178

เรองท 1 ปรากฏการณทางธรรมชาต 1.1 การเกดกลางวนและกลางคน

เนองจาก โลกเปนบรวารของดวงอาทตย โดยโลกจะหมนรอบดวงอาทตยเปนเวลา 365 วน หรอ 1 ปในขณะเดยวกน โลกจะหมนรอบตวเองโดยกนเวลา 24 ชวโมง จงสงผลใหดานทโดนแสงจะเปนเวลากลางวน สวนดานทไมโดนแสงจะเปนเวลากลางคน เมอโลกหมนไปเรอย ๆ ดานทไมโดนแสง หรอกลางคน จะคอยๆ หมนเปลยนมาจนกลายมาเปนกลางวน เราเรยกปรากฏการณนวา กลางวน และกลางคน

1.2 การเกดขางขน-ขางแรม

ดวงจนทรเปนบรวารของโลก เปนวตถทบแสงทมเสนผานศนยกลางประมาณ 1/4 ของโลก อยหางโลกประมาณ 30 เทาของเสนผานศนยกลางของโลกเทานน ดวงจนทรจงเปนวตถธรรมชาตทอยใกลโลกทสด

เรามองเหนดวงจนทรไดเพราะพนผวดวงจนทรสะทอนแสงอาทตยมาเขาตาเรา แตสวนสวางของดวงจนทรทหนมาทางโลกไมเทากนทกวน ทงนเพราะดวงจนทรเคลอนรอบโลก รอบละประมาณ 1 เดอน ดงนนขนาดปรากฏของดวงจนทรบนฟาจงเปลยนแปลง เชนเหนเปนเสยวเลก ๆ วนตอมาเหนโตขนและหลายวนตอมาเปนจนทรเพญ ชวงนเราเรยกวาดวงจนทรขางขน ซงหมายความวาดวงจนทรสวางขน ภายหลงขางขนจะเปนขางแรม ขนาดปรากฏของดวงจนทรสวางลดลงจากรปวงกลมเปนรปครงวงกลมและเปนเสยวเลก ๆ จนมองไมเหนเรยกวาวนเดอนดบ เราเรยกปรากฏการณ การเกดขางขนขางแรมวาเปนดถของดวงจนทร

179

ปฏทนทอาศยดวงจนทรเรยกวาปฏทนจนทรคต ปฏทนจนทรคตของไทย ก าหนดให 1 ปม 12 เดอน ไดแกเดอนเลขคและเดอนเลขค เดอนคคอเดอนขาดม 29 วน โดยเรมตนจากวนขน 1 ค าถง แรม 14 ค า เดอนเหลานคอเดอนอาย เดอน 3 เดอน 5 เดอน 7 เปนตน เดอนคคอเดอนเตมม 30 วน ไดแกเดอนย เดอน 4 เดอน 6 ฯลฯ เดอนเหลานจงมวนกลางเดอนเปนวนขน 15 ค าและวนสนเดอนเปนวนแรม 15 ค า

การเกดขางขน-ขางแรม หมายถง การมองเหนดวงจนทรมดหรอสวางอนเนองมาจากดวงจนทรโคจรรอบโลก โดยสวนสวางทหนมาทางโลก เปลยนแปลงตลอดเวลา ทงนขนอยกบต าแหนงของดวงจนทรบนทางโคจรรอบโลก

1.3 การเกดสรยปราคาและจนทรปราคา

สรยปราคา หรอ สรยคราส เปนปรากฏการณทเกดขนเมอดวงอาทตย ดวงจนทร และโลก โคจรมาอยในแนวเสนตรงเดยวกน โดยมดวงจนทรอยตรงกลาง เงาของดวงจนทรจะทอดมายงโลก ท าใหคนบนโลก (บรเวณเขตใตเงามดของดวงจนทร) มองเหนดวงอาทตยเวาแหวง หรอบางแหงเหนดวงอาทตยมดหมดทงดวง ชวงเวลาทเกดสรยปราคาจะกนเวลาไมนานนก เชน เมอวนท 24 เดอนตลาคม พ.ศ. 2538 ประเทศไทยสามารถมองเหนสรยปราคาเตมดวงไดนาน 3 ชวโมง นบตงแตดวงจนทรเรมเคลอนเขาจนเคลอนออก

สรยปราคาจะเกดขนเฉพาะในเวลากลางวนและตรงกบวนแรม 15 ค า หรอวนขน 1 ค า เทานน ต าแหนงบนพนโลกทอยในเขตใตเงามดของดวงจนทรจะมองเหนดวงอาทตยมดมดทงดวงเรยกวา สรยปราคาเตมดวง ทองฟาจะมดไปชวขณะ ในขณะทต าแหนงบนพนโลกทอยภายใตเขตเงามวจะมองเหนดวงอาทตยถกบงไปบางสวน เรยกวา สรยปราคาบางสวน ส าหรบการเกดสรยปราคาในชวงทดวงจนทรอยหางจากโลกมากกวาปกต ท าใหเงามดของดวงจนททอดตวไปไมถงพนโลก แตถาตอขอบของเงามดออกไปจนสมผสกบพนผวโลกจะเกดเปนเขตเงามวขน ต าแหนงทอยภายใตเขตเงามวนจะ

180

มองเหนสรยปราคาวงแหวนดวงจนทรมขนาดเลกกวาดวงอาทตยมาก แตทเรามองเหนดวงจนทรบงดวงอาทตยไดมด กเพราะดวงจนทรอยใกลโลกมากกวาดวงอาทตย

สรยปราคา

สรยปราคาม 4 ประเภท ไดแก - สรยปราคาบางสวน มลกษณะ: มเพยงบางสวนของดวงอาทตยเทานนทถกบง - สรยปราคาเตมดวง มลกษณะ : ดวงจนทรบงดวงอาทตยหมดทงดวง - สรยปราคาวงแหวน มลกษณะ: ดวงอาทตยมลกษณะเปนวงแหวน เกดเมอดวงจนทรอยในต าแหนงทหางไกลจากโลก ดวงจนทรจงปรากฏเลกกวาดวงอาทตย - สรยปราคาผสม มลกษณะ : ความโคงของโลกท าใหสรยปราคาคราวเดยวกนกลายเปนแบบผสมได คอ บางสวนของโลกเหนสรยปราคาเตมดวง บางสวนเหนสรยปราคาวงแหวน บรเวณทเหนสรยปราคาเตมดวง เปนสวนทอยใกลดวงจนทรมากกวา

การสงเกตสรยปราคา

การมองดวงอาทตยดวยตาเปลาสงจะผลเสยตอตา ไมวามองเวลาใดกตาม แมแตมองดวงอาทตยขนาดเกดสรยปราคา แตสรยปราคากเปนปรากฏการณธรรมชาตทนาสนใจและศกษาอยางมาก การใชอปกรณชวยในการมอง เชนกลองสองตา หรอกลองโทรทรรศนกยงท าใหเปนอนตรายมากยงขนไปอก

ดงนนในการมองดวงอาทตย ตองอาศยอปกรณชวยกรองรงสบางชนดทจะเขาสตา การใชแวนกนแดดในการมองเปนวธการทไมถกตอง เพราะไมสามารถปองกนสงทเปนอนตราย รวมทงรงสอนฟราเรดทตามองไมเหนซงจะเปนอนตรายตอเรตนาได การสงเกตจ าเปนตองใชอปกรณทท ามาโดยเฉพาะ จงจะสามารถมองดวงอาทตยตรงๆ ได

การสงเกตทจะปลอดภยตอตามากทสด คอการฉายแสงจากดวงอาทตยผานอปกรณอน เชน กลองสองตา หรอกลองโทรทรรศน แลวใชกระดาษสขาวมารองรบแสงนน จากนนมองภาพจากกระดาษทรบแสง แตการท าเชนนตองมนใจวาไมมใครมองผานอปกรณนนโดยตรง ไมเชนนนจะท าอนตรายตอตาของคนนนอยางมาก โดยเฉพาะถามเดกอยบรเวณนนตองไดรบการดแลเปนพเศษ

181

อยางไรกตาม สามารถมองดวงอาทตยดวยตาเปลาโดยตรงได เฉพาะตอนทเกดสรยปราคาเตมดวงเทานน นอกจากจะไมเปนอนตรายแลว สรยปราคาเตมดวงยงสวยงามอกดวย หากมองขณะเกดสรยปราคาเตมดวง กจะเหนชนบรรยากาศโคโรนาของดวงอาทตย ในบางครงอาจเหนพวยแกสทพงออกมาจากดวงอาทตย ซงปกตจะไมสามารถมองเหนได แตควรหยดมองดวงอาทตยกอนทจะสนสดการเกดสรยปราคาเตมดวงเลกนอย

การเกดสรยปราคา วงโคจรของโลกและดวงจนทร

ระบบวงโคจรของโลกรอบดวงอาทตย (สรยวถ) กบระนาบวงโคจรของดวงจนทรรอบโลกท ามมกนประมาณ 5 องศา ท าใหในวนจนทรดบสวนใหญ ดวงจนทรจะอยเหนอหรอใตดวงอาทตย ซงสรยปราคาจะเกดขนกตอเมอดวงจนทรเคลอนทผานบรเวณจดตดของระนาบวงโคจรทงสองในวนจนทรดบ

วงโคจรของดวงจนทรเปนรปวงร ท าใหระยะหางระหวางดวงจนทรของโลกมความแตกตางกนไดประมาณ 6 เปอรเซนตจากคาเฉลย ดวยเหตน ท าใหขนาดของดวงจนทรทมองจากโลกอาจมขนาดเลกหรอใหญกวาปกตได สงผลกระทบตอการเกดสรยปราคา ขนาดของดวงจนทรเฉลยเมอมองจากโลกมขนาดเลกกวาดวงอาทตยเลกนอย ท าใหสรยปราคาสวนใหญจะเกดแบบวงแหวน แตหากในวนทเกดสรยปราคานน ดวงจนทรโคจรอยในต าแหนงทใกลโลก กจะเกดสรยปราคาเตมดวง สวนวงโคจรของโลกกเปนวงรเชนกน ระยะหางระหวางดวงอาทตยกบโลกกมคาเปลยนไปตลอดเวลา แตกสงผลไมมากนกกบการเกดสรยปราคา

182

ดวงจนทรโคจรรอบโลกใชเวลาประมาณ 27.3 วน เมอเทยบกบต าแหนงการโคจรเดม เรยกวาเดอนดาราคต แตโลกกโคจรรอบดวงอาทตยในทศทางเดยวกน ท าใหระยะเวลาจากจนทรเพญถงจนทรเพญอกครงหนงกนเวลานานกวานน คอ ประมาณ 29.6 วน เรยกวา เดอนจนทรคต

การนบเวลาทดวงจนทรโคจรผานจดตดระหวางวงโคจรของดวงจนทรและโลก (node) โดยเคลอนทจากใตเสนสรยะวถขนไปทางเหนอ ครบหนงรอบนนกเปนการนบเดอนอกวธหนงเชนกน โดยเดอนแบบนจะสนกวาแบบแรกเลกนอย เนองจากวงโคจรของดวงจนทรเอยงไปมาจากแรงดงดดของดวงอาทตย ครบรอบในเวลา 18.5 ป เรยกเดอนแบบนวา เดอนดราโคนตก

การนบเดอนอกแบบหนงคอ นบจากทดวงจนทรโคจรจากจดทใกลโลกทสด (เรยกวา perigee) ถงจดนอกครง การนบแบบนจะมคาไมเทากบการนบแบบดาราคต เนองจากวงโคจรของดวงจนทรมการสายโดยรอบซงจะครบหนงรอบใชเวลาประมาณ 9 ป เดอนแบบนเรยกวา เดอนอะนอมลลสตก

ความถในการเกดสรยปราคา

วงโคจรของดวงจนทรตดกบสรยะวถ 2 จด ซงหางกน 180 องศา ดงนน ดวงจนทรในวนจนทรดบจะอยบรเวณจดน 2 ปตอครง ซงโดยทวไปจะเกดสรยปราคาทกป แตในบางป ดวงจนทรอาจโคจรอยต าแหนงวนจนทรดบใกลๆ กบสรยะวถ 2 เดอนตดกน ท าใหบางปอาจเกดสรยปราคามากถง 5 ครง อยางไรกตาม เงามดของดวงจนทรมกจะทอดออกไปทางเหนอหรอใตของโลก โดยเงามวจะทอดลงมาบนโลก ท าใหเกดสรยปราคาบางสวนทบรเวณขวโลกเหนอเทานน ระยะเวลาในการเกดสรยปราคา

สรยปราคาเตมดวงจะเกดในเวลาสนๆ เนองจากดวงจนทรโคจรรอบโลกอยางรวดเรว ในขณะทโลกกโคจรไปรอบดวงอาทตยดวยเชนกน ท าใหเงามดทตกบรเวณโลกเคลอนทอยางรวดเรวจากตะวนตกไปตะวนออกในระยะเวลาสนๆ

หากสรยปราคาเกดขนเมอดวงจนทรโคจรอยใกลต าแหนง perigee มากๆ จะท าใหสรยปราคาเตมดวงสามารถสงเกตไดในบรเวณกวาง ประมาณ 250 กโลเมตร และเวลาในการเกดนนอาจนานประมาณ 7 นาท

สรยปราคาบางสวน ซงเกดจากเงามวของดวงจนทรนนสามารถเกดไดในบรเวณกวางกวาสรยปราคาเตมดวงมาก

ประโยชนของการสงเกตสรยปราคา

นกดาราศาสตรใชการเกดสรยปราคาเตมดวงในการสงเกตชนบรรยากาศชนโคโรนาของดวงอาทตย ซงตามปกตจะไมสามารถมองเหนได เนองจากบรรยากาศชนโฟโตสเฟยรของดวงอาทตยนนสวางกวามาก

183

สรยปราคามระยะเวลา หรอวงรอบของการเกดทแนนอน ท าใหสามารถท านายการเกดสรยปราคาครงตอไปไดโดยการค านวณอยางงายๆจากความเรวในการเคลอนทไปรอบดวงอาทตย เปรยบเทยบต าแหนงกบการทดวงจนทรหมนรอบโลก เพมเตมเกยวกบสรยปราคา

สรยปราคากอนดวงอาทตยขนและหลงดวงอาทตยตก สรยปราคาอาจเกดขนกอนดวงอาทตยขนหรอหลงดวงอาทตยตกได ซงสามารถรไดจากทองฟาทมดกวาปกต และจะสามารถสงเกตเหนดาวเคราะหวงใน คอ ดาวพธและดาวศกร บรเวณขอบฟาทดวงอาทตยตกหรอขน ซงในเวลาปกตจะไมสามารถมองเหนไดเนองจากมแสงสวางของดวงอาทตย

สรยปราคาเนองจากดาวเทยมเกดขนไดหรอไม สรยปราคาไมสามารถเกดขนจากการทดาวเทยมไปบงดวงอาทตยได เนองจากดาวเทยมหรอสถานอวกาศนนมขนาดเลกมาก ไมพอทจะบงแสงจากดวงอาทตยไดเหมอนดวงจนทร หากจะเกดสรยปราคาจากดาวเทยมนน ดาวเทยมตองมขนาดประมาณ 3.35 กโลเมตร ท าใหการเคลอนทของดาวเทยมหรอสถานอวกาศนนเปนไดเพยงการผานเทานน เชนเดยวกบการผานของดาวพธและดาวศกร ซงเกดขนในเวลาสนๆ และสงเกตไดยาก สวนความสวางของแสงจากดวงอาทตยกไมไดลดลงไปจากเดมแนนอน จนทรปาคา

จนทรปาคา เปนปรากฏการณ ทโลกบงแสงดวงอาทตยไมใหไปกระทบทดวงจนทร ในบรเวณดวงอาทตยในวนเพญ ( ขน 15 ค า ) โดยโลกอยระหวางดวงอาทตยกบดวงจนทร ท าใหเงาของโลกไปบงดวงจนทร

การเกดจนทรปราคา หรอเรยกอกอยางวา จนทคราส คอ ปรากฏการณทเกดขนในคนวนเพญ (ขน 15 ค า) เมอดวงจนทรโคจรมาอยในระนาบเสนตรงเดยวกบโลกและดวงอาทตยท าใหเงาของโลกบงดวงจนทรคนบนซกโลกซงควรจะเหนดวงจนทรเตมดวงในคนวนเพญจงมองเหนดวงจนทรในลกษณะตางๆ เชน “ จนทรปราคาเตมดวง” เกดขนเมอดวงจนทรเคลอนเขาไปในเงามดของโลก จงท าใหคนบนซกโลกทควรเหนดวงจนทรเตมดวง กลบเหนดวงจนทรซงเปนสเหลองนวลคอยๆ มดลง กนเวลาประมาณ 1.5 ชวโมง จากนนจงจะเหนดวงจนทร เปนสแดงเหมอนสอฐเตมดวง เพราะไดรบแสงสแดงซงเปนคลนทยาวทสดและบรรยากาศโลกหกเหไปกระทบกบดวงจนทร สวน “ จนทรปราคาบางสวน” เกดขนเมอดวงจนทรเคลอนทเขาไปในเงามอของโลกเพยงบางสวน จงท าใหเหนดวงจนทรเพญบางสวนมดลงและบางสวนมสอฐขณะเดยวกนอาจเหนเงาของโลกเปนขอบโคงอยบนดวงจนทรซงเปนขอพสจนวาโลกกลม

ผลกระทบ การเกดจนทรปราคาไมคอยสงผลกระทบตอการเปลยนแปลงของสงแวดลอมทางธรรมชาตเพราะเปนชวงกลางคน แตคนสมยกอนมความเชอเชนเดยวกบการเกดสรยปราคา โดยเชอวา

184

“ราหอมจนทร” ซงจะน าความหายนะ และภยพบตมาสโลก คนจนและคนไทยจงแกเคลดคลายกนเชน ใชวธสงเสยงขบไล คนจนจดประทด ตกะทะ สวนคนไทยกเลนกนกตกะลา เอาไมต าน าพรกไปตตนไม

1.4 การเกดฤดกาล

ฤดกาล (Seasons)

185

ฤดกาลเปนการแบงปเปนชวงๆ ตามสภาพอากาศ ฤดกาลตางๆ เปนผลมาจากการทแกนโลกเอยงไปจากระนาบการโคจรเลกนอย (ประมาณ 23.44 องศา) ในขณะทโลกโคจรไปรอบๆ ดวงอาทตยนน โลกจะหนบางสวนเขาหาดวงอาทตยตลอดเวลา และบางสวนจะโดนแสงอาทตยนอยกวาสวนอนๆ สวนทโดนแสงอาทตยมาก กเปนฤดรอนของสวนนนๆ และสวนทโดนแสงอาทตยนอยกจะเปนฤดหนาว

รปแสดงการเกดฤดกาลเมอโลกโคจรไปรอบ ๆ ดวงอาทตย จะเหนวาซกโลกเหนอกบซกโลกใตจะเปนฤดตรงขามกน

ต าแหนงตางๆ บนโลกจะมฤดกาลไมเหมอนกน โดยในสวนของโลกทอยระหวางเขตหนาวกบเขตอบอน (temperate regions) และบรเวณแถบขวโลก (polar regions) จะม 4 ฤดกาลคอ ฤดใบไมผล (spring) ฤดรอน (summer) ฤดใบไมรวง (fall) และฤดหนาว (winter) สวนบรเวณโซนเขตรอน (tropical region) หรอบรเวณทอยใกลๆ เสนศนยสตรจะแบงได 3 ฤดกาลคอ ฤดรอน (dry hot season) ฤดฝน (wet season) และฤดหนาว (dry cool season) ซงประเทศไทยกอยโซนเขตรอน ดงนนประเทศไทยจงม 3 ฤดกาล

186

รปแสดงต าแนงของโลกเมอมองจากทศเหนอ โดยต าแหนงทขวาไกล ๆ นนคอ ต าแหนงทโลกอยไกลจากดวงอาทตยมากทสดในเดอนธนวาคม ทเรยกวา December solstice

รปแสดงต าแนงของโลกเมอมองจากทศใต โดยต าแหนงทซายไกล ๆ นนคอ ต าแหนงทโลกอยไกลจากดวงอาทตยมากทสดในเดอนมถนายน ทเรยกวา June solstice

ใน 1 ป โลกจะอยหางจากดวงอาทตยมากทสด 2 ครง คอ ในเดอนธนวาคม และในเดอนมถนายน ซงในเดอนธนวาคมนนจะตรงกบวนท 22 ธนวาคม เราเรยกวา December solstice สวนในเดอนมถนายนนนจะตรงกบวนท 21 มถนายน เราเรยกวา June solstice

สวนของโลกทอยระหวางเขตหนาวกบเขตอบอน (temperate regions) และบรเวณแถบขวโลก (polar regions) เมอฤดกาลเปลยนไป ความเขมของแสงของดวงอาทตยกตางกนไปดวย ซงขนอยกบ

187

ละตจด และขนอยกบน ามอยใกลๆ บรเวณนนๆ ดวย เชนบรเวณขวโลกใต ซงเปนบรเวณทอยระหวางทวปแอนตารกตกและอยไกลจากอทธพลของมหาสมทรทางใต (the southern oceans) พอสมควร ในขณะทบรเวณขวโลกเหนอ ซงอยในมหาสมทรอารกตก (Arctic Ocean) ท าใหภมอากาศแถบขวโลกเหนอไดรบการปรบตามมหาสมทรอารกตกนน ท าใหภมอากาศไมหนาวหรอรอนมากเกนไป ในขณะทแถบขวโลกใตจะหนาวมากในฤดหนาว ซงหนาวกวาฤดหนาวแถบขวโลกเหนอ สวนของโลกบรเวณโซนเขตรอน จะไมมความแตกตางของความเขมของแสงทไดรบจากดวงอาทตยมากนกในฤดกาลตางๆ

รปแสดงโลกระหวางฤดกาลตาง ๆ

1.ภมภาคตาง ๆ ของโลก มลกษณะภมอากาศแตกตางกน ทงในดานอณหภมของอากาศความกดอากาศ ลมประจ าปทพดผาน ความขนของอากาศและปรมาณฝน เปนตน

2.สาเหตทท าใหภมภาคตาง ๆ ของโลก มลกษณะภมอากาศแตกตางกน เกดจากแกนของโลกเอยงและหมนรอบตวเอง พรอม ๆ กบโคจร รอบดวงอาทตย ท าใหไดรบแสงสวางจากดวงอาทตยในระยะเวลาไมเทากน จงท าใหบรเวณพนทตาง ๆ มฤดกาลทแตกตางกน

188

องคประกอบของฤดกาล บรเวณพนทตาง ๆ ของโลกมฤดกาลแตกตางกน เกดจากองคประกอบ 4 ประการ ดงน

อณหภมของอากาศ ความกดอากาศ ทศทางของลมประจ าป ความชนในอากาศ

อณหภมของอากาศ 1.บรเวณทโลกมอณหภมของอากาศสง - ซกโลกใต เดอนมกราคมเปนชวงเวลาทซกโลกใตเปนฤดรอน บรเวณทมอณหภมของ

อากาศสงกวา 30 องศาเซลเซยสขนไปอยใน แถบทะเลทรายของทวปออสเตรเลยและตอนใตของทวปแอฟรกา

- ซกโลกเหนอ เดอนกรกฎาคมเปนชวงเวลาทซกโลกเหนอเปนฤดรอน บรเวณทมอณหภมของอากาศสงกวา 30 องศาเซลเซยสขนไป ไดแก เขตทะเลทรายในทวปอเมรกาเหนอ (เมกซโก) ทวปเอเชย (คาบสมทรอาหรบเและอนเดย) และตอนเหนอของทวปแอฟรกา เปนตน

2.บรเวณทโลกมอณหภมของอากาศต า - เขตละตจดสง เรมตงแตเสนทรอปกออฟแคนเซอรขนไปจนถงขวโลกเหนอ และตงแตเสน

ทรอปกออฟแคปรคอรนลงไปจนถงขวโลกใต -เขตภเขาสงและทราบสง เชน บรเวณเทอกเขาหมาลย เทอกเขาแอนดส และทราบสงทเบต เปนตน

ความกดอากาศ ความกดอากาศ คอ น าหนกของอากาศทกดทบอยบรเวณพนผวโลก เนองจากอากาศในแตละ

พนทมน าหนกไมเทากน อากาศรอน มน าหนกเบาจะลอยตวขนสง อากาศหนาวมน าหนกมากกวาจงไหลเวยนเขาแทนท จงเกดการไหลเวยนของอากาศจากบรเวณหนงไปยง อกบรเวณหนง

- เครองวดความกดอากาศ เรยกวา บารอมเตอร (Barometer)

ประเภทของความกดอากาศ ความกดอากาศแตละประเภทมอทธพลตอสภาพภมอากาศของแตละทองถน ดงตอไปน

1. ความกดอากาศสง หมายถง สภาพอากาศทมน าหนกมากและเคลอนตวกดทบซงกนและกนบรเวณพนผวโลก โดยทวไปอากาศหนาวจะมน าหนกมาก ดงนน พนททมความกดอากาศสงพดผานจงหมายถงมสภาพอากาศหนาวเยน ในแผนทลมฟาอากาศ จะใชสญลกษณ H

189

2. ความกดอากาศต า หมายถงสภาพอากาศทมน าหนกเบาและลอยตวอยชนบนของพนผวโลก จงมความกดซงกนและกนนอยมากโดยทวไปสภาพอากาศรอนจะมน าหนกเบาจงอยในสภาพความกดอากาศต า ในแผนทลมฟาอากาศจะใชสญลกษณะ L

3. บรเวณเสนศนยสตรในชวงทดวงอาทตยสองแสงตงฉาก ท าใหไดรบความรอนสงจงเปนบรเวณทมความกดอากาศต า จงเกดการไหลเวยนของอากาศจากบรเวณโดยรอบหรอเคลอนจากบรเวณทมความกดอากาศสง (บรเวณละตจดท 30 องศาเหนอและใต) เขาส แถบศนยสตร

4. เขตลมสงบบรเวณศนยสตร เมออากาศจากฝายเหนอกบฝายใตไหลมาบรรจบกนบรเวณเสนศนยสตร จะท าใหเกดฝนตกบรเวณนนเรยกวา เขตลมสงบบรเวณศนยสตร หรอดอลดรม (Doldrum) หรอ รองความกดอากาศต าและรองฝน (Trough) ทศทางของลมประจ าป

1. การเคลอนทของลมประจ าป ลมประจ าปเปนลมทเกดตามฤดกาลของทกป โดยจะเคลอนทจากบรเวณความกดอากาศสงไปยง บรเวณความกดอากาศต า เชน ลมมรสมตะวนออกเฉยงเหนอทพดพาความหนาวเยนและแหงแลงเขาสประเทศไทย มแหลงก าเนด จากบรเวณความกดอากาศสงในมองโกลเลยตอนเหนอของประเทศจน

2. ลกษณะของลมประจ าปทมาจากแหลงความกดอากาศสง โดย เฉพาะเขตไซบเรยของรสเซย ซงมความกดอากาศสงทสด จะพดพาความหนาวเยนและแหงแลงครอบคลมทกภมภาคของทวปเอเชย ยกเวนเมอลมนพดผานทะเลจะน าความชนจากทะเลมาสพนแผนดน และท าใหเกดฝนตก เชน พนทภาคใตดานชายฝงอาวไทย จะมฝนตกในเดอนธนวาคมของทกป ความชนในอากาศ

1. ความชนในอากาศ คอ ปรมาณไอน าทมอยในบรรยากาศซงจะมมากหรอนอยแตกตางกนตามปจจยทางภมศาสตร

2. ลกษณะของความชนในอากาศ เปนไอน าทปรากฏในรปรางลกษณะตาง ๆ ไดแก เมฆ หมอก ฝน หมะ ลกเหบ และน าคาง ฤดกาลของประเทศไทย

เนองจากประเทศไทยตงอยในเขตอทธพลของมรสม จงท าใหประเทศไทยมฤดกาลทเดนชด 2 ฤด คอ ฤดฝนกบฤดแลง (Wet and Dry Seasons) สลบกน และส าหรบฤดแลงนน ถาพจารณาใหละเอยดลงไปสามารถแยกออกไดเปน 2 ฤด คอ ฤดรอนกบฤดหนาว ดงนนฤดกาลของประเทศไทยสามารถแบงไดเปน 3 ฤด คอ

1. ฤดรอน เรมประมาณกลางเดอนกมภาพนธถงประมาณกลางเดอนพฤษภาคม ซงเปนชวงทเปลยนจาก

มรสมตะวนออกเฉยงเหนอ เปนมรสมตะวนตกเฉยงใต (หรอทเปลยนจากฤดหนาวเขาสฤดฝน) เปนระยะทขวโลกเหนอหนเขาหาดวงอาทตย โดยเฉพาะในเดอนเมษายนประเทศไทยจะเปนประเทศหนงท

190

ตงอยในบรเวณทล าแสงของดวงอาทตย จะตงฉากกบผวพนโลกในเวลาเทยงวน ท าใหไดรบความรอนจากดวงอาทตยอยางเตมท จงท าใหสภาวะอากาศรอนอบอาวโดยทวไป ในฤดนแมวาประเทศไทยอากาศจะรอนและแหงแลง แตในบางครงอาจมมวลอากาศเยนจากประเทศจนแผลงมาถงประเทศไทยตอนบนได ท าใหเกดการปะทะกนระหวางมวลอากาศเยน ทแผลงมากบมวลอากาศรอนทปกคลมอยเหนอประเทศไทย ซงกอใหเกดพายฝนฟาคะนองและลมกระโชกแรง หรออาจมลกเหบตกลงมาดวย กอใหเกดความเสยหายได พายฝนฟาคะนองทเกดขนในฤดนมกเรยกวา "พายฤดรอน"

2. ฤดฝน เรมประมาณกลางเดอนพฤษภาคมถงประมาณกลางเดอนตลาคม ฤดนจะเรมเมอมรสมตะวนตก

เฉยงใต ซงเปนลมชนพดปกคลมประเทศไทย ขณะทรองความกดอากาศต า (แนวรองทกอใหเกดฝน) พาดผานประเทศไทยท าใหมฝนชกทวไป รองความกดอากาศต านปกตจะเรมพาดผานภาคใตในเดอนเมษายน แลวจงเคลอนขนไปพาดผานภาคกลางและภาคตะวนออก ภาคเหนอ และตะวนออกเฉยงเหนอ ในเดอนพฤษภาคมและมถนายนตามล าดบ ประมาณปลายเดอนมถนายนจะเลอนขนไปพาดผานบรเวณประเทศจนตอนใต ท าใหฝนในประเทศไทยลดลงระยะหนงและเรยกวาเปน "ชวงฝนทง" ซงอาจนานประมาณ 1 - 2 สปดาห หรอบางปอาจเกดขนรนแรงและมฝนนอยนานนบเดอนได ประมาณเดอนสงหาคมถงพฤศจกายนรองความกดอากาศต าจะเคลอนกลบลงมาทางใตพาดผานบรเวณประเทศไทย อกครงหนง โดยจะพาดผานตามล าดบจากภาคเหนอลงไปภาคใต ท าใหชวงเวลาดงกลาวประเทศไทยจะมฝนชกตอเนอง โดยประเทศไทยตอนบนจะตกชกชวงเดอนสงหาคมถงกนยายน และภาคใตจะตกชกชวงเดอนตลาคมถงพฤศจกายน ตลอดชวงเวลาทรองความกดอากาศต าเคลอนขนลงน ประเทศไทยกจะไดรบอทธพลของมรสมตะวนตกเฉยงใต ทพดปกคลมอยตลอดเวลา เพยงแตบางระยะอาจมก าลงแรง บางระยะอาจมก าลงออน ขนอยกบต าแหนงของแนวรองความกดอากาศต า ประมาณกลางเดอนตลาคมมรสมตะวนออกเฉยงเหนอ ซงเปนลมหนาวจะเรมพดเขามาปกคลม ประเทศไทยแทนทมรสมตะวนตกเฉยงใต ซงเปนสญญาณวาไดเรมฤดหนาวของประเทศไทยตอนบน เวนแตทางภาคใตจะยงคงมฝนตกชกตอไปจนถงเดอนธนวาคม ทงนเนองจากมรสมตะวนออกเฉยงเหนอ ทพดลงมาจากประเทศจนจะพดผานทะเลจนใต และอาวไทยกอนลงไปถงภาคใต ซงจะน าความชนลงไปดวย เมอถงภาคใต โดยเฉพาะภาคใตฝงตะวนออกจงกอใหเกดฝนตกชกดงกลาวขางตน

3. ฤดหนาว เรมประมาณกลางเดอนตลาคมถงประมาณกลางเดอนกมภาพนธ เมอมรสมตะวนออกเฉยงเหนอ

เรมพดปกคลมประเทศไทยประมาณกลางเดอนตลาคม ซงจะน าความหนาวเยนมาสประเทศไทย เปนระยะทขวโลกใตหนเขาหาดวงอาทตย ต าแหนงล าแสงของดวงอาทตยท ามมฉากกบผวพนโลก ขณะเทยงวนจะอยทางซกโลกใต ท าใหล าแสงทตกกระทบกบพนทในประเทศไทยเปนล าแสงเฉยง

191

ตลอดเวลา ต าแหนงรองความกดอากาศต า ทศทางมรสมและทางเดนพายหมนเขตรอน ทเคลอนผานประเทศไทย ดงแสดงในรป

รปแสดงต าแหนงรองความกดอากาศต า ทศทางลมมรสมและทางเดนพายหมนเขตรอน หมายเหต รองความกดอากาศต าอาจมก าลงออนและไมปรากฏชดเจนหรออาจมต าแหนง

คลาดเคลอนไปจากนได 1.5 การเกดลมบก ลมทะเล การเกดลม

อากาศเมอไดรบความรอนจะขยายตว ท าใหมความหนาแนนนอยกวาปกตและลอยตวสงขนไป ซงเรยกวา กระแสอากาศ เมออากาศรอนลอยตวสงขน อากาศในแนวราบจากบรเวณทมอณหภมต ากวาเคลอนขนานกบแนวราบเขามาแทนท อากาศทเคลอนทขนานกบพนผวของโลก เรยกวา 'ลม' ลมจะพดจากบรเวณทมอณหภมต ากวาหรอบรเวณทมความกดอากาศสงกวา ไปยงบรเวณทมอณหภมสงกวาหรอบรเวณทมความกดอากาสต ากวา กลางวนอณหภมของอากาศเหนอพนดนสงกวาอณหภมของอากาศเหนอพนน า เนองจากดนและน ารบความรอนจากดวงอาทตยในปรมาณเทากนแตดนจะมอณหภมสงกวาน า สวนกลางคนอณหภมของอากาศเหนอพนดนจะต ากวาอณหภมของอากาศเหนอพนน า เนองจากดนคายความรอนไดดกวาน า ปรากฏการณนจะเกยวของกบการเกด ลมบก ลมทะเล คอ

- ในเวลากลางวน อากาศเหนอพนดนรอน ลอยตวสงขน อากาศเหนอพนน าเยนกวา เคลอนทเขามาแทนท เกดลมพดจากทะเลเขาสฝง เรยกวา ลมทะเล

192

- ในเวลากลางคน อากาศเหนอพนน ารอน ลอยตวสงขน อากาศเหนอพนดนเยนกวา เคลอนทเขามาแทนท เกดลมพดจากบกออกสทะเล เรยกวา ลมบก

จากความรเรองลมบก ลมทะเลน ชาวประมงไดอาศยลมดงกลาวแลนเรอใบออกทะเลในเวลาค าและกลบสฝงในตอนเชา ลมมรสม

ลมมรสม เปนลมทพดประจ าฤด เกดขนเฉพาะทองถนหนงๆ มบรเวณกวางและเปนลมทพดเปนระยะเวลาแนนอนตลอดฤดของทกป การเอยงของแกนโลก ท าใหแสงจากดวงอาทตยทตกลงมาตามต าแหนงตางๆ มปรมาณตางกน ซงท าใหอณหภมในบรเวณตางๆ เปลยนไป และความกดอากาศกเปลยนไปดวย จงท าใหเกดลมประจ าฤด

ลมมรสมแบงออกเปน 2 ชนดคอ 1. ลมมรสมฤดรอน เปนลมพดจากทะเลเขาสพนดน เกดขนในฤดรอน ลมมรสมฤดรอนน า

ความชมชนหรอฝนจากทะเลมาสแผนดน ในทวปเอเชย เรยกวา ลมมรสมตะวนตกเฉยงใต โดยจะพดอยนาน 6 เดอน คอ ระหวางเดอนเมษายนถงเดอนกนยายน

2. ลมมรสมฤดหนาว เปนลมพดจากใจกลางทวปทมความกดอากาศสงไปสทะเลหรอบรเวณทมความกดอากาศต า เ ปนลมทน าความหนาวเยนและความแหงแลง เ รยกวา ลมมรสมตะวนออกเฉยงเหนอ พดอยนาน 6 เดอน คอระหวางเดอนตลาคมถงเดอนมนาคม

193

ทศทางลม เราสามารถสงเกตทศทางของลมวาลมพดมาจากทศใด โดยอาศยวธทางธรรมชาต เชน สงเกต

จากควนไฟ ใบไมไหว ธงสบด เปนตน แตอาจใชเปนสงก าหนดทศทางลมไดไมแนนอน ไดมผ ประดษฐคดเครองตรวจสอบทศทางลม เรยกวา ศรลม ซงใชส าหรบวดทศทางลมในธรรมชาต

ศรลม

การตดตงศรลม ควรตดตงไวในทสงๆ เชน หลงคาบาน เปนตน ในการวดถาปลายศรชไปทางใด แสดงวาลมพดมาจากทางทศนน ถาปลายศรอยระหวางทศเหนอและทศตะวนตก แสดงวาลมพดมาจากทศตะวนตกเฉยงเหนอ และถาศรชระหวางทศใตและทศตะวนออกแสดงวาลมพดมาจากทศตะวนออกเฉยงใต

การวดทศทางลมบางครงวดเปนองศา โดยก าหนดไวใหทศเหนอ (N) เทากบ 0 องศา (หรอ 360 องศา) ทศอนๆ จะวดตามเขมนาฬกา โดยทศตะวนออก (E) จะเปน 90 องศา, ทศใต (S) 180 องศา และทศตะวนตก (W) 270 องศา

ปจจบนการรายงานทศทางลมส าหรบเขยนแผนทอากาศ ใชรายงานเปนองศาดงน เชน ลมทพด

มาจากทศตะวนออก จะเรยกวา ลมตะวนออก หรอ ลม 90 องศา ลมทพดมาจากทศตะวนตกเฉยงใต เรยกวา ลมตะวนตกเฉยงใต หรอ ลม 225 องศา

194

อตราเรวลม ลมมอตราเรวตางกน ถาลมมอตราเรวสง จะกอใหเกดความเสยหายทรนแรง ลมทเกดขนใน

ธรรมชาต ถามอตราเรวตงแต 62 กโลเมตรตอชวโมง จะเรมกอใหเกดความเสยหาย ถาอตราเรวลมตงแต 89 กโลเมตรตอชวโมง จะสามารถท าความเสยหายใหกบอาคารบานเรอนได ถาเปนลมพายซงมอตราเรวลมมากกวา 118 กโลเมตรตอชวโมง ความรนแรงและความเสยหายมสงมาก พายฟาคะนอง

พายฟาคะนองทเกดขนในฤดรอน เรยกวา พายฤดรอน เปนการหมนเวยนของอากาศแปรปรวนทเกดขนอยางรนแรงและฉบพลน เกดฝนตกหนก ฟาแลบ ฟารอง ฟาผา และอาจมลกเหบตกดวย สวนพายฟาคะนองทเกดขนในชวงฤดฝน เรยกวา พายฝนฟาคะนอง เกดเหมอนพายฤดรอนแตความเสยหายทเกดขนไมรนแรงเทา

ส าหรบพายบางชนดเปนพายทเกดความเสยหายตอชวตและทรพยสน ถาพายหมนทวก าลงแรงขนจะเปนพายโซนรอนและพายไตฝ น เชน พายไตฝ น "เกย" ทพดผานเขามาทางจงหวดชมพร เมอวนท 4 พฤศจกายน2532 เมอใดกตามทพายไตฝ นเคลอนขนฝง จะท าความเสยหายใหกบตวเมอง หรอ หมบานทพายไตฝ นผานอยางมหาศาล จงควรมการปองกนอนตรายจากพายหมน พายฟาคะนอง โดยตดตามฟงการพยากรณอากาศจากวทย โทรทศน หรออานหนงสอพมพ เตรยมพรอมกอนทพายจะมา และอยแตในบาน ถาอยในทะเลตองรบกลบเขาฝงและคอยฟงค าเตอนเกยวกบการเคลอนตวของพาย และถามน าทวมจากฝนตกหนกอาจตองอพยพคนและสตวเลยงไปอยในทน าทวมไมถง หรอไปอยในทซงหางจากชายฝง เพอจะไดปลอดภยจากคลนลมพาย

ไดมการประดษฐเครองวดอตราเรวลมเพอหาอตราเรวลมในทตางๆ เครองวดอตราเรวลมทนยมใชจะมลกษณะเปนแบบถวยครงทรงกลม โดยหนถวยดานเวาออกรบลม ท าใหถวยหมนได จ านวนรอบทหมนจะสมพนธกบระยะทางทลมพดผานเครองวดในระยะเวลาจ ากด จงท าใหหาอตราเรวลมได

การตดตงเครองวดอตราเรวลมควรตดตงบนเสาในทโลงหางจากสงกดขวางทางลม เชน อาคาร ตนไม และควรจะอยสงจากพนดนประมาณ 10 เมตร ถาเปนบรเวณพนน า สงทเกดขนคกบลม คอ คลน ถาลมแรงคลนจะสง ถาลมสงบกจะไมมคลน การตดตงเครองวดอตราเรวลม จะตดตงพรอมกบเครองวดทศทางลม

เครองวดอตราเรวลม

195

พายหมนเขตรอน พายหมนเขตรอน หมายถง พายหมนทเกดขนเหนอทะเลหรอมหาสมทรในเขตรอน ซงอย

ระหวาง ละตจดท 30 องศาเหนอ ถง 30 องศาใต ทางอตนยมวทยาไดใชอตราเรวลมสงสดใกลศนยกลางพายเพอแบงประเภทพายหมนเขตรอน

ซงเกดเหนอทะเลหรอมหาสมทรในเขตรอน ไดดงน

ประเภท ความเรวลม

พายดเปรสชน ความเรวลมใกลศนยกลางไมเกน 61 กโลเมตรตอชวโมง

พายโซนรอน ความเรวลมใกลศนยกลางระหวาง 70-120 กโลเมตรตอชวโมง

พายไตฝ น ความเรวลมใกลศนยกลางตงแต 120 กโลเมตรตอชวโมงขนไป

การเรยกชอพายนนเรยกตางๆ กนตามบรเวณทเกด เชน 1. ถาพายเกดในอาวเบงกอลและมหาสมทรอนเดย เรยกวา พายไซโคลน 2. ถาพายเกดในมหาสมทรแอตแลนตกเหนอ ทะเลแครเบยน อาวเมกซโก เรยกวา พายเฮอรเคน 3. ถาพายเกดในออสเตรเลย เรยกวา พายวลล-วลล 4. ถาพายเกดในมหาสมทรแปซฟก และทะเลจน เรยกวา พายไตฝ น สวนพายทอรนาโดหรอลมงวงชาง มลกษณะหมนเปนเกลยว โดยจะเหนลมหอบฝ นละอองเปน

ล า พงขนสบรรยากาศ คลายมงวงหรอปลองยนลงมา

พายทอรนาโด

พายนเกดขนไดทกทวป แตเกดบอยทสดในทวปออสเตรเลย และสหรฐอเมรกา เกดไดเกอบตลอดป พายนมอ านาจท าลายรายแรง กอใหเกดความเสยหายแกสงตางๆ รวมทงชวตมนษยและสตว

196

ดวย ขณะเกดพายนมกมฟาคะนองและฝนตกหนกขนพรอมกน บางครงยงมลมพายพดกระโชกแรง พาเอาลกเหบมาดวย พายทอรนาโดจะเกดในเมฆทกอตวทางตงอยางรนแรงและรวดเรว

นอกจากลมจะท าใหเกดความเสยหายแลว แตกยงใหประโยชนกบมนษยมากมาย เชน ใชในการแลนเรอ ในชวตประจ าวน ลมท าใหผาแหง ชวยใหเกดความเยนสบาย ชวยหมนกงหนเพอฉดระหดวดน า ปมสบน า ปนไฟ ใชประโยชนจากแรงลมซงเปนการใชพลงงานทไมท าลายสภาพแวดลอม

พลงงานจากลมชวยในการผลตพลงงานไฟฟา