คติการสรางเมืองเชียงใหมในวัฒนธรรมลานนา

โดย

นายทศพร โสดาบรรลุ

วิทยานิพนธนี้เปนสวนหนึ่งของการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิตสาขาวิชาประวัติศาสตรสถาปตยกรรม

ภาควิชาศิลปสถาปตยกรรมบัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร

ปการศึกษา 2546ISBN 974-464-042-1

ลิขสิทธิ์ของบัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร

THE DESIGN OF CHIANG MAI CITY IN LANNA CULTURE

By

Thosaporn Sodabunlu

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the DegreeMASTER OF ARTS

Department of Architecture and Related ArtsGraduate School

SILPAKORN UNIVERSITY2003

ISBN 974-464-042-1

บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร อนุมัติใหวิทยานิพนธเร่ือง “คติการสรางเมืองเชียงใหมในวัฒนธรรมลานนา” เสนอโดย นาย ทศพร โสดาบรรลุ เปนสวนหนึ่งของการศึกษาตามหลักสูตรปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตรสถาปตยกรรม

..................................................................... (ผูชวยศาสตราจารย ดร. จิราวรรณ คงคลาย)

คณบดีบัณฑิตวิทยาลัย วันที่.......... เดือน ........................ พ.ศ. .............

ผูควบคุมวิทยานิพนธ1. รองศาสตราจารย อนุวิทย เจริญศุภกุล2. ผูชวยศาสตราจารย สมชาติ จึงสิริอารักษ

คณะกรรมการตรวจสอบวิทยานิพนธ

...................................................... ประธานกรรมการ(อาจารย สุนนท ปาลกะวงศ ณ อยุธยา)............../………………/……………

...................................................... กรรมการ ...................................................... กรรมการ (รองศาสตราจารย อนุวิทย เจริญศุภกุล) (ผูชวยศาสตราจารย สมชาติ จึงสิริอารักษ)............../………………/………… ............../………………/……………

...................................................... กรรมการ …………………………………… ..กรรมการ (รองศาสตราจารย วิวัฒน เตมียพันธ) (รองศาสตราจารย ดร. ชัยสิทธิ์ ดานกิตติกุล) ............./………………/………… ............./………………. /……………

ง

K 42262003: สาขาวิชาประวัติศาสตรสถาปตยกรรมคําสําคัญ : เชียงใหม / ลานนา / คติ / เมือง / การสรางเมือง / โหราศาสตรทักษา

ทศพร โสดาบรรลุ: คติการสรางเมืองเชียงใหมในวัฒนธรรมลานนา (THE DESIGN OFCHIANG MAI CITY IN LANNA CULTURE) อาจารยผูควบคุมวิทยานิพนธ: รศ. อนุวิทย เจริญศุภกุลและ ผศ.สมชาติ จึงสิริอารักษ. 251 หนา. ISBN 974-464-042-1

การศึกษานี้มีวัตถุประสงคเพื่อศึกษาถึงคติสัญลักษณ กระบวนการออกแบบ และความสัมฤทธิ์ผลของการออกแบบเมืองเชียงใหมตามขอบเขตพื้นที่เวียงรูปส่ีเหลี่ยมจัตุรัสท่ีลอมดวยคูน้ําและพื้นที่ลอมรอบรูปวงโคงภายใตวัฒนธรรมลานนา ดวยกระบวนการศึกษาทางประวัติศาสตรสถาปตยกรรม

ผลการศึกษาพบวา เมื่อพญามังรายสถาปนาเมืองเชียงใหมในป พ.ศ. 1839 สันนิษฐานวาไดใชองคความรูทางดาราศาสตรผสานรวมกับโหราศาสตรตามระบบทักษา อันประกอบดวยดาวเคราะหสําคัญ 9 ดวง ไดแก พระอาทิตย พระจันทร พระอังคาร พระพุธ พระพฤหัส พระศุกร พระเสาร พระราหูและพระเกตุในกระบวนการออกแบบ โดยไดใหความหมายเชิงสัญลักษณพื้นที่เวียงรูปจัตุรัสลอมดวยคูน้ําสื่อถึงภาพจําลองอาณาเขตจักรวาลอันศักดิ์สิทธิ์ สวนพื้นที่เวียงรูปวงโคงเปนสวนหนึ่งของรูปหอยสังขสัญลักษณความเปนสิริมงคลและความอุดมสมบูรณตามกระบวนการออกแบบที่แสดงการเคลื่อนตัวลักษณะทักษิณาวัตรของนพเคราะหตามระบบโหราศาสตรทักษา เขตการใชสอยภายในเมืองกําหนดใหประกอบดวย 3 เขต (ตรีบูร) สอดคลองตามแผนภาพวัสดุปุรุษมณฑล อันมีพื้นที่วางศูนยกลางเมืองเปนที่สถิตของพรหม ปริมณฑลถัดมาเปนเขตของเทวดาและเขตของมนุษยตามลําดับ

ในตนพุทธศตวรรษที่ 20 คติทางพุทธศาสนาเถรวาทเขามามีอิทธิพลตอเมืองเชียงใหมเหนือคติการนับถือผีแบบดั้งเดิม โดยเฉพาะอยางยิ่งคติการบูชาพระธาตุอันกอใหเกิดการสรางพุทธเจดียและวัดในเขตเมืองเชียงใหม คติการบูชาพระธาตุนี้ไดแพรขยายจากศูนยกลางที่เชียงใหมสูเมืองสําคัญตางๆในเขตวัฒนธรรมลานนาและไดดํารงความสําคัญสืบเนื่องตลอดมาจวบจนปจจุบัน

ภาควิชาศิลปสถาปตยกรรม บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ปการศึกษา 2546ลายมือชื่อนักศึกษา………………………….…………………ลายมือชื่ออาจารยผูควบคุมวิทยานิพนธ 1.…………………………… 2………………………………

จ

K42262006 : HISTORY OF ARCHITECTUREKEY WORD : CHIANG MAI / LANNA / DESIGN / ARCHITECTURE / CITY / ASTROLOGY

THOSAPORN SODABUNLU: THE DESIGN OF CHIANG MAI CITY IN LANNA CULTURE.THESIS ADVISORS: ASSO. PROF. ANUVIT CHAREONSUPKUL AND ASST. PROF. SOMCHATCHUNGSIRIARRAK. 251 pp. ISBN 974-464-042-1

This study concentrated on the design of Chiang Mai City in Lanna culture in term ofsymbolical ideology , designing process and creative achievements which limited to the squareshape city wall surrounded by the moat as well as the ring circle quarter part of the city wall.Concerning the History of Architecture methodology, this study shown the result as follow.

The principles of design based on the knowledge of Astronomy and Taksa Astrology sinceKing Mangrai established the city of Chiang Mai in A.D. 1296. The design of Chiang Mai Citymentioned on Taksa Astrology which refered to the major 9 planets (Nagraha) which are the sun(Ravi) , the moon (Soma) , Mars ( Mangala) , Mercury (Budha), Jupiter (Brhaspati), Venus (Sukra),Satun (Sani), Rahu and Nepture (Ketu). As result, the symbolical ideology of the ring circle quarterpart of the Chiang Mai city wall represented the shape of a conch shell; a symbol of richness andprosperity. Besides, the design process also presented Taksinawatra movement of the nine planets(Nagraha) as mentioned in Taksa Astrology concept. Moreover, the city zoning also consisted of 3parts (Tribul) which related to Vastu-purusha Mandala. The centre zone of the Mandala squarerepresented the position of Bhrama, the next outer part represented the position of gods (Deva) andthe rim external area represented the position of human.

In mid 14th century, Theravada Budhism influenced in Chiang Mai City and turned to beacceptable than the traditional superstitious belief. The ideology of Phra That (Buddha Relics) inTheravada Buddism made abundance creation of Phra That Chedi and lots of temples in Chiang MaiCity during that time. Later, the concept of Phra That spreaded from Chiang Mai to many cities inLanna Culture and continue on to this present time.

_________________________________________________________________________________________

Department of Architecture and Related Arts Graduate School, Silpakorn University Academic Year 2003Student ‘s signature …………………………………………….Thesis Advisors ‘s signature 1. …………………………………… 2. ……………………………………

ฉ

คํานํา

การศึกษาทางประวัติศาสตรสถาปตยกรรมเกี่ยวกับเมืองเกาในประเทศไทยยังมีไมมากนักอาจเนื่องดวยขอจํากัดหลายประการ โดยเฉพาะอยางยิ่งองคประกอบทางสถาปตยกรรมเมืองอันถือเปนหลักฐานชั้นตนและเปนเครื่องมือสําคัญที่ใชในการศึกษานั้น คงเหลืออยูในลักษณะโบราณสถานที่ถูกทําลายจนหมดสภาพหรือกลายสภาพจากการซอมแซมบูรณะจนยากจะศึกษาไดวาลักษณะดั้งเดิมแทจริงเปนเชนไร ประกอบกับหลักฐานทางประวัติศาสตรรวมสมัยประเภทตางๆในแตละชวงเวลาพัฒนาการของเมืองในอดีตนั้นเหลือจํานวนนอยหรือไมมีการพบหลักฐาน จึงทําใหการศึกษาดังกลาวตั้งอยูบนทางอันลําบากยิ่งขึ้น

เมืองเชียงใหมศูนยกลางสําคัญของลานนาในอดีต นับอยูในสถานะและเงื่อนไขบางประการดังกลาวดวยเชนกัน แตเมื่อผูวิจัยคนควาเบื้องตนแลวพบวา หากใชระเบียบวิธีวิจัยทางประวัติศาสตรสถาปตยกรรมมาศึกษาจะสามารถขยายองคความรูเกี่ยวกับเมืองเชียงใหมไดอีกแนวทางหนึ่ง เกิดเปนแรงบันดาลใจทาทายใหเกิดการศึกษาวิจัยเกี่ยวกับเมืองเชียงใหม เพื่อเปนแนวทางใหไดมิติมุมมองและกรอบความคิดที่เปดกวางยิ่งขึ้น

ช

กิตติกรรมประกาศ

วิทยานิพนธนี้บรรลุไดดวยองคประกอบเกื้อหนุนที่สําคัญจากหลายบุคคลและหนวยงาน ซึ่งขอขอบคุณไว ณ ที่นี้ ไดแก

บูรพาจารยและผูศึกษาในศาสตรตางๆเกี่ยวกับเมืองเชียงใหมที่มีมากอน นับเปนฐานความรูสําคัญสําหรับผูวิจัย

รองศาสตราจารย อนุวิทย เจริญศุภกุล ที่ปรึกษาวิทยานิพนธ สําหรับภูมิความรูลานนาที่สั่งสมมาอยางยาวนานและเปดกวางทางความคิดสําหรับผลการศึกษาที่แตกตาง

คณะกรรมการสอบวิทยานิพนธ ผูชวยศาสตราจารย สมชาติ จึงสิริอารักษ รองศาสตราจารย ดร. ชัยสิทธิ์ ดานกิตติคุณ อาจารยสุนนท ปาลกะวงศ ณ อยุธยา รองศาสตราจารยวิวัฒน เตมียพันธ ทุกความคิดเห็นและขอวิจารณคือมุมมองที่มีคุณคาเพื่อพัฒนาผลงานในเวลาตอไป

รสิตา สินเอกเอี่ยม สําหรับพลังกายพลังใจที่มีใหอยางเต็มเปยม ทุกขั้นตอนของพัฒนาการทางความคิดในวิทยานิพนธและการจัดทําเธอมีสวนรวมเสมอ

ผองเพื่อนรวมชั้นป สาขาวิชาประวัติศาสตรสถาปตยกรรมและสถาปตยกรรมไทย คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร

อาจารยอัครพงศ อนุพงศพันธ สําหรับการจัดเรียงและภาพวิเคราะหกราฟฟกทั้งหมดภายในวิทยานิพนธ

คณาจารยและคณะนักศึกษาสาขาสถาปตยกรรม ภาควิชาครุศาสตรสถาปตยกรรม คณะครุศาสตรอุตสาหกรรม สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกลาเจาคุณทหารลาดกระบัง

ครอบครัวที่ใหกําลังใจและใหการสนับสนุนการศึกษา รวมถึง ศาสตราจารย ดร. นทีทิพยกฤษณมระ ผูเปยมความหวงใย

ศูนยมานุษยวิทยาสิรินธร ใหการสนับสนุนทุนการวิจัย

ซ

สารบัญ

หนาบทคัดยอภาษาไทย……………………………………………………………………………. งบทคัดยอภาษาอังกฤษ………………………………………………………………………… จคํานํา…………………………………………………………………………………………... ฉกิตติกรรมประกาศ…………………………………………………………………………….. ชสารบัญภาพถาย………………………………………………………………………………. ฐสารบัญภาพลายเสน………………………………………………………………………….. ณสารบัญแผนผัง………………………………………………………………………………… ถ

บทที่1 บทนํา…………………………………………………………………………………. 1

1. ความเปนมาและความสําคัญของการศึกษา…………………………… 12. ความมุงหมายและวัตถุประสงคการศึกษา…………………………….. 53. สมมติฐานการศึกษา……………………………………………………. 54. ขอบเขตการศึกษา………………………………………………………. 55. ขั้นตอนการศึกษา……………………………………………………….. 66. คําจํากัดความที่ใชในการศึกษา………………………………………… 6

2 พัฒนาการชุมชนดั้งเดิมในภาคเหนือของประเทศไทย………………………………. 81. บริบททางภูมิศาสตรภาคเหนือ…………………………………………. 82. ชุมชนกอนประวัติศาสตรในพื้นที่ภาคเหนือ…………………………….. 10

2.1 สมัยชุมชนลาสัตว – หาของปา……………………………… 112.2 สมัยหมูบานเกษตรกรรม……………………………………. 122.3 สมัยสังคมเมือง……………………………………………… 20

3. ชุมชนในที่ราบเชียงราย กอนราชวงศมังราย…………………………… 203.1 สมัยชุมชนในตํานาน………………………………………… 243.2 สมัยเงินยาง…………………………………………………. 26

ฌ

หนา4. คติการสรางเมืองในที่ราบเชียงรายและที่ราบลําพูน กอนราชวงศมังราย 28

4.1 กําเนิดเมืองโดยพุทธทํานาย………………………………… 284.2 กําเนิดเมืองโดยผูนําทางวัฒนธรรม………………………… 291.3 กําเนิดเมืองโดยผูนํากลุมชน………………………………… 304.4 การเลือกทําเลที่ตั้งเมือง…………………………………….. 314.5 กระบวนวิธีการสรางเมือง…………………………………… 324.6 การจัดองคกรเมือง………………………………………….. 34

3 โหราศาสตรระบบทักษาในวัฒนธรรมลานนา………………………………………….. 371. ดาราศาสตร โหราศาสตร และงานสถาปตยกรรมภายใตอารยธรรม

อินเดีย…………………………………………………………………… 372. โหราศาสตรในระบบทักษา…………………………………………….. 503. โหราศาสตรในระบบทักษาและดาราศาสตรในวัฒนธรรมลานนา……. 53

4 คติการสรางเมืองในที่ราบเชียงใหม – ลําพูน ระยะกอนการสถาปนาเมืองเชียงใหม…… 811. พัฒนาการชุมชนภายใตวัฒนธรรมหริภุญไชย………………………….. 81

1.1 บริบททางภูมิศาสตรที่ราบเชียงใหม – ลําพูน………………… 811.2 เมืองหริภุญไชย………………………………………………. 821.3 เมืองพะเยา…………………………………………………… 891.4 เมืองเขลางค…………………………………………………. 901.5 เมืองแพร…………………………………………………….. 901.6 เมืองนาน…………………………………………………….. 92

2. คติการสรางเมืองในวัฒนธรรมหริภุญไชย……………………………… 932.1 คติพระบรมธาตุ……………………………………………… 932.2 คติโลกศาสตร………………………………………………… 942.3 คติการสรางเมืองหริภุญไชย…………………………………. 962.4 คติการสรางเมืองอื่นรวมวัฒนธรรมหริภุญไชย……………… 102

ญ

หนา3. พัฒนาการชุมชนสมัยราชวงศมังรายระยะกอนสถาปนาเมือง

เชียงใหม……………………………………………………………….. 1043.1 การรวบรวมอํานาจรัฐของพญามังรายบริเวณที่ราบเชียงราย.. 1043.2 การขยายอํานาจสูแควนหริภุญไชย………………………….. 106

4. คติการสรางเมืองสมัยราชวงศมังรายระยะกอนการสถาปนาเมืองเชียงใหม…………………………………………………………… 107

4.1 การขยายพระราชอํานาจโดยการทําสงคราม………………… 1074.2 การขยายพระราชอํานาจโดยสรางสัมพันธระบบเครือญาติ….. 1074.3 การขยายพระราชอํานาจโดยการสรางเมือง………………….. 108

5 คติการสรางเมืองเชียงใหมภายใตวัฒนธรรมลานนา…………………………………….1181. พัฒนาการทางสังคมและวัฒนธรรมลานนา สมัยรัชกาลพญามังราย

(พ.ศ. 1839 – 1854)…………………………………………………….. 1182. คติการสรางเมืองเชียงใหม สมัยรัชกาลพญามังราย …………………… 120

2.1 คติภูเขาศักดิ์สิทธิ์…………………………………………….. 1232.2 ตนไมศักดิ์สิทธิ์……………………………………………….. 1252.3 อินทขีล……………………………………………………….. 1262.4 แผนภาพวัสดุปุรุษมณฑล…………………………………… 1272.5 โหราศาสตรทักษา…………………………………………… 1302.6 การเลือกทําเลที่ตั้งเมือง……………………………………… 1332.7 กระบวนวิธีการสรางเมือง…………………………………… 1352.8 การกําหนดรูปแผนผังและแนวคิดการกําหนดขนาดของเวียง

เชียงใหม…………………………………………………….. 1382.9 การกําหนดเขตการใชสอย………………………………….. 1492.10 การจัดองคกรเมือง…………………………………………... 150

ฎ

หนา3. พัฒนาการทางสังคมและวัฒนธรรมลานนา สมัยราชวงศมังราย

(พ.ศ. 1854 – 2101)…………………………………………………… 1623.1 ลานนาระยะกอรูปสรางความเปนปกแผน…………………. 1623.2 ลานนาระยะพัฒนาสูความเปนอาณาจักร………………… 1633.3 ลานนาสมัยเสื่อมและการลมสลายของราชวงศมังราย…….. 165

4. คติการสรางเมืองเชียงใหม สมัยราชวงศมังราย……………………… 1664.1 คติการกัลปนา……………………………………………… 1664.2 คติเร่ืองกรรมและผลของกรรม……………………………… 1674.3 คติพุทธศาสนา 5,000 ป…………………………………… 1684.4 คติการอุทิศผลบุญใหแกผูลวงลับ…………………………. 1694.5 คติจักรพรรดิราช…………………………………………… 1694.6 คติการสรางเมืองเชียงใหมระยะกอรูปลานนา……………… 1714.7 คติการสรางเมืองเชียงใหมระยะพัฒนาสูความเปนอาณาจักรจน

สิ้นราชวงศมังราย…………………………………………… 1735. พัฒนาการทางสังคมและวัฒนธรรมลานนา ภายใตการปกครองของพมา

(พ.ศ. 2101 – 2317)…………………………………………………… 1885.1 เชียงใหมในฐานะเมืองประเทศราช………………………… 1895.2 เชียงใหมภายใตระบบการบริหารปกครองของพมา……….. 190

6. คติการสรางเมืองเชียงใหม ภายใตการปกครองของพมา…………….. 1917. พัฒนาการทางสังคมและวัฒนธรรมลานนา ในฐานะเมืองประเทศราช

แหงราชอาณาจักรสยาม (พ.ศ. 2317 – 2442) ………………………… 1927.1 การฟนฟูเชียงใหมและลานนาสมัยเจาเจ็ดตน……………… 1947.2 โครงสรางการปกครองสมัยเจาเจ็ดตน……………………… 195

8. คติการสรางเมืองเชียงใหม ในฐานะเมืองประเทศราชแหงอาณาจักรสยาม…………………………………………………………………… 196

6 บทสรุป…………………………………………………………………………………. 202

ฏ

หนาบรรณานุกรม………………………………………………………………………………….. 206ภาคผนวก……………………………………………………………………………………… 217

ภาคผนวก ก ลําดับช่ือป – วันหนไทย ดั้งเดิม 60 ชื่อ……………………………. 217ภาคผนวก ข ลําดับกษัตริย ราชวงคมังรายและปที่ครองราชยเมือง

เชียงใหม………………………………………………………….. 218ประวัติผูวิจัย…………………………………………………………………………………… 219

ฐ

สารบัญภาพถาย

ภาพถายที่ หนา1 ขาวเปลือกเมล็ดสั้นปอม แหลงโบราณคดีประตูผา…………………………. 142 หมอดินเผาจากหลุมฝงศพ แหลงโบราณคดีประตูผา………………………. 143 เทพเกาองคบนทับหลังปราสาทในวัฒนธรรมเขมรพบที่สถานพระนารายณ

จังหวัดนครราชสีมา………………………………………………………….. 474 ภาพถายทางอากาศเมืองละโว (ลพบุรี) ลักษณะคลายหอยสังข…………… 475 เหรียญสังข/ศรีวัตสะ ในวัฒนธรรมทวารวดี…………………………………. 496 ประเพณีกอกองทรายและปกตุงวันสงกรานต……………………………….. 747 ประเพณีทําเสาค้ําโพธิ์………………………………………………………. 748 ประเพณีเสาค้ําโพธิ์………………………………………………………….. 749 ประเพณีบวชลูกแกว………………………………………………………… 7410 หางนาและเหมืองฝายในที่ลุมจังหวัดแพร…………………………………… 7811 พิธีกรรมเกี่ยวกับการแฮกนา(แรกนา) เรียกวา ตั้งคางขาวแฮก ในจุดมงคล

ของที่นาเปนที่อยูของเทวดาหรือผีเสื้อรักษานา เพื่อความอุดมสมบูรณของขาว…………………………………………………………………………. 78

12 ภาพถายทางอากาศเวียงลําพูน…………………………………………… 8713 พระธาตุหริภุญไชย………………………………………………………… 8714 สุวรรณเจดีย……………………………………………………………….. 8715 เจดียเชียงยืน……………………………………………………………… 8716 พระพุทธรูปศิลา อิทธิพลทวารวดี………………………………………… 8717 เจดียทรงปราสาท วัดจามเทวี…………………………………………… 8818 เจดียแปดเหลี่ยม วัดจามเทวี…………………………………………… 8819 แสดงตําแหนงวัดจามเทวี จังหวัดลําพูน………………………………… 8820 ภาพถายทางอากาศเวียงทากาน…………………………………………… 10121 เจดียทรงระฆังวัดทากาน…………………………………………………… 10122 แผนที่เวียงทากาน………………………………………………………….. 10123 เจดียแปดเหลี่ยม วัดทากาน………………………………………………. 10124 ภาพถายทางอากาศเวียงเชียงราย………………………………………… 111

ฑ

ภาพถายที่ หนา25 เจดียวัดกูคํา……………………………………………………………… 11326 ภาพถายทางอากาศเวียงเชียงใหม พ.ศ. 2486…………………………… 12227 ภาพถายทางอากาศเมืองสุโขทัย…………………………………………… 13928 ภายในแจงหัวลิน…………………………………………………….…….. 14929 ภายในแจงศรีภูมิ…………………………………………………………… 14930 คูน้ําและกําแพงชั้นนอก…………………………………………………… 14931 คูน้ําและแจงคะต้ํา………………………………………………………… 14932 ประตูเชียงใหม……………………………………………………………… 14933 ภาพกระบวนการออกแบบ บนภาพถายทางอากาศเวียงเชียงใหม 1……… 15234 ภาพกระบวนการออกแบบ บนภาพถายทางอากาศเวียงเชียงใหม 2……… 15235 ภาพกระบวนการออกแบบ บนภาพถายทางอากาศเวียงเชียงใหม 3……… 15336 ภาพกระบวนการออกแบบ บนภาพถายทางอากาศเวียงเชียงใหม 4……… 15337 ภาพกระบวนการออกแบบ บนภาพถายทางอากาศเวียงเชียงใหม 5……… 15438 ภาพกระบวนการออกแบบ บนภาพถายทางอากาศเวียงเชียงใหม 6……… 15439 ภาพกระบวนการออกแบบ บนภาพถายทางอากาศเวียงเชียงใหม 7……… 15540 ภาพกระบวนการออกแบบ บนภาพถายทางอากาศเวียงเชียงใหม 8……… 15541 ภาพกระบวนการออกแบบ บนภาพถายทางอากาศเวียงเชียงใหม 9……… 15642 หอเสื้อบานลานนา………………………………………………………… 15943 ยุงขาว……………………………………………………………………… 16044 เรือนพักอาศัยลานนา……………………………………………………… 16045 ภาพถายทางอากาศเวียงเชียงแสน………………………………………… 17246 เจดียวัดปาสัก……………………………………………………………… 17247 ซุมพระพุทธเจดีย วัดปาสัก………………………………………………… 17248 เจดียวัดเจดียหลวง………………………………………………………… 17249 เจดีย อุโบสถ และวิหารลายคํา วัดพระสิงห……………………………… 17450 กูพญาคําฟู………………………………………………………………… 17451 กูหลังวิหารลายคํา………………………………………………………… 17452 พระพุทธสิหิงส……………………………………………………………… 174

ฒ

ภาพถายที่ หนา53 พระธาตุดอยสุเทพ………………………………………………………… 17654 เจดียวัดปาแดงหลวง……………………………………………………… 17655 เจดียทรงระฆัง วัดอุโมงคเถรจันทร………………………………………… 17656 เจดียทรงระฆังวัดสะดือเมือง……………………………………………… 17757 เจดียแปดเหลี่ยมวัดสะดือเมือง…………………………………………… 17758 ซุมพระพุทธรูปเจดียเหลี่ยมดานในเจดียทรงระฆังวัดสะดือเมือง………… 17759 วิหารวัดมหาโพธาราม……………………………………………………… 18060 เทวดาปูนปนประดับเจดียมหาโพธาราม…………………………………… 18061 เจดียแปดเหลี่ยมวัดมหาโพธาราม………………………………………… 18062 เจดียหลวงปจจุบัน………………………………………………………… 18163 พระอัฐถารสภายในวิหารหลวง…………………………………………… 18164 หออินทขีลและตนยางใหญ วัดเจดียหลวง จังหวัดเชียงใหม……………… 18365 กุมภัณฑสององคหนาหออินทขีล…………………………………………. 18366 ภายในหออินทขีล………………………………………………………… 18367 ภายในวิหารน้ําแตม……………………………………………………… 18468 บริเวณดานหนาวัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง………………… 18469 วิหารน้ําแตม วัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง…………………… 18470 แสดงตําแหนงวัดในทิศสําคัญทั้ง 9 ตามระบบทักษา…………………… 18671 พระอุโบสถและบริเวณวัดเชียงมั่น……………………………………… 19372 จารึกวัดเชียงมั่น………………………………………………………… 19373 เจดียวัดเชียงมั่น……………………………………………………………… 19374 แผนโลหะปรุลายนักษัตรประจําปเกิด……………………………………….. 19975 ตุงกระดาษภาพ 12 นักษัตร…………………………………………………. 199

ณ

สารบัญภาพลายเสน

ภาพลายเสนที่ หนา1 แสดงตําแหนงวัดกับความเชื่อเร่ืองทิศ ตีความตามคัมภีรมหาทักษา

ของวัดชัยศรีภูมิ……………………………………………………………… 42 แสดงตําแหนงความเชื่อจากคติทักษาสูองคประกอบเมืองเชียงใหม……….. 43 แสดงลักษณะภูมิประเทศและขอบเขตพื้นที่ภาคเหนือของประเทศไทย ตอมามีพัฒนาการเปนรัฐ เรียกวา “ลานนา”………………………………... 94 โครงกระดูกหมายเลข 1 แหลงโบราณคดีประตูผา………………………… 135 ทัพพีไมเขียนลายวงโคงรูปตัวเอส (S)………………………………………. 136 ภาพเขียนสี พราน วัว และสุนัข แหลงโบราณคดีประตูผา………………….. 167 ภาพเขียนสีที่ผาลายปรากฏภาพคนกางแขน – ขา และสุนัข………………. 168 ภาพเขียนสีเขาจันทรงาม จ. นครราชสีมา………………………………….. 189 ภาพเขียนสีเขาปลารา จ. อุทัยธานี…………………………………………. 18

10 ภาพเขียนสีถ้ําเขาผาแดง อ. ศรีสวัสด์ิ จ. กาญจนบุรี………………………. 1911 กลองมโหระทึกสําริด พบที่ อ. บอเกลือ จ.นาน…………………………….. 1912 กําไลสําริด มีลายวงโคงตัวเอส (S) ………………………………………….. 2113 การแบงทองฟาตามสุริยคติได 12 ราศี……………………………………… 3914 การแบงทองฟาตามจันทรคติได 27 ฤกษ…………………………………… 3915 ทฤษฎีบทเรขาคณิตของภาสกราจารย (พุทธศตวรรษที่ 17)……………… 4216 ทฤษฎีบทที่ 29 ของไพธากอรัส คายกกําลังสองของดานตรงขามมุมฉากมีคา

เทากับผลรวมของดานประชิดมุมฉากยกกําลังสอง (a2 + b2 = c2)………… 4217 ทฤษฎีสัดสวนทองคํา (Golden Section) วิเคราะหจากองคประกอบ

ในธรรมชาติ เชน หอยงวงชาง (Nautilus)…………………………………….4318 แผนภาพวัสดุปุรุษมณฑล (Vastu-purushamandala)…………………… 4319 โหราศาสตรระบบทักษา ดาวเคราะห 8 ดวง (อัษโตตรีทศา)……………… 5420 โหราศาสตรระบบทักษา ดาวเคราะห 9 ดวง (วิมโษตตรีทศา……………… 5421 ภาพจําลองการเคลื่อนที่ของดาวเคราะหระบบทักษาตามลําดับ 1 จนครบ 9

จากนั้นนับเริ่มใหมที่ 1 ในทิศตะวันออกเฉียงเหนือ………………………… 5422 ภูมิพยากรณทักษาทั้ง 8…………………………………………………… 54

ด

ภาพลายเสนที่ หนา23 แสดงการลําดับการนับภูมิทักษาจาก 1 ถึง 8 วกเขาตากลางกอนนับเริ่มวนที่ 1

ใหม………………………………………………………………………… 5524 แสดงการลําดับการนับภูมิทักษาโดยแทนดวยจุด………………………… 5525 แสดงการวิเคราะหทางเดินภูมิทักษาดวยรูปวงโคง……………………… 5526 ภาพวงโคงคลายหอยสังขจากการวิเคราะหทางเดินภูมิทักษา…………… 5527 แสดงองคประกอบลานพิธีราชาภิเษกครั้งกรุงศรีอยุธยา…………………… 5928 ตารางดาว 27 ฤกษของลานนา…………………………………………… 6829 แผนที่เวียงเขลางคนคร…………………………………………………… 9130 แผนที่เวียงแพร…………………………………………………………… 9131 แผนผังและภาพตัดภูมิศาสตรจักรวาลตามแนวคิดพุทธศาสนา…………… 9732 ผังเวียงเชียงราย…………………………………………………………… 11133 ที่ตั้งเวียงกุมกาม…………………………………………………………… 11334 แผนผังเวียงกุมกาม……………………………………………………… 11335 แผนผังเวียงเชียงตุง……………………………………………………… 11736 แผนภาพวัสดุปุรุษมณฑลแบบ 49 สวน 64 สวน และ 81 สวน………… 12937 ลําดับทางเดินดาวนพเคราะหตามหลักโหราศาสตรทักษา……………… 13138 วิเคราะหลําดับทางเดินดาวนพเคราะห………………………………… 13139 วิเคราะหภาพที่ไดจากทางเดินดาวนพเคราะห………………………… 13140 ภาพจัตุรัสใหมที่ไดจากทางเดินดาวนพเคราะห…………………………… 13141 ภาพจัตุรัสใหมที่ไดจากการเดินดาวเคราะห 8 ดวง……………………… 13242 ภาพจัตุรัสสามารถยอ – ขยายไดโดยยังคงรูปลักษณะเดิม……………… 13243 ภาพวิเคราะหเสนโคงที่ไดจากการไหลเวียนทักษิณาวัตร ลักษณะคลาย

หอยสังข…………………………………………………………………… 13244 แสดงการนับเวลาโบราณลานนาแบงเปน 16 ยาม……………………… 14045 แสดงการจําลองเวลาบนเสนแกนตั้ง 8 สวน แกนนอน 8 สวน…………… 14046 แสดงการจําลองเวลาบนตารางจัตุรัส 8 x 8 สวน………………………… 14047 แสดงภาพจัตุรัสยาวดานละ 8 สวน ที่ไดจากการจําลองเวลา…………… 14048 การหาแนวแกนทิศโดยเสาไมและแสงอาทิตย…………………………… 143

ต

ภาพลายเสนที่ หนา49 การหาแนวแกนทิศโดยเงาเสาไมและแสงอาทิตย………………………… 14350 ภาพวงกลมจากแกนเสนผานศูนยกลาง………………………………… 14351 การสรางภาพจัตุรัสจากภาพวงกลม……………………………………… 14352 ภาพจัตุรัสที่ไดจากกระบวนการตามคัมภีรตันตระสมุจายะ……………… 14453 ภาพจัตุรัสซอนดวยวงกลม………………………………………………. 14454 ภาพจัตุรัสซอนดวยวงกลมจําลองเวลานับแบบโบราณลานนา………… 14455 ภาพจัตุรัสซอนดวยแกนเวลา……………………………………………… 14456 ภาพตารางจัตุรัส 8 x 8 สวน……………………………………………… 14557 ภาพตารางจัตุรัสยาวดานละ 8 สวน วางตัวเอียง 5 องศา………………… 14558 กระบวนการขยายภาพตามหลักทักษิณาวัตรของโหราศาสตรทักษา…… 14559 รูปเวียงเชียงใหมขนาด 800 x 800 วา…………………………………… 14560 ลักษณะการหมุนเอียงของแกนขั้วฟา (Celestial Pole)………………….. 14661 แสดงจุดเปลี่ยนฤดูกาลทั้งสี่บนโลก………………………………………. 14662 ภาพลายเสนสรุปกระบวนการออกแบบเวียงเชียงใหม…………………… 14763 จารึกบนอินทขีล ประตูเวียงเชียงใหม อักษรลานนากลับ บน-ลาง

และซาย – ขวา (ภาพซาย) อักษรลานนาที่กลับถูกตองแลว (ดานขวา)…… 14864 จารึกบนอินทขีล ประตูเวียงเชียงใหมแปลงเปนอักษรไทยปจจุบัน (ซาย)

การเรียงลําดับเลขจากการสันนิษฐาน (ขวา)……………………………… 14865 แสดงองคประกอบและกําหนดเขตการใชสอยเวียงเชียงใหม……………… 15166 ผังหมูบานลานนา มีใจบานหรือเสื้อบานเปนศูนยกลาง

มีวัดอยูนอกหมูบาน………………………………………………………… 15967 ภาพสันนิษฐานเจดียหลวงกอนพังทลาย…………………………………… 18168 แสดงองคประกอบของระบบพระธาตุปเกิดภายใตโลกทัศนทางจักรวาลคติ

ลานนา……………………………………………………………………… 198

ถ

สารบัญแผนผัง

แผนผังที่ หนา1 แผนผังปราสาทพนมบาแค็ง ประเทศกัมพูชา (พุทธศตวรรษที่ 15)………… 452 แผนผังวัดพระธาตุหริภุญไชย……………………………………………….. 873 สภาพภูมิศาสตรแองที่ราบเชียงใหม – ลําพูน………………………………. 1194 แผนที่เวียงเชียงใหม………………………………………………………… 1215 ที่ตั้งแจงเวียงและประตูเวียง………………………………………………… 1496 แผนผังเรือนพักอาศัยลานนา……………………………………………….. 1607 แผนผังวัดปาสัก…………………………………………………………….. 1728 แผนผังวัดเจดียหลวง……………………………………………………….. 1729 แสดงที่ตั้งวัดพระสิงห………………………………………………………. 17410 แผนผังวัดพระสงิห………………………………………………………….. 17411 ที่ตัง้วัดสะดือเมือง…………………………………………………………… 17712 แสดงที่ตั้งวัดมหาโพธาราม จังหวัดเชียงใหม……………………………….. 18013 แผนผังวัดมหาโพธาราม จังหวัดเชียงใหม………………………………….. 18014 แสดงที่ตั้งวัดเจดียหลวง…………………………………………………….. 18115 แสดงอุโมงคภายในเจดียหลวง……………………………………………… 18116 แผนผังวัดเจดียหลวง จังหวัดเชียงใหม……………………………………… 18117 แสดงหออินทขีลวัดเจดียหลวง…………………………………………… 18318 แผนผังวัดพระธาตุลําปางหลวง จังหวัดลําปาง………………………….. 18419 ที่ตั้งวัดเชียงมั่น…………………………………………………………… 19320 แผนผังวัดเชยีงมั่น………………………………………………………… 193