาศของความจรงจง เราอานหนงสอกนหนก อาจารยกมความเขมขนและ

เปดโอกาสในการถกเถยงแลกเปลยนไดอยางเตมท เราตางกรตววายงทำไดไมคอยดมากนก เรากตอง

อานหนงสอและบทความมากมายเขยนรายงานสงทกครงทเขาเรยนดวยความตนเตนและไฟฝนอนลนปร

ทกคนในชนตางกกระตอรอรนในการเรยน

การเรยนการสอนทนถอวาหนกหนาสาหสไมนอยอาจารยรตนาโตสกลหรอ“ครใหญ”ของ

ทแหงน เคยเตอนเราไวในทาทสบายๆ แตแฝงดวยความจรงจงวา ทนคณทำงานไมไดหรอก คณตอง

อานหนงสอหนกมาก และเรองเลกๆ อยางความรกทรบกวนหวใจคณกจะสงผลตอการเรยนไดดวยนะ

ขอใหทกคนระวง และเรองทแกดจะเนนยำกคอคณภาพ ผมสมผสไดถงกลนอายของวชาการอนหนก

แนนตงแตวนปฐมนเทศทนารกอบอนเปนตนมา

คณะและหองเรยนของมานษยวทยาใหความรสกคลายกบบานสามหองในนยาย แฮรร พอตเตอร

ผมจำชอบานทงสามบานไมได เพราะไมใชแฟนหนงสอ แตทคณะจะมความเปนสวนตวอยตงแตประตท


ตองใชคยการดในการเขาออก ชนเรยนเราเลก แตอบอน นอกจากนยงม “พวชย” ทเปรยบเสมอนพอ

บานคอยปดกวาดเชดถดแลเรองราวตางๆในบาน

ผมยงจำไดวานงคยกบ “พวชย” เกอบชวโมงตอนทเขามาตดตออะไรสกอยางเกยวกบการ

เรยนตอเมอปทแลว แกจะคอยแนะนำพดคยอยางเปนกนเอง จนกระทงลาสดซงผมไดขออนญาต

อาจารยเขาไปรวมฟงบรรยายในวชาทฤษฎ พวชยกยงคงเปน “ศราณ” ใหกบนกศกษาเหมอนเดม

ลาสดเมอไมนานมาน ผมมโอกาสเขาไปในชนเรยน โดยอาจารยอนญาตใหผมเขาไปฟงในเรองทสนใจ

จำไดวาหลงจากการฟงวนนน เรายนพดคยกนทหนาคณะเรองอาการอกหกของเพอนคนหนงในชนเรยน

เรยกวาปลอบประโลมใหกำลงใจราวกบเปนคนในครอบครวเดยวกน

จะวาไป “พวชย” นแหละทผมรสกสนทสนมมากทสด เพราะเอาเขาจรง แมจะไดพดคยกบ

อาจารยในหองมากมายแตกจะเปนเรองวชาการความรมากกวาเรองสวนตวทวไป

จนเมอครงทผมตดสนใจลาออกโดยตงใจจะมาบอกลาออกในชนเรยนชาตพนธอาจารยพเชฐ

ผสอน กไดกลาวใหขอคดตางๆ มากมายจนหมดไปหนงคาบ และพวกเรากไมไดเรยนเลย ผมซาบซง

นำใจของอาจารยเปนอยางมาก (แมสปดาหตอมาผมจะลาออกอยด) ตอมาผมกเรมรสกถงความผกพน

เลกๆ นอยๆ แมวาจะมระยะหางและการวางตวทชดเจนของอาจารยอกสองทาน คออาจารยยกตและ

อาจารยอนสรณ ครงหนงหลงจากลาออกไปแลว ผมกกลบมาทำเรองลาออกทคณะ เมอไดยนเสยง

โหวกเหวกของผม อาจารยยกตกเดนออกมาทกทายและพดคยกนสนๆ สวนอาจารยอนสรณกเคยกด

ไลกอะไรตลกๆ ทผมโพสตในเฟซบกซงเราเปนเพอนกน (และอาจารยกใชเฟซบกทวงงานอนเออระเหย

ชนนของผมดวย)

ออกนอกหองไปไกล กลบมาทหองเรยนนะครบ เราเรยนกน 3 วนตอสปดาห คาบละ 3

ชวโมง (ทวาหลายครงมกจะลากยาวไปจน 4 ชวโมงนนแหละ) สำหรบผมแลว สรปไดงายๆ วาการ

เรยนทนมหวใจหลกอย3อยางคอ“อานคดเขยน”เราตองสงงานเกอบทกคาบและมสวนรวมในการ

เรยนอยางสมำเสมอทงการพดคยและการวเคราะหเนอหาจากเอกสารหรอหนงสอตางๆทอาจารยมอบ

หมายให แนนอนวาจะทำอยางนนได กระบวนการทเราตองผานและทำใหกระจางในเบองตนกคอ “การ

อาน”

เพอนรวมรนมความหลากหลายไมนอยอธบายใหชดๆกคอเรามทง“เดกเนรด”อยาง“ไอ

หนน” ผทำงานพเศษขายการตน รนใหญรเยอะอยาง “พอฐ” ทจบมานษยวทยามาแลว ม “จกจก”

สาวมนขยนเกงทจบมานษยวทยามาเชนกน นองเลกผมงมนอยาง “ยย” “อย” ผมความรหลากหลาย

“พมงค”ทมอะไรขำๆเปนๆ“พแตว”ซงจบปรญญาโทมาแลวและเปนเพอนสนทของผมสวนผมเปน

ประเภทเอาตลกเขาวาตลอดเวลา

195เลยบเลาะหองเรยน

สำหรบเราในตอนนน เรองใหญเรองโตทสดนอกจากการอานตวบท กคอการนำเสนอหนา

หองเรยนในวชาทฤษฎทตองนำเสนอเดยวหนาหองและตองศกษามาเปนอยางดนนคอเรองทผมหวนใจ

มากทสด เพราะลำพงตนเองคนเดยวกคงจะไมสามารถทำไดด เราแบงงานการนำเสนอหนาชนในคาบ

แรกทเรยนวชาทฤษฎกบอาจารยอนสรณผมรจกนกทฤษฎเพยงไมกคนและมนงงสบสนวาจะเลอกใคร

ด ตอนนนคดอยางเดยวแคขอใหมนเปนการนำเสนอวนหลงๆ กพอ จะไดมเวลาเตรยมตวเยอะหนอย

แลวเสยงสวรรคกดงขนขางหผมวา

“เฮยยเชอกเวเบอรงายยย”เสยง“ไอหนน”นนเอง

ผมยกมอเลอกมกซเวเบอร(MaxWeber)ในทนทกอนท“พอฐ”“อย”และ“จกจก”จะ

ทกขนมาวาเวเบอรยากหนอยนะ ผมกหนไปถาม “ไอหนน” วาเคยอานงานเวเบอรไหม มนกตอบแบบ

ยมๆวา“เคยบางนดหนอย”

“อาว หา ไหนบอกงายวะ” ผมทวง “ไอหนน” ไปแบบขำๆ สวนมนกรบคำกบผมวาจะชวย

อยางเตมท

ผมจำคำพดทอาจารยยกตเอยกบพวกเราตงแตคาบแรกทเขาเรยนไดด อาจารยยกตบอกวา

“คณไมตองแขงกนหรอกชวยกนนะชวยกนอาน”ยอมรบตามตรงประสาคนอานตวบทไมคลอง(จรงๆ

เรยกวาไมไดเรองเลยกได) ผมรสกใจชนขนมาก เพราะตอนนนกยงไมแนใจนกวาจะเอาตวรอดจากตว

บทมากมายกายกองทตองอานไดอยางไร

หลงจากนนพวกเราจงแบงกนอานหนงสอ โดยมการแบงจำนวนหนาและหนาทรบผดชอบใน

การแปลสวนของตวเองแมอาจารยจะทวงในภายหลงวาทกคนควรจะอานทงหมดผมรตวดวาถาตางคน

ตางอาน ผมคงจะไมมอะไรในหวเขามาเรยนมากเทากบการอานแบบน ในรนของเรา คะแนนเฉลย

ภาษาองกฤษไมไดดเลศเลอทกคนไมไดอานคลองแตทกคนชวยกนกอนเขาเรยนหนงวนเราจะสงบท

แปลในสวนของตวเองใหคนอนๆ อานทำความเขาใจ แนนอนวาผมซงออนสดนนแทบจะเบยวสงทกครง

และบางครงในวนหยดเรากนดกนมานงตวทธรรมศาสตรเพอใหเกดความเขาใจในเนอหามากขน

บรรยากาศชวงแรกเตมไปดวยเสยงหวเราะและความสนกสนาน เราตวหนงสอกนอยางกบ

เดกมธยม ผมไมเคยอยในบรรยากาศแบบนมากอน เพราะแตไหนแตไรมากเปนเดกไมตงใจเรยน ก

ถอวาเปนประสบการณทดมากๆ ทวาเมอการงานรดรงมากขน แตละคนตางไมมเวลามาเจอกนเพอพด

คยความตงเครยดกเกดขนการอานตวบทเปนเรองจำเปนสำหรบการเรยนอยางยงหลายครงทเพอนๆ

ชวยผมเปนอยางมาก ทงจำนวนหนาซงผมจะไดนอยกวาใครเพอน ครงหนง “ยย” ถงกบเคยแบงงาน

ของผมไปชวยแปล ทงๆ ทของผมกนอยกวาคนอนอยแลว แตการอานบอยๆ กชวยทำใหคลองขน แต


มนกไมงายจรงๆมอยคาบหนง เราคยกนเรองงานของคลฟฟอรด เกยรซ (CliffordGeertz) ในสวน

ของผมนนผมอานไมรเรองเลยอาจารยกกลาววา “ไมตองคดมากคณพดมาเถอะคอพวกนบางทมน

อานยาก ตอใหคนทใชภาษาองกฤษเปนภาษาพอภาษาแม มนกยงอานไมรเรอง” พวกเราในหองตางกขำ

แลวผมกสบายใจวาเออไมใชเพราะเราโงมากอยางเดยวสนะ

การเรยนแตละครง ความคดทางดานมานษยวทยาลวนเปนไปเพอทำความเขาใจมนษย และ

มนกทำใหผมเรมเขาใจมากขนจรงๆ แตสงหนงทผมชนชอบอาจารยผสอนมากๆ คอเมอเวลาเราถาม

อะไรแลวอาจารยไมรแกกจะบอกแควา“ผมไมร”ทผานมาผมมกจะเจอคนเกงๆทไมวาอะไรกรไปทก

เรองจงเปนเรองแปลกใจและออกจะชนชมเมอไดยนคนทรมากๆยอมรบเตมปากเตมคำวาไมร

หลายครงเรารสกเหมอนกบคลเจอรชอก(CultureShock)ทตองมาเจอการเรยนทเอาจรงเอา

จงกบตวบท เพราะเวลาเราเรยน เราจะคยกนแทบทกเมดประโยคนนหมายความวาอยางไรคณคดวา

อยางไร ผมจำจากอาจารยไดอกวา เมอคณเจอคลเจอรชอกกไมตองตกใจมาก มนเปนเรองดดวยซำ

เพราะมนจะทำใหคณปรบตวกบสงใหมไดไปพนจากขดจำกดเดมของตนเอง

เรยนไปไดสกพก บรรยากาศเรมตงเครยดขน ผมจำไดวาวนนนเปนวนสดทายกอนการ

เสนองานของเพอนสนทของผม แตวาผมเองกชวยอะไรเธอไดไมมาก ไดแตกดดกชนนารแปลศพทยาก

เรานงงวนอยทราน “ทร คอฟฟ” ตงแตเยนยนดก ผมเปนหวงอยางมากวาพรงนเธอจะรอดไหม จน

กระทงเชาวนเสนองาน เธอหายตวไป ไมมใครตดตอเธอได อาจารยหวเสยเปนอยางมาก ผมรดถง

ความตงเครยดของเพอนผมเสยใจทชวยอะไรเธอไดนอยมากและเสยใจมากกวาเมอหลงจากวนนนเธอ

กไมมาเรยนอกเลย เหตการณครงนนทำใหผมตองกระตนตวเองมากยงขน เพอไมใหเกดเรองแบบนน

กบตวเอง

วนเวลาผานไปอยางรวดเรว เหลอเวลาอกเพยงสปดาหเดยวเทานนกจะถงควเสนอหนาชนของ

ผม ผมพยายามทงหาเพอนทเกงชวยแปลให นงรถไปถงศาลายา และพบวามนยากเกนกวาทเพอนจะ

อานเขาใจ ผมใหเพอนทเปนอาจารยสอนภาษาอยทโรงเรยนนายเรออากาศชวย แตกตดปญหาความวน

วายตางๆ นานา ผมยอมรบวาตวเองอานหนงสอไมรเรอง ความตงเครยดกงวลทบถมในจตใจ ไมม

ทางออกใดดไปกวาอานเอง แตความรภาษาองกฤษระดบไดเกรด 1ตงแต ม. 1 ถง ม. 6 จนกระทง

เรยนราชภฏได B- เพราะลอกขอสอบเพอน และคะแนน TU-GET ทนอยทสดในหองเพยง 240

คะแนน ไมมทางทจะอานไดเรองและเขาใจ ผมนงกดแปลภาษาใน iPad จนปวดนว บางยอหนา แปล

ทกคำกไมเขาใจทกอยางเปนไปดวยความกระทอนกระแทน

เหลออกไมกวน ผมพยายามหาสงอนๆ มาชวย เชน งานภาษาไทย แตสวนของผมกบงาน

ภาษาไทยทมกไมตรงกนนกอกทงบางเลมกถกยมจากหองสมดจนไมรวาจะไดคนเมอไรผมตามหาแทบ


ทกทางจนพบวาทหองสมดของมหาวทยาลยศลปากรนครปฐมมอยเลมหนงทแปลงานของเวเบอรผม

หาทางจนยมไดจากรนนองคนหนง เรานดเจอกนทเซนทรลปนเกลา เยนวนนนผมกลบบานดวยใจทชน

เยนขนนดหนอยจากหนงสอในมอ พรงนผมจะตองเสนอแลว แตทกอยางยงไมพรอม ผมอานหนงสอ

ไมรเรองและพบวางานทดนดนหามากชวยอะไรไดไมมาก

ตสามผมนงนำตาซมอยทโตะอานหนงสอ

...

ในวนนำเสนอ ผมเอาไฟลวดโอทพดถงเนอหามานำเสนอเสรม หลงจากจบคลป ผมนำเสนอ

เนอหาไปดวยอาการเกรง สบสน และไมรเรองอะไรทตวเองเขยนมาจนเชาเลย ผมไมไดนอน ตาลาย

แตแสรงทำเปนอารมณดเขาวา เผอทกอยางจะดขน ในทสดผมกตน ผมนำเสนอแบบขางๆ คๆ โดย

ไมมความคดเหนใดๆเกยวกบเนอหาเลย

ตอนททำรายงานประกอบการนำเสนอ ตอนนนผมคดวาผมจะมความคดเหนไดอยางไร ใน

เมอตนเองไมเขาใจอะไรทนำเสนอเลยมนเปนเชาทอบอาบเรามรนพมาเขาฟงดวยผมเสนอจบในเวลา

อนรวดเรวและถกถามวาสงทนำเสนอมเพยงเทานหรออาจารยถามผมตอวา

“เอาละคณมความเหนอยางไรกบเวเบอรบาง”

ผมนงนงเหมอนคนบาใบ ในหวสมองนนโลงไปทกอยาง คดอะไรไมออกทงสน อยากใหเวลา

ผานไปเรวเหลอเกน

“คณอานแลวตนเตนไหม”อาจารยถามผม

“ไมครบ”

“คณไมตนเตนเลยหรอทเขาเสนอวา....”

อาจารยเวนชวงไปอธบายตออยางละเอยดและนาสนใจมากๆ แตหผมออไปหมด ไดแตกม

หนาอบอายหวใจสนรวอาจารยหนมาอกครงและถามวา

“เปนไงคณมขอคดเหนแลวหรอยง”

ผมกมหนาไมปรปากสกคำอยากมดหวลงไปใตโตะแทบขาดใจ

หลงจากจบคาบวนนนผมไมพดกบเพอนคนไหนเลยสกคำไดแตรบเดนออกจากหองและกลบ

บานใหไวทสด

198 กตญญ สวางศร

ถงบานผมปลดปลอยความสะกดกลนตางๆในใจรองไหออกมาเตมท

บายวนนนเองทผมคดวาตนเองไมมคณภาพพอจะเรยนตอ

...

บายวนนน เสยงโทรศพทแสดงความหวงใยจากเพอนฝงดงเขามาไมขาดสาย ผมขาดเรยนไป

หนงคาบสองคาบและเรมทำตวเกเรมากขนดวยเพราะเครยดหนกผมหนหนาหนตำราและพงพาสรา

แทน ผมเทยวหนก ดมกนโดยไมสนใจการเรยน เพอนสนทมากๆ ตงแตสมยเดกกมาเสยเอาชวงนน

ยงหนกเขาไปใหญ จตใจของผมลองลอยออกไปไกลจากการเปนนกศกษามากขน สภาพของผมไมตาง

จากขเมาทยงเกาะพอแมกนไมเลกราเสยท

เพอนๆ ตางกเปนหวงเปนใย ทกคนรดวาผมเสยศนยกบเรองนไมนอย แตผมกเฉไฉวาม

ปญหาเรองอนในชวตแตสดทายผมกเรยนตอไปพยายามสใหม

กำลงใจเรมดขนเมอการเสนอหวขอในการฝกทำวจยเปนไปดวยด และอาจารยกชนชมวาของ

ทกคนดและสามารถเปนวทยานพนธได ผมกลบมาตงใจคนควาเกยวกบเรองหมบานเสอแดงในหวขอ

ของผม เพอนๆ แตละคนกมหวขอตางกนไป “พมงค” ทำเรองดนตร “พแตว” เรอง ดานศาสนา

“พอฐ”เรองแรงงานของ“หนน”เปนเรองชาตพนธทสนกและผมชอบสดคอของ“ยย”ททำเรองหวย

กลองซงแมของเธอเปนคนใหขอมลดวย

บรรยากาศในหองเรยนเรมมสสนขน ในระหวางการเตรยมตวลงพนท แตละคนตางกตนเตน

ไปกบหวขอของตนเองพวกเราแลกเปลยนกนอยางสนกสนานทงในและนอกหองเรยน

แตเพยงไมนานหลงจากทผมรสกอดอดกบการเรยนจๆความรสกไมพรอมในการเรยนกยอน

กลบมาโจมตมากขน ยงไมทนทจะลงศกษาภาคสนาม ผมกเขยนโนตนขนเพอปรกษาเพอนในเฟซบก

ของกลม

...

ผมอยากปรกษาเพอนๆ ทกคนเกยวกบความคดทจะ “ลาออก” ของผมครบ

คงไมตองพดกนถงความหนกหนาสาหสททกคนคงทราบกนดอยแลววามนลำบากเพยงไร

ในชวตการเรยน ณ ทแหงน ผมมกจะพรำบนถงความยากอยเสมอ พรอมดวยขออางสารพด

ในชวต อานไมทนเอย อานไมรเรองเอย เกรดนอยเอย แตนนอาจไมใชประเดนสำคญเทากบ

ความม “วนย” และความอดทนบากบนพากเพยรใหงานสำเรจลลวง ดงเชนทเราไดเหนความ


พยายามของยยทกมคะแนนภาษาองกฤษเทาๆ กนกบผม แตเธอกยงสามารถสงงานแปลและ

ชวยเหลอเพอนๆ ไดทกครง ขณะทผมนนเรยนมาทงเทอม กลบเคยสงเพยงแคครงเดยว

ผมละอายใจมากครบกบการทำตวเปนกาฝาก อาศยแตความชวยเหลอจากคนอนๆ เตมท

กไดแคตลกไปวนๆ ในหองเรยนใหเพอนไดหวเราะ ยอมรบตามตรงวาเมอไรทเจอกบทะเล

อกษรมากมาย ผมทงทอใจและไมอาจบงคบตนเองใหทำมนใหสำเรจลลวง ยงนานวนเขา

ผมยงทกขทนกบการตองอาน text

หลงๆ มาน ผมถามตวเองบอยครงวาเรามงมนกบมนมากแคไหน? เราอดทนกบมนมาก

แคไหน? เรามแรงผลกดนหรอความมงหวงอะไรกบมนมากแคไหน? เรามความสขในการ

เรยนกบมนอยางไร?

โอเค เรองความสนใจตอนนมนยงตดสนไมได ผมไมชอบวชาชาตพนธ ไมชอบการเขยนท

มหลกเกณฑเปนวชาการ ผมไมมความมนใจในการเรยนกบอาจารยอนสรณ แมจะสนใจใน

ตวทฤษฎ ผมถามตวเองวาหวขอทผมจะทำอยาง “หมบานเสอแดง” ผมสนใจมากแคไหน

บอกไดเลยวาผมสนใจเพราะวามนดนาสนใจ แตถาถามวาตวตนเราสนใจมนจรงๆ ไหม ผม

คดวามนอาจจะยงไมใช

เมอวนพธทผานมา ผมไดเหนสหนาแววตาความมงมนของอาจารยบญเลศในการลงทำงาน

สนาม ผมกลบไมมแรงบนดาลใจในการลงไปทำอะไรแบบนนเลย ผมเพยงอยากมความร

ความเขาใจในทฤษฎตางๆ เพอทำความเขาใจสงรอบตวใหมากขนกเทานน ไมไดอยากสราง

ความรอะไรใหม ไมไดอยากเปนผเชยวชาญเรองไหน

เมอพดคยกบตวเองไปมา ผมจงอาจเพงเหนจดเรมตนทแทจรงของการเขามาเรยนทน ก

คอความคดทวา “อยากเปนนกเขยนทฉลาดขน”

หลายคำถามทผมคอยๆ ตอบตวเองกยงสรางความสบสน

กอนเขามาเรยน ผมไดมโอกาสปรกษากบรนพนกเขยนคนหนงชอวรพจน เขามนสยใจคอ

คลายๆ กบผมนแหละ รกอสระ ไมชอบกฎเกณฑ แกเตอนผมวา “แลวยจะทนไดหรอเปลา

กฎเกณฑมนเยอะ” ตอนนนเรานงดมเบยรกนอยทปาย ผมกตอบไปตามประสาวยรนอยาก

ลองวา “คดวาไดนะครบ”

ถงแมจะไมมใครการนตหรอกวาจบออกไปแลวจะตองเปนนกวชาการ แตการฝกฝนทน

ลวนบมเพาะใหเราเปนไปในแนวทางนน และแนนอนวาเราควรตองฝกตนเองใหไดแบบนนให

�00 กตญญ สวางศร

ได แลวถามวาทามกลางการฝกฝนอดหลบอดนอนจมอยกบเนอหาเหลาน ผมทำไดไหม ก

อาจจะไดสกวน ถาภาษาผมดกวาน

แตตอนนไมไหว

“ไมไหวจรงๆ”

ความรสกนมนเพมมากขนทกวนๆ ทงพฤตกรรมตวเอง โดยเฉพาะเรองการอาน text

แรกๆ กทมเท พอหนกๆ และนานวนเขามนไมไหว อานแลวทอ แลวนมแนวโนมวาจะปรบ

ระบบมาอานเองทงหมด (ซงเราคดวาด) การเรยนรของเรากยอมกลายเปนการฝากความหวง

ไวกบเพอนในการเลกเชอรถายเดยว

ถามวาผมอดทนมากพอหรอยง ผมกไมตางจากตกตานนแหละ เราเตบโตมาคลายๆ กน

รำเรยนมาในความเขมขน (ทเบาบาง) ใกลเคยงกน ไมไดวาตกตาไมอดทนนะ แตเธออาจจะ

ฉลาดกวาผมทรเทาทนตวเองกอนกเปนได

อยางไรกด (ทำนวงมแบบอณโณ) ผมยงไมไดตดสนใจ ผมอยากปรกษาเพอนๆ และ

อาจารยอกสกทาน คณจะสงเกตไดวาคนทหวเราะดงมากเทาไร เบองหลงเขากมกจะรองไห

พอๆ กบเสยงแหงความสขนนนนแหละ ลบหลงพวกคณนะ ผมขำไมคอยออกหรอก

ขอบคณสำหรบคำปรกษาลวงหนาครบ

กตญญ

...

หลงจากทผมโพสตขอความนไป เพอนๆ ตางกเขามาแสดงความเหนและความเปนหวง

มากมายผมอานดวยนำตาทปลาบปลมใจเพอนๆตางโทรศพทมาพดคยเรยกวา“ดรามา”กนมากๆ

แตผมขอยกความเหนหนงทนาสนใจมากจาก“พอฐ”มาเลาใหฟงนะครบ

...

มนขนอยกบวาเราจะเอามานษยวทยาเปนเปาหมายหรอวางใหมนเปนเครองมอของเรา...

มนไมไดบอกวาใครเจงกวา แตวามานษยวทยาจะเหมาะกบใครในแบบไหนมากกวา บางครงพ

กยงเคยคดวาคมไหมกบการมาเรยน ขนาดเมอเชายงถามตวเองอยเลยวาทำไมกตองทรมาน

ตวเองขนาดนวะ แตบางครงกมจตใจฮกเหม อยางฟงอาจารยบญเลศ ไมได Inspire จากการ

ลง Field แบบนนนะ แตชอบทอาจารยบอกวาเดกฝรงมนกไมไดเกงกวาเราหรอก

�01เลยบเลาะหองเรยน

เพราะฉะนนไมตองหวงวาเราหรอใครๆ จะคดทอ ตวพเองกไมเคยคงเสนคงวาหรอก มน

สลบกนไปมาระหวางการชงใจตวเอง ระหวางความคมคาของสงททำกบการกลบไปทำงาน

เลยงตวเองดกวา ตอนนเราไมไดเปนนกเรยนมานษยวทยา แตเราเปนนกมานษยวทยาแลว

เราตางอยในฟลดทกำลงทำ participant observation เพราะเราตางเขาไปมสวนรวมกบมน

แลวกถอยออกมาสงเกตการณ ใครครวญกบตวเอง ตงคำถามกบตวเอง บงเกดความไมแนใจ

กลบมาจดยนเดมวาเราจะเอามานษยวทยาไปไวตรงไหนของชวต ถาเปาหมายของพ (อดมคต

ทสด) มนเปนทงเปาหมายและเครองมอ แตชวตจรง เราอาจเปนเพยงพอคาขายผก

นกมานษยวทยากได In fact มานษยวทยามนกตองเปนทงเปาหมายและเครองมอนนแหละ

เพยงแตมนชอบทารณตอเรามากกวาสาขาอน มนโหดรายตอเรา แตถาเราผานมนไปได มนก

จะไมมอทธพลตอเรา เปรยบเหมอนเปนพธกรรมเปลยนผาน หรอเรยน รด. ผาน หลงจาก

นนสงทจะแสดงความเปนนกมานษยวทยากคอวธคดของเราทมนตดตงในหวสมองของเราแลว

การอาน Text เปนวธการหาความรททนใหคณคามากทสด มนจงเปนเรองทหลกเลยง

ไมไดทเราตองเผชญ แตตอไปหลงจากนน วธการหาความรมหลายชองทาง ไมแน เทรนด

นกมานษยวทยาอารมแชร [armchair anthropologist] อาจจะกลบมาฮตอกกได อาจจะยาว

สกหนอยและดเหมอนครำครวญ ยงมอกหลายอยางทอยากพรงพร แตเอาเทานกอน ไมได

หวงเปนคำตอบใหใคร (ดเทมย) แตยทำใหพตอบคำถามใหตวเองเหมอนกน เออ ขอบใจวะท

เสนอกระทน มสกกคนวะทจะลาออกแลวประกาศขอการมสวนรวมจากเพอน สดทายมนก

ตองชงตวเองนนแล ลองใครครวญด

...

ทงอาจารยและเพอนทำใหผมชงใจอยหนงสปดาห กอนทสดทายผมจะลาออก ทำใหผมไดม

โอกาสลดเลาะหองเรยนมานษยวทยาเพยงเกอบหนงเทอมเทานน

ชวงเวลาทผมลาออกนนผมไดมโอกาสดหนงเรองOne Dayซงผมชอบมากมนออกจะเปน

หนงนำเนาอารมณเกาหลนดหนงดวยซำ แตมนกใหความรสกหนงแกผม คอการเปนนกเขยนอาจไม

จำเปนตองฉลาดลำหรอเปนนกวชาการกได มนอาจดเปนขอแกตว ทวาเสยงในใจบอกกบผมอยางนน

ผมยงอยากเปนนกเขยนอย เพยงแตความตองการเปนนกเขยนอนชาญฉลาดมนหายไป ความยงใหญ

ความมชอเสยง ไดรบการยอมรบจากแวดวงปญญาชน มนหมดไป ผมอาจเปนเพยงนกเขยนโงๆ คน

หนงทรวาความสขอยทไหนเพยงเทานนกคงพอแลวผมคดอยางน

บอกตามตรงวาผมไมรวาตนเองคดถกไหม แตกนนละครบ ผมตดสนใจลาออกจากการเรยน

ในทสด แตกใชวาความคาดหวงของผมจะไมบรรล กในเมอผมไดทงมตรภาพทด การเรยนรสงใหมๆ

และไดอานหนงสออกตงมากโขสดทายผมโนตขอความฝากถงเพอนกอนจากไปอกครง

...

ไมนาเชอวาชวงเวลาสนๆจะทำใหผมรสกกบพวกเรามากขนาดน ผมไมรหรอกวาอกสซาหาป

ผมจะเสยดายไหมทตดสนใจจากไปแตวนนผมบอกตวเองไดแลววา“ไม”

เสนทางของคนมหลายแบบถนนแบบทพวกคณไปมนขรขระจนตดระบม

ดวยวาเปนมนษยรกสบายและขเกยจตวเปนขนผมจงขอแวะขางทาง

หาลำธารดมนำเยนๆชนชมแมกไมขางทางดมดำกบแสงตะวนและหมดาวยามคำคนอยางชา

เชองคอยๆเดนไปตามหนทางอกแบบหนงของชวตกแลวกน

ประโยคจากหนงเรองหนง (One Day) ทผมชอบมาก กลาววา “ไมวาพรงนจะเปนอยางไร

วนนไดเกดขนแลว”

ผมดใจในวนนและวนทผานมา ขอบคณพวกเราทกคนกบความจรงใจ ความหวงใย เสยง

หวเราะ และความมงมนแรงบนดาลใจทสงทอดถงกน เสยงหวเราะและความรทผมไดแลกเปลยนกบ

พวกคณนนเปนอกชวงชวตอนมคาทผมจะเกบมนไวในความทรงจำอนแสนด

…

ผมคดวาหองเรยนแตละหองยอมมบรรยากาศทแตกตางกนไปตามผคนทเขามารวมใชชวต

ผมโชคดท 9 ชวตทเรมตนเรยนดวยกน แมจะมนสยใจคอและความสนใจแตกตางกนไป แตสงหนงท

ผมไดรบจากเพอนรวมชนคอความรสกสนทสนมกลมเกลยวแบบทเราเคยไดรบในวยเดก อกทงผสม

ปนเปไปกบความเปนหวงเปนใย ตกเตอนกนและกนในแบบผใหญ จะวาไปแลว หองเรยนของผมจง

ไมใชเพยงตำราหนาหนก หากการเขามารวมใชชวตอยดวยกนกหาไดตางจากตำรบตำราความรอน

เขมขนเลยละครบ


* นกศกษาปรญญาโท สาขาวชาการพฒนาสงคม ภาควชา

สงคมวทยาและมานษยวทยามหาวทยาลยเชยงใหม

บนหนาWallของFacebookของผเขยน

วนท 14 พฤษภาคม 2554 ณ พนทชายแดนแมสอด

จงหวดตาก

กรณตวอยางในหองเรยนเรอง “คนชายขอบ”

เมอสองสปดาหกอน ผมเคยถกยกเปนกรณศกษา

ในหองเรยน หองเรยนทผมนงจดคำบรรยายอยดวยใน

เวลานน ในหวขอ “ระเบยบวธการวจยทางสงคมศาสตร”

ใหแกกลมเยาวชนจากศนยพกพงชวคราวและองคกร

ทเกยวของ ทอำเภอแมสอด จงหวดตาก ตอนนน

“นกวชาการรฐศาสตรจากศนยกลาง ผรอบร เรอง

ชายแดน” ทานหนงผกำลงบรรยายในหวขอ “มโนทศน

ความเปนชายขอบ (Marginality)” ทานชมาทผม แลว

บรรยายวา “กรณของคณสมคร ในฐานะทเขาเปนมสลม

สมคร กอเซม*

รองเลาจากสนามเ“ชวตทไมไดเปลอยเปลา”

ของผพลดถนและ “ตวตนทลกลบ” ของนกมานษยวทยา

�0� สมคร กอเซม

เขาเปนคนชายขอบในสงคมไทย” จากนนทานชไปทลกนองของทานเอง แลวพดตอไปวา

“คนนเปนคนมง เขากเปนคนชายขอบเชนเดยวกน” จากนนทานชกลบมาทตวเอง แลวบอก

วา “ในฐานะทผมเปนคนเชอสายจน ซงกเปนชายขอบ แตผมอยในศนยกลาง” ทานพดตอไป

วา “ดงนน เราจงเหนวากรณตวอยางทงหมดเปรยบเทยบกนแลว ระหวางทงสามกรณ จงเหน

วากรณของคณสมครและคณ... [ลกนองของทาน] ใครตกเปนชายขอบมากกวากน?”

การบรรยายของนกวชาการทานนทำใหผมรสกหนาชา พดไมออก ผนวกกบผดหวงกบ

ถอยคำดงกลาว ผมจงทำไดเพยงแค “มองผานดวงตาของ...” นกวชาการทานนเพออยากสอ

ใหรบรถง “ความผดพลาดบางอยาง” ในการเรยนการสอนครงน แตความพยายามของผม

กลบไมเปนผล ซำราย “นกวชาการจากศนยกลาง ผรอบรเรองชายแดน” ทานนยงขยายความ

เพมเตมมากขน เพราะเมอทานมองเขาไปในดวงตาของเยาวชนคนกะเหรยงแลว ทานยงคง

รสกวาพวกเขายงไมสามารถเขาใจอยางลกซงกบคำอธบายทางวชาการ “ในระดบ” ของทานได

ทานจงหยบเอากรณของผมเปน “ภาคขยาย” เพออธบายเรอง “ความเปนชายขอบ” ทานพด

ตอไปวา “และถาหากคณสมครเปนมสลมเชอสายจนและ [เปนเกย] คณสมครจะตกเปน

ชายขอบของชายขอบ [และของชายขอบ] ในสงคมไทย ซบซอนมากขนไปอก” ทงหมดสรปได

วาวนนนทกคนเขาใจความหมายของคำวา “การ (ถกบงคบให) เปนชายขอบ” (ในกรณของ

สมคร) กนอยางถวนหนา และสวนตวของผมเอง จากเดมทยงไมคอยเขาใจคำนยามเรองน

มากนก ตอนนผมเรมสงสยและไมเขาใจมากขน พรอมทงยงเรมคดวาผมควรจะ “ตระหนก”

ในสถานภาพของตนเองในฐานะคนชายขอบตามการนยามของนกวชาการทานนนหรอไม

จนเมอสองวนกอน ผมนงคยกบ ซอว เลอ ฮท หนมกะเหรยง ลกชายของหวหนาองคกร

ผหญงกะเหรยง เขาเขารวมการอบรมดวย เราคยเรองเกยวกบกรณตวอยางทใชประกอบ

การอบรมครงน เพราะหลายครงผมรสกวานอกจากศพทแสงทางวชาการทแสนเขาใจยาก (เชน

คำวา Poetics of Grief และ Poetics of Struggle) “นกวชาการจากศนยกลาง ผรอบรเรอง

ชายแดน” ยงหยบเอาสถานการณทางการเมองของพมามาใชประกอบการบรรยายครงนดวย

ทำใหการสอนระเบยบวธวจยครงนประกอบไปดวย “ภาพและเสยง” การตอสของกลม

การเมองตางๆ เชน กองทพทหารของ SPDC ในฐานะผราย กบกลม DKBA กลม BGF

และกลม KNU ในฐานะพระเอก ซง “อารมณ” ถกใชในการอธบายโดยนกวชาการทานน

ผมมองวาเปน “การปลกระดม” เรองอดมการณทางการเมองอยางชดเจน โดยสวนตวของผม

ในฐานะคนนอกทไมคอยรเรองราวเกยวกบรฐชาตและพรมแดนมากนก (อาจเปนเพราะความ

�05เรองเลาจากสนาม

ไมเขาใจของผมเองเกยวกบ “จนตนาการ” ของนกวชาการทานนในเรองความศกดสทธของ

อำนาจรฐชาตทมตอพรมแดนกเปนได)

ประเดนสำคญทผมพยายามอธบายคอ การหยบยกเอาตวอยางการตอสของกลมทหาร

และกลมการเมองตางๆ ในพมาของนกวชาการทานนไดสรางความรสกไมพอใจลกๆ ใหกบ

กลมเยาวชนคนกะเหรยงทมาจากหลากหลายพนเพ ทมา และกลมความคดทางการเมอง

โดย ซอว เลอ ฮท บอกวาการยกเอากลม KNU เปนพระเอก และเอากลมอนๆ เปนฝายตรง

กนขาม ทำใหบางคนทมญาตมตรหรอพนองซงมาจากกลมอนๆ ไมพอใจ (ถงแมวานกวชาการ

ทานนแสดงออกอยางชดเจนตอการสมาทานฝาย KNU กตาม) และการแสดงออกถงการเขา

ขางฝายใดฝายหนง แลวหยบใชตวอยางเรองการสรบของกลมตางๆ ในพมาซงเปนประเดน

บอบบางเปนอยางมาก ถอเปนขอผดพลาด (อกครงหนง) ททานนำเอามาพดทามกลางผคน

หลากหลายกลมในครงน

ซอว เลอ ฮท ยงโยงเขากบเหตการณทเขาเองเคยประสบครงหนงในศนยพกพงชวคราว

เขาไดออกมานำเสนอหนาชนเกยวกบการกลบมารวมกลมใหมอกครงของ KNU โดยเขานำ

เสนอรายงานเรองนกบครฝกสอนชาวตางชาตทเปนนกศกษาปรญญาเอกจากประเทศ

เนเธอรแลนดซงสนใจเรองการเมองในพมา ปรากฏวาหลงจากทเขานำเสนอเสรจ นกศกษา

ปรญญาเอกสวนคำถามกลบมายงเขาวา “คณเปนพวกไหนกนแน? คณเปน KNU หรอเปน

DKBA หรอเปนกลมไหนกนแน?” เมอฟงเชนนน ซอว เลอ ฮท รสกไมพอใจคำถามเหลานน

เปนอยางมาก เขาจงสวนกลบไปวา “แลวคณคดวาตวเองเปนใคร? คณเคยเขาไปในประเทศ

พมาหรอเปลา? เมอคณไมไดไป แลวการทคณศกษาเรองการเมองพมาจากการลงพนทเพยง

ปกวาๆ เฉพาะแคในศนยพกพงเทานน คณจะรถงสถานการณและเขาใจเรองความซบซอน

ของปญหาตางๆ ในพมาไดอยางไร” ซอว เลอ ฮท เลาเรองความอวดรของคนนอกทบอกตวเอง

วารอบรเรองของพวกเขามากกวา

สเตตส (Status) ในเฟสบกของผเขยนขางตนไดรบความสนใจจากเพอนรนพรนนอง ตลอดจน

คณาจารยทเคารพนบถอ ซงตางมารวมแสดงความคดเหนกนอยางคบคง ถงแมผเขยนจะยอมรบใน

ภายหลงวาการหยบเอาเรองนมา “เขยน” ในทสาธารณะดเหมอนเปนการกาวลำความเปนสวนตวของ

บคคลในเรอง แตเมอพยายามทบทวนเรองราวทงหมด ผเขยนคดวาบทเรยนเหลานเปนประโยชนตอ

การเรยนรการทำงานภาคสนามทางมานษยวทยาสำหรบนกเรยนทสนใจทางดานสาขาวชาน ซงถาหาก

ลองเปรยบเทยบกบการเปดเผยเรองราวในบนทกสวนตวของมาลโนวสก (Malinowski) ถงแมหลายคน

รบไมไดกบเรองราวทยอนแยงกบสงทมาลโนวสกสอนลกศษยของเขาเอง แตผมกลบคดวาคณปการของ


บนทกสวนตวเลมนนชวยสรางความตระหนกใหแกนกมานษยวทยาดวยเชนกนวาจำเปนตองสะทอน

ยอนคด(หรอเจรญสต)(Reflexivity)ตอเรองราวทศกษากบตวตนของผศกษาอยางสมพนธกนเพราะ

วาเรองราวทงสองดานตางประกอบสรางความคดและความจรงชดหนงออกมาในงานเขยนอยางหลก

เลยงไมไดดงนนบทความทผเขยนกำลงเขยนอยนอกจากในแงหนงจะเปนเรองราวชวนหว(เราะ)แต

ผเขยนกตงใจสรปบทเรยนใหแกตวเองจากประสบการณงานภาคสนามทผานมา และเรยนรเขาใจผคน

ในเสนทางความรทางดานน

บทความนตองการเสนอประเดนการนยามตวตนของชนชายแดนในฐานะผถกศกษา และตวตน

ของนกมานษยวทยาหรอนกวจยในฐานะผศกษาผานการสรางมายาภาพการปกปดความจรงหรอการ

เผยความจรงเพยงบางสวนเพอคงประเดนทผศกษาตองการนำเสนอภาพเหลานนออกมาตวตนของนก

มานษยวทยาขณะทำงานภาคสนามจงมกระบวนการทซบซอนและละเอยดออน รวมทงยงคงเปนวธ-

วทยา (Methodology) ทตางกนไปตามยทธวธของแตละคน รวมถงเงอนไขของผศกษาแตละคนทลวน

มาจากประสบการณและตวตนทเปลยนผานมาอยางหลากหลาย ในขณะเดยวกนตวตนของผถกศกษาก

ใชวาจะถกปอกเปลอกโดยผศกษาอยางงายดายเพยงฝายเดยว พวกเขาตางพบเจอ “คนแปลกหนา” ท

เดนเขามาซกถามชวตทางสงคมและสวนบคคลเชนเดยวกน ผถกศกษาตางกมตวตนทเปดเผยและ

ปกปดผานเรองราวตางๆทงเพอความมนคงปลอดภยและการเอาตวรอดของพวกเขา

ชวตทไมไดเปลอยเปลา - มายาภาพทถกสราง

ความพยายามทำใหตนเองกลายเปน “คนใน” ทำใหนกมานษยวทยายอมสลดตวตนของตวเอง

และทมเทเพอใหตนเองไดรบการยอมรบจากผถกศกษา ตลอดจนเปลยน “แวน” เพอมมมมองแบบ

“คนใน” สงนเปนเสมอน “จรรยาบรรณทางวชาชพ” ของมานษยวทยา ทำหนาทลดอคตและปดกน

ทศนะสวนบคคล(ของนกมานษยวทยา)ออกจากประเดนศกษาแตในทางปฏบตนกมานษยวทยาหรอ

ผศกษาตางมเปาหมาย มมมอง และความเชอชดหนงทมตอผถกศกษา เรองราวของผถกศกษาจงเปน

ไปตามสงทผศกษาตองการอยากเหน จากกรณของชาวกะเหรยงในคายผลภย พวกเขาตางคนชนเมอ

องคกรเอนจโอตางชาตและหนวยงานรฐไทยเขามาเกบขอมลจากพวกเขา คำถามและคำตอบจงม

โครงสรางทไมตางกน ผศกษาทเขามาตางสรางคำถามสำหรบความจรงชดหนง ผถกศกษาเองกมคำ

ตอบสำหรบความจรงชดหนงเชนเดยวกน บางครงทกอยางจงขนอยกบสถานการณวาใครจะยอมตกเปน

ผไดเปรยบหรอเสยเปรยบมากกวากนเทานน

ประสบการณการทำงานภาคสนามในพนทชายแดนไทย-พมา เรองราวของนกวชาการ และ

ความรเกยวกบชายแดนและชนชายแดน ไดนำพาผเขยนกาวขามพรมแดนความรมากมายจากเพอน


สหายชนชายแดนในพนทแหงน ตลอดระยะเวลา 4 เดอนของการลงพนทเกบขอมลเรองผพลดถนใน

ชมชนชายแดนพรอมๆ กบ ซอว เลอ ฮท เขาสอนใหผเขยนรวา “วชาการกบความเปนจรงกลายเปน

คนละเรองเดยวกน”เพราะกอนทเราสองคนจะลงพนทการฝกอบรมเรองระเบยบวธวจยโดย“นกวชาการ

ทานเดม” ทานสอนพวกเราทกคนวา “ชายแดนนยามผคน” ซงหมายความวาผพลดถน ผลภย ผยาย

ถน คนไรรฐ คนไรสญชาต ทงหมดลวนเปนคนทถกนยามโดยรฐ และพวกเรารบรผานปฏบตการของ

อำนาจรฐทอยเหนอชวตผคนเหลานน คำถามทเกดขนคอ อำนาจในการนยาม “ความเปนคน” โดยรฐ

ปรากฏอยในทกอณของชวตผคนเหลานนจรงหรอและนอกจากรฐทนยามความเปนคนแลวนกวชาการ

เองกลบสรางภาพตวแทนและความจรงบางสวนใหแกชนชายแดนเหลานนวาเปนผคนทม “ชวตอน

เปลอยเปลา” (NakedLife)ผเขยนไดตงคำถามตอการสรางภาพความจรงเหลาน อยางไรกดคำตอบ

ของคำถามดงกลาวแสดงใหเหนผานการลงพนทสนามรวมกบ ซอว เลอ ฮท ในอำเภอทาสองยาง

จงหวดตาก อยางครบถวนถงการนยามความเปนคนของเขาเอง ไมวาจะเปนเรองทเขาใชในการตอรอง

หรอถกทาทายจากการใชอำนาจของรฐในพนทชายแดน

ขณะทผเขยนลงพนทรวมกบ ซอว เลอ ฮท ในฐานะสมาชกของ KNU องคกรทางการเมอง

ของกลมกะเหรยง ผเขยนไมสามารถบอกวาตนเองเปนคนไทย มแคเพยงชอตว (ทไมมชอสกล)

ปรากฏอยในรายชอของเอกสารทางการทออกโดย KNU เพอใชแสดงตอเจาหนารฐตามดานตรวจตางๆ

เอกสารดงกลาวชวยตอรองเพอเคลอนไหวการทำงานขององคกรน ในขณะเดยวกนซอว เลอฮท เปด

กระเปาเงนและหยบบตรออกมา3ใบแลวอธบายใหฟงวาเขาใชบตรแตละใบในดานตรวจทแตกตางกน

อยางไร เขายงคดเหนตางไปดวยวา ไมวาพวกนน (เจาหนาทรฐ) บอกวาเขาเปนอะไร แตเขาสามารถ

หาชองทางตอสได และเขายงมเอกสารอกหลายใบทจะเลอกแสดงตวตนวาเขาเปนสมาชกของกลมหรอ

องคกรใด

ตวอยางของประเดนศกษาเรองการถกบงคบใหพลดถน (Forced Displacement) จาก

ประเทศพมาของนกวชาการทานน ทานพยายามอธบายเรองราวของชนชายแดนวามชวตทเปลาเปลอย

ตามแนวคดทฤษฎทสรางกรอบการอธบายชวตของผคนเหลาน (เชน ทฤษฎการอพยพ) อยางไร ถง

แมวา “นกวชาการ”ทานนเปนนกรฐศาสตรท (ทกทกวา) ใชเครองมอทางมานษยวทยาคอการศกษา

ภาคสนาม แตในความเปนจรง ทานเพยงนำอดมคตแบบยโทเปย (Utopian Ideal) บนความฝน

ทางการเมองของทานมาปะปนในการทำงานซงหมายความวาทานไมไดพยายามเขาใจคนอนหากแตนำ

เอา“ความเปนตวเอง”ไปวางไวบนคนอนแทน

ผเขยนไมเหนดวยกบประเดนทนกวชาการทานนนำเสนอ เพราะอดมคตทางการเมองของทาน

ทปะปนอยในงานศกษานนละเลยการดำรงชพและความสมพนธของผคนทงสองฝงชายแดน ซงทกคน

ตางเรยนรและใชประสบการณของตนเองเพอดำรงชวตใหรอดในสถานการณตางๆ พวกเขายงสามารถ

�08 สมคร กอเซม

พงพาความชวยเหลอจากผคนอกฟากฝงและเตรยมพรอมตอสถานการณทเกดขน แตนกวชาการทานน

กลบพยายามอธบายชวตของพวกเขาใหเปนไปตามตรรกะของกรอบแนวคดทคาดการณสถานการณ

ตางๆ เอาไวเพยงเทานนกลาวอกนยหนง นกวชาการทานนปดตาตวเอง 1 ขาง และเลอกใชมโนทศน

(Concept) เพอตอบสนองความปรารถนาทางวชาการทหางจากโลกความเปนจรง ผเขยนจงขอเรยก

“นกวชาการ” ทานนวานกรฐศาสตรมากกวา เพราะนกมานษยวทยามความละเอยดออน และใหความ

สำคญกบอารมณความรสกของผอนหรอผถกศกษาเปนสำคญ

อยางไรกตาม การเจรจาตอรองของผถกศกษาคอการเลอกนยามตวตนทไมไดเปนไปตาม

ตรรกะวธคดแบบเดยวกบสงทโลกภายนอกใหความหมายตอชวตของพวกเขา รฐสรางคำชดหนงทเอา

ชวตของพวกเขาไปผกไวกบเรองของกฎหมาย (เชน แรงงานตางดาวหรอผดกฎหมาย)หรอแมแตกลม

เคลอนไหวดานการพฒนาทตางกใชคำทแปะปายพวกเขาในฐานะคนไรรฐ คนไรสญชาต คนพลดถน

ผลภยฯลฯซงทงหมดกลบไปลดทอนการตอรองของพวกเขากรณแรงงานจากพมาทเคยพกอาศยอยใน

คายผลภย การทพวกเขาหลกเลยงการจดทะเบยนแรงงานของหนวยงานรฐขณะเขามาทำงานใน

ชายแดนแมสอด เปนไปเพอใหพวกเขารอดพนจากการถกกดขของระบบแรงงาน และชวยเปดทางให

พวกเขาสามารถเลอกชองทางการทำงานทเปนอสระมากขน

ในกรณชาวกะเหรยงหลายคนทขามฝงจากพมาเพอมาแลกเปลยนพดคยกบพวกเราเรองการ

ดำรงชพทามกลางสถานการณการสรบในพมาหลงการเลอกตง พวกเขาตางบอกวาการยายขาม

พรมแดนไปมาของพวกเขาเปนเรองปกต เพราะทงสองฝงแมนำสายเลกทถกเรยกวา “พรมแดน” คอ

หมบานทมชอและความหมายเดยวกน แตตางกนทภาษาเรยก คนกลมตางๆ ตางเปนเครอญาตกน

พวกเขาชวยเหลอกนในเรองของการทำมาหากนเลยงชพมาโดยตลอด แตพวกเขาตองแปลกใจเมอการ

ขามมาในแตละครงในชวงทเกดเหตการณทางการเมอง พวกเขากลบถกเรยกโดยคำจำกดความทตาง

ออกไปทกครง แมเฒาคนหนงบอกวา “เมอหาปกอน ยายเปนคนลภย แตเมอสองอาทตยทแลว ยาย

เปนคนพลดถน”จงกลาวไดวาผคนตางตระหนกตอการถกนยามโดยคนอนพวกเขาจงเลอกเขามาอยใน

คายผลภยเพอใหตนเองสามารถขามไปมาระหวางชายแดนไดตามปกตในสถานการณทเปลยนแปลงอย

เสมอโดยไมหลงไปตดกบดกทนยามโดยรฐอกตอไป

นกมานษยวทยาและตวตนทลกลบ

ความยงยากซบซอนของตวตนของนกมานษยวทยาขณะอยในสนามถอเปนกระบวนการ

เปลยนผาน (Rite of Passage) ทนกมานษยวทยาตางตองฝาฟนตอการปรบตวและการถกประเมน

จากผทเขาไปศกษา ความสมพนธเชงอำนาจระหวางผศกษาและผถกศกษาเปลยนไปมากเมอเปรยบ


เทยบกบนกมานษยวทยาในรนกอน เพราะความเปนผกระทำการทตนตว (Active Agent) ของผถก

ศกษาในยคโลกาภวตนมความสำคญและมสวนในการกำหนดความเปนไปของขอมลและตำแหนงแหงท

ของนกมานษยวทยาในยคปจจบนเปนอยางมาก การเขามาทำงานวจยเรองพนทศาสนากบการปรบสราง

อตลกษณของชนชายแดน ผเขยนจงเสมอนตกอยในรางแหของความกระวนกระวายตอการพยายาม

ทำความเขาใจชวตของผคน โดยเฉพาะเมอตองระแวดระวงเพอไมใหตนเองไปสรางกรอบความคดชด

หนงไปครอบเอาไว ประสบการณสนามในครงน นบตงแตการพยายามเลอกพนทในการศกษา การ

แสดงจดยนตอประเดนตางๆทเกยวของรวมทงการยอมรบในความไมสมบรณของภาพแทนความจรงท

เขยนขนเปนบทเรยนทผเขยนจะไดครนคดตอไป

การศกษาผคนในศนยพกพงชวคราว หรอในแวดวงวชาการตางประเทศมกใชคำสนๆ วา

Refugee Camp ทำใหผคนในพนทแหงนดเหมอนเปนคนกลมเดยวกน หากพจารณาตามความหมาย

ของการเกดขนของพนท แตเมอวนเวลาผานไปกวา 25 ป พนทแหงนมผคนจากหลากหลายเชอชาต

ศาสนา และเปาประสงคของการเขามาอยรวมกน จนไมสามารถอธบายลกษณะของพนทในแบบเดมได

แนนอนวารวมถงเบองหลงของชวตผคนทเขามาใหมซงพวกเขาอยากบอกใหร แตไมอยากแสดงใหรบร

เมอครงทเราเขาไปสมภาษณและเรยนรชวตของพวกเขา

เหตการณครงหนงเมอเจาอาวาสวดในศนยแมหละถามกลบมาทพวกเราวา“คณคดวาศาสนา

ใดดทสด” ทายทสดเราตางหลกไมพนทตองเจอคำถามเชนน ทมวจยทงสามคนนบถอศาสนาตางกน

แตละคนตอบคำถามนไมได ถงแมวาเราตางมโลกของความเปนศาสนกของตนเองทชดเจนอยแลว นก

วจยทานหนงในทมตอบพระวา“เราเปนนกสงคมศาสตรทกศาสนามความสำคญและดเหมอนกนหมด”

คำถามของพระทำใหผเขยนหยดคดตอคำถามวจยในทางวชาการและคำถามทมตอจตสำนก

ของจตวญญาณทางศาสนา บางครงทงสองเรองเปนเสนทางขนานกน ไมสามารถบรรจบกนได หรอวา

เราเองทสวมหมวกหลายใบจนทำใหเราตองเกบตวตนของเราไวอยางลกลบ ตลอดจนเลอกทจะ

แสดงออกมาในบางสถานการณทเอออำนวย เชน หลายครงทผเขยนเลอกนงโสรงของกะเหรยงเพอ

สะดวกในการสรางความกลมกลนในพนทเวลาไปสมภาษณพระหรอบาทหลวง แตนนหมายความวา

ผเขยนไมสามารถนงโสรงของชาวมสลมเดนไปมาในพนทอนๆ ไดอยางสะดวกใจ ทงทผเขยนเปน

ชาวมสลมและผทใหขอมลหลายคนกเปนชาวมสลม

คำถามทมาจากชาวมสลมในพนทและตวเราเองสรางความลกลนภายในตวผเขยน ถงแมวา

ตนเองอยากเปนศาสนกทด แตอกดานหนง เรามตวตนในเชงวชาการทแสนยดหยน ดงเมอผเขยนเขา

มาทำงานสนามในศนยพกพงชวคราวในประเดนเรองพนทศาสนาทหลากหลายพรอมกบตวตนทซบซอน

ในแตละพนทศกษา เชน ในแตละวน ผเขยนพกอาศยในหอพกของครสตจกร และสอนภาษาไทยให

�10 สมคร กอเซม

นกเรยนในหอพกเพอใหตวเองเขามาอยในพนทได ผเขยนเรยนรประเดนศกษาสวนใหญทวดตางๆ รวมถง

กจกรรมทางศาสนาแตผเขยนตองกนอาหารและปฏบตศาสนกจรวมกบมสลมกลมดงกลาวซงนอกจาก

ตวเราเองเกดความลกลนภายในตวตน ผคนตางๆ ในพนทตางกเกดคำถามตอผเขยนหลายประการ

เชนเดยวกน อยางไรกตาม ความยดหยนของตวตนทมหลายดานยอมเปนเรองทดตอการทำงาน

ภาคสนามทวาไมนาพงพอใจนกตอการดำรงความเปนศาสนกของตนเอง

ผใหญทานหนงทกผเขยนวาคนทำวจยสงคมประเดนดานศาสนานบวนความเปนศาสนกของ

พวกเขายงลดลง ซงเปนจรงอยางทผใหญทานนนกลาว เมอครงผเขยนทำวจยเรอง “มสลมพมาท

ชางคลานกบการมชวตรอดในความเปนชายขอบ” เรายงไดคนพบวา “ชมชนทางศาสนาทจรงแลวไมได

อยดวยกนอยางสนต” ทวามความขดแยงเกดขน ไมเวนแมแตในพนทศกดสทธอยางมสยด ผคน

ตางนยามตนเองและคนอนทแตกตางบนฐานของสถานภาพทางเศรษฐกจและสงคม ชนชนซงดเหมอน

เปนภาพทไมอยากแสดงใหเหนในชมชนศาสนา ถกซอนอยางมดชดในมานของความเปนอดมคตของ

ศาสนาทายทสดผศกษาเองทถกลดทอนความเปนศาสนกในตนเอง เมอเราพบวาคำถามและขอสงสยท

เราเตบโตมากบคำสอนทางศาสนาและสงทเกดขนในชมชน (และตนเอง) ไมไดเปนไปในลกษณะ

เดยวกน

ตวตนทหลากหลายและเลอนไหลของนกมานษยวทยาจากประสบการณของผเขยนพบวาตว

ตนในฐานะทเปนมสลมและนกมานษยวทยา บางครงเกดความสบสนและตงเครยดตอการศกษา

ประเดนใกลตวในสงคมมสลม ทงนเพราะบอยครงประเดนทมความละเอยดออน เชน ประเดนท

เกยวของกบระบบความเชอทางศาสนา ทำใหตนเองเกดความยอนแยงลกๆ อยภายใน จนปรากฏออก

มาในงานศกษา เพราะความคดทางโลกและทางศาสนาทถกแบงขวในยคสมยใหมทำใหตวตนของ

นกมานษยวทยาเกดความอหลกอเหลอ จนกระทงเกดความรสกผดตอขอคนพบบางอยางในงานศกษา

ของตนเอง

ผเขยนเคยอธบายในงานศกษาชนหนงว สงคมมสลมแหงหนงมการแบงแยกชนชนและการ

ผลกมสลมบางกลมใหตกไปอยสภาวะชายขอบ และดวยอทธพลของศาสนาทรวมเอามสลมเขามาอย

รวมกน เงอนไขเหลานทำใหมสลมแตละกลมชาตพนธนยามตวเองตางออกไป โดยทไมไดอยบนฐาน

ความคดทางศาสนาตามทตนเองพรำบอกกบสงคมภายนอกขอคนพบดงกลาวถงแมมความนาสนใจแต

กลบถกประเมนจากมสลมในชมชนนนวาเปนการ “ตบหนา” มสลมทงชมชนททำใหคนขางนอกมอง

ภาพดานลบ เพราะมสลมในสงคมไทยตางพยายามสรางภาพอดมคตททกคนอยรวมกนดและปรองดอง

เหตการณดงกลาวทำใหผเขยนคดวางานศกษาเรองมสลม (ทมสลม/ผถกศกษายอมรบ) คองานทตอง

เปนไปตามภาพแทน(Representation)ทมสลมตองการ


นอกจากน ประเดนความตงเครยดหรอความขดแยงของนกมานษยวทยาในสนามและนอก

สนามปรากฏออกมาเมองานวจยเหลานนออกมาสสงคมภายนอก และตรงจดนเองทผเขยนจะเปด

ประเดนตอในหวขอถดไปวาตวตนของนกมานษยวทยาและความสมพนธระหวางโลกทศนและชวทศน

ของพวกเขาลวนเกยวโยงและมอทธพลตอมตในดานตางๆ ของงานศกษา ผศกษา และผถกศกษา

อยางไร

ความขดแยงระหวางโลกทศนและชวทศน

นกมานษยวทยาศาสนาจำนวนหนงทผเขยนรจกและแลกเปลยนประสบการณการทำงาน

สนามดวยตางมตวตนทแสนลกลบ จนบางครงทำใหเราอดตงคำถามไมไดระหวางงานวจยทศกษากบ

ทศนะสวนตว ในจดนผเขยนจงอยากชประเดนเรองของโลกทศนและชวทศนของนกมานษวทยาวา

จำเปนตองสอดคลองกนหรอไม กรณของนกมานษยวทยาศาสนาทานหนงทสนใจการอธบายเครอขาย

ขบวนการทางศาสนาและการสรางความเปนศาสนก นอกจากเนอหาและประเดนขอถกเถยงทนาสนใจ

แลวเบองหลงทประกอบไปดวยเรองเลาเกยวกบความรกใครความปรารถนาทางเพศทมอยางรนแรงตอ

ผถกศกษา รวมทงความสมพนธทเกนเลยในงานสนามของนกมานษยวทยา กมใหเหนและรบรมากมาย

จากเรองซบซบนนทาในแวดวงของนกมานษยวทยา

ถงแมความสมพนธระหวางนกมานษยวทยากบผคนในชมชนทพวกเขาศกษาจะเปนคนละเรอง

กบประเดนในการศกษา แตบางครงกไมอาจหามไมใหเกดขนได เมอคนหนงเขาไปใชชวตรวมกบผคน

เปนระยะเวลานาน ยอมเกดความสมพนธทลกซงตอกน เพอนของผเขยนคนหนงเดนทางไปศกษาพระ

ในประเทศจน เพอนชาวตางชาตคนนมกกลบมาพรอมเรองเลาเกยวกบเณรหนมทเขามความสมพนธ

ทางเพศดวยเขามกอวดภาพถายของเณรหนมทเขาไปศกษาตลอดหลายเดอนทผานมาราวกบวาในโลก

วชาการไมไดสนใจใครรกบเพศวถ(Sexuality)ของผศกษาอกทงเรองสวนตวกถอเปนอำนาจบางอยาง

ของผศกษาทสามารถเลอกจะเลาหรอปกปดเอาไว ถงแมวางานศกษาทางมานษยวทยาในชวงไมก

ทศวรรษทผานมาจะเปดพนทใหมเสยงของผศกษาออกมาในฐานะตวละครหนงในงานศกษา ซงจะ

พบเหนอยบอยครงในงานชาตพนธวรรณนาแตเสยงเหลานเปนเพยงบางสวนทผศกษาเลอกทจะเขามาม

สวนรวม เรองราวลกลบของนกมานษยวทยาในฐานะตวของผศกษาจงไมเคยปรากฏออกมาในงานเขยน

ของพวกเขา สวนมากเรองเหลานจะปรากฏอยตามวงสนทนาของชาวบานทจบกลมซบซบนนทาเรองราว

ของนกมานษยวทยาในชมชนอนหางไกลเสยมากกวา

ตวตนของนกมานษยวทยาจงกลายเปนประเดนทนกมานษยวทยามกเกบงำเอาไวกบตวเอง

และไมยอมเปดเผยใหคนภายนอกรบร เพราะหลายคนยอมรดวาจะสงผลตอโลกทศนทมอยในงานของ

พวกเขา ดงนน ชวทศนของนกมานษยวทยาจงถกจดแยกออกมาเปนอกเรองหนงทไมเกยวของกบ

ประเดนการศกษาแตอาจเปนเพยงรองรอยทเกดขนในสนามของพวกเขาเพยงเทานน


ผเขยนยอมรบวาในการลงพนทเกบขอมลเกยวกบมสลมในบางประเดน บางครงตนเองมอคต

อยภายใน เพราะกระบวนการทอยภายในเปนปญหาทเกดขนในสงคม การวพากษวจารณตอกระบวนการ

เหลานสงผลตอภาพรวมของงาน และทสำคญ ตวตนของผศกษาเปนเสมอน “คนหนาไหวหลงหลอก”

การสมภาษณพดคยและวเคราะหประเดนตางๆ ทเกดขนในสนามดำเนนไปดวยด แตบอยครงทขอมล

บางอยางทหลดออกมา เราในฐานะผศกษาไมอาจหามการวพากษและการตดสนคณคาได เพราะบาง

ประเดนเกยวพนกบสทธและความเทาเทยมของคนคนหนง

ผเขยนรสกผดหวงและตำหนตนเองอยเสมอเมอพบวาตองทงอคตสวนบคคลเพอใหการทำงาน

สนามและการเกบขอมลเปนไปอยางราบรน จนมองวาตวเองเปนเสมอนมนษยผทรงศล รวมทงระแวง

ระวงตอการแสดงทศนะทสอดคลองตาม“คณคา”ทสาขาวชากำหนดมาตรฐานเชนกรณทผเขยนตอง

สมภาษณกลมเผยแพรศาสนาทพยายามใชระเบยบวนยและความรนแรงเชงโครงสรางในการใสความคด

ทางศาสนาเพอใหเดกตองเปลยนศาสนา แมวาจะรสกไมพอใจและตอตานกระบวนการทงหมด แตใน

ขณะลงพนท เราตองทำตว “เปนกลาง” และพยายามประนประนอมตอสถานการณตางๆ ทขดแยง

ทงหมด ครนเมออยในกระบวนการเขยนและวเคราะหประเดนศกษา ผเขยนกลบอธบายปรากฏการณ

เหลานนอยางมอคต (ผเขยนไมขออธบายวางานวจยไมสามารถหาความเปนกลางไดอยางไร เพราะ

จรงๆ แลวมนไมมอยจรง) ตรงจดนเองทผเขยนเกดสภาวะของความลกลนทมตอขวตรงขามทอยภายใน

หรออาจเรยกวาเปนDilemmaoftheSelfททำใหผเขยนกลายเปนคนไมจรงใจตอความเปนมนษยของ

ตนเอง ซงไมตางจาก “คนหนาไหวหลงหลอก” ในฐานะมนษยคนหนง เพยงแตปลอบประโลมตวเอง

ดวยคณคาของวชาการ เพอใหตนเองหายรสกผดตอชองวางระหวางโลกทศนและชวทศนทมลกษณะ

ยอนแยงของตนเอง ดงนน นกมานษยวทยากบงานสนามจงตองเผชญหนาและเรยนรสถานการณตางๆ

เพราะนอกจากการเรยนรทำความเขาใจตอความสมพนธของผคนทตนศกษาแลว ตวตนของผศกษายง

เปนสงทตองจดการและพจารณาอยางรอบคอบตอความสมพนธทมตอผคน พนท และปรากฏการณ

ตางๆ ในชวงทอยในสนามพรอมๆ กนไป โดยผเขยนมองวามมมองของผศกษาตองวางอยบนพนฐาน

ของการวพากษวจารณอยางมจตสำนกทคำนงถงความเปนมนษยของผถกศกษาดวย

สรป: เบองหลงหนากากของนกมานษยวทยา

บทสรปของบทความนอาจไมไดเปนเรองของการ “เปดโปง” สงทอยเบองหลงหนากากของ

นกมานษยวทยามากไปกวาการเนนยำตวตนทยงยาก ซบซอน หลากหลาย และเลอนไหลของ

นกมานษยวทยาทมผลตอ “ความจรง” หรอ “ความร” ทนกมานษยวทยาผลตขนโดยตรง เรองราวทง

สามดานของการสรางมายาภาพของผศกษาตอประเดนนำเสนอออกมาเพยงดานเดยว เรองราวระหวาง

�1�เรองเลาจากสนาม

ผศกษากบประเดนศกษา และเรองราวของตวตนทลกลบของผศกษากบความสมพนธในชมชน แงคด

เหลานจากประสบการณงานภาคสนาม โดยเฉพาะประเดนเรองการเปลยนตำแหนงแหงทของผศกษา

และผถกศกษาในงานวจยสนามเปนสงทนกมานษยวทยามกเพกเฉยเชนประสบการณงานภาคสนาม

ในหนงสอเรอง หวนหวเราะ ซงนกมานษยวทยาชาวองกฤษโอดครวญกบการปฏบตของชาวบานใน

ชมชน เพราะนอกจากชาวบานเปนผกำหนดตำแหนงแหงทของผศกษาในชมชนแลว ผศกษายงถกมอง

ในฐานะผถกศกษาดวย ซงไมตางจาก “คนอน” ทนกวจยเขยนเรองราวของพวกเขาออกมา เพยงแตวา

นกวจยเหลานทกทกเอาเองวาตนถออำนาจในการเลาเรองและจดวางตนเองในพนทศกษา เพราะหลาย

ครงทผศกษาตองตกเปนเปาของการวพากษวจารณการจบจองและการควบคมโดยผทพวกเขาศกษา

ผเขยนไดรบบทเรยนเรองตำแหนงแหงทของผศกษาและผถกศกษา และไดเรยนรวาตำแหนง

แหงทมกถกสลบสบเปลยนอยตลอดเวลาซงทจรงแลวทายทสดเราเองทตกเปน “ผถกศกษา” ในชมชน

แหงนน ครงหนงผเขยนตองการสมภาษณมสลมพมาทอาศยอยในคายผลภย การพดคยกบกรณศกษา

ในรานนำชาธรรมดาตรงมมราน กลบกลายเปนเวทสำหรบการลอมมงดและฟงการสนทนาของผเขยน

ความสมพนธเชงอำนาจของตำแหนงแหงทและพนทของผศกษาและผถกศกษาจงไมเคยหยดนง

ตวตน โลกทศน ชวทศน มายาภาพ และตำแหนงแหงท ประกอบสรางงานศกษาทาง

มานษยวทยาขนมา เพยงแตสงเหลานถกฉาบไวดวย “ความเปนวชาการ”หรอพดอกแงหนงสงเหลาน

ไมไดเปดพนทอยางพอเหมาะพอควร จงทำใหงานศกษาไมสามารถทำใหมมมองทเทาเทยมกนของ

ผศกษาและผถกศกษาเกดขนไดในความเปนจรง เพราะดวยบรรทดฐานวาดวย “ความเปนกลาง” ใน

งานวจยทกำลงหลอกตวเองอย มากกวาจะยอมใหมการเปดเผยเบองลกหรอทศนะทแตกตางและสดขว

ไปจาก “คำตอบ” เดมๆ ของชดคำอธบาย เพอใหทกฝายพงพอใจ แทนทจะนำไปสการตงขอถกเถยง

ทแทจรง

อยางไรกดสงทกลาวมาทงหมดไมใชประเดนใหมปรากฏการณเหลานเคยเกดขนมาแลวและ

เกดขนเสมอกบนกมานษยวทยาในงานภาคสนาม คณคาของการสะทอนยอนคดเชนนจงอยทการเรยนร

กบตวอยางหรอกรณศกษาทเปลยนไป ความชดเจนและรายละเอยดทจำเปน รวมไปถงการตความหรอ

การใหความหมายของตวอยางเหลานน แตประเดนหลกทผเขยนตองการนำเสนอในบทความนคอ

อำนาจในการลำเลยงหรอคดสรรขอมลของผศกษา เพราะถงแมวาตองยนอยบนโจทยของงานและ

แนวคดทใชในการศกษา ทวาเบองหนาและเบองหลงของผศกษา รวมทงความเปนอนหนงอนเดยวกน

ระหวางโลกทศนกบชวทศนของผศกษาเปนประเดนทสำคญและรอคอยเวลาทจะเผยตวออกมาสำหรบ

การขบคดควบคไปกบหวขอวจยนนๆ

ณชายแดนแมสอด

29มกราคม2555

เกรนนำ

The Anti-Politics Machine เปนงานชาตพนธวรรณนา

ชนสำคญของ James Ferguson ซงมใจความสำคญทการทำความ

เขาใจความสมพนธระหวางวาทกรรมการพฒนากบบทบาทของรฐ

ในการ depoliticize หรอ “การทำใหไมเปนการเมอง” ทเกดขนใน

เลโซโทประเทศเลกๆแหงหนงในแอฟรกาใต

Fergusonกลาวถงชนบทเลโซโทในฐานะพนททวาทกรรม

การพฒนากระแสหลกดำเนนไปอยางเขมขน เขาตงขอสงเกตวาเล

โซโทไดถกบรรดานกพฒนานยามใหเปนประเทศดอยพฒนาทตอง

ไดรบการพฒนาสความทนสมย โดยเฉพาะอยางยงคอการสงเสรม

ปศสตวเชงพาณชย ซง Ferguson เหนวาขดตอความเปนจรงทาง

สงคมในหลายแงมม เพราะชาวเลโซโทมชวตอยดวยรายไดจากภาค

แรงงานอพยพเปนหลก อกทงยงไมแมแตจะนยามตวเองวาเปน


* นกศกษาปรญญาโทสาขามานษยวทยา คณะสงคมวทยา

และมานษยวทยามหาวทยาลยธรรมศาสตร

ภสสร ภทรเภตรา*

รทศนหนงสอปThe Anti-Politics Machine:

“Development,”Depoliticization,

and Bureaucratic Powerin Lesotho

�1� ภสสร ภทรเภตรา

เกษตรกรผพงพงรายไดจากภาคปศสตว นอกจากน หากพจารณาในระดบหมบานและครวเรอน

Ferguson ชวาปศสตวของชาวเลโซโทมไดมความหมายแตเพยงทางเศรษฐกจ หากแตโยงใยกบ

โครงสรางทางสงคมอยางลกซง และเปนวถการผลตทมลกษณะเฉพาะตว ฉะนน นโยบายทมงผลกดน

ปศสตวเชงพาณชยจงถกปฏเสธอยางสนเชงจากกลมเปาหมาย และไมใชเรองเกนความคาดหมายท

โครงการพฒนาดงกลาวตองลมเหลวลงในทายทสด

Ferguson โยงขอมลทงหมดเขาสขอถกเถยงเกยวกบตวตนของรฐทามกลางกระแสการพฒนา

โดยเขาไดนยามบทบาทของรฐเลโซโทในบรบทดงกลาวดวยคำวา Anti-Politics Machine อน

หมายความวารฐเปนเสมอนเครองจกรในการ depoliticize วาทกรรมการพฒนาใหอยเฉพาะในระดบ

เทคนคและการจดการแทนทจะมสภาพเปนการเมองเขาเหนวานคอการแสดงอำนาจอยางสงสดของรฐ

ในบรบทการพฒนา และสาเหตทการพฒนาลมเหลวกเปนผลมาจากการพฒนาถกแชแขงไวทระดบ

เทคนคจนไมอาจแตะประเดนทางการเมองไดนนเอง

นอกจากจะใหความสำคญกบขอมลดานวถชวตและวฒนธรรมตามประเพณทางมานษยวทยา

แลว Ferguson ยงนำขอมลระดบมหภาค ไมวาจะเปนสถต รายงานการพฒนาระดบภมภาค รวมทง

นโยบายการพฒนา มาประกอบการวเคราะห รวมทงสอดแทรกขอมลทางประวตศาสตรไวเปนระยะ

นบตงแตความเปนมาของการยายถนแรงงานทสมพนธกบพฒนาการบทบาททางเศรษฐกจของชาตตะวนตก

ตงแตยคอาณานคม ไปจนถงประวตศาสตรการเมองรวมสมย เชน การทรฐบาลชะลอความสมพนธกบ

แอฟรกาใตและหนไปจบมอกบชาตคอมมวนสตอนเปนแรงผลกดนใหชาตตะวนตกเขามาแสดงบทบาท

ทางการพฒนาอยางจรงจง จงเปนตวอยางของงานศกษาทางมานษยวทยาทนาสนใจ สามารถแยกการ

พจารณาเปนประเดนไดดงน

วถปศสตวของเลโซโท:

ความสมพนธระหวางวถการผลตดงเดมกบกระแสทนนยม

จดแขงของงานชาตพนธวรรณนาชนนอยทขอมลภาคสนามเกยวกบการปศสตวแบบดงเดมใน

ระดบหมบานและครวเรอนของชนบทเลโซโทเรมจากการทFergusonตงขอสงสยวาเหตใดชาวเลโซโท

จงปฏเสธทจะขายปศสตวของพวกเขาแมกระทงในสถานการณทความแหงแลงเรมบบเขามาซงนนอาจ

ทำใหฝงสตวของพวกเขาตองลมตายไปอยางไรมลคาจากนนเขาไดพยายามคนหาคำตอบจนกระทงพบ

วาเปนเพราะลกษณะเฉพาะของการปศสตวในเลโซโท กลาวคอ ปศสตวไมไดมความสำคญตอชาวเลโซโท

เฉพาะในแงทเปนสนคาเชงพาณชยเทานนหากแตยงแฝงไวซงความหมายทางวฒนธรรมและการตอรอง

�17ปรทศนหนงสอ

ทางสงคมทมการผลตซำอยตลอดเวลา (137-8) ซงสงนสามารถนำกลบไปตอบโจทยในระดบภมภาคได

วาเพราะเหตใดแผนพฒนาปศสตวเชงพาณชยในเลโซโทจงไมประสบความสำเรจ

สาเหตททำใหFergusonสามารถมองเหนมตทางวฒนธรรมทแฝงอยเปนผลมาจากการทเขา

ไมไดตความคำวาทรพยสน (property) ในทางเศรษฐกจเพยงอยางเดยว ตรงกนขาม เขาพจารณาคำ

ดงกลาวในฐานะทเปนสวนหนงของโครงสรางสงคม (142) และปศสตวกคอสวนหนงในโครงสรางสงคม

ดงกลาว

Ferguson ชวาในเลโซโท ปศสตวกนหญาเปนสตวของผชาย และพวกเขาตองรกษาไวเพอ

ยนยนสถานะผนำครอบครวอกทงผมปศสตวอยในครอบครองมากกอาจไดรบการนบหนาถอตาในฐานะ

ทเปนผอปถมภหมบานดวยจรงอยวาถาเลอกไดพวกเขากจะเลอกเงนสดแทนทจะเลอกปศสตว เพราะ

เงนสดสามารถนำไปจบจายใชสอยไดทนท ตางจากปศสตวทเปลยนเปนเงนไดยาก เนองจากมขอจำกด

ทางสงคมดงกลาว ทวาหากปศสตวเหลานนไดเขามาอยในการครอบครองแลว พวกเขากจะรกษามนไว

อยางสดกำลง พวกเขานยมเลยงสตวโดยเนนปรมาณมากกวาทจะเลยงแบบนอยตวแตเนนคณภาพ

เพราะเหตน ความตงใจของนกพฒนาทกระตนใหชาวเลโซโทขายววควายทไรคณภาพ แลวเหลอไว

เฉพาะสวนทมคณภาพพรอมกบเลยงดดวยเทคนคททนสมย จงยงไมสามารถชนะวฒนธรรมปศสตว

แบบดงเดมได

อยางไรกด Ferguson มไดมองปศสตวดงเดมในลกษณะทตดขาดจากบรบทภายนอก เพราะ

เขาไดชใหเหนความสมพนธระหวางปศสตวดงเดมกบกระแสทนนยม ดงทปรากฏในสวนของความ

สมพนธระหวางปศสตวกบแรงงานเลโซโทในตางแดน เพราะอตสาหกรรมเหมองแรในแอฟรกาใตท

ชาวเลโซโทหลงไหลกนเขาไปใชแรงงานกคอกระแสทนนยมซงเขามาเปนสวนหนงในชวตของชาวนาเลโซโท

นนเอง นอกจากน อตสาหกรรมเหมองแรดงกลาวยงเปนภาคทนนยมทมบทบาทมากทสดในสงคมเลโซโท

แมวาศนยกลางของมนจะไมไดตงอยในเลโซโทกตาม

Ferguson ชวาเราไมสามารถมองภาคปศสตวในฐานะทเปนตวเลอกทางเศรษฐกจเพอทดแทน

การออกไปใชแรงงานตางประเทศ หากแตตองมองในแงทเปนหนงเดยวกบภาคแรงงาน (155) และม

ความสมพนธกบวฏจกรชวตของแรงงานอพยพเปนอยางยง (157) เขาชใหเหนความสำคญของปศสตว

ในฐานะทเปนretirementfundโดยแสดงขอมลสถตซงชใหเหนวาจำนวนปศสตวในครวเรอนจะผนแปร

ตามคาแรงเสมอ ยงไดรบคาแรงสงเพยงใด พวกเขากยงรกษาหรอเพมจำนวนสตวในครวเรอนมากขน

จนเมอพวกเขาวางมอจากการทำงานในเหมองแลว ปศสตวจงจะคอยๆ ถกขายออกไปเพอเปลยนเปน

เงนตรามาใชในการยงชพ นอกจากน ปศสตวยงเปนเครองมอในการรกษาสถานภาพผนำของชายเลโซโท

ทสวนใหญออกไปทำงานนอกประเทศดวย

�18 ภสสร ภทรเภตรา

อยางไรกดดฉนเหนวาสงท Fergusonควรพฒนาเปนขอถกเถยงหลกตอไปกคอประเดนทวา

การผลตแบบดงเดมกบการผลตแบบทนนยมนนบางครงกมไดดำรงอยอยางขดแยงหรอมทนนยมเปน

ฝายกดขเสมอไปหากแตทนนยมกอาจเปนฝายชวยใหการผลตแบบดงเดมดำรงอยอยางมนคงไดเชนกน

เพราะขอมลสนามของ Ferguson ชใหเหนวาชาวนาเลโซโทเดนทางออกจากภาคเกษตรไปเปนแรงงาน

ในการขบเคลอนทนนยมของภมภาค แตขณะเดยวกนภาคปศสตวทองถนกยงคงอย และกเพราะ

ทนนยมนเองทชวยใหปศสตวดงเดมดำรงอยไดอยางมนคง กลาวคอ จากคาแรงทเพมขนอยางตอเนอง

ทำใหแรงงานเหมองสงเงนกลบไปยงครวเรอนของตนไดมากขน และเงนกถกออมไวในรปของการรกษา

จำนวนปศสตว หรอไมกซอหาปศสตวมาสะสมเพมเตม ซงสอดรบกบแบบแผนปศสตวดงเดมทนยม

เลยงสตวเนนปรมาณเพอแสดงความมนคงทางเศรษฐกจและความเปนผนำทงในระดบครวเรอนและชมชน

เพราะฉะนนจงไมไดเปนความจรงตายตววาทามกลางการเตบโตของทนนยม การผลตแบบ

เดมตองเปลยนผานไปสการผลตเชงพาณชยหรออตสาหกรรมตามคำ “ทำนาย” ของทฤษฎกลม

Marxismหรอดำรงอยคขนานกน โดยทนนยมเปนฝายไดประโยชนจากการทวถดงเดมยงคงอย ในแงของ

การใชประโยชนจากแรงงานราคาถกทออกจากภาคเกษตรมาสภาคอตสาหกรรมอยางท Meillassoux

(1981)กลาวไวปรากฏการณทเกดขนกบชาวนาเลโซโทชวาวถเศรษฐกจดงเดมดำรงอยไดอยางแขงแรง

ยงขนภายใตปฏสมพนธระหวางสองวถการผลต งานชนนจะนาสนใจยงขนหาก Ferguson เสนอขอ

ถกเถยงนโดยอาศยขอมลภาคสนามทมอย

ความลมเหลวของโครงการพฒนาในชนบทเลโซโท

เหตใดโครงการพฒนาชนบทในโลโซโทจงลมเหลว? เหตใดโครงการพฒนาเหลานจงไมสามารถ

ตอบสนองวถชวตของชาวนาเลโซโท?

Ferguson ชใหเหนวาชาวเลโซโทยงคงยดมนกบวถปศสตวดงเดมมากกวาทจะหนไปเลยงสตว

เชงพาณชย ซงเปนสาเหตสำคญททำใหแผนผลกดนการขายปศสตวทเปนผลผลตสวนเกนของครวเรอน

ตองลมลงเชนเดยวกบเทคนคการเกษตรซงไมเขากบวถชวตของชาวเลโซโทและสงผลใหนกวชาการเกษตร

สมยใหมทคดวาตนเปนศนยกลางของความรตองกลายไปเปนคนชายขอบของสงคมเกษตรเสยเอง

(232) นอกจากน โครงการพฒนาชนบทดงกลาวไมเพยงแตตองเขาไปปะทะกบวถปศสตวและเกษตร

ดงเดมของชนบท หากแตยงพบกบขอจำกดและเงอนไขทางการเมองระดบชาตดวย ดงจะไดกลาวถงใน

หวขอถดไป

�19ปรทศนหนงสอ

นอกจากน นโยบายเปดตลาดปศสตวในทองถนไมไดมสถานะเปนนวตกรรมในสายตาชาว

ชนบทเลโซโทเนองจากพวกเขาผกพนกบตลาดปศสตวมาแตในอดตเพยงแตไมไดมรปแบบของสถาบน

ชดเจน (180-1) และทสำคญ Ferguson เหนวาชาวนาเลโซโทไมไดนยามตวเองวาเปน “เกษตรกร”

พวกเขาแลกเปลยนสนคาเกษตรเพอยงชพเทานน ขณะทรายไดทหลอเลยงครวเรอนจรงๆ มาจาก

แรงงานอพยพมากกวา

กลาวอกนยหนง Ferguson ชวาโครงการพฒนาดงกลาวลมเหลวมาตงแตขนตอนการนยาม

กลมเปาหมาย โดยเขาไดนำเอาขอมลภาคสนามมาวางเทยบกบอดมการณของนกพฒนากระแสหลก

ทงๆ ทไมมชาวนาคนใดพดออกมาโดยตรงถงเหตผลทพวกเขาเพกเฉยตอนโยบายของ CIDA (Canadian

International Development Agency) รวมทงไมมใครลกขนมาคดคานวาทกรรมการพฒนาดงกลาว

แตจากการพดคยและสงเกตชวตประจำวนของชาวนา Ferguson กสามารถชใหเหนสาเหตของความ

ลมเหลวและความไมลงรอยในกระบวนการพฒนาดงกลาวไดอยางมนำหนก

อยางไรกด ในอกดานหนง Ferguson อาจมองภาพความลมเหลวของโครงการพฒนาชนบท

ในเลโซโทแบบเหมารวมหรอเปนเนอเดยวกนเกนไป เขากลาวราวกบวาโครงการพฒนาปศสตวของ CIDA

ไมวาจะเขาไปในหมบานใดหรอมปฏสมพนธกบชาวนาเลโซโทกลมใดกจะลมเหลวและถกปฏเสธเหมอน

กนหมด ทงทในตอนตนเขาไดวจารณวาทกรรมการพฒนากระแสหลกวาผดพลาดอยางยงทมองชาวนา

เสมอนเปนมวลชนทไรซงความแตกตางทางประชากร (58-60) แตสดทายเขากลบสรปแบบเหมารวม

เสยเองวาชาวชนบทเลโซโททงหมดมไดนยามวาตนเองเปนเกษตรกร(233)จรงอยทการปศสตวดงเดม

คอวถการผลตหลกในหมชาวนาเลโซโท แตนนกมไดหมายความวาชาวนาเลโซโทจะมสถานะทาง

เศรษฐกจและสงคมเหมอนกนหมดหรอตอบสนองตอโครงการพฒนาในทศทางเดยวกนเสมอไป

นอกจากน แม Ferguson จะชใหเหนวาหญงชายเลโซโทมทศนะตอโครงการพฒนาปศสตว

ตางกน โดยผหญงสวนใหญเหนดวยกบแผนการพฒนา เพราะเปนการเปดพนทใหสตวของพวกเธอ

(อนไดแกหมและสตวปก ซงปกตจะถกกนออกไปจากการเปนสตวของครวเรอน) อกทงยงเปนการ

สงเสรมวถปศสตวแบบเนนคณภาพ อนเปนแนวทางทพวกเธอถนด ตรงขามกบผชายทยงยดมนกบคานยม

การเลยงสตวแบบเนนจำนวนเพอแสดงสถานะการเปนผนำ จงมองวาโครงการพฒนากำลงคกคามความ

มนคงทางสงคมของพวกเขา (187-8) ทวาปจจยท Ferguson อาจละเลยไปกคอเรองชนชนหรอฐานะ

ทางเศรษฐกจ ทงทเขาไดชใหเหนคราวๆ ถงภาพการชวยเหลอทผอปถมภมตอครวเรอนอนๆ ในชมชน

รวมทงชใหเหนวาผมงคงในหมบานม 2 ประเภท คอชาวนาปศสตวทมฝงววควายในครอบครองจำนวน

มาก ซงจะยดวถการผลตดงเดมทเลยงสตวเพอแสดงฐานะ และชาวนาทมปศสตวจำนวนไมมาก ซงไม

ไดรบการนบถอจากชาวนาคนอนๆ มากนก แมจะจดอยในฐานะชาวนารำรวยกตาม (152-3) สงน

��0 ภสสร ภทรเภตรา

แสดงใหเหนวาในหมชาวนาเลโซโทเองกมความแตกตางทางชนชน และทสำคญ คนบางกลมในบาง

ชนชนกไมไดผลตแบบดงเดมอยางคนสวนใหญ Ferguson ไมไดตอบคำถามวากลมคนทมสถานะทาง

เศรษฐกจและสงคมตางกนเหลานมปฏสมพนธกบโครงการพฒนาปศสตวและพชผลเหมอนหรอตางกน

หรอไมอยางไร

วาทกรรมการพฒนากระแสหลกในเลโซโท

Ferguson อาศยแนวคด “วาทกรรม” (Discourse) ของฟโกต (Foucault) ในการทำความ

เขาใจการพฒนาชนบทโลโซโท เขามองวาเลโซโทถกครอบงำดวยวาทกรรมทนยามใหเลโซโทมสถานะ

เปนประเทศดอยพฒนาทตองไดรบการเปลยนแปลงใหทนสมยและหลดพนจากความยากจน อนเปนวถ

การพฒนาแบบสากล(15)

Ferguson เสนอวาสาเหตทนกพฒนากระแสหลกอธบายสงคมเลโซโทในลกษณะดงกลาวเปน

เพราะพวกเขาจะไดมพนทในการนำวาทกรรมของตนลงไปปฏบตการในพนท (67-73) ทงทความจรง

แลวชนบทเลโซโทไมใชสงคมชาวนาทตองพงพาเกษตรกรรมเพยงดานเดยวอกตอไป หากแตสมพนธยง

กบภาคแรงงานอพยพ แตถานกพฒนายอมรบความจรงขอน กเทากบยอมรบวาเลโซโทไดหลดออกไป

จากนยามความเปนประเทศดอยพฒนา พวกเขาจงยงคงอธบายเลโซโทวาเปนสงคมเกษตร โดยมภาค

แรงงานอพยพเปนตวบนทอนความเปนปกแผนของภาคเกษตร และทางออกของปญหาคอการพฒนา

เกษตรพาณชยททนสมยเพอนำพาชาวนาใหพนจากความยากจน

นอกจากน Ferguson ยงชใหเหนปฏบตการของวาทกรรมทปรากฏออกมาในรปของนโยบาย

และกลไกเชงสถาบน(InstitutionalApparatus)ดวย(74)หรออกนยหนงเขาไมไดหยดอยเพยงการ

ศกษาวาทกรรมในระดบทเปนนามธรรมหรอความคด หากแตใหความสำคญกบปฏบตการวาทกรรมทลง

ไปมปฏสมพนธโดยตรงกบสงคมเลโซโทดวย ซงสอดคลองกบแนวคดเรองวาทกรรมของฟโกตทวา

“วาทกรรมเปนมากกวาคำพดแตมภาคปฏบตการจรงของวาทกรรม(DiscursivePractices)ซงรวมถง

จารตปฏบต...และสถาบนตางๆ ในสงคมทเกยวของกบเรองนนๆ ดวย” (ไชยรตน 2542: 5) การ

วเคราะหวาทกรรมการพฒนาของเขาจงคอนขางจะครบถวน

บทบาทของรฐโลโซโทในฐานะทเปน Anti-Politics Machine

สวนสำคญทสดของหนงสอเลมนอยทการวเคราะหบทบาทรฐทามกลางการพฒนากระแสหลก

โดยFergusonนยามบทบาทของรฐเลโซโทในกระแสการพฒนาดวยคำวาAnti-PoliticsMachineหรอ

เครองจกรในการทำใหไมเปนการเมอง

��1ปรทศนหนงสอ

Ferguson ชวารฐเปนผยนยอมและเปดพนทใหการพฒนากระแสหลกเขามาปฏบตการใน

ชนบทเลโซโท แตในขณะเดยวกนรฐกแสดงบทบาทในการ depoliticize การพฒนาเหลานนไปพรอมๆ

กนดวย กลาวคอ รฐจะไมยอมใหการพฒนาดงกลาวสรางความเปนการเมองขน ไมวาจะในกรณใด

กตาม (254-6) กลาวอกนยหนง แมวาทกรรมการพฒนาของ CIDA จะเปนวาทกรรมหลกในการ

พฒนาเลโซโท แตขอบเขตของโครงการนกถกจำกดดวยการ depoliticize จากภาครฐ นโยบายพฒนา

อาจปฏบตการไดในระดบเทคนค แตไมสามารถแตะตองประเดนทางการเมองได เนองจากรฐพยายาม

แชแขงโครงการใหอยแตเพยงระดบเทคนคและการจดการเทานน

Ferguson ไดสอดแทรกตวอยางทสะทอนบทบาทรฐในกระแสการพฒนา ไมวาจะเปนแผนการ

จดสรรทงหญาเลยงสตวทลมเหลว ทงๆ ทเปนเปาหมายหลกในแผนพฒนาปศสตว เนองมาจากรฐบาล

ไมยอมปรบแกกฎหมายทดนใหมการครอบครองกรรมสทธ เพราะเกรงวาจะทำใหขวอำนาจตางๆ เตบโต

ขนมางดขอกบรฐบาลได (192) เชนเดยวกบคณะกรรมการพฒนาทองถน (DDC) ทกอตงขนเพอทำ

หนาทเปนศนยกลางการมสวนรวม อนเปนคานยมของการพฒนาแบบตะวนตก ทวาทายทสดสมาชก

ของ DDC กลบไมไดมาจากการเลอกตง หากแตเปนคนของรฐบาลทคอยๆ แทรกซมเขามา และใช

สถาบนนในการควบคมสงคมชนบทและตดสนใจทกอยางแทนประชาชน(238-41)

ฉะนน แมในเบองตนดเหมอนรฐจะเปนฝายเปดรบและอำนวยความสะดวกใหแกโครงการ

พฒนาแตความจรงรฐกำลงทำหนาทเปนเสมอนเครองจกรในการdepoliticizeการพฒนารฐพยายาม

ทำใหโครงการพฒนามความเปนการเมองนอยทสด และปญหาของโครงการกจะถกทำใหกลายเปน

ปญหาเชงเทคนคหรอปญหาองคกร แทนทจะเปนประเดนทางการเมอง รฐจะเปดพนทใหวาทกรรมการ

พฒนาอยางเตมท ตราบเทาทไมเขามาแตะประเดนทางการเมอง เหนไดวามลเหตความลมเหลวลวนมา

จากประเดนทางการเมองและทายทสดรฐกคอผทแสดงอำนาจออกมาไดมากทสดทามกลางบรบทน

อยางไรกดปญหากคอวารฐมอำนาจโดยสมบรณในการdepoliticizeนโยบายพฒนาจรงหรอ

จรงอยทรฐสามารถควบคมปฏสมพนธทางสงคมในระดบตางๆ ไดมากพอสมควร แตในพนทปฏบตการ

ของวาทกรรมการพฒนายงมตวแสดงอกมาก ทงชาวบาน นายทน และทสำคญทสดกคอนกพฒนา ท

พยายามรกษาสถานะการเปนผนำดานการพฒนาของตนอยางเขมขนและแยบยลไมแพกน

ในเมอ Ferguson ชวานกพฒนานยามสงคมเลโซโทใหเปนสงคมดอยพฒนาเพอจะไดนำเอา

วาทกรรมของตนลงไปปฏบตการ อนจะทำใหพวกเขาไดทงผลประโยชนและอำนาจตอรองทางสงคม

ฉะนน หากนกพฒนาโอนออนผอนตามกระบวนการ depoliticization เสยทงหมด กเทากบวาพวกเขา

ยอมเสยพนททางสงคมในฐานะผนำทางการพฒนาไป ซงไมนาจะใชเสยทเดยว นกพฒนาเหลานอาจม

ปฏกรยาหรอคดงางแนวคด anti-politics ของรฐอยบางไมมากกนอย หรอพวกเขาอาจเจรจาตอรองกบ

�� ภสสร ภทรเภตรา

รฐ ทวาผเขยนอาจละเลยทจะกลาวถงกได เพราะแนวคด anti-politics กระทบตอหนวยการพฒนา

โดยตรง โดยเฉพาะอยางยงเมออปสรรคทางการเมองทรฐวางขน กลายมาเปนปจจยทนำไปสความ

ลมเหลวของโครงการพฒนา

ในสวนของประชาชนหรอชาวเลโซโทโดยทวไป ไมใชเรองแปลกหากพวกเขาจะไมตอรองหรอ

แสดงความขดแยงใดๆ ตอการ depoliticize การพฒนาของรฐ เนองจากรฐบาลชดนเปนรฐบาลทมงเนน

การทหาร ทงยงมกลไกคอยสอดสองพฤตกรรมของประชาชนในแทบทกพนท การเคลอนไหวของ

ประชาชนจงไมอาจเกดขนไดโดยงาย ประกอบกบชาวเลโซโทเองกไมไดเลงเหนนวตกรรมทางสงคมใดๆ

จากโครงการพฒนามากนก พวกเขายงคงอยากดำเนนวถปศสตวแบบดงเดมตอไปมากกวาทจะเปลยนผาน

ตวเองสเกษตรเชงพาณชยอยางท CIDA พยายามใหเปน เพราะฉะนน โครงการพฒนาจะสำเรจหรอ

ลมเหลวหรอถกdepoliticizeมากนอยเพยงใดจงดเปนสงทหางไกลจากชวตของพวกเขา

นอกจากน เราไมสามารถมองชาวชนบทเลโซโทอยางเหมารวมได แมพวกเขาอยภายใตวถ

การผลตทคลายคลงกน แตพวกเขามความแตกตางทางฐานะ ชาวนารำรวยหรอนายทนบางสวนอาจ

เหนประโยชนทจะไดรบจากการพฒนา พวกเขายอมไมตองการใหรฐเขามาขดขวางปฏบตการของวาท

กรรมการพฒนาเหลาน

สรป

Ferguson ชใหเหนความขดแยงระหวางวถปศสตวดงเดมกบวาทกรรมการพฒนากระแสหลก

ตลอดจนบทบาทของรฐในการ depoliticize ชดปฏบตการของวาทกรรมดงกลาว บทวเคราะหของเขาม

ความเฉยบคมและมนำหนก เพราะมฐานมาจากความเขาใจในวธคดของผคนทแฝงอยในการปศสตว

ดงเดม ซงแมแตนกพฒนาทพยายามโนมนาวใหประชาชนเปดรบเกษตรรปแบบใหมกไมเคยศกษาวาวถ

ปศสตวทมอยเดมมความหมายทางสงคมตอกลมเปาหมายอยางไร

อยางไรกดงานชนนจะมความละเอยดรอบคอบยงขนหากFergusonใหความสำคญกบความ

แตกตางทางชนชนฐานะทางเศรษฐกจและวธคดทหลากหลายของคนกลมตางๆททำใหการตอบสนอง

ตอวาทกรรมการพฒนามความแตกตางหลากหลาย ซงจะชวยใหหลดพนจากการอธบายสงคมชาวนา

แบบเหมารวม รวมทงยงสามารถนำไปวเคราะหมมมองและปฏกรยาทคนกลมตางๆ มตอแนวคด anti-

politicsของรฐซงจะทำใหเหนขอจำกดของกระบวนการdepoliticizationในลำดบตอไป

��ปรทศนหนงสอ



ไชยรตนเจรญสนโอฬาร.2542.วาทกรรมการพฒนา.กรงเทพฯ:วภาษา.


Ferguson, James. 1990. The Anti-Politics Machine: “Development,” Depoliticization, and

Bureaucratic Power in Lesotho.Cambridge:CambridgeUniversityPress.

Meillassoux, Claude. 1981.Maidens, Meal and Money: Capitalism and the Domestic Economy. Cambridge:CambridgeUniversityPress.

�� ภสสร ภทรเภตรา

วารสารสงคมวทยามานษยวทยาเปดรบพจารณาบทความ

ทางวชาการบทความวจยบทความจากวทยานพนธและบทปรทศน

หรอบทวจารณหนงสอจากนกวชาการนกศกษาและผสนใจทวไป

ในประเดนทเกยวของกบสงคมวทยาและมานษยวทยา โดยจะตอง

เปนบทความทไมเคยผานการตพมพมากอน หรอกำลงอย ใน

กระบวนการพจารณาของวารสารฉบบอนๆ

บทความทไดรบการตพมพ จะตองผานการอาน แกไข

และตรวจทานจากผเชยวชาญ (peer review) ตามกระบวนการท

คณะบรรณาธการกำหนด

ผสนใจสามารถสงผลงานพรอมระบชอ-นามสกล ทอย

ชอหนวยงาน (หรอสถานศกษา) หมายเลขโทรศพท และอเมล

สำหรบตดตอกลบ มายงอเมลของวารสารสงคมวทยามานษย-

วทยา: [email protected]‘หรอเขยนลงแผน CD แลวสง

ทางไปรษณยมาท

วารสารสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมวทยา

และมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร ศนยรงสต ถนน

พหลโยธนตำบลคลองหนงอำเภอคลองหลวงปทมธาน12120

ผลงานทสงมาใหพจารณา ควรจดเตรยมรปแบบตาม

เกณฑตอไปน

กณฑในการสงเ ผลงานเพอตพมพ

��

บทความ

ประกอบดวยชอบทความชอ-สกลและชอหนวยงานหรอสถาบนทผเขยนสงกดความยาวของ

เนอหา รวมภาคผนวกและสวนอางอง ไมเกน 25 หนา A4 พมพดวยตวอกษรขนาด 16 pt. ระยะ

บรรทด1บรรทด(singlespace)

บทคดยอ

ตนฉบบตองมบทคดยอทงภาษาไทยและภาษาองกฤษความยาวไมเกน250คำพรอมระบ

คำสำคญ(keywords)ทสะทอนเนอหาสำคญในบทความ

ภาพประกอบ

ตองเปนภาพทเปนผลงานของผเขยนเอง หรอผเขยนไดรบอนญาตตามกฎหมายใหตพมพได

กรณาสงไฟลภาพแยกตางหากจากไฟลเนอหาบทความ โดยแนบเปนไฟลสกล .jpg .gif .png เปนตน

ขนาดภาพประมาณ 5x7 นว ความละเอยดอยางนอย 150 pixels/inch เพอความชดเจนใน

การพมพ

ตารางประกอบ

ตนฉบบทมตารางประกอบตองระบชอตารางคำอธบายและทมาของตารางใหครบถวน

การอางอง

ตนฉบบตองจดทำการอางองโดยละเอยดและครบถวน ตามระบบการอางองแบบนาม-ป

(author-date) โดยในสวนของเนอหา ใหใชการอางองในวงเลบ เชน (จนทน เจรญศร 2545)

หรอ(Panitee2008,261-2)ในกรณทมการระบเลขหนา

ศกษารายละเอยดเพมเตมเกยวกบรปแบบการอางองทายบทความไดจากคมอ Chicago

Manual of Style (www.chicagomanualofstyle.org/tools_citationguide.html) หรอจากตวอยาง

ตอไปน

��7

หนงสอ

จนทน เจรญศร . 2545. โพสต โมเดรนกบส งคมวทยา. กร ง เทพฯ: สำนกพมพ

วภาษา.

นลน ตนธ วนตย , บรรณาธการ . 2550. ศกษา ร จ ก วพากษ คนช นกลาง .

กรงเทพฯ:คณะสงคมวทยาและมานษยวทยามหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ในกรณทมผเขยนสคนหรอมากกวานน การอางองในเนอหา ใหอางเฉพาะชอผเขยนคนแรก

ตอทายดวยคำวา“และคณะ”แตใหอางองชอผเขยนทงหมดในการอางองทายบทความ(ศรพรศรสนธ

อไรและคณะ2552)

ศรพรศรสนธอไร,วลาสนพนานครทรพย,กนกรตนกตตววฒน,ปณธสขสมบรณและ

อรอมาเตพละกล.2552.แนวทางการจดกระบวนการมสวนรวมและการจดประชมรบฟงความคดเหน

ของประชาชน ทอาจไดรบผลกระทบจากโครงการทยนขอคำรบรองเปนโครงการกลไกการพฒนาท

สะอาด.กรงเทพฯ:องคการบรหารจดการกาซเรอนกระจก(องคการมหาชน).

วทยานพนธ

YuktiMukdawijitra.2007.“EthnicityandMultilingualism:thecaseofethnicTaiin

theVietnamesestate.”PhDdiss.,UniversityofWisconsin-Madison.

บทความในหนงสอ

เสมอชย พลสวรรณ. 2541. “เรอนรางในงานจตรกรรมไทยแบบประเพณ.” ใน เผยราง

พรางกาย: ทดลองมองรางกายในศาสนา ปรชญาการเมอง ประวตศาสตร ศลปะ และมานษยวทยา,

บรรณาธการโดยปรตตาเฉลมเผากออนนตกล,105-124.กรงเทพ:โครงการจดพมพคบไฟ.

บทความในวารสาร

ในกรณทอางองจากตนฉบบออนไลน ใหระบ URL หรอหมายเลข DOI (digital object

identifier,ถาม)พรอมวนททผเขยนเขาถงขอมลนนๆ

��8

Pthomrerk Ketudhat. 2009. “Eviction of the Middle Class & the New Role of Thai

Buddhism:A Study of theWang LeeCommunity, Bangkok.” Thammasat Review 13 (1):

102-115. http://www.thammasatreview.tu.ac.th/tu_doc/2008-2009-Volume13-No1/

13[4][1]pthomruek.pdf.AccessedJuly22,2011.

Pan i tee Suksomboon. 2008. “Remit tances and ‘Soc ia l Remit tances’ :

Their Impact on Livelihoods of Thai Women in the Netherlands and Non-migrants in

Thailand.”GenderTechnologyandDevelopment12(3):461-482.AccessedJuly22,2011.

doi:10.1177/097185240901200309

บทความนำเสนอในงานสมมนาหรอการประชมทางวชาการ

AnusornUnno.2011.“CommunityOrganizationCouncil:Rethinkingcivicpoliticsin

Thai society.” Paper presented at the 11th International Conference on Thai Studies,

Bangkok,July26–28.

การสมภาษณ

กรณ เปนการสมภาษณท ไดรบการตพมพ หรอเผยแพรผานสอมวลชน ใหระบชอ

ผใหสมภาษณผสมภาษณพรอมอางองแหลงทมาหากเปนการใหสมภาษณกบผเขยนบทความโดยตรง

ใหระบสถานทและวนททำการสมภาษณดวย

บญเลศ วเศษปรชา. 2550. “บญเลศ วเศษปรชา กบการเดนทางสโลกของคนไรบาน.”

สมภาษณโดย วรพา องกรทศนยรตน. สารคด 23 (268). http://www.sarakadee.com/web/

modules.php?name=Sections&op=viewarticle&artid=751.เขาถงวนท4กนยายน2554.

สมตรปตพฒน.2554.สมภาษณโดยผเขยน.กรงเทพฯ:9กนยายน.

บทความทเผยแพรในบลอก

สามารถอางองบทความจากบลอกตางๆ ไดในสวนเนอหาของบทความ โดยไมจำเปนตอง

ทำการอางองซำในตอนทาย แตหากผเขยนตองการอางองในตอนทายบทความดวย สามารถอางองโดย

��9

ระบวนททบทความนนๆไดรบการเผยแพรเปนครงแรกดวยรปแบบดงน

พรชยตระกลวรานนท.2554.“แผนบรหารงานวฒนธรรมของจน.”บลอกของชดโครงการวจย

จนศกษาสกว.13กรกฎาคม.http://chstudy.blogspot.com/2011/07/blog-post_13.html.

เวบไซต

ใหระบวนทปรบปรงเนอหาครงลาสด(lastmodified,ถาม)หรอวนททผเขยนเขาถงขอมลนนๆ

มหาวทยาลยธรรมศาสตร. 2554. “ประวตมหาวทยาลยธรรมศาสตร.” เขาถงวนท 27

มถนายน.http://www.tu.ac.th/default.tu/about/about.html.

การอางองเอกสารภาษาตางประเทศทไมใชภาษาองกฤษ

ใหถอดเสยงของชอเอกสารดวยตวอกษรภาษาองกฤษ แลวระบคำแปล (ไทย/องกฤษ) ของชอ

เอกสารนนๆในวงเลบ[....]

FeiXiaotong.2006[1948].XiangTuZhongGuo.[RuralChina].Shanghai:Shanghai

People’sPublishingHouse.

Ethnic Studies

ÊÑ§¤ÁÇÔ·ÂÒÁÒ¹ØÉÂÇÔ·ÂÒวารส าร

in Southeast Asia

บรรณาธการ ดร.จนทน เจรญศร

ºÃÃ³Ò¸Ô¡ÒÃ´Ã.¾Ôàª°ÊÒÂ¾Ñ¹¸�

พลวตของอดตนนสาคญไฉน:

ºÃÃ³Ò¸Ô¡ÒÃÍÒ¨ÒÃÂ�ÍØ´ÁÅÑ¡É³�ÎØ�¹µÃÐ¡ÙÅ

การจดการอดต

»�·Õ31©ºÑº·Õ1

»�·Õ31©ºÑº·Õ2

»�·Õ32©ºÑº·Õ1

คนในโลกสมยใหม

วารสาร - faculty of sociology and anthropology ·...

Documents