เสรมกลไกทางสงคมในการตดตามก�ากบเศรษฐกจทนนยมเสร กระบวนการ

สรางกลไกใหมเชงสถาบน การสรางสวสดการสงคมในรปแบบใหม เพอ

ลดชองวางทางชนชนทขยายตวซบซอนมากขนเรอยๆ และการสราง

มาตรฐานความเปนธรรมทสอดคลองกบบรบทสงคมไทย ซงก�าลงสะสม

ความขดแยงในรปแบบทหลากหลายซบซอนมากขน เปนตน

หนงสอเลมนจงเปนอกหนงความพยายามทจะรวมคด รวมสราง

และรวมเสนอทางเลอกในการรบมอกบปรากฏการณทางสงคมวฒนธรรม

และการเมองทเปลยนแปลงซบซอน โดยการพดคยถกเถยงกนทงในเชง

แนวคด/ทฤษฎ และวธคดวทยา ผานบทความ 2 เรองจาก 2 นกวชาการ

ดานสงคมวทยาและมานษยวทยาของไทย สถาบนวจยประชากรและสงคม

มหาวทยาลยมหดล ในฐานะผรบผดชอบการประชมปฏบตการเรอง

“จนตนาการใหมทางสงคมวทยาเพอรบมอกบความเสยงทางสงคมชนด

ใหม” คาดหวงวาผลจากการพดคยครงนจะชวยสรางจนตนาการใหมทาง

สงคมวทยาและมานษยวทยา และน�าไปสประเดนหวขอวจยใหมๆ ทมง

ตอบค�าถาม สรางค�าอธบาย และสรางความเขาใจการเปลยนแปลง

ทางสงคมอยางเทาทน เพอหลกเลยงความขดแยงทก�าลงหยงรากลก

ในสงคมไทย

กฤตยา อาชวนจกลสถาบนวจยประชากรและสงคม มหาวทยาลยมหดลและคณะกรรมการสภาวจยแหงชาต สาขาสงคมวทยา

8 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

กลาวเปดการประชม

โดย ศ.ดร.ปราโมทย ประสาทกล

ประธานคณะกรรมการสภาวจยแหงชาต สาขาสงคมวทยา

วนน เปนการประชมเรองจนตนาการใหมทางสงคมวทยา ทจรงแลว

เราคงจะหมายถงสาขาวชาทางสงคมศาสตรทวๆ ไป ไมใชเฉพาะ

สงคมวทยาเทานน สภาวจยแหงชาตแบงออกเปน 12 สาขา สาขาทาง

สงคมศาสตรกม เชน รฐศาสตร ปรชญา การศกษา เศรษฐศาสตร ฯลฯ

ทเรามาประชมกนวนน ผมเหนอาจารย ดร.ยงยทธ แฉลมวงษ ทอยใน

ทนเปนนกเศรษฐศาสตร ผมกเขาใจวาในทนจะมนกอนๆ เขามารวมดวย

สงทเราจะมาพดกนในวนน “จนตนาการใหมทางสงคมวทยา”

เราจะใชความหมายของสาขาสงคมวทยา ทคลมไปถงสงคมศาสตร

สาขาอนๆ ดวย ไมใชสงคมวทยาตามความหมายของสภาวจยแหงชาต

ซงหมายถง สงคมวทยา มานษยวทยา และประชากรศาสตร แตเรา

เปดกวางใหนกวชาการในสาขาอนๆ เขามารวมดวย

ในชอของการประชมวนน มอกค�าหนงคอค�าวา “ใหม” ทขยาย

ค�าวาจนตนาการ อาจจะแสดงใหเหนวาเราก�าลงจะพดกนถงเรอง

สงใหมๆ หรอทเขยนไวในนวา “ออกจากกรอบเดมหรอหลดพนจาก

จนตนาการหรอการปฏบตเกาๆ” ค�าวาใหมเปนสงทฟงดคลายกบวา

ผจดอยากจะเนนวาเราตองการพดถงสงทใหมทหลดออกจากกรอบเดม

เกดเปนค�าถามวาแลวของเกามนเปนสนมอยางไร หรอไมดอยางไร หรอ

มขอขดของอยางไร เรองนคงเปนประเดนทเราจะมาพดกนในวนนดวย

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 9

วลตอมาตอทายชอของการประชม “เพอรบมอกบความเสยง

ทางสงคมชนดใหม” ทานผ เขารวมประชมทเปนนกสงคมวทยา

นกมานษยวทยา บางคนอาจจะเหนดวยวา คณะกรรมการทจดเรองน

ขนมาแสดงวามเจตนาทจะใหการวจยทางสงคมวทยาและมานษยวทยา

ตองกาวออกมาจากสถาบนการศกษา เพอจะรบมอกบความเปลยนหรอ

ปญหาสงคมใหมๆ ทจะเกดขน ค�าวาการรบมอ สอใหเหนวาเราก�าลง

จะใหการวจยทางสงคมวทยามานษยวทยาในบานเราเปนเครองมอทจะ

รบมอ หรอถาจะตความค�าวารบมอกคอการแกปญหา หรอเสนอทางออก

หรอเปนค�าตอบใหกบสงคม

ค�าวา “ความเสยงทางสงคมชนดใหม” คงหมายถงวาแนวความ

คดใหมหรอสงทเราจะพดวนนนาจะสอไปทางทวา เราก�าลงหาทางรบมอ

กบมนหรอแกปญหาสงคม เหมอนกบวาเราก�าลงมองทศทางของ

สงคมวทยาในบานเราวา ควรจะออกมาจากนอกรวมหาวทยาลยมาส

สงคมภายนอก ออกมามการปะทะสงสรรคกบสาธารณชนหรอกบ

ประชาคมขางนอก คลายๆ กบวาสงคมวทยาบานเรานาจะมลกษณะท

เรยกวาเปน public sociology หรอเรยกวาเปน applied sociology

มากขน มากกวาทจะเปน pure sociology หรอ professional sociology

ทอยแตในรวมหาวทยาลย หรอ audience มอยเฉพาะในหมนกวชาการ

ดวยกน

เพราะฉะนนชอเรอง “จนตนาการใหมทางสงคมวทยาเพอรบมอ

กบความเสยงทางสงคมชนดใหม” ทเรามาประชมกนในวนน ผมคดวา

กคงจะจดประกายใหเราเกดจนตนาการใหมๆ ในเรองการวจยทาง

สงคมวทยาขนมาอยางมากมาย ขอใหพวกเราทมาประชมไดใชจนตนาการ

กนอยางอสระเสร ขอเปดประชม ขอบคณครบ

12 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ศ.ดร.สรชย หวนแกว

ขอขอบคณอาจารยปราโมทย ประธานสาขาสงคมวทยา สภาวจย

แหงชาต เราพดกนวนนจรงๆ แลวพดกนถงเรองสงคมวทยากบ

จนตนาการใหม เราอยากจะมแนวคดใหมๆ ค�าวาใหมๆ เหลานถาเรา

ไมชวนกนส�ารวจกนจรงๆ อาจจะอยในกบดกเกาๆ ทเราไมส�านกรวาเปน

ไปไดทกวนน เราไดรบการเปดฉากโดยอาจารยอานนท กาญจนพนธ

ทราบลาสดวาทานไดรบรางวลหนงสอดของมลนธโตโยตา

ผมปรารภกบทานประธานสาขาฯ เราเหนตรงกนวาการทจะคย

กนถงเรองหนาทและบทบาทของวชาสงคมวทยา ในสงคมปจจบนประเทศ

เราในโลกปจจบน คงตองการชวนใหเหน สวนทเราในบรบททเราเกยวของ

ใหชดเจนมากขน ชวนใหเหนประเดนทเกยวของมากขน อาจารยอานนท

ชวนใหเราตงหลก ตงสต ตงค�าถามเยอะๆ ชวนใหทาทายค�าถาม ทาน

ทกรณามาเขารวมในหองน หลายทานถงไมใชทางสงคมวทยา อาจจะ

ตองท�าใหเรารสกวาวชาน ตองถกชวนเชญใหรวมกนคดรวมกนถาม

โดยเฉพาะในบรบททสงคมเราก�าลงเผชญ สถานการณหลายๆ อยางท

เราอาจจะไมเคยพบไมเคยประสบกนมากอน หรอเปนสถานการณท

เคยพบ แตวาเปลยนวธใหมทมความเขมขนและรนแรงกวาเดม เรอง

เหลานเดยวเราฟงจากทานอาจารยอานนทกอน

ทานอาจารยอานนทเคยไปพดทปกกงทประชมรวมกบสภา

สงคมศาสตรของเมองจน เรองการมองการเปลยนแปลงในชนบทใน

ภมภาคเอเชยอาคเนย ในโครงสรางทปรบเปลยนไปอยางมากมาย

‘พนทความรและกลไกเชงซอน

ในจนตนาการใหม ของสงคมเปลยนผาน’

โดย ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

สวสดทกทานครบ เรองทผมจะพด ผมไดเขยนเปนบทความไว

แลวตามเอกสารประกอบการสมมนา การพดวนนผมจงเพยงหยบยก

ประเดนส�าคญขนมาย�าเทานน กอนอนตองบอกวา ในการใชค�าวา

จนตนาการใหมเปนหวขอสมมนาครงนนาสนใจ เพราะค�าวาจนตนาการ

นนเคยใชครงแรกโดย C. Wright Mills1 ในหนงสอชอ The

Sociological Imagination ผมเองเมอไปเรยนทอเมรกาในป พ.ศ. 2513

ชอบหนงสอเลมนมาก แลวกเกลยดมากตอนหลงทคนมาใชค�าวา

“วสยทศน” ผมฟงดแลวรสกไมคอยเขากบจรต เพราะเราชอบค�าวา

“จนตนาการ” หมายความถงการสรางความเขาใจดวยการมองออกไป

ขางหนาใหไกล ส�าหรบผมแลว วสยทศนรสกวาจะเนนถงความพยายาม

จะหาประโยชนสวนตวเปนสวนใหญ แตเวลาเราพดถงจนตนาการมกจะ

ไมเกยวของกบตวเราเอง ตรงนผมวาเปนจดหนงทผมคดวา C. Wright

Mills เปนผมคณปการส�าคญใหกบการคดภาษาสงคมศาสตรของเรา

1 ชอเตมคอ Charles Wright Mills (1916-1962) เปนนกสงคมวทยาชาวอเมรกน มผลงานหลายเลม เชน The New Men of Power: America’s Labor Leaders (1948) White Collar: The American Middle Classes (1951) The Power Elite (1956) ผลงานทสรางชอมากทสด คอ The Sociological Imagination (1959) วาดวยสามองคประกอบทสมพนธกบจนตนาการทางสงคมวทยา คอ ประวตศาสตร วาสงคมมความเปนมา คลคลายตวเปลยนแปลงอยางไร ประวตชวตสวนตวหรอธรรมชาตของมนษยในสงคม และโครงสรางสงคม หรอระเบยบเชงสถาบนตางๆ ในสงคม

14 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

เมอเราจะน�าเอาจนตนาการใหมมาใชกบการท�าความเขาใจหรอ

แสวงหาลทางในการหาแนวทางในการเปลยนแปลง ขณะทสงคมไทย

ณ ปจจบนนก�าลงอยในชวงของการเปลยนผาน เรามกจะนยามการ

เปลยนผาน การคดอะไร หรอการปฏรปอะไรตางๆ ดวยการหาผเชยวชาญ

ตงคณะท�างานทคอนขางจะเปนผมความร ขณะเดยวกนกคดวาการ

เปลยนแปลงเปนเรองของทกคน คงจะไมใชการไปฝากความหวงไวกบ

ใครหรอกลมใด ถาจะมจนตนาการใหมทางสงคมวทยา กคอความคด

ใหมๆ ทนาจะชวยใหเรามองวธการเปลยนแปลงทแตกตางไปได จาก

ในชวง 3-4 ปทผานมา ผมจงพยายามมองหาความคดทนาสนใจ แตก

ไมรวาจะนาสนใจส�าหรบผอนหรอไม ผมไดพยายามน�าค�าๆ หนงขนมา

ใชน�าทาง คอ “พนทความร” ซงครงแรกทใช เปนภาษาองกฤษวา

knowledge space นกวชาการฝรงบางคนเขาบอกวาผมพดผดไวยากรณ

ผมกเลยตองไปคนใน google ในอะไรตางๆ แลวกพบวาเขามใชกนมา

มานานมากแลว แตวาไมไดใชในทางสงคมวทยา มกใชอยในทางสาย

คอมพวเตอรขนสง แลวกมนกปรชญาหลายคนทงในฝรงเศสในประเทศ

ตางๆ พดกนมานานแลว

ในตอนแรกนน knowledge space หมายถงพนทใน cyber

space ทเปดใหมการเรยนร ไมมขอบเขตจ�ากด แลวตอมาทาง

สงคมศาสตรไดน�ามาใช นาจะเปนค�าทมองความคดอะไรแตกตางออก

ไปบาง อกค�าหนงทมอยแลวในสงคมศาสตรทนาสนใจคอค�าวา “กลไก

เชงสถาบน” ประเดนส�าคญอยตรงทวาเราจะใชมนในมตใหมไดหรอไม

ของเกาไมไดหมายความเกาแลวกทงไป เกาแลวอาจจะปรบใหม

(reproduce) ถาเราผลตซ�าไมไดเราผลตใหมกได เชน เมอกอนเราใช

ทอดผาปาในความหมายทเราหาปจจยเขาวดอยางเดยว ปจจบน

เราปรบมาใชการทอดผาปาขาวส�าหรบคนจน ตรงนหมายความวา

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 15

ถาค�าเดมความหมายเกาอาจจะไมมอะไรใหม แตถาเราใชของเดมแต

ปรบกบสถานการณใหมได ค�านนกนาจะชวยใหเรามองอะไรไดแตกตาง

ไปไดบางเหมอนกน

เราพดถงการเปลยนแปลงหลายๆ ครง เรามกจะคดวา

การเปลยนแปลงนมความรอยกอนแลว เรากใชความรเดมๆ กบ

การเปลยนแปลง ประเดนคอเราจะเปลยนแปลงแลวใชความรเดมๆ

อยางนนมนกเปนปญหา เราคงตองคดใหม ไมใชไปคดโดยใชความร

อยางเดม ประเดนเรองความรจงมความส�าคญมาก ความรจะตองเรม

มาจากเรองของการมสต จากสตถงจะตอไปถงปญญา หากจดเรมตน

ยงไมเรมจากความร โดยเราเปลยนเฉพาะในมมมองของเศรษฐกจบาง

การเมองบาง กคงจะท�าใหเราถงทางตนไดงาย ดงนนถาเราเรมจาก

พนทความร คงจะท�าใหเราเหนทางออกอะไรไดมากขน

เมอเราพดถงความร ทกคนมกจะมองในแงดหมดเลย แตผม

คดวาในโลกปจจบนเราจะตองตงค�าถามกบความรไปดวย เพราะวา

ความร สวนหนงกมการครอบง�าสง เทาทผมอยในโลกวชาการมา

30 กวาป ผมสรปไดเลยวาความรชนดทครอบง�าน ผมเรยกวาความร

“เชงเดยว” หมายความวามองอะไรทางเดยวตลอด การมองไปทาง

เดยวนท�าใหสงคมศาสตรเราออนดอย จะสรางวชาความรกสราง

ไมไดดนก เมอจะสรางทงทกมกไปยมความคดของวทยาศาสตรมาใช

วทยาศาสตรทเรายมมาใชส�าคญทสดเลยคอ ความคดแบบววฒนาการ

ทมาจากความคดของชารลส ดารวน (1809-1882) เรากเลยไป

ไมถงไหน ความคดววฒนาการนหากสงเกตใหดจะเนนสายเดยว จาก

อะไรทงายๆ ไปสความซบซอนมากขน แลวเรากตดค�านมาตลอด ทง

มองเชงเดยว และคดแบบคตรงขาม เชน ชนบทกบเมอง ชาวนากบรฐ

ฯลฯ ลกษณะเชนนถอเปนการคดแบบสงคมวทยารนแรกๆ ไมวาใคร

16 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

กตาม ค�าถามกคอ แลวเราจะออกจากกบดกความคดตรงนอยางไร

ถาเราจะไมสามารถกาวขามความคดเหลานไปได เราคงไมสามารถจะ

พดถงเรองการเปลยนผาน หรอรบมอกบความเสยงชนดใหม ถาเรา

ยงคงไปไมถงไหน

ประเดนแรก ปญหาทมองไมเหนในความยอกยอนของการปรบ

โครงสรางชนบท คอปกตเราจะมองวาการเปลยนแปลงไปทางเดยว

เทาทผมไดศกษามามากกวา 30 ป ขอสรปคอการเปลยนแปลงมกยอนไป

ยอนมา สลบไปสลบมา การเปลยนแปลงมกจะซอนหลายมต จนกระทง

ท�าใหบางคนทศกษา แตตดอยกบความคดเชงเดยวหรอความคดแบบ

คตรงขาม ไมมทางเขาใจ เพราะเราชอบมองวาชนบทจะกลายเปนเมอง

เมอกอนจะท�าการเกษตรเดยวนจะเขาเมองมารบจางมากขน

ผมพบวากระบวนการแบบนไมไดเกดขนในทางเดยว แตมกเกด

ซอนกน 3 อยางในขณะเดยวกน พดงายๆ วากระบวนการทเกดขน

ในชนบทมกยอกยอนไปมา ระหวางกระบวนการทคลายๆ วาหลดออก

มาแลวกกลบเขาไปใหม ทกลบเขาไปใหมกไมเหมอนเดม กลบเขาไป

ในความสมพนธใหม อาจจะกลบเขาไปท�าการเกษตรเหมอนกน แต

การเกษตรแบบใหมไมใชเกษตรททกคนจะตดสนใจดวยตนเอง กลบกลาย

เปนการเกษตรแบบอยภายใตพนธะสญญา เปนตน เพราะวาการเกษตร

ปจจบนไมไดเปนการเกษตรแบบผลตเอาไวยงชพ เพอตนเอง ไมใชอะไร

ตางๆ ท�านองนน แตเราผลตเขาสตลาดโลก นอกจากนนยงเปนธรกจ

การเกษตร มนไปพนกบตลาดโลก ซงไมใชมคนใดคนหนง หรอมกลไก

อยในประเทศของเรา มนมมอทมองไมเหนทอยทไหนไมร ยกตวอยาง

ยางพารามปลกกนทวแถบอสาน ยางเปนพชทก�าลงเปนสวรรค คนจน

ทกคนกกระโจนลงไปในการผลตยางพารา เกษตรประเภทพงตนเอง

อาจจะมอยบาง แตผมหาไมเจอ มองไมคอยเหน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 17

ผมอยากแสดงใหเหนวาการเปลยนแปลงมนซบซอนยอกยอน

มนปรบโครงสรางระบบไปหมดแลว แตการปรบโครงสรางตางๆ เหลาน

มปญหาหลายอยาง แมบางคนบอกอยากจะผลตแบบเกา หรอหนไปท�า

เกษตรอนทรย แตปรากฏวาเกษตรอนทรยปจจบนไมไดเปนแบบโบราณ

หากเปนการผลตตามความตองการของตลาด จงไมไดผลตแบบเกษตร

อนทรยแบบสมยกอนอกตอไปแลว ทศทางการเปลยนแปลงในชนบทมน

ซบซอนยอกยอนมหาศาล การเปลยนแปลง 3 อยางทเกดขนผมตอบ

ไมไดวาดขนหรอวาเลวลง แตเรามกมองไมเหนคอ

ขอแรก) การผลตปจจบนในภาคชนบทเกดปญหาบางอยางขน

ถาใชภาษาเศรษฐศาสตรเรยกวาม “คาเชา” มการแอบแฝงคาเชามหาศาล

ถาทางมานษยวทยามองวา มนมการดดทรพยสวนเกนออกไปจากภาค

การผลตอยางมหาศาล แอบแฝงอยในลกษณะตางๆ มากมายในความ

สมพนธทางการผลตใหมๆ ทเกดขนหลากหลาย ตอนนผมก�าลงลงพนท

เพอจะดกรณศกษา โดยนกศกษาปรญญาโท-เอก อาจารยในพนทตางๆ

ชวยกนเกบขอมลรายละเอยด เพอจะชใหเหนวาสวนเกนทมากและ

ถกดดทรพยออกอยางไรบาง เชน การปลกยางพาราดเหมอนด แตวา

ดส�าหรบใครบาง คนเขาถงตลาดไดทกคนหรอไม กจะมคนบางกลม

บางพนท มนอาจจะแลดด แตมนอาจจะไปเบยดผลกคนอกกลม เราจะ

ท�าอยางไร นกเปนปญหาอนแรกทอยากจะตงเอาไว

ขอสอง) นอกเหนอจากการแอบแฝงคาเชาจ�านวนมากแลว

มนยงกอใหเกดความเสยง เปนความเสยงทไมไดเสยงกบธรรมชาต ภาค

การเกษตรเคยเสยงกบธรรมชาตมาตลอดชาต แตความเสยงทวานเปน

ความเสยงทเปน man made (หมายถง ความเสยงทเกดขนจากน�ามอ

ของมนษยเอง) เกดจากระบบการผลต เปนผลพวงทเปนผลกระทบ

ทเขาไมไดตงใจใหมนเกด แลวกท�าเปนไมร มลภาวะตางๆ สารพษ หรอ

18 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

เขาไปเสยงอยในระบบการผลต เชน ดวาเปดตลาดใหม ใหเรามตลาดใหม

แตถาไปดการเลยงกระชงปลาในแมน�ามล เขาเอาปลา ยา อาหารมา

ใหเลยง แตถาปลาตายชาวบานเปนคนรบผดชอบ พดงายๆ วาการเสยง

คณเอาไป ถาเปนก�าไรขาเอา มนเปนอยางน หากเราเรยนสงคมวทยา

มา เราจะพบเลยวา แมกซ เวเบอร2 พดปญหาเรองนมาตงแตเมอเขา

เขยนวทยานพนธปรญญาเอก เขาไดศกษาและพบวาท�าไมเมองสองเมอง

ถงเจรญหรอไมเจรญ เพราะเมองหนงมกฎหมายอนหนงระบวา ในการ

เปนหนสวนทางธรกจ เมอไดก�าไรกตองแบงกน เมอขาดทนกแบงกน

รบภาระขาดทน แตของเราไมเปนอยางนน ถาขาดทนผลกความเสยง

ของการเสยเปรยบหรอการขาดทนทางธรกจใหกบคนทอ�านาจนอยกวา

คนทอ�านาจมากกวารบเอาประโยชนทงหมดไป ในทางสงคมวทยา

เราตองเขาใจวานกคดเกาๆ เขาคดอะไรไวมาก แตเรากไมไดเอากลบมา

คดใหม ท�าใหเรามองปญหาอะไรบางอยางไมเหน

ขอสาม) ปญหารายลอมการผลตแบบใหม เวลาเราพดถงปญหา

อะไรตางๆ เราจะมองในลกษณะทเราตดกบคตรงขาม พอเขาระบบ

เปลยนแปลงดานหนงกมแตชาวนา อกดานหนงมคนงาน การเปลยนแปลง

นนอาจจะเกดขนตางออกไป ไมใชชาวนาและไมใชคนงาน แลวกลม

คนทอยตรงกลางนนคอใคร เราไมม concept ไปเรยกเขา ทงๆ ทพวก

เขามตวตนอย เพราะเรามองไมเหนเขา เราจะมองเหนกตอเมอ

2 Max Weber (1864-1920) เปนนกสงคมวทยา และนกเศรษฐศาสตรการเมองชาวเยอรมน ผลงานของเวเบอรไดแกงานในดานสงคมวทยาเศรษฐกจ สงคมวทยาการเมอง และสงคมวทยาศาสนา เขาไดรบปรญญาเอกสาขากฎหมายดวยวทยานพนธเรอง The history of commercial partnerships in the Middle Ages (1889) ผลงานทสรางชอเลมอนๆ ไดแก The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism (1905)

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 19

เรามค�าไปเรยกคนกลมพวกน แลวคนงานกไมไดมเฉพาะในโรงงาน

อยบานเอางานไปท�าทบาน คนพวกนสญเสยความเปนตวตน บคคล

ตางๆ จ�านวนมากในสงคมไทยมสภาวะทางกายภาพเปนคนอย แตวา

ไมมใครเหนหวพวกเขา เพราะวา concept ในสงคมและวงวชาการ ไมม

ค�าเรยกคนพวกน แตมกจะเรยกรวมๆ ในลกษณะคนงานนอกระบบ

ยงมสภาวะทเปนปญหาทเกดจากเปลยนแปลงตางๆ มากมาย

ทงๆ ทเราบอกวาเราศกษาสงคม แตเรากลบไมเขาใจการเปลยนแปลง

ลกษณะคราวๆ อยางทกลาวไปแลวคงจะเปนปญหาใหญมาก จงตองการ

ชใหเหนวามนเปนปญหาทเรามกมองไมเหน

ประเดนทสอง การสงเคราะหพนทความรเพอการปรบเปลยน

โครงสรางและกลไกเชงสถาบน ตรงนผมขอหยบยกเอาประสบการณ

การวจย เรองทเอามาเปนตวอยางผมเลอกจากการวจยบนพนทสง

การวจยเกยวของกบการเกษตรพนทสง โดยเฉพาะอยางยงทเราเรยกวา

“ไรหมนเวยน” แตคนทวไปจะเรยกวา “ไรเลอนลอย” อนนเปนการ

ครอบง�าความรมหาศาล เพราะเลอนลอยไมรวาอะไร เปนปญหาอยางมาก

ขนาดไมเหนยงพดได เปนการครอบง�าทางความร มนกลายเปนวาทกรรม

ไมใชความร เปนลกษณะทเปนความรทพยายามจะใหเหนวามอ�านาจ

ในการนยามความจรง ท�าใหเราคดวาเปนความจรง ความรทนยามเปน

ความจรง แตวาเปนความรทครอบง�า เพราะวามองเหนไปทางเดยว

เทานน มองอยางอนไมเหน กเปนปญหาอยางมาก

เมอพดถงพนทความร แปลวาไมใชความรทมอยแลว ความร

ตองสรางขน จะตองมพนท ถาไมมพนทกไมมความร พนทของความ

รจะตองเกดจากการมสวนรวมของคนหลายฝายทเขาไปชวงชงความ

หมาย อยางกรณพดถงเรองไรหมนเวยน คนมองวาเปนไรเลอนลอย

หากวาเปนไรเลอนลอยกเปนการครอบง�า ท�าไมถงจะเปลยนใหมามอง

20 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ไรหมนเวยนในแงอนทไมใชแงเดยวทเปนการครอบง�าได กตองเปดพนท

ใหมการชวงชงความหมาย ถาชาวเขาลกขนมาบอกวา เขาไมไดท�าไร

เลอนลอย แตเขาท�าไรหมนเวยน แลวไรหมนเวยนของเขากไมไดตาง

จากทนกวชาการเรยกวา “วนเกษตร” เพราะเราไปตดกบความคดทตรง

ขามกน ถาเปนปากไมมเกษตร เกษตรกบปามนตองเปนคตรงขามกน

เสมอ ถาเมอไรเกษตรอยในปาจะรสกวามนไมใช แตพอนกวชาการบอก

วาวนเกษตรเปนไปได วนเกษตรแปลวาเกษตรอยในปา ไรหมนเวยน

มนคอวนเกษตรชนดหนง ชาวบานท�าการเกษตรในปา เราบอกวาไมได

แตนกวชาการพดถงวนเกษตร เรากลบบอกวาได

ดงนน การตดกบความคดคตรงขามท�าใหเราไมมพนทของ

ความร มองไมเหนความรทตางไปจากมมเดยวทเราเคยมอง ตรงนเปน

ปญหา เราพดถงความรเรากตดกบคตรงขามอก ดานหนงเปนความร

ชาวบาน อกดานเปนความรวทยาศาสตร ซงวทยาศาสตรกตรงกนขาม

กบชาวบาน ทงๆ ทความรทางวทยาศาสตรกขาดไมได ความรชาวบาน

กขาดไมได แตวาเรามองทงคเปนเรองตรงกนขามกน ถาจะใชความร

ชาวบานกตองไมวทยาศาสตร ถาวทยาศาสตรกไมชาวบาน การมอง

ฝายหนงแลวไปปดบงกดกนฝายหนงฝายใด การมองแบบนกไมมทาง

ทจะเกดพนทความรได

พนทความรคอการผสมผสานและชวงชงเอาความคดอนอน

มาผสมกน พนทความรเหมอนกบตองมการตอสชวงชงความหมาย

เพอใหเกดความรชนดทมนซอนกนได ไมใชเอาอนใดอนหนง เพราะเรา

ซอนไมเปน ผมกเลยน�าเสนอพนทความรหรอกลไกเชงซอน หมายถง

จรงๆ แลวความคดเราตองเอามาซอนกนเพอใหเกดความคดใหม

ถาเราเอาเดยวๆ ตลอดเวลา หรอวาดงเอาขางใดขางหนง หรอตด

กบดกคตรงขามเมอไร สตปญญาใหมไมเกด

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 21

ประเดนทสาม พนทความรเปนเรองการเมองมากกวารฐ เพราะ

เราบอกแลววาในการเปลยนแปลง มนท�าใหคนบางคนสญเสยความเปน

คนหรอวาคนทมองไมเหน ผมเรยกวา “การเปนมนษยลองหน” เชน เรา

มกมองไปไมเหนหวคนจน พอคนจนเขาลกขนมาเรยกรองวา “คนจน

มสทธไหม” เราจงมองเหนพวกเขาขนมาบาง การแสดงออกอยางนเรยก

วา การเมองของการแสดงตวตน ตรงนจะเปดใหพนทความรเปนพนท

ของการตอรองความรแบบใหม ผมเหนไดอยางชดเจนในเรองน โดยมอง

ผานจากการทผมเขาไปมสวนรวมในการวจยเรองปาชมชน ซงปาชมชน

เปนกระบวนการทางสงคมอนหนง ทพยายามจะเปดพนทของความร

เพอท�าใหเรามองเหนวาชาวเขา ในภาษาไทยพอพดถงชาวเขากจะม

ภาพลกษณทตายตวทนท คอชาวเขาตดไมท�าลายปา คายาเสพตด

บอนท�าลายความมนคงของชาต เราจบคนไทยคายาเสพตดได เราบอก

วานาย ก. นาย ข.คายา พอจบชาวเขาคายาเสพตดได เรากลบบอกวา

มงคายา เรยกวาตดปายกนทงเผาเลย พอเปนคนไทยกลาวหาเปนราย

บคคล แตเมอพดถงคนทคณมองไมเหนหวหรอวามภาพลกษณทตายตว

เรยกไดวาเปนการปายส เราจะพดถงทงเผากท�าใหเกดปญหา คนเหลาน

จงตองลกขนมาประทวง

ฉะนน ขบวนการเคลอนไหวเรยกรองสทธในการจดการปาชมชน

ของชาวเขา คอการเปดพนทเพอใหเหนวาเขาไมใชผท�าลายปา แตเปน

คนทมความสามารถในการอนรกษ เราเขาใจวาการอนรกษตองท�าโดย

รฐเทานน เชน การประกาศใหเปนอทยานอะไรตางๆ แตประสบการณ

ทผานมาเราพบวายงประกาศอทยานกยงมปญหา เชน บางอทยาน

ถกลกลอบตดไมออกไปมากมาย แตกรมปาไมบอกวานนไมใชความ

รบผดชอบของเขา เพราะวาประชาชนเพมขน ไปโทษประชากร ทงท

หนาทของคณตองดแลปา แสดงวาการจดการแบบนนไรการมสวนรวม

22 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

แลวพยายามจะควบคมยดอ�านาจแบบเบดเสรจ คลายๆ เปนอาณาจกร

ของตวเอง การออกมาเรยกรองสทธในการจดการปาชมชนคอการทจะ

บอกวาการจดการสามารถท�าไดหลายแบบ ไมใชท�าแบบผกขาด แตควร

จะท�าแบบมสวนรวม

การจดการปาหรอการจดการทรพยากรแบบมสวนรวม จงเปน

ผลพวงมาจากการเคลอนไหวในการเรยกรองสทธ ซงชวงชงความหมาย

กนในพนทของการจดการทรพยากร เพราะนนพนทความรจงไมใชเปน

อะไรทอยในหองแอรของนกวชาการ แตมนตองสกนในพนททางสงคม

ทท�าใหเหนวธการชวงชงความร วธการจดการแบบใหม ถงจะออกมา

วาปานกใหชาวบานจดการได แตไมใชพอหลดออกจากรฐบาลกเอาปา

ไปใหชาวบาน ซงชาวบานกมทงคนดและคนไมดดวยเหมอนกน จงไมได

หมายความวาใหรฐจดการแลวเสยหมด หรอวาใหชาวบานจดการแลว

ดหมด ดงนนภายใตการสรางความรใหมผานพนทความรจงน�าไปสการ

จดการทางเลอกอนๆ ทไมใชการผกขาดอกตอไป แตเนนการมสวนรวม

หรอการจดการเชงซอนทมหลายฝายในสงคมรวมกนจดการ

ประเดนทส สทธเชงเดยว สทธเชงซอน สการจดการทรพยากร

แบบมสวนรวม หมายความวาปญหาการจดการแตเดมเราคดถงแตสทธ

เชงเดยว สทธของความเปนเจาของ พอพดถงสทธเรานกถงสทธของ

ความเปนเจาของ ซงเจาของมเพยงคน 2 กลมคอ ปจเจกชนกบรฐ สทธ

ในเรองอนคดไมไดเลย แตการจดการปาชมชนเทาทการเคลอนไหวเกด

ขนเราพบวา สทธตางๆ มนหลายสทธ แลวสทธตางๆ ไมจ�าเปนตอง

เปนสทธแบบเดยวหรอแบบเบดเสรจเดดขาด ใหผใดไปแลวผนนคมแต

เพยงผเดยว เชน ใหปจเจกชนแลวปจเจกชนกดแลคนเดยว ใหรฐแลว

กใหรฐดแลรบผดชอบแตเพยงผเดยว ปญหาเหลานจ�าเปนทเราตองคด

เรองสทธใหม ไมใชคดเรองสทธเชงเดยวอยางเดยว

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 23

ในการเคลอนไหวปาชมชนเรายงพบวามนมสทธหลายอยาง

ผมเขาใจเรองนจากความรทบางคนเรยกทฤษฎไขมดแดง ชวงทผมเขาไป

อยทางเหนอตอนแรกๆ เมอ 30 ปทแลว ดวยความเปนคนในสงคม

เมอง พอผมเขาบานปบ ผมกปดประตบาน ดวยความสงสยคนเชยงใหม

เขาจะเปดประตเขามาในบานของผมเสมอๆ แตผมไมกลาถาม เมออย

มานานเขาผมกเรมคนเคยกบชาวบาน ผมจงถามวา “ลงเขามาท�าอะไร

ครบ” ลงกตอบวา “ผมมาสอยไขมดแดง” ผมกวา “ไขมดแดงอยในบาน

ผมนะครบ” ลงแกกสอนผมวา “อาจารย ตนมะมวงของอาจารย อาจารย

เปนคนปลก ลกมะมวงกเปนของอาจารย แตไขมดแดงนอาจารยไมได

ปลกไมไดเลยงใชไหมครบ” ผมกเลยถงบางออ มะมวงของเราใช แตวา

อะไรทมนมากบธรรมชาตเราไปยดเอาเปนของเราไดหรอไม ในความ

เขาใจของชาวบาน ตนมะมวงม 2 สทธซอนกนอย เขาไมไดมาเกบมะมวง

ซงเปนสทธของเรา แตเขามาเกบไขมดแดง ซงเปนสทธตามธรรมชาต

เปนสทธการใชและเปนสทธสาธารณะ

ตนมะมวงตนหนงมนมหลายสทธซอนกนอย แตเผอญเรา

สอนเรยนกนมามประสบการณแตเรองสทธเชงเดยว เรากไมเขาใจวา

ของบางอยางเอาเปนของฉนทงหมดไมได จะสงเกตวาทท�านาจะไมม

รวกน แลวระหวางท�านาทกคนกสามารถจบปลาเกบผกในนาได

พอเกยวขาวแลวใครจะเอาควายเอาววไปเลยงบนทนากยอมได มสทธ

หลายสทธซอนอยบนทนา ท�าใหเราน�าเอาความคดตรงนมาพฒนาใช

ในการสรางกลไกเชงสถาบนได

ในกระบวนการเคลอนไหวเรองปาชมชน มสทธซอนกนหลายสทธ

ไมใชเอาปาไปใหชาวบาน หลายคนยงไมเขาใจ จนทกวนนกฎหมายปา

ชมชนยงไมผานสภา เพราะคนในสภาคดสทธของรฐ อนอนฟงไมรเรอง

เอาของเกาตลอดเวลา คอเขาใหไปสรางกฎหมายใหม แตไปยดตดกบ

24 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

กฎหมายเกา จงเปนปญหาอยางมาก ทงทปาชมชนคอการใชสทธเชงซอน

นนเอง คอ “ปาเปนของรฐ” แต “การจดการและใชประโยชนเปนของ

ชาวบาน” เปนสทธการใชประโยชนและสทธการจดการ แยกออกเปน

3 สทธ (1) สทธความเปนเจาของเปนของรฐ (2) สทธการจดการ

และการใชประโยชนเปนของชมชน (3) สทธการการตรวจสอบคอ

monitoring right เปนหนาทของภาคประชาสงคม หรอตองมองคกร

อสระขนมาใชสทธน

ฉะนน การจดการปาชมชนเปนการน�าเอาสทธหลายอยางมาซอน

กน เพอใหการจดการมสวนรวมระหวางรฐ ชมชน และภาคประชาสงคม

เพราะวาเราเดยวๆ ๆ มาตลอด พอเวลาเราพดอะไรซอนกเรมงง ไมร

วาจะซอนไดอยางไร ทงทมนซอนได เขยนกฎหมายได ในรางกฎหมาย

ทภาคประชาชนเสนอไปกมอย แตวาคนทไมไดรางกฎหมายเขาไมสามารถ

จะคดอยางอนได ดงนนภาควชาการตองเขมแขงกวาน เพอน�าเสนอ

ความคดทมนตางไปจากความเขาใจของสาธารณชนทวไป ถาเรายงพด

เหมอนทคนอนเขาพด แลวเราจะมวชาการไปท�าไม เราตองพดในลกษณะ

ทคนอนพดไมได เราตองพยายามคดอะไรอยางนเพอท�าใหมนเกดความ

รความเขาใจอะไรใหมๆ ได

เทาทกลาวมาขางตนจะเนนการจดการทเกดในภาคชนบท ทเรา

เรยกวา “กลไกเชงสถาบนแบบใหม” สรางสถาบนแปลวาสรางกลไกใหม

โดยเฉพาะอยางยงกลไกในการจดการ ซงกลไกในการจดการเหลาน

สรางไดในหลายท ทผมพดสวนใหญเปนเรองชนบท บนดอย ทรพยากร

อะไรตางๆ

ประเดนทหา กลไกเชงสถาบนในระบบตลาดทนนยมแบบเสรนยม

ใหม ปจจบนนเมอเราเขาสทนนยมแบบเสรนยมใหม จะมความคดอย

อยางหนงวา การปฏรปทางสงคมตองเนนวาจะตองใหตลาดเปนตว

ขบเคลอน เราเรยกวา market driven mechanism หรอถาเมอไรตลาด

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 25

ท�างานได มนจะท�าใหเกดจดสรรทรพยากรไดอยางด แตจากกรณปญหา

วกฤตการเงนในอเมรกาบอกเราแลววา การใหตลาดท�างานอยางเดยว

ไปไมรอด แมแตอเมรกาทเปนประเทศเสรนยมสดขวเตมทยงเกด

hamburger crisis3 จากการทเปดเสรใหขายหนสนได ฉะนนจ�าเปน

ตองมกลไกเชงซอนเขามาถวงดล กลไกเชงซอนไมใชเขามาขดขวาง

แตเขามาก�ากบดแลใหตลาดท�างานดขน ในลกษณะทท�างานทงสองสวน

ในปจจบนระบบทนนยมในสงคมไทยถอเปนทนนยมเพยง

ครงเดยว หรอดานเดยว ทเนนเฉพาะดานเสร แตไมเนนดานเปนธรรม

ทงๆ ทจรงแลว ในระบบทนนยมมกลไกตางๆ ทมสวนส�าคญในดาน

การสรางความเปนธรรม กลไกส�าคญคอกลไกภาษ แตบานเรากมกเนน

ภาษทางออม การเกบภาษรายไดสวนตวไดนอยมาก พอภาษประเภท

อนๆ นกไมออก ยงภาษทจะไปก�ากบถวงดลยงมองไมเหน อยางท

ผมบอกวาปญหาเราม high rent คอมคาเชาแอบแฝงมาก มการตกตวง

ดดซบเอาสวนเกนไปมาก กลไกภาษส�าคญมาก เชน pollution tax4

แลวอกสารพดทจะก�ากบใหตลาดท�างานในลกษณะทมความรบผดชอบ

มาก แตเราไมใชกลไกภาษใหเหมาะกบความเปลยนแปลงทเกดขน ภาษ

ของเราลาหลงไปมาก

3 Hamburger crisis เปนชอทคนไทยเรยกวกฤตเศรษฐกจการเงนของประเทศสหรฐอเมรกา หรอทรจกกนวาวกฤตการณ supprime ทสงผลกวางขวางตออตสาหกรรมการเงน อสงหารมทรพย รถยนต ฯลฯ ทสงผลตอเนองไปทวโลก เนองจากสหรฐฯ เปนประเทศคคาส�าคญของหลายประเทศ ซงใชเงนตราสหรฐฯ ในการซอขายแลกเปลยน รวมทงเปนเงนส�ารองในระบบการเงนของหลายประเทศ4 Pollution tax เปนความคดทเสนอโดย Arthur C. Pigou นกเศรษฐศาสตรชาวองกฤษ ใน The Economics of Welfare เมอป 1920 เรยกอกชอหนงวา Pigouvian tax เปนภาษสงแวดลอมทค�านวณเกบจากปรมาณของมลพษทปลอยออกมา และจดเกบในอตรากาวหนา ภาษสงแวดลอมมงเนนการจดการทรพยากรและสงแวดลอมอยางยงยน โดยการก�ากบควบคมพฤตกรรมทางลบตอสงแวดลอม

26 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

แมแตเรองความยตธรรม กระบวนการยตธรรมกเปนกลไกทตอง

เปลยนแปลง ไมใชปลอยใหท�างานเชงเดยวอยางทเปนอยในปจจบนน

แมเปน 3 ศาลหรอกศาลกเปนเชงเดยวตลอด ระบบศาลเราไรการ

มสวนรวมโดยสนเชง ผมขอยกกรณเพอนชาวออสเตรเลยของผมคน

หนงเปนอาจารยทางมานษยวทยา เขาไดรบเชญไปนงรวมกบผพพากษา

พจารณาคดดวย เพราะวาคดใดกตามทเกยวกบพวกอะบอรจน

(Aborigines ชนเผาพนเมองของออสเตรเลย) ประเทศออสเตรเลยจะ

ไมใหผพพากษาตดสนแตเพยงผเดยว เวลานสงคมไทยกมบางกรณทเรม

มการเปลยนแปลงไปบางนดหนอย แตยงไมชดเจน เชน เมอไมกเดอน

มาน ผพพากษาทจงหวดตากตดสนใหการท�าไรหมนเวยนทผมบอก

วาไมเปนการท�าผดกฎหมาย ทงๆ ทเปนการท�าไรในเขตปาสงวน เพราะ

วาศาลยอมรบวางานวจยทเราท�าเกยวกบไรหมนเวยนสามารถใชเปน

ขอมลทมายนยนไดวา ชาวเขาท�ามากอนทจะมกฎหมาย เพราะศาลเปด

ใหนกวชาการสามารถน�าเอาขอมลเหลานไปพดในศาลได แลวน�าขอมล

ไปใชในการตดสนเพอชวยในการตดสนใหเกดความยตธรรมมากขน

ส�าหรบประเพณหรอจารตทแตกตางจากกฎหมายกระแสหลก

หรอความเขาใจโดยทวไป ถาศาลเปดอยางนทกคนกโอเค แตอนน

เราจะปลอยใหเฉพาะผพพากษาบางคนทมความยตธรรมท�าแบบน

อยางเดยวคงเปนไปไมได คงตองมการปฏรปกระบวนการยตธรรมทเปด

มากขน อยางนเปนตน หรอจะเรยกวาเปนกระบวนการกลไกยตธรรม

เชงซอน ไมใชมแตสายเดยว ไมใชมผพพากษาคนเดยวตดสน ซงมนก

จะน�าไปสปญหามากมาย ทวามาแลวทงหมดนโดยคราวๆ กเพอจะให

เหนวา มนสามารถจะน�าเอากลไกเชงซอนมาชวยพจารณาได ซงใน

ทางวชาการเรยกวา พหนยมทางกฎหมาย (legal pluralism)

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 27

อกเรองหนงทผมอยากจะทงทายไวกคอ เวลาเราพดถงปฏรป

ทดน เรากมกจะยดตดกบความคดเชงเดยวตลอด เชน การออกเอกสาร

สทธใหประชาชนเปนรายปจเจกชน ยงแจกปากยงหมด เพราะยงแจก

คนกรกปาไป ขายทดนเกาไป เปนปญหาไมรจบ เปนปญหาตลอดเวลา

มนมปญหาเพราะเราคดเชงเดยวตลอดเวลา จรงๆ แลวมนไมควรพดถง

การปฏรปทดนเทานน แตควรจะพดถง land use reform ดวย การ

ปฏรปการใชทดนนนจะมความส�าคญมากยงขน เพราะสงคมเราก�าลงม

การเปลยนแปลงอยางรวดเรว การใชประโยชนของทดนบางอยางใชแลว

สงผลกระทบตอสงคมวงกวาง เชน การใชทดนทมาบตาพด ถาเกดวา

เราไมมการปฏรปการใชทดน ผมกบอกวาผมซอทดนแลว ผมจะท�าอะไร

กไดเพราะเปนทดนของผม ถาเปนแบบนตายแนนอน

การปฏรปการใชหมายความวา ถงแมทดนเปนของคณกตาม

แตถาคณจะใชอะไร คณไมสามารถตดสนใจใชดวยตวเอง ถาการใชนน

มผลกระทบตอคนอน ตองผานการพจารณาจากผทไดรบผลกระทบ

เสยกอน กอาจจะมเรองของกฎหมายสงแวดลอมอะไรตางๆ ทใหผทม

สวนไดเสยตองมาท�า public hearing (ประชาพจารณ หรอไตสวน

สาธารณะ เปนกระบวนการชแจงขอมล รบฟงความคดเหนทกดานจาก

ประชาชนทเกยวของ กอนทจะมการตดสนใจด�าเนนโครงการหรอนโยบาย

สาธารณะทอาจมผลกระทบตอชวตของผคน ชมชน และสงคม) แต

แคนนมนไมพอส�าหรบปญหาในอนาคตทจะเกดขนอยางมากมาย ดงนน

จงตองน�าเอาความคดเรองการปฏรปการใช ซงเขามมานานแลว จรงๆ

เรากมอยแลว เชน การใชทดนในเมอง กฎหมายผงเมองจะบอกไวเลย

วา ทดนของคณจรงคณจะเผาขยะในบานไมได ทอเมรกามเรองนมาเปน

รอยปแลว เรยกวา public accommodation law อยางคณเปนเจาของ

โรงแรม แตกฎหมายหามคณปฏเสธคนทจะเขามาพก คอกฎหมาย

28 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ก�าหนดสทธสาธารณะซอนทบไปบนสทธความเปนเจาของโรงแรม

หมายความวาเจาของโรงแรมไมสามารถบงคบสทธตวเองอยางเบดเสรจ

เดดขาดไดทงหมด เพราะสงคมบอกวา ถาคณบงคบแบบนนแลว มนจะ

กอใหเกดผลกระทบดานลบกบสาธารณะได

สทธเชงซอนเปนเรองส�าคญมาก ในการทจะใชเปนความคดทจะ

ชวยใหเราสรางสถาบนอะไรใหมๆ ไดมากขน ทงหมดนกเปนแตเพยง

ความพยายามทจะชใหเหนวา ค�าถามตอการเปลยนแปลง แลวเรา

จะใชพนทความรไปอยางไร คอน�าเสนอความคด 3 ความคดใหญๆ

คอเรอง “พนทความร” “กลไกเชงสถาบน” และ “อตลกษณ” เพอ

จะท�าใหเราสนใจทงในแงความร สถาบน และตวคนทเกยวของ ไมใช

วาพดแตสถาบน พดแตความร แตวามองไมเหนคน กจะไมสามารถ

ผลกดนการเปลยนแปลงทท�าใหเกดความเปนธรรมในโอกาสมากขน

ศ.ดร.สรชย หวนแกว

ขอขอบคณอาจารยอานนท ฟงทงหมดนนาจะไดเหนวาสงคมวทยา

เปนสวนหนงของการทบทวน พจารณาบทบาทของการเปลยนแปลง

ไปพรอมกนเลย รวมไปถงเรองทามกลางกระแสปฏรปในปจจบนทเรา

พบกนอยดวย

เราจะไปถงการรวมถก ทานแรกขอเชญอาจารยไชยนต รชชกล

รศ.ดร.ไชยนต รชชกล (ผใหความเหน คนทหนง)

ตองขอบคณอาจารยกฤตยากบสภาวจยฯ เมอใหโอกาสมาวจารณ

น น�าประโยชนแกตวผมเอง 2 สถาน ขอแรก ท�าใหไดมาคดตอในสงท

ทานอาจารยอานนทเสนอ ขอสอง มความคดของตวเองอย อยากจะมา

ลองเสนอดวาความคดทมอย ในชวงนพอจะเปนโลเปนพายหรอไม

การมาวจารณอานนทนนนายนด เพราะวาทานอาจารยอานนทเปนคนท

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 29

ถกวจารณแลวไมโกรธ กท�าใหกลาทจะพด แตตองสารภาพวาตอนแรก

อานดวยความประมาท เมออานอยางนงๆ อย 3 เทยวกเหนประเดน

อยางทอาจารยเสนอ ขอคลายๆ เปน response กบอาจารย เพอ

แลกเปลยนกนตอไป ถอเปนการรวมดวยชวยระดมความคด

ผมขอน�าเสนอ 5 ประเดนลอไปกบทอาจารยอานนทน�าเสนอ

1) เรองแนวคด “คตรงขาม” ทอาจารยชอบวจารณอยเสมอๆ

2) เรองการเปลยนแปลงในชนบท 3) เรองความส�าคญระหวางพนท

ความร กลไกเชงสถาบน และอตลกษณ เกยวกบเรองการขบเคลอน

การปรบเปลยนเชงโครงสราง ซงเปนขอใหญใน paper 4) เรองพลง

การเปลยนแปลงทางสงคมไทย 5) เรองสบเนองจากโครงการวจยซง

อาจารยมารค ตามไท เปนหวหนาอยทสถาบนฯ ประเดนนผดขนมาจาก

ประสบการณของตวเองผสานกบขอคดของคนอนๆ ทรวมงานกน

ประเดนแรก เรองแนวคด “คตรงขาม” ผมประทบใจทอาจารย

พดวา เราไมสามารถแกปญหาใหมดวยความคดเกาได ขอคดนนาสนใจ

มากและตดใจมาก ค�าถามทตามมากคอ แลวทอาจารยอานนทเสนอน

เปนความคดเดมๆ ตอปญหาใหมหรอไม? ขอคดของตนเองยอนมาเปน

บมเมอแรงหรอไม? กลาวคอ อาจารยไมเหนดวยอยางยงและพดหลาย

ครง เรองของความคดเชงซอนและเรองของความคด Darwinism ซงม

อทธพลตอสงคมศาสตรบางส�านก ขอนผมตองขอบคณในความลกซง

สมยปรญญาตรผมเรยนทคณะประมงฯ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

สงทอยในเกอบทกวชาทเรยน คอ อนกรมวธาน หรอ Classification

ซงในชววทยา โดยเฉพาะการแบงประเภทในสวนของสตวทงหมด วาง

อยบนฐานสมมตความคด (premise) ทอาจารยเรยกวา เปนความคด

แบบ Darwinism เชนในกรณของปลาซงมอยมากมายมหาศาลนน นก

วทยาศาสตรไดแบงประเภทปลา โดยวางอยบนความคดเรองววฒนาการ

ตงแตปลากระดกออน เชน ปลาตนทอยในเลน ปลาสมยดกด�าบรรพ

30 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

และววฒนาการมาเปนปลากระดกแขง เชนปลานล ในกรณสตวประเภท

อนๆ กท�านองเดยวกน จะสามารถกลาวไดวา แนวคด Darwinism เปน

กรอบคดในการจดแบงประเภทสตว หรอระบบอนกรมวธาน

สวนตรรกะในการแบงนนอยบนฐานของความคด dichotomy ซง

สบเนองมาตงแตอรสโตเตล สมยกรก คอ formal logic การแยก

สงหนงออกจากสงหนงนนตองใชวธน คอ A ยอมไมเทากบ Non-A

ดงนน เมอน�ามาประยกตกบการแบงประเภทสงมชวต กตองเรมตน

ทวาสงนนเปนสตว (A) หรอพช (Non-A) คตรงขาม สตวมกระดก

สนหลง (A) หรอสตวไมมกระดกสนหลง (Non-A) เลยงลกดวยนม (A)

หรอไมเลยงลกดวยนม (Non-A) กไลไปเรอยๆ จนในทสดจะแบงเปน

สายพนธ genius หรอยอยลงไปเปน species กใชตรรกะน สมมต

วาอาจารยบอกวา แนวคดแบบคตรงขามใชไมไดแลว กเปนไปได เชน

classification แบบ Foucault (ความจรงไมใชของ Foucault เปนของ

Borges นกเขยนอารเจนตนา แต Foucault ยกมาท�าใหเปนทรจกกน

กวางขวางขน) ซงอยใน The order of things กถอวาเปน classification

แบบหนง แตนกชววทยาจะวาอยางไร หากเราแบงสตวตามเสยงรอง

ตามอาหารการกน ตามพฤตกรรมขบถาย ทอยอาศย ฯลฯ

ประเดนทผมเหนตางไปจากอาจารยอานนทกคอวา ใชวานก

ชววทยาจะเหนคลอยตามกบ Darwinism ไปในทางเดยวกน และกอาจ

จะยงอธบายไมไดวาสงมชวตมแบบแผนการเปลยนแปลงอยางไร แตการ

แบงประเภทสตวกถอ premise ของ Darwinism อย ทงไมไดเหนวา

แนวความคดค ตรงขามเปนปญหา ผมวาเราตองแยกกนระหวาง

มรรควธกบผลลพธ การใช dichotomy เปนวธชวยใหการแบงเปนไปได

แตเมอผลลพธออกมาเปน species, genius, family, class, order

ฯลฯ แลว อาณาจกรของบรรดาสตวทงหลายกเปนประเภทๆ ไปแตละชนด

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 31

แตละสายพนธ กไมไดเปนคตรงขามกบชนดและสายพนธอนอกตอไป

แตวาเราตองเขาใจวาวธการทใชคดกเปนเหมอนเครองมอชวย คลายๆ

กบการสรางรานขนมาชวยในการกอสราง เมอสรางเสรจ เรากรอรานนน

ออกไป dichotomy กถอเปนวธหนง ถาปฏเสธ กตองบอกมาวาจะใช

มาตรการ (criteria) อะไร

ประเดนทสอง เรองการเปลยนแปลงในชนบท ไดอานงานวจย

ในโครงการใหญของอาจารยมงสรรพ ขาวสอาด ทไดเชญไปวจารณ

มการเปลยนแปลงในชนบทมากมาย แตเปนการบรรยายถงปรากฏการณ

อาจารยอานนทกคงเหนดวยวา การอธบายจะตองไปใหถงเบองหลงของ

ระดบปรากฏการณซงสามารถเหนไดวาการเปลยนแปลงหลกๆ ในชนบท

อยางนอยในภาคเหนอ ตอนนม 2 ลกษณะ (1) กลมรวมจาก contract

farming เชน การเลยงไกเปนฟารมขนาดใหญ, การเหมาจาง, กลม

เกษตรอนทรย ฯลฯ ในเชงการอธบาย เราอาจเรยกไดวา เปน “นคม

เกษตรกรรม” เปนเกษตรกรรมในรปอตสาหกรรม การเกดขนนก

พอเทยบเคยงไดกบ ‘นคมอตสาหกรรม’ คอเกดเปนหยอมๆ มลกษณะ

เฉพาะตางไปจากสภาพทอยรอบๆ นคมอตสาหกรรมเปนหยอมในระดบ

ประเทศ สวน “นคมเกษตรกรรม” ในระดบชมชน (2) สวนการเกษตร

ทไมสามารถจะเปลยนแปลงไปในทศทางการผลตเชงอตสาหกรรมได

กจะใชแรงงานอยาง intensive ประเดนนน�าไปสทฤษฎของชยานอฟ

(Alexander Chayanov, 1888-1937) ในสวนทวา ชาวนาสามารถ

จะ exploit ตวเองได ซงตางไปจากผใชแรงงานในอตสาหกรรมในเมอง

ทมระดบ cost of living ทแนนอน คาจางแรงงานจงไมสามารถต�าไป

กวาระดบนได แตส�าหรบชาวนานนตางออกไป อนเปนทมาของศพท

‘self-exploitation’ ของชยานอฟทอาจารยอานนทกรจกด แตวาใน

ชนบทของไทยไมตอง exploit ตวเอง เพราะมคนให exploit ตอ ซงก

32 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

คอแรงงานอพยพ ชาวนาไทยบางสวนกลบมาอยในฐานะเปน “นายจาง”

สองขอนเปน underlining logic ของการเปลยนในชนบท

ประเดนทสาม อาจารยอานนทใชค�าวาการปรบเปลยนเชง

โครงสรางตองมพนทความร และกลไกเชงสถาบน เรองของพนทความ

รจะตองทาทายความรทมอยเดมซงเปน discourse และมนไมเขาแลว

กบปญหาใหม ค�าถามของผมคอ มความรใหมท “ถกตอง” หรอไม

ความรเกาเปนความคดครอบง�า เปนความคดทไมถกตอง แลวความรใหม

ถกตองแลวหรอ? หรอเปนความคดครอบง�าเหมอนกน แลวความรใหม

ทอาจารยเสนอเปนความรทแทจรง หรอเปน discourse อกแบบหนง

ตามความเหนของอาจารยอานนท เมอตองการเปลยนแปลงทาง

โครงสราง เราตองค�านงถงความร ใหม และกลไกเชงสถาบนทจะ

เปลยนแปลงพรอมกบสรางอตลกษณใหม สงทเสนอใน paper ของ

อาจารยอานนทในสวนทเกยวกบวา ชาวบานเปนอยางไร การเปลยนแปลง

ชนบทเปนอยางไรน คลายๆ กบความคดทมการเสนอกนมากอนหนาน

และปรบเปลยนไปเรอยๆ ทรจกกนดกเชน ‘ค�าตอบอยทหมบาน’ ตาม

ขอเสนอของคณอภชาต ทองอย อาจจะมวล ศพทแสงอนๆ อก

แตความคดหลกๆ ไปในท�านองเดยวกน คอมงทการปรบเปลยนเชง

โครงสรางชนบท และเกษตรกร ชาวบานทจะอยในฐานะการปรบเปลยน

เชงโครงสรางนได สวนอาจารยไดเสรมวา สงคมไทยอยภายใตการควบคม

ของ market และ state ซงพลงใหญโตมากเสยจนเกษตรกรไทยตอง

ตาม market mechanism และ state regulation ซงเรากพอเหนๆ

กนอย ประเดนนคงไมมความเหนตาง

สวนทเหนตางกคอวา เมออาจารยเสนอความคดการปรบเปลยน

โครงสรางวาเปนเรองความสมพนธเชงอ�านาจ แตถาเราคดไปถงความ

สมพนธเชงอ�านาจระดบมหภาคในสงคม เราอาจจะ miss ประเดน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 33

เกยวกบเรองการเปลยนแปลงในชนบทไปได ในสงคมไทยมอ�านาจท

ลอยอยพนเหนอการควบคมจากประชาชน เชน ศาลและทหาร เราจะ

เหนวา 2 ใน 3 อ�านาจ 3 อ�านาจคออ�านาจนตบญญต และอ�านาจ

บรหารยงมระดบของการควบคมโดยประชาชน โดยทวๆ ไปกระทรวง

ตางๆ กอยใตการควบคมของบรหาร อยางนอยทางออม กถอไดวา

ประชาชนสามารถควบคมรฐบาลไดบาง ในทางปฏบตกมความเปนจรง

อยบาง แตทไมเปนจรงเลยคอกระทรวงกลาโหม อ�านาจทหารจงลอย

อยเหนอ สวนอกอ�านาจหนงนนเปนทงระบบ คอ ระบบศาลทงระบบ

เราไมม democratizing the judiciary เลย สงทเราตองการคอ

democratize สถาบนน มหลายวธทท�าได และมหลายประเทศทเขาจะ

ตอง subject อ�านาจตลาการใหขนกบอ�านาจของปวงชน ในรฐธรรมนญ

เขยนวาอ�านาจสงสดอยทปวงชนชาวไทย รฐธรรมนญฉบบใหมนควรจะ

เขยนใหชดหนอยวา ใครคอปวงชนชาวไทย

ประเดนทส พลงการเปลยนแปลงสงคมไทย ชวงนถามกนกวาง

ขวางวา สงคมไทยจะเปลยนแปลงไปอยางไร มอะไรทเปน mechanism

มกลมไหนเปนพลงส�าคญ อาจารยอานนทพดเรองอตลกษณ เรองกลไก

เชงสถาบน หรอกรณรปธรรมอยางปาชมชนของอาจารยอานนท ซงผม

นบถอมาก แตอกฝงหนง คนท�างานในสวนราชการระดบสงดานเกษตร

เขากจะมมมมองอกอยางหนง ซงอาจจะขดกบทนกสงคมศาสตรมอง

ตอใหมความพยายามขนาดไหน ความรเพมขนจากการวจยหรอวาอะไร

กตาม ถาไมมกลไกเชงสถาบนกจะไมเกดการเปลยนแปลง อนนเหนดวย

กบอาจารย

แตประเดนทมแรงตานการเปลยนแปลงอยางแขงขน อาจจะยง

ไมไดย�าเนนกนมากพอ ขออนญาตยกตวอยางประสบการณตวเองท

ท�างานองคกรกลาง เชาวนค�าคนยงรง ดวยความหวงความฝนทบางคน

34 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

คอ “อ�านาจทส” อ�านาจการเลอกตง ทส�าคญทดเทยมกบอ�านาจ

นตบญญตและอ�านาจอนๆ จนกระทงตอมาวนหนงกไดองคกรกกต. ได

มาแลวเปนอยางไรบาง? กถกไฮแจคโดยพวกอ�ามาตย การเรยกรอง

ธรรมนญ 2540 กเหมอนกน ใหมองคกรอสระ ผลเปนอยางไร พวก

อ�ามาตยกนรวบอก ใชเปนกลไกก�ากบควบคมตวแทนของประชาชนอก

บทเรยนนนาคดมากวา ในอนาคต ตอใหมความรความคดอะไรดๆ แต

ตราบใดท ‘ความสมพนธเชงอ�านาจ’ ศพทของเวเบอรทอาจารยอานนท

ชอบใชยงเปนอยอยางน พวกครองอ�านาจอยกจะไฮแจคใชมาตรการการ

เปลยนแปลงไปไดงายๆ เหมอนสงลกบอลไปใหเพอน แตมนไปเขาอก

ทางหนงเลย เมอคดจะเปลยนแปลงอะไร คงตองคดไปขางหนาหลายๆ

ตา ตราบใดทความสมพนธเชงอ�านาจนยงคงอย

ประเดนทหา ขอจ�ากดของสงคมศาสตร ขอคดนไดมาจากการ

ท�างานวจยทสถาบนฯ ซงใหเหนขอจ�ากดของสงคมศาสตรอยางมากท

การวเคราะหจะเปนการค�านงถงระดบโครงสรางเปนหลก แตกมเหมอน

กนในบางสกลทางสงคมศาสตรทไมไดตดอยกบพลงทางโครงสราง เชน

ในสงคมวทยากมแนวคดเรอง phenomenology วาแตคนละแตละ actor

มองอยางไร subjective understanding แตสงคมวทยากจะหยดอย

แค phenomenology สวนจะมอกสาขาหนงซงพดกนมากในปรชญา

Hermeneutics5 เรากยงไมไดไปถงขนาดนน มานษยวทยามมากกวา

สงคมวทยาคอ พยายามท�าความเขาใจวา คนคดอยางไร

5 ปรชญา hermaneutics เปนศาสตรวาดวยการตความหรอแปลความ (interpretation theory) เดมเปนศาสตรทใชกนมากในการตความคมภรศาสนา แตตอมาใชในการตความ ตวบทอนๆ เชน เอกสารประวตศาสตร วรรณกรรม กฎหมาย ฯลฯ รวมทงตวกระบวนการ ตความเอง ซงเกยวของกบการแสวงหาทฤษฎและวธวทยาใหแกหลกการตความดวย นกปรชญาคนส�าคญในสายนไดแก Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (1768-1834), Paul Ricœur (1913-2005), Martin Heidegger (1889-1976), Hans-Georg Gadamer (1900-2002) เปนตน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 35

ความส�าคญของ subjective understanding ท�าใหเปดไป

สความคดวา เรานาจะตองแยกการวเคราะหการเปลยนแปลงเปน 3

dimensions คอ หนง เชงโครงสราง ซงส�าคญยง กระนนกยงไมใชท

จะเปนตวอธบายการเปลยนแปลงไดทงหมด เพราะการเปลยนแปลงมา

จาก agency คอคนทจะขบเคลอน อยางเชน เรองเสอเหลองเสอแดง

ทตอกรกนอยน มการอธบายวา เพราะเนองมาจากความแตกตางทาง

ชนชน ทางรายได แตความแตกตางนมมานานแลว และไมไดเกดเปน

ประเดนวาน�าไปสการกระท�าของคนทจะเปลยนแปลงสงคมไทย ในดาน

ทสอง คอดานสถานการณในชวงสน วาอะไรมนเกดขน ชวงหาปสบป

ทผานมา ดานทสามส�าคญไมยงหยอนไปกวากน คอ perspectival

dimension หรอในเชงความคด การมองของคน สภาพความเปนจรง

ทด�ารงอย คนอาจจะไมมองกได เชนเงนคาแรงงานขนต�าทเชยงใหม 170

บาท หากเปนแรงงานอพยพ 100-150 บาท ท�างานมาทงเดอนเบดเสรจ

ให 7,000 บาท สวนบางคนมเงนเดอน 600,000 บาท แตความ

แตกตางอนนอาจจะไมเปนประเดนเลยกได ถาคนไมไดมองไมเอาเขา

มาอยในหว แตเมอเรมมคนชใหเหน ความคด การมองกเปลยนไป และ

ถาอยรอยเอดเฉยๆ อยอดรฯ เฉยๆ มนไมเปลยนแปลง มนตองมา

ราชประสงค นจะอธบายอยางไร ถาไมน�าทง 3 dimensions มาประกอบ

กน

สรปคอถาเราตองการทจะคดใหมเกยวกบเรองการเปลยนแปลง

สงคมไทย เราตองคดถงทงระบบ ทงสถานการณ และการรบร

ความเขาใจของคนทวไป โดยเฉพาะการรบรของคนทวไปอนนคอคยหนง

ของการเปลยนแปลง พวกอ�ามาตยกเขาใจประเดนน ถงไดพยายาม

ทจะปดสอปดเรองการรบรของคน ขอขอบคณ

36 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ผศ.ดร.ยกต มกดาวจตร (ผใหความเหน คนทสอง)

ไดมโอกาสไดอานความคดทานอาจารยอานนททมอะไรใหมๆ

ตลอดเวลา ถาทานอาจารยจะยอมรบวาอนนจะใหมลาสดของอาจารย

ผมกจะยนดมาก ตอนนคลายๆ ในแงของ body knowledge ของอาจารย

เราจะไดถอวาเปนการวจารณทเปนความคดลาสด ผมเองและคดวา

หลายๆ ทานกนบถอมาก ผมแทบจะไมตองพดอะไรแลวเพราะอาจารย

ไชยนตพดไปหมดแลว เพยงแตวาลลาหรอวาวธการหรอวาแนวทาง

ทผมจะมความเหนกบงานของทานอาจารยกอาจจะแตกตางออกไป ระบ

ไมไดวามกประเดนจะพดไปเรอยๆ ผมเตรยมมาประมาณ 4 หนาครง

ถาจะพดในภาษาของทานอาจารยคอวา พนทความร ของ

ประเทศไทยก�าลงตกอยในอ�านาจของคณะราษฎรอาวโส ถาเทยบกบ

คณะราษฎรดงเดมกบอายราษฎรอาวโส ถาเทยบอายกาลทมามอ�านาจ

กเปนปเปนตาของคณะราษฎรสมยในการปฏวต 2475 ถาจะเรยกให

ถกคอ อภวฒนในป 2475 แตวาความคดของราษฎรเมอ พ.ศ. 2475

กาวหนากวาคณะราษฎรอาวโสเปนอยางยง บางคนบอกวาคณะราษฎร

อาวโสก�าลงท�าใหประเทศไทยยอนกลบไปกอน พ.ศ. 2516 ขออนญาต

เอยชอทานอาจารยผาสก พงษไพจตรพดไวอยางนเมอเรวๆ นเอง ผม

คดวาอาจจะยอนไปถง รศ.112 เลยกได ก�าลงชใหเหนในเชงวชาการวา

งานของอาจารยอานนทแสดงจดยนทางวชาการทอยางนอยๆ เราอาจ

จะเรยกไดวาหลง พ.ศ. 2516 คอกาวหนายงกวาราษฎรอาวโสยงนก

อนนเปนขอเสนอททาทาย เชน อาจารยบอกวาบาน วด โรงเรยน

และชมชนเปนสถาบนเกาๆ ไมเหมาะกบการแกปญหาใหมๆ ไดอกตอไป

เพราะสงคมไมไดอยโดดเดยวแลว อยในกระบวนการโลกาภวตนมากขน

อาจารยเสนอวาจะตองมการปรบเปลยนโครงสรางหรอตองสรางสถาบน

ใหมๆ เพมขน สถาบนทมอยเดมอาจจะไมมพลงไมเพยงพอทจะเทาทน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 37

กบปญหาทเกดขน เหนอนนแลวตนเตนตกใจวาจะมการเปลยนแปลง

สถาบนเกาๆ ตองพดเปนภาษาองกฤษแตวาพดแบบออไมชดเจนวา

สถาบนโออารอ เปนสถาบนเกาๆ สถาบนนนอาจจะตองถกเปลยนแนนอน

อาจารยจะตองเสนออะไรบางอยางแนนอน พออานไปๆ วยรนสมยผม

กตองบอกวาแปวววว!! ตอนทายอาจารยยงไมไดวพากษตวสถาบน หรอ

วาวพากษการเปลยนแปลงเชงโครงสรางอยางถงทสด อนนกคลายๆ กบ

ทอาจารยไชยนตพด

คดตามอาจารยอานนทแลวคดเลยไปอกนดหนง คดวาพนทความ

รทครอบง�าสงคมไทย ไมใชความคดเชงเดยว หรอตวอยางของอาจารย

คอเรองสทธเชงเดยว แตมนคอตวความคดเชงซอน แลวในแงของสทธ

กอาจจะเปนสทธเชงซอนนน คอเรามความรเชงซอนและสทธเชงซอน

อยแลว มนซอนมากเกนไป โอกาสทความคดเชงเดยวหรอวาโครงสราง

สถาบนเชงเดยวทจะพฒนาไปมนยงไมมโอกาสเลย เรยกวามนถกเตะขา

เจาะยางตลอดเวลา คดวาสงคมไทยยงไมเคยมสทธเชงเดยวเลย

ผมเหนดวยกบขอเสนอของอาจารยอยางเตมท ถาจะใหลงชอ

ไวเปนแถลงการณในอนาคตผมจะลงชอไววนนเลย ยอมรบอยางสดตว

ผมเหนดวยอยางยง เรองสทธเชงซอน เรองพรบ.ปาชมชน แตวากรณ

ทเอาเรองไรหมนเวยนมาอธบายเรองสทธเชงซอน กอธบายกนไดโดย

ตวมนเองและลงตว แตคดวามนยงไมไดไปตอบโจทยททานอาจารย

อานนทตงไว (หนา 7-8) เรองชาวนายอนแยงกลบไปกลบมา

การเปลยนแปลงในชนบททอาจารยไชยนตพดถงมนกลบไปอธบายไมได

ทงๆ ทเรองนเปนเรองใหญ เปนพวงใหญของอาจารย แตวามนกลบไป

อธบายปญหาทใหญกวานนไมได หมายความวาอาจารยยงไมไดแตะ

ปญหาโครงสราง ผมเขาใจวาสทธเชงอะไรเปนอยางไร แตวาคดวาปญหา

ของสทธเชงซอน มนเปนเรองของการใชความคดเชงเดยวในเรองของ

38 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

การจดการสทธกบคนบางคนเทานนหรอไม ขออนญาตใชส�านวน

เสอแดง “สองมาตรฐาน” มไปตลอด คดวามนไมตางกนเลยกบสงท

เรยกวาสทธเชงซอน ผมมตวอยาง 2 กรณ เปนพนทบนทสงเหมอนกน

เจมส สกอต6 งานชนใหมของเขาจะพดถงทสงไวมาก ทนาสนใจคอ

คนทราบไปเบยดบงทสงมาก หนงเขายายเทยง สองเขาแพง 2 กรณน

เชงซอนคอ สทธเดยวมหรอไม คอ “ม” แตมนเชงซอน เพราะฉะนน

สทธเชงเดยวเชงซอนมนเปนปญหาของคนบางกลม แตวามนเปนโอกาส

ของคนบางกลมดวยเหมอนกน ผมคดวาเรายงไมไดใชหวใจของความ

คดเรองสทธเสรภาพอะไรพวกนอยางจรงจงเลยหรอไม กยงมตวอยาง

ทอาจารยยกมา ทยงมผพพากษาทเขากไมไดตดสนเอากฎหมายอะไร

ใหมขนมาเลย กเปนกฎหมายเดมนน แตจะคดแบบเคารพสทธของ

ชาวบานจรงหรอไม คอปญหาเรองแกกฎหมายหรอวาเรองแก พรบ.

ปาชมชนจ�าเปน มนส�าคญ เพยงแตวาถาจะตไปในประเดนโครงสราง

มนตองคดมากกวานน ทเหนอาจารยยงไมไดวเคราะหปญหาเชงโครงสราง

ทมนมากกวานน

เรองชนบท กลบไปทตวอยางของอาจารย 4 ตวอยาง แลวสรป

ไววาชาวนาหรอคนในชนบท หรอสงทเกดขนในชนบทในปจจบน อยใน

ภาวะทตองเผชญกบ high rent, high risk และ high loss ทลบๆ

ทงนน ผมคดวาอาจารยพดถงโครงสรางทขดรด ครอบง�าปจเจก อยาก

จะยอนกลบไปทความคดของอาจารยเองพดถงไวในหนา 10 การท

คนตองกระท�าการ ผมคดวาอาจารยนาจะคดออกมาจากแนวคดทฤษฎ

ทอาจยงใหมส�าหรบเรา คอหลงทศวรรษ 1970 เปนตนมาหลงจาก

6 James C. Scott สอนทางดานรฐศาสตรและมานษยวทยา งานชนหลงๆ ทกลาวถงคอ The Art of Not Being Governed: An Anarchist History of Upland Southeast Asia. 2009. New Haven: Yale University Press.

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 39

มารกซ กมคนคดเรองการเปนผกระท�าการ หลายคนพดถง เชน

Anthony Giddens, Raymond Williams งานของมานษยวทยาตงแต

ป 1980 เปนตนมา งานเหลานศกษาผมเรยกวามานษยวทยาสงคม

ทนนยม ชใหเหนแลวเปนขอสรปไปเลยวา แมในระบบทนนยมเอง

การครอบง�าควบคมกมไดเปนโดยเบดเสรจเดดขาด มการขดขน ตอตาน

ตอรองตอระบบอยตลอดเวลา เพราะฉะนนการกลบไปเปนชาวนาและ

การเปนผใชแรงงานของชาวไรชาวนาในปจจบน ยงไมจ�าเปนตองเขาไป

อยในภาวะทตองถกขดรด ถกเอารดเอาเปรยบ อยในบวงของ high loss

เสมอไปกได ในแงนผมมองชนบทแตกตางไปจากทอาจารยมอง ผมก

พยายามโปรโมตทผมเรยกวาเปนชนบทใหม เพอใหสอดคลองกบรฐไทย

ใหม ทก�าลงตอตานกนอย อนนกลอกนเลนๆ

ชนบทใหมผมมตวอยางมากมายก�าลงท�าวจยอย อาจารยทรวม

คดกนมาทนงอยทนดวยอยางอาจารยนต ภวครพนธ ไดทนของอาจารย

มงสรรพ (ขาวสอาด) อยางเชน ตวอยางหนงกคอการปฏเสธระบบ

อปถมภแบบเกา คอมนมระบบอปถมภแบบใหมแตวากเปลยนโฉมหนา

ไป หรอวาการทชาวบานตอรองกบระบบทนนยม คอตองอยในนนอยาง

ทอาจารยไชยนตวา เขาจะหนไปไหนได อาจารยอานนทกคงไมปฏเสธ

แตวาเขากมวธทเขาจะอยดวย มวธทจะตอรอง มวธทจะพลกแพลง

ผมไปเจอชาวบานเปนผใหญบานทจงหวดชยภม สามารถทจะท�าใหเงน

กองทนหมบาน 1 ลานบาท ท�าใหชาวบานทงหมดปลดหนจากการเปน

ลกหนของนายทนเงนกนอกระบบ มาเปนลกหนของกองทนเงนกของ

หมบาน ซงดอกเบยต�ามาก จนกระทงในทสดแลวนายทนเงนกในหมบาน

กยงตองเอาเงนมาฝากทกองทนของหมบานเหมอนกน เพราะวาไมม

ใครไปกแกแลว อยางนถาไมเรยกวาเปนชยชนะของชาวบาน หรอวา

เปนการมอ�านาจตอรองของชาวบาน ผมกไมรจะเรยกวาอะไร ผใหญ

40 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

บานคนนผมเชอวาเขาไมไดเอาเขาพกเขาหอเพราะวาเขารวยอยแลว

แกบรหารสงตางๆ ใหหมบานน ผมก�าลงพดถงผใหญบานคนน ไมไดพด

ถงคนอยางทกษณ ชนวตรหรออยางไร ผใหญบานคนนท�าใหหมบาน

เจรญเตบโตมากขน ชาวบานมความมนคงในชวตมากขน

หรอตวอยางเมอเรวๆ น นกศกษาทานหนงท Harvard ใครอาจ

จะเคยไดอานงานของเขาทเขาใหสมภาษณ ผมกเพงไดคยกนเขามา เขา

กเลาถงมอเตอรไซครบจางมาเฟยแบบเกาถกท�าลายลง แลวมการทาทาย

มาเฟย จนกระทงปจจบนน เมอเรวๆ นนายกรฐมนตรกสงคนใกลชด

ทสดคนหนงนยวาหลดจากต�าแหนงไปแลว แตวาจรงๆ ไปท�างานใตดน

อยไปเคลอนไหวกบพวกมาเฟยกไปลอบบนอมตวลงไปหา พา กอ.รมน.

ไปตอรองกบมอเตอรไซครบจางวาอยาเคลอนไหวอยาอะไร อนนถาไม

เรยกวาชาวบานหรอคนในทองถนมอ�านาจกไมรวาจะเรยกวาอะไร

แมแตตวอยางของอาจารยเอง สามารถทจะตความไปอกทางหนง

ไดเหมอนกนวาเขาไมไดอยใน high risk, high rent และ high loss

ถงขนาดนน เพราะฉะนนประเดนนาจะอยทกรอบการมองมากกวา หรอ

อยทสงทอาจารยอานนทเรยกวาวาทกรรมมากกวา วาทกรรมทผมวา

คอวาทกรรมชนบท คอวาทกรรมทผมอยากจะคนหาพลงของชาวบาน

ทมอย ในการตอสกบระบบโครงสรางทมนเปลยนแปลงไปในปจจบน

แลวตวของเขากมสวนในการตอตาน ขดขน ตอรอง ในทสดแลวอาจ

จะน�าไปสการตอรองทผมไมเรยกวาเปน reform เพราะถา reform

กคอไมไดตอตาน แตผมคดวามนเปนการตอตานแบบ revolution

อยากจะยมส�านวน Raymond Williams วาเปน The long revolution

ความเปลยนแปลงแบบคอยเปนคอยไป เราไมรวามนจะเกดขนเมอไร

มใครรหรอไมวาอยๆ คนเสอแดงจะรวมตวกนมากขนาดน หลงรฐประหาร

แลวกอใหเกดขบวนการเสอแดงขนมา มคาดเดาไดบางวามการรฐประหาร

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 41

มการใชอ�านาจแบบเบดเสรจ มการใชปนใชอะไร คนยงไมกลว คนเกด

การตอตานไปทวทกหวระแหง การเปลยนแปลงนมนคอยเปนคอยไป

จนในทสดแลวจนถงเวลาเมอไรมนปะทออกมาเอง เพราะนน perspec-

tival ทอาจารยไชยนตวามนท�างานท�าประเมนอยตลอดเวลา น�าไปส

ประเดนตอไป

การเมองในชนบทใหมๆ มนเกดสถาบนใหมๆ ในชนบทไทย

ทเมอกอนอาจารยอานนทบอกวามบาน มวด มโรงเรยน มชมชน มน

ไมเพยงพอแลว อาจารยยงไมพดถงสถาบนใหมๆ อยางนอย 2 สถาบน

คอสถาบนของการเลอกตงในการเมองการปกครอง ทงในระดบชาตและ

ระดบทองถน การเลอกตง สส.และโดยเฉพาะอยางยง อบต. ผมก�าลง

สงสยอยวาพรรคการเมองในการเลอกตงระดบชาตมนไมสามารถทจะ

แทรกซมเขาไปในการเลอกตงในระดบทองถนไดอยางเบดเสรจเดดขาด

มการตอรองกนเหมอนกน

อกสวนหนงเปนการเกดขนของสถาบนทผมอยากจะเรยกวา

ชนชนกลางในทองถน ซงชนชนกลางในทองถนถกบดบงบทบาทมา

โดยตลอด เราไมเหนหรอวามนตายไปแลวอยางหนงสอพมพในชนบท

ในทองถนในตางจงหวด แตวาในปจจบนนหลงจากทมวทยชมชน แลว

กมตนทนในการผลตวทยชมชนอะไรตางๆ วทยชมชนเตบโตขนมา

มอ�านาจตอรองถงขนาดทราชการกไมกลาไปยง ไมกลาไปปด กอ.รมน.

เองกตองใชอ�านาจดบถงจะเขาไปคกคามวทยชมชนได หรอวาการเตบโต

ของปญญาชนในทองถนทผมไมไดพดถงพวกกลมภมปญญาชาวบาน แต

วาเปนคนชนกลางทเราไปคยกบเขาแลวกจะไมตางอะไรกบคนกรงเทพฯ เลย

จนตนาการของคนเหลานเกยวกบโลกเกยวกบการเมอง ความเปลยนแปลง

อะไรตางๆ เมองคนกรงเทพฯ ทนงเลนอนเตอรเนต คนเหลานกนงเลน

อนเตอรเนต ทอยในเวบบอรดเวบไซตเดยวกน สงเหลานเปนสถาบนใหม

42 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

อนหนงทอาจารยยงไมไดพดถง 2 สถาบนใหมอนน มพลงในการ

เปลยนแปลงในปจจบนอยางยง

วาทกรรมในความหมายของทานอาจารยอานนท ผมคดวาเรา

ตองคดกนอกแบบหนงวา ตกลงตอนนเราทะเลาะกบความคดเชงเดยว

ความคดแบบวทยาศาสตร หรอวาทะเลาะกบใครกนแน ผมก�าลงคด

วาเราก�าลงทะเลาะกบคณะราษฎรอาวโสอย อนนไปดค�าพด ในบท

สมภาษณรายการ Intelligence ใน Voice TV ในสปดาหทผานมาของ

อาจารยอคน รพพฒน การเลอกตงเปนเพยงพธกรรม ไมไดมความหมาย

เปนสงทประเทศไทยถกบบใหท�า เปนสงทประเทศยากจนอยางเรายง

ไมพรอม เปนสงทจะตองถกควบคม เปนระบบทท�าใหผอปถมภเขาไป

ในสภา “ไมใชผแทน” ผมคดวานก�าลงจะเปนความคดเชงเดยวแบบใหม

ทเขามาครอบง�า ค�าของอาจารยอานนททวาเปนความรทมอยมากใน

ทางวทยาศาสตรไมเชอวาเปนความจรงอยางเดยว เราจงท�าตามกนไป

อยางนนโดยไมตงค�าถาม ผมชวนใหท�าในแบบทอาจารยอานนทท�าดวย

วธการแบบอาจารยอานนท แลวถามคณะราษฎรอาวโสวา ความคดของ

อาจารยอคน ขอเอยนามอาจารยศรศกร (วลลโภดม) อาจจะรวมถง

อาจารยนธ (เอยวศรวงศ) ดวย ก�าลงท�าน ผมคดวาเราจะตองทาทาย

เราไมควรจะยอมรบวามนเปนความรของสงทมอยแลว

เพราะฉะนนปญหาของโครงสรางทแทจรง มนอาจจะไมใช

ความร ทางวทยาศาสตรจากความร เชงซอนแบบชาวบานเทานน

แตมนมความรทคนกลมหนงโตขนมาในสงคมไทยตงแตสมยทศวรรษ

2510 เปนตน กอตวขนมาและเนยนมาก เปนกลมทผมเรยกวาเปน

กลมชนชนกลางเกาทเตบโตขนมาหลงพ.ศ. 2510 แลวมอ�านาจในการ

ครอบง�าการเมองไทยในปจจบน คนเหลานประกอบไปดวยสอมวลชน

ปญญาชนในเมองในมหาวทยาลย แลวในปจจบนนเปนคณะราษฎร

อาวโส กลมนผมคดวานคอวาทกรรมหลกในปจจบนแลว

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 43

สวนทค�าจนตวปญหาทยงคงเหลออยคอ ปญหาของเครอขาย

โออารอ ทถวงไมใหเกดการเปลยนแปลงอยางแทจรง ปญหาเชงโครงสราง

ดงกลาวท�าใหระบบประชาธปไตยแบบตวแทนยงไมเคยไดรบโอกาสทจะ

พฒนาอยางจรงจง ซ�ารายปญหาเชงโครงสรางดงกลาวยงก�าลงท�าลาย

การเมองแบบตวแทน ดวยการสรางตวแทนแบบใหมขนมาคอสภาองคกร

ชมชน ตวแทนแบบนจะเปนตวแทนทท�าลายระบบตวแทน เพราะเปน

ตวแทนทอางความด เปนตวแทนทไมยอมรบการตรวจสอบ เปนตวแทน

ทวางอยบนระบบอปถมภอกลกษณะหนง เปนตวแทนทอางวาทกรรม

วา “มนคอความจรงทมอยแลว” ขอบคณครบ

ศ.ดร.สรชย หวนแกว

บางทานอาจจะนกวาจดใหเปนเรองเหลองกบแดงหรอเปลา ถา

หากประเทศเราจะถกเรองบทบาทสงคมวทยามานษยวทยาในบรบท

สงคมปจจบน ความจรงเวลา 2 เดอนครงหลงเหตการณทรนแรงท

ราชประสงค กถอวายงไมนาน คงตองยอมรบความจรงวาบางสวนก

อารมณคางกนบาง แตวาการจะถกบทบาทสงคมวทยามานษยวทยาใน

บรบทเชนน จะลงเอยเพยงแคประเดนเหลอง-แดง ผมไมแนใจวาใช

ประเดนปญหาทตรงกบวตถประสงคของการจดงานในวนน ผมคดวาเรา

ตองยอมรบบรบทของการเปลยนแปลง ทเราถกกนในชนบทกด ในเมอง

กด ไมอาจจะปฏเสธไดวาเราอยในสงคมทถกทาทายดานความร ดาน

สต ตอนแรกจะเปด (เวท) เลย แตตองเรยนอาจารยอานนทตอบพอ

สงเขปกอน หลงจากนนผมจะขอเชญทกทานทอยในหองนรวมถกรวม

ใหความเหนตอ เพราะเชอวาจะมแงมมทนาสนส�าหรบวชาเราและวชา

เกยวของ รวมทงอนาคตรวมกนของเราดวย

44 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

ตองขอบคณทมผวจารณ 2 ทาน อยางทวาในทางวชาการเราน

ศพทแตละค�ามนสามารถจะตความไดหลายแบบ ดงนนการทวจารณมา

อาจจะเปนการวจารณทไมไดวจารณผม แตวจารณอยางทเขาวจารณ

กนเอง ไปคนละเรองกบทผมพด ยกตวอยางแรก อยางทอาจารยไชยนต

พดถงวา dichotomy เปนวธการ ผมคดวาวธการเหลานนมนถกครอบง�า

เขาไมไดตอตรงน บอกวธการกโอเค แตผมวาเราไปตดกบดกกบวธการ

นนมนเกดการครอบง�า ถาใครอานแมกซ เวเบอร บางคนอานไปแลวทง

เลม แตขาดไปไมไดอาน 3 หนาสดทาย นกเปนปญหา กจะตดกบดบ

กรงขงตวเอง ดงนนถาเราเชออยางมากเลยวา dichotomy จะสรางความ

รได โดยไมไดตงค�าถามเลย คณกจะตดกบดก แมกซ เวเบอรพดถงกรงขง

เหลก (iron cage) นมานานแลวตงแตปค.ศ.1905 ทเขยนหนงสอ

เลมน ผมคดวาเรองนส�าคญมาก เราใชวธการอะไรกแลวแตตองไมตด

กบดก ทผมพดมาคอสวนใหญเลยเราเชอวาวธการเราถก จนเราตด

กบดกวธการของเราเอง ตรงนเปนประเดนปญหา

เวลาผมพดถงเรองของความรเรองของอ�านาจอะไรตางๆ กคอวา

เนองจากความรเปนเรองของอ�านาจ ดงนนมนจงไมสามารถท�าไดโดย

ใครคนใดคนหนง ทพดทงหมดผมไมไดพดความรหรออ�านาจในลกษณะ

ทวๆ ไป เปนเรองของการมสวนรวม มนไมใชวาใครเปนคนคดอนนได

อยางทอาจารยยกตเปนคนพดมาใชทฤษฎอะไรตางๆ เหลาน จรงๆ มน

ไมใชทผมใช ผมใชทฤษฎ Theory Practice ของ Antonio Gramsci

คอการชวงชงความหมาย ดงนนความรจะเกดขนได ไมใชคนไหน

เปนผร แตมนตองเปนการเคลอนไหวทางสงคม

ยกตวอยางเรองปาชมชนขนมา เพราะมนไมใชเปนเรองของใคร

เปนกระบวนการนนสรางใหเกดความร แลวถงเปนความรใหมทจะ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 45

เปลยนได เพราะวาถาเราปลอยใหผหนงเปนผผลตความร อยางไรกไมใช

ความร จะตองเปนเรองของการครอบง�าตดอยเสมอ ดงนน พนทของ

ความรอาจจะเปนปญหาของผมทวาไมไดขยายความเฉพาะในสวนน

เพราะวาจรงๆ ผมเขยนเรองนไวหลายบทความ ผมเพงเขยนบทความ

ภาษาองกฤษกบอาจารย Philip Hirsch ในหนงสอเรอง Track and

Traces: Thailand and the Work of Andrew Turton พมพโดย

มหาวทยาลยอมสเตอรดม

ผมพดเรองนไวในหลายท ในชวง 4-5 ปทผานมากพยายามขบคด

เรองพวกนวา ท�าอยางไรถงจะท�าใหเรารจกทจะคลายๆ กบไมใชความร

ส�าเรจรป ไมใชมใครคนใดร แตวาเคลอนไหวเพอใหเกดความร ไมใชไป

เอาความรใครกไมรมาใช ดงนนหลายๆ ครงทอธบายไปอาจจะกลายเปน

วา เรามาตดกบดกความรวา ความรนนไมเอา จะเอาอกความรหนง

กยงคงเปน dichotomy อยดทพดมา ดงนนผมตองการทจะทะล

dichotomy อนน ถาเรายงตดอยใน dichotomy เหลองหรอแดงกยงคง

เปน dichotomy อยด เปนสงทมการครอบง�า จะครอบง�าทางดานไหน

มนกครอบง�าอยด การทจะสามารถสรางสถาบนใหมๆ ได เราไมสามารถ

ทจะไปตดอยกบการครอบง�าใดๆ ได เราตองท�าใหเกดการเคลอนไหว

พดงายๆ คอเมอไมเปดพนทมนกไมมการเคลอนไหว

ประเดนตอนนคอการครอบง�ามนปดพนทของการเคลอนไหวทาง

ความร ท�าใหเราไมสามารถคดสถาบนใหมๆ ได สถาบนใหมๆ ไมได

หมายถงสถาบนทางการเมองในระบบอยางเดยว ถาพดสถาบนการเมอง

เศรษฐกจ มนกลมเหลว เพราะวาการเมองเศรษฐกจทเราพดทกวนน

มนเปนเพยงการเมองดานรปแบบเทานนเอง ไมมเรองเนอหา แตวา

ทงหมดแลวเนอหามนคออะไร “ไมม” เนอหามนอยทการเคลอนไหวทาง

สงคม ไมไดอยทรปแบบของระบบการเมอง หากวาสงคมไมเคลอนไหว

46 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ไมมเนอหา มนกไมมสถาบนใหมทเราจะดงขนมาใช สถาบนใหมพวกน

ไมใชสถาบนทเกยวของกบเรองการเมองเศรษฐกจ แตวาเปนสถาบน

ทเกยวของกบเรองของการจดทรพยากรและความมงคงในสงคม ท�า

อยางไรทรพยากรและความมงคงถงจะสามารถจดสรรไดอยางเปนธรรม

ซงถอเปนการเมองในดานเนอหา

เวลานเราปลอยใหตลาดด�าเนนการเสรดานเดยว แตวาไมมกลไก

ในการก�ากบควบคมตลาด เพราะสงคมไทยไมไดอยโดดเดยว เราก�าลง

จะเปนอาเชยนเดยวกน เราอยในโลกาภวตน อะไรตางๆ แลวเรามาพด

แตเฉพาะในสงคมไทยอยางเดยว เราอาจจะหลงยคหลงโลกกได เราไม

สามารถจะเคลอนไหวเฉพาะในสงคมไทยได เราตองเคลอนไหวสงคม

ไทยทอยในสงคมโลก เราตองการการก�ากบควบคมทท�าใหการจดสรร

ทรพยากรเปนไปไดด ถงแมวาอาจารยยกตอาจจะพดวาเวลานในชนบท

ดขน ผมไปมาหลายทแลว ผมยงไมพบวามนดขนเลย ทรพยากรทออก

ไปนอยนดมนไมไดท�าใหดขน เพราะวามนกแคท�าใหอยรอดไปวนๆ หนง

เทานนเอง เพราะวาเรายงไมมอะไรไปควบคมท�าใหเกดการจดสรร

ทรพยากรใหดขน เราอาจจะบอกวาโอเค พอไดบาง มนไดเศษไดเลย

เพราะไดมนตองไดอ�านาจ ไมใชไดเศษไดเลย พนทความรมนคอการ

เปลยนความสมพนธเชงอ�านาจ ตรงนเปนเรองทส�าคญ

ดงนน กลไกเชงสถาบนทวามาทงหมดน คอการจดสรรทรพยากร

และความมงคงของคนในสงคมหนง ซงไปพนกบระบบโลก ถาเราไปพด

ถงสถาบนเลกๆ นอยๆ กพดได แตวามนไมใชเรองทผมพด อนน

เปนประเดนทอยากจะสะทอนไวเพยงคราวๆ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 47

ศ.ดร.สรชย หวนแกว

เราตองน�าเอาเรองท 3 ทานถกมาจดวางในบรบททกวางใหญ

กวาการตโจทยใหแคบ คลายจะชวนใหตอบโจทยจะเอาเหลองหรอวา

แดงกระมง ถาโจทยมเพยงแคนนกไมตองมาเถยงกนกได

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

คอมนมค�าตอบส�าเรจรปอยแลว ตางฝายตางกมค�าตอบส�าเรจรป

อยแลว แตผมคดวาค�าตอบมนคงไมส�าเรจรป ตองสรางขน เพราะตอง

สรางขนใหม มนถงล�าบาก มนพดใหเขาใจยาก ผมกไมมค�าตอบ ผมก

ไมคดวาใครมค�าตอบ แตวาค�าตอบมนตองรวมกนสราง ซงเปนการ

เคลอนไหวทางสงคม นกคอเรองของ knowledge space ทผมพดถง

มนหมายถงตองชวงชงกน ตอสกนมนถงจะไดขนมา อยางเรองปาชมชน

มนชวงชงตอสมนถงไดมา concept นไมใชอยดๆ มใครเปนคนไปพด

แลวมนกไมใชค�าตอบอยทหมบานอยางทอาจารยไชยนตพด เพราะวา

มนไมเกยวกบหมบานเลย อนนมนเกยวกบการมสวนรวม ตองหลาย

ฝาย ไมใชวาใหชาวบานเปนผจดการ อนนมนเปลยนโครงสรางของการ

จดการทรพยากร ไมใชค�าตอบทหมบาน กเปนการเขาใจไมตรงกบท

ผมพด

ศ.ดร.สรชย หวนแกว

อยากใหพวกเราใหหองประชมวนนเกดพนทของการถก ไมใชถก

เหมอนกบวาคนละเรองเดยวกน คงไมใช นนแปลวาเราตองพยายาม

มองสงคมในบรบทรวมกนสกอยาง คอสงคมไทยในบรบททเราอยในโลก

และอยในโลกทเปนทนนยม อนนคดวานาจะเปนภาษาตรงกนวาในโลก

ของทนนยม ซงสงคมก�าลงจะตรวจสอบจะมาพจารณาวาพนทความร

มนมหนาตาเปนอยางไร พนทความรสาธารณะถกปดหรอวามนเปน

48 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ขอมลทางเดยวอยางไร ถามองจากผมแลวโจทยอนนคดวาอยในใจของ

ทง 3 ทาน

พดอยางนเพอจะเนนวาบรบทของสงคมไทยในบรบททนนยม

โลกาภวตน ซงเราตางตระหนกดวามนไมมดานลบลวนหรอดานบวกลวน

แตอยางใด แตวาเปนลกษณะทมพลวตสงมาก ถาตงหลกกนอยางนการ

หยบยกเรองชนบทขนมา ถอเปนกรณเพอจะชวนใหเหนถงวาสงคมเรา

ยงมหลายภาคสวน ทถาเพงมองไปแลวยอมจะเหนความจ�าเปนทจะตอง

มาถก คงจะเหนวาการสรางพนทรวมกนในการคดมนเปนเรองส�าคญ

มาก ทพดอยางนกคอ ตองถามตวเองวาเราถกกนดวยการยดวาฉน

มค�าตอบอยแลว หรอวาเราถกกนดวยความรสกทวาค�าตอบยงไมม

แตตองการหาค�าตอบรวมกน คอถาเราถกกนดวยความมนใจวาเราม

ค�าตอบอยแลว กปวยการทจะจดงานประชมในวนน แตผมเชอวาเรา

สนใจจะหาค�าตอบรวมกนวา ตกลงทเมองไทยอยโลกทไมคอยเปนธรรม

สงคมเราบางทกท�าอะไรทไมเปนธรรมตอกนดวย เราจะมองจากโจทย

เหลานใหไปไกลกวาการตงปอมและระแวงวาคนทไมเหนดวยกบเราสงสย

เปนคกรณ คงจะไมใชท

อยากจะเปดเวทวา โจทยของเรานาจะเปนโจทยรวม อยางเชน

มการเสนอวาการถกกนเรองโครงสรางสงคมไทยนยงไมไปถงไหน ยงไม

เพยงพอ หรออกกรณหนงมการเสนอวามาถกวาเรองนส�าคญกวา

เรองนน แตบางทานบอกวาเรองนไมส�าคญเทาอกเรองหนง ทานในหองน

สามารถเสรมกนไดวาททานอาจารยพดกนมาน รสกยงไมส�าคญ เรอง

โดนใจเราเปนอกเรองหนง เพอพวกเราจะไดเกดพนทของการถก นยยะ

คอเราถกกบสงคม ในสถานการณความเปนไปของสงคมไทยปจจบน

ตองการถามวาสงคมวทยามานษยวทยามน�ายาหรอไม จะชวยใหสงคม

นอกหองนคดอะไรไกลกวาทเปนอยหรอไม เรารวาจะขบเคลอนพนท

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 49

อนน พนทความรทถกเถยงกนไดนใหเปนของกลางใหเปนของสาธารณะ

ถาเรารสกตรงกนไดโจทยนมนสามารถจะน�าพาใหกาวไปไกลกวาโจทย

เฉพาะทเรยกวาคตรงกนขาม

ดร.ยงยทธ แฉลมวงษ : สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย

ผมสนใจเรอง knowledge space มาก เพราะมนมค�าใหมๆ เชน

knowledge base หรออะไรกแลวแต หรอ economy อะไรตางๆ ใน

ทางเศรษฐศาสตรทมประเดนนนอยในตอนหลงๆ ถามองในแงบรบทไทย

ผมยกขนมาประเดนเดยวคอ actor ทอยใน space คอคนทอยใน space

ชวงทผานมาสงคมบานเราไมไดให knowledge กบคนทอยใน space

เพราะฉะนนในบรบทหรอพนฐานของคนทจะพดคยกนมขอจ�ากดอย ยก

ตวอยางในสงคมบานเรา 72.3% มความรแคมธยมศกษาตอนตนและ

ต�ากวา และในนนเกอบ 1 ลานคนไมรหนงสอและกระจายอยในชนบท

ผมก�าลงพดถง actor ทอยใน knowledge space ของอาจารย

ซงตรงนเปนขอจ�ากด ตรงนอาจารยจะพดอะไรกตามผมมองในแงทวา

บางสวนอยในเสอแดง บางสวนจะอยในเสอเหลอง หรอวาอยในสงคม

ในเมองหรอวาอยางไร แตวาทจะเปนโจทยวจยทส�าคญ ผมอยากจะ

ใหไปลองวเคราะหดวา ความหลากหลายขององคความรทเกดขนจาก

สวนหนงทเกดจากบรบทของสงคมหรอชมชนทใหเขา กบความรท

เขาไดจากความรทเปนระบบ institute คอสถาบนการศกษามใหเขา

ทงสองอยางมนผสมกลมกลนอยางไรทท�าใหคนหนงจะสามารถ survive

อยใน rural หนง จะอยในสลมหรอวาในเมองกแลวแต

โจทยวจยอนหนงทนาสนใจใน sense ของผม อาจจะเกน this

sampling ททางนสนใจกได หรออาจจะอยในฝายของทางสภาวจยฯ

อาจจะอยในสาขา education อะไรกได ผมมองในแงทวาทกวนนมน

50 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

very heterogeneous มากในสงคมของบานเราโดยทวไป เพราะนน

มนจะปนกนอยในหลาย area คอจรงๆ สงคมเรามนซบซอนมามากแลว

มนพฒนามาถงปจจบนน มนม intervention เขาไปในชนบทมาก จะ

เรยกวาเปน market mechanism จะเปนเรองทนนยมเรองอะไรกแลว

แต มนมตวทเขาไป impact เขาไปกระแทกสงคมเปนจ�านวนมากอย

แลว ทกคนจะมระดบของความเสยงไมเทากน

มองในแงทวาอาจารยอานนทพดถงตวปจจยหรอความเสยงตว

หนง มนไมเทากน จะขนอยกบตว actor ทอยใน space วาเขาม

knowledge แคไหน ทน knowledge ตรงนมนตองหาใหไดวา knowledge

ตรงนทมอยเขาจะ resistance กบ risk ทเกดขนกบกระบวนการอะไร

กตามทใสเขาไปกระแทกเขาในสงคมไดแคไหน หรอการเบยงเบนใน

sense ของเสอแดงเสอเหลอง เสออะไรตางๆ ความเชอในสงเหลานมน

เชอไดงายขนหรอไม คนเกอบ 1 ลานคนทไมรหนงสอเลย เคยรมากอน

และไมรเลย เซนไดแตชอหรอแมแตเซนชอไมไดทอยกระจายโดยทวไป

ตวนเปนรากเหงาของหลายอยางทเราก�าลงพดถง ท�าใหชองทางทเขา

จะรบขาวสารมนมความแคบและกวางไมเทากนใน space อนน

เพราะนน อยากจะยกประเดนปญหาเดยวแคนนเอง ประเดนท

อยใน actor ของอาจารยอานนท วา actor ตวนยงขาดขอมลความร

ใน sense ของผมอกพอสมควร ทจะท�าความเขาใจวาจะท�าอยางไรให

เขาอยใน space ไดอยางแฟรขน เทาเทยมกนมากขน โดยทไมถกหลอก

หรอไมอยทามกลางความเสยง ทนาจะสงกวาคนอนทฐานของ knowledge

ทดกวา เปน actor ทถกใสเขาไปในความรตางๆ ทเขาไดรบสงกวา

จะตรงหรอวาไมตรงสาขากไมทราบ ขอบคณ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 51

ศ.ดร.สรชย หวนแกว

ตรงนถอวาตรงหมด

รศ.ดร.พชราวลย วงศบญสน : วทยาลยประชากรศาสตร จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย

เปนค�าถามทจะมตอทานอาจารยอานนท เปนค�าถามตอเนองจาก

ทอาจารยยงยทธไดพดถง actor ในสงคม สงทตวเองมองจะมองถง

กจกรรมหรอ activity ของคนในสงคม ซงไมทราบวามนจะเปนความ

เปลยนผาน หรอเปนสงทมมาอยแลว อาจารยพดถงชนบท ไมทราบวา

อะไรเปนตวอธบายความเปนชนบท เปนพนท หรอวาเปนกจกรรมหรอ

อะไร เพราะวาสงทจะเรยนถาม เหนวาสงคมในเมองในกรงเทพฯ กตาม

มพนทบางพนท ตวเองเพงทราบวามนเกดขนมา ตองขอบคณสอทได

มใหทางทว เขาพดถงวาบรเวณทใกลๆ กบ shopping mall ทงหลาย

จะมพนทอยพนทหนงเปนพนทรกราง เปนบานคนมก�าแพงตงขนมา

แลวกมชาวบานทอยในพนทตรงนนเขาไปขอเชาพนทรกรางอนนนเพอ

ทจะปลกผก มผกอย 2 แบบคอผกแบบพนบาน ผกทขายตามตลาด

ทวไป อกอนหนงเชาพนทปลกผกไฮโดรโพนกส คอนขางทนสมยหนอย

ตรงนเปนสงทสงสยวา อนนเปนความเปลยนผานทางสงคม หรอ

วาลกษณะนมนมอยแลวในเมอง อาจจะไมใชเฉพาะในกรงเทพฯ อยางเดยว

แตวามนอาจจะมทอนดวย กจกรรมตรงนเปนสงทมนเปลยนแปลงไป

จากกลไกตลาด ทพดถงวามนมความตองการทางดานพชผกทสะอาด

มากขนกวาผกทมาจากชนบททเนนในเรองปยหรอยาฆาแมลง เปนพนท

เกษตรขนาดใหญทใชปยอะไรพวกน เลยท�าใหมนเกดโอกาสกบคนใน

เมอง ซงบางคนทเราไปถาม ไมใชคนทยายถนมาจากชนบท เปนคนท

อยในกรงเทพฯ แลวหาโอกาสจากตลาดทมอย ปลกผกปลอดสารพษ

อะไรอยางน

52 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ดร.กตตกร สนคตประภา : บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ

โดยสวนตวสนใจเรองความรและการชวงชงความรอยางมาก

เพราะวาเราดในสงคมไทย สงทมนเกดขนหลายๆ อยางคอความรท

มนมอยหรอวาคณคาความรทใหและหวง โดยเฉพาะผเชยวชาญผทม

การศกษาสงมากทมทฤษฎอยในหวมากมายกบคนทอาจจะเปนคนเลก

คนนอย การทจะตอสอยางนน คณคาทใหกบความรกบคนทอยใน space

of knowledge ของอาจารย เงอนไขตรงนมนจะท�าอยางไรใหการตอส

ชวงชงเปนไปได ซงยากแตกตองท�า ไมเชนนนเรากไมสามารถทจะ

เปลยนแปลงอะไรได แตประเดนกคอ สงส�าคญทเราจะตองท�ากนอยาง

เขมขน คอเราตองวพากษความรทมมากอนอยางเขมขน ในการศกษา

และหลายๆ เรอง

อนนมนจะเชอมโยงไปถงเรองของการศกษา เรองของความออนแอ

ทางการศกษา ทเหนวาระยะหลงเราก market driven เยอะมาก ไดยน

กตกใจคนตงค�าถามวาเรยนไปท�าไมประวตศาสตร หลายๆ อยางถกท�าให

กลายเปนวชาในอนดบรอง ดวยวธคดหลายๆ อยางมนสรางความคด

ความเชอบางอยาง ตรงนมนอาจจะถงเวลาทการศกษาสงคมศาสตรตอง

ลกขนมาตอสอยางเขมขน เพอทจะชใหเหนวาการเปดพนททางความร

จ�าเปนมาก ทเราจะตองวพากษความรอยางเขมขนและรนแรง ในขณะท

เรากตองชใหคนเหนวาสงทเกดขนอาจจะตองมการเปลยนแปลง ตราบใด

ทเราไมสามารถเปลยนวธคดในเชงของโครงสรางความคดได พออาจารย

พดถงโครงสรางทางสถาบน ตวเองมองไปมากกวานนวาจรงๆ มนควร

จะตองพดถงเรองของโครงสรางทางความคดของคนในสงคมวา มนถก

สรางขนมาอยางไร

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 53

รศ.ดร.กฤตยา อาชวนจกล

เขาใจวาค�าถามทงหมดททานเสนอทง 3 ทานมา มความส�าคญ

ในเชงนามธรรม การทเราจะเคลอนไหวเพอทจะท�าใหเราสามารถทจะ

สรางโจทยวจย มองอยางเขาขางตวเอง เพราะมนเปนภาระหนาทในการ

จดวนน เนองจากมนมการครอบง�า และปดพนทการสรางความรใหม

ความส�าคญคอ เราจะสรางเงอนไขอะไร ใหการปดพนทความรตองถก

เปดออก เพราะวาในเชงประวตศาสตรทมหาวทยาลยเชยงใหม เขาจะ

ลมภาควชาประวตศาสตรซงนาเสยดาย จากประวตศาสตรไมวาจะใน

สมยเกาหรอวาในสมยใหม สถาบนใดกตามทเขาสในยควกฤตมากทสด

กจะยงขมวดตวเอง และสรางพนทปดตวเองมากขน กอนทจะลมสลาย

ลงไป ไปศกษาทางประวตศาสตรดได ไมวาจะยคสมยไหนกตาม

ในขณะนการปดพนทความร ในประเทศไทยในสงคมไทยกบ

เหตการณประมาณ 10 หรอ 30-40 ปทแลว หรอกอนการเปลยนแปลง

การปกครอง เรามการศกษาภาพเหลานใหเหนหรอไม การ emerge ขน

มาในการตอส เชน ตวอยางคลาสสกทอาจารยอานนทเสนอเรองปา

ชมชน สงทเราควรจะเรยนรจากตรงนนคอ การทมนจะสามารถจะผด

โผลขนมาไดนน มเงอนไขอะไรบางทสามารถท�าใหเรองนสามารถจะเปด

ขนมาได ดฉนเขาใจวานกสงคมวทยาและโจทยของสภาวจยขาดภาพ

เหลาน ภาพในเชงสงคมวทยาใหเหนวากลไกหรอเงอนไขอะไรทจะท�าให

เราสามารถจะมการจดการความรใหมได จรงๆ ไมไดคดถงเรองการ

จดการความรแบบ knowledge management ทขณะนเฟองมากและ

ฟมาก โดยเปนไอเดยของราษฎรอาวโสทานหนง ไมไดคดในเชงนน

คดวาเราจ�าเปนทจะตองสรางเงอนไข เพอท�าใหพนทความรมน

เปด เราอาจจะสอนคนอยางทมค�าสอนตอเนองกนมานานแลวเรากชอบ

เชน สอนใหคนคดเปน สอนใหคนตงค�าถาม แตกลไกหรอเงอนไขอะไร

54 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ทจะท�าใหเราอภเชษฐ (appreciate) ชนชอบกบการตงค�าถามและ

การทสอนใหคนคดเปน เราไมมกลไกในการทจะ support สงเหลาน

ในโรงเรยน ในวด ในมหาวทยาลย ซงในมหาวทยาลยอาจจะเปนพนท

ความรปดมากกวาอนๆ คอ ไมใชพนทความรเปด ทงๆ ทมหาวทยาลย

ควรจะตองชน�าสงคมหรอใหความรกบสงคม มหาวทยาลยบางแหงสราง

เงอนไขขนมาดวยซ�าวาวทยานพนธทผลตในมหาวทยาลยของตวเองเปน

copyright ของมหาวทยาลย นมหาวทยาลยไทย แตตางประเทศไมม

ถาอยากจะพมพวทยานพนธของเราเอง เราพมพไมได ถามหาวทยาลย

ไมอนญาต และเปนลขสทธตลอดชวต ซงถาเมอไรมการฟอง มหาวทยาลย

กหนาแตกเมอนน

เพราะฉะนนดฉนเขาใจวา เงอนไขทส�าคญทเราจะทะลออกไปได

แลวเราจะท�าอยางไร มเงอนไขหลายๆ อยางในขณะนในสงคม ไมวาจะ

เงอนไขใหมๆ ทอาจารยยกตพดถง ตววทยชมชนกด ตวคนชนกลางใหม

กด ซงดฉนไมคอยแนใจวาเราจะเรยกเขาวาชนชนกลางใหมดหรอไม

เพราะเรากมขอจ�ากดในการสรางภาษา แลวกไป categorise คนใสกลอง

ดฉนเขาใจวาเขากเปนอะไรอกอยางหนง คดวาเขาไมใชคนชนกลางใหม

ยงหาศพทไมได แตคนเหลานจะเปนพลงขบเคลอนสงคมไดอก เราควร

จะมาสรางความเขาใจตรงนและจะมาสรางเงอนไขตรงน เพอทจะท�าให

เรามพนทความร ทมนเปดมากขนส�าหรบคนทกฝาย

ผศ.ดร.ยกต มกดาวจตร

ถามอาจารยอานนทซงอาจจะน�าไปสการถกเถยงในประเดนท

กวางไปดวย มค�าถามหนงทอาจารยยงไมไดตอบคอ สทธเรองของการ

จดการปากรณนน ถาจะประยกตไปสกรณอน อยางเชน การตงสถาบน

ขนมาถวงดลตรวจสอบระบบทนนยมหรอวาระบบตลาดหรอใดๆ ตรง

นนรปธรรมมนจะออกมาเปนอยางไร แลวตวกลไกทจะขบเคลอนตรงน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 55

หรอวากลไกทางสงคมทอาจารยวาประชาสงคมทขบเคลอนใหอยตรงน

อาจารยมองวามนนาจะเปนอยางไร นาจะเปนโครงสรางในลกษณะแบบ

ไหน ทอยในเงอนไขทวา (เวนแตอาจารยจะไมรบเงอนไขน) มนนาจะ

สะทอนสทธพนฐานของประชาชนในระบอบประชาธปไตยดวย

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

ผมไมไดมอะไรทเปนค�าตอบส�าเรจรป มาถามผมไมได ผมอาจจะ

มปญหาทวาพดเรองพนทความรนไมชดเจน ความจรงพนทความร

ไมไดแปลวามพนททางกายภาพอะไรแบบน “พนท” ในทนผมหมายถง

“ประเดนทถกเถยงในสงคม” เพราะผมมองวาความรเทาทมอยทกวนน

มนเปนการครอบง�าในลกษณะใดลกษณะหนง ดงนนถาไมเปดประเดน

ใหมขนมาถกเถยง ความรไมเกด แลวผมกยกตวอยางวาการจดการ

ทรพยากรในสงคม ทกครงทผานมาเราจะบอกวาทรพยากรจะตองถก

จดการโดยใครคนใดคนหนงหรอฝายใดฝายหนง การจดสรรทรพยากร

ดเหมอนเปนอาณาจกรของตวเอง ถาน�ากตองเปนชลประทาน ถาปาก

ตองปาไม ทกอยางมนมอาณาจกรของตวเอง อนนเปนการครอบง�าชดๆ

แสดงใหเหนชดเจนวามนไมมวธคดอยางอน ถาเกดวาเราตง

ประเดนวา “คนอนมสทธหรอไม” อนนเปนพนทความรแลว เพราะวา

มนจะท�าใหเกดประเดนใหม ใหคนมาถกเถยงวา แลวการจดการแบบ

ใหมควรจะเปนอยางไร ผมคงไมร แตในกระบวนการเคลอนไหวทจะตรวจ

สอบความรเดมนน มนจะน�ามาซงสถาบน เพราะนนกลไกสถาบนไมใช

ค�าตอบส�าเรจรป จะตองผานการเคลอนไหวทางสงคม มนถงจะเกด

อยางทเรามาถงเรองสวสดการทางสงคมทกวนน ไมใชเกดขนงายๆ

อาจารยนคม จนทรวทร เคลอนไหวเรองน 20 ป กฎหมายอยางน

ถงออกมาได ทกวนนเรากชนชม เรองปาชมชน 10 กวาปแลว ถาไม

ถกเถยงมนไมออก

56 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

อาจารยยงยทธกพดถงเรองคนเรองอะไรตางๆ กเปนอยางท

อาจารยเขาใจ แตทผมเขาใจไมใชแบบนน ผมไมคดวาคนไทยจะโงหรอ

วาไมโง เพราะมนไมเกยวของกบเขาเรยนหรอวาไมเรยนหนงสอ มน

เกยวกบวาสงทเขารมนเปนการครอบง�าหรอไม ท�าใหเขาเชออยางนน

ทกวนนไปสมภาษณใครอะไรตางๆ นยาก เพราะการครอบง�าในสงคม

ไทยมสงทกฝาย ผมกสมภาษณมามาก เมอผมสมภาษณชาวบาน ผม

กเคยคดวา โอโฮ! ท�าไมชาวบานมความคดมากนกนะ พอฟงไปอกทก

พบวาเขาฟงจากวทยนนเอง ดงนนไมไดแปลวาไปสมภาษณชาวบานแลว

จะรเรอง ถาเราไมท�าการวเคราะหเรากจะรเฉพาะเทาทเขาอยากบอก

เราเทานน

ยงมปญหาอกอยางหนง ทอาจารยไชยนตบอกวามหลาย

perspective 3-4 ชนอะไรตางๆ ของผมมชนเดยวเทานน หมายความวา

ความรมนจะเหนไดผานปฏบตการ ไมวาคณจะม perspective หรอไม

ถาเกดคณไมปฏบตการผมไมร วาคณคดถกหรอไม ความรจงไมใช

อดมการณและความคด ถาอดมการณและความคดนนไมปฏบตการ ถา

อยากจะรแลวจะรหรอไม ดงนนตองเขามามสวนรวมในการถกเถยงตาม

ประเดน เปนกระบวนการทางการเมอง เปนเคลอนไหวอะไรผมไมสนใจ

ผมชอบทเขาเคลอนไหวดวยซ�าไป ผมคดวาอนนมปญหาทางสงคมไทย

เพราะวาเรามมมมองในแงทวาถาใครแยง เหนไมดวยกนแลว แปลวาม

ปญหา เพราะวาเรามองมมเดยว มองความขดแยงเฉพาะดานทเปน

ปญหา ความขดแยงจะไมมดานสรางสรรคเลยหรอไร ถาไมเถยงกไม

สามารถสรางอะไรใหมได สงคมตองมการถกเถยงมากขนกวาน ผมกลบ

มาเมองไทยตกใจเมองไทยเงยบสนท ไมถกเถยง เมอไรถกเถยงกน

ผมดใจมากเลย ถามนเถยงกนได มนตองไดอะไรใหมๆ แตประเดนคอ

มนไมเถยงกน ผมกลวตรงนมากกวา

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 57

ดงนน พนทความรคอพนทของการถกเถยงกน ชวงชงความร ก

ตองเขามาเถยงกน แลวไมใชไปปด ไมใหเขาพด อนนเปนอกเรองทเปน

ปญหา ความคดผมคอเสรนยมทวๆ ไป ไมใชเสรนยมใหม เสรนยม

มความคดอกอยางหนงวา แมเราจะไมเหนดวยกตองใหเขาพดได แมแต

จะตองยอมตายใหคนอนพดในสงทเราไมเหนดวยกตองยอม เพราะวา

มนเหนตางมนถงจะเกดปญญาใหม ถาเราไมยอมใหเหนมความแตกตาง

พนทความรจงไมใชเปนพนททไปหาความร คอพนททไปถกเถยงใหเกด

ความร เพราะความรไมใชเปนอะไรเชงเดยว ความรเปนความสมพนธ

แลวความสมพนธนนเปนความสมพนธเชงอ�านาจ มนจะมฝายหนง

ครอบง�าฝายหนงอยเสมอ เราจะเกดปญญาใหมตองผานการถกเถยง

มาทงนน ถาไมถกเถยงไมเกดปญหาใหม

ผมไมคดวาความรมนไดมาจากการ discover เหมอนกบวามน

มอยแลวคณไปคนพบมน ความรเปนเรองของการปะทะทเกดขนมาใหม

ไมใชวาใครเกง มแลว แลวคณไปหามนเจอ มนจะตองไปเกๆ กงๆ อย

กลางถนนบาง ตามแตเวททเขาจะม เวทไหนกได เวทนกใชได เวทม

หลายอนทตองไปขบเคลอน ตอสเพอชวงชง หรอเพอตอรองใหเกดความ

รใหม ความรมาจากการเปลยนความสมพนธเชงอ�านาจ มนไมใชมาจาก

การทวาใครมอ�านาจหรอไม

เมอกมค�าถามวาเชนวา เราจะนยามเมองกบชนบทอยางไร เพราะ

วามนกมเมองซอนอยบนชนบท ชนบทซอนอยบนเมอง เพราะเมองและ

ชนบทมนไมใชเปนสถานททมนตายตว เมองและชนบทเปนความสมพนธ

เหมอนกน แลวความสมพนธถาเมอไรมนเกดมความครอบง�า มนกม

การปรบความสมพนธเพอจะตอตาน ทบอกวาถาอยในเมองคณตองกน

ผกสารพษทงนน ถาคณจะปลกผกเองกนทบานบาง นกเปนการตอสเพอ

ปรบความสมพนธอนนน เพราะวาเมอมการครอบง�า มนกตองม

58 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

การตอส แลวกอาจจะแสดงใหเหนคอกลบไปสภาคเกษตรใหม เชน

ผกไฮโดรโพนกส ปลกผกบนดาดฟา มนไมไดเกยวของวาอยทไหน

มนอยทเราจะปรบความสมพนธนนๆ อยางไร

ถาหากวาเรามองในพนทเปนเรองแตเพยงกายภาพ แตเพยงเวท

ทเราเปนสถานท กไมใชทผมพด พนทมนเปนพนทของความสมพนธเชง

อ�านาจ และความสมพนธเชงอ�านาจนนโดยทวไปมนมการครอบง�าสง

ดงนนประเดนทผมพดคอ ท�าอยางไรถงจะหลดพนจากความครอบง�านน

คนทหลดพนขนแรกสดคอตองปฏเสธ ถาไมปฏเสธ กตงค�าถาม หรอ

อยางผมบอก คนจนมสทธไหม ตงค�าถามกเปลยนแลว เหมอนตอนเรา

สรางรถ BTS ทแรก คนพการลกขนถามวาเขามสทธไหม แคนกเปน

ประเดนแลวเพราะคณสรางไมมลฟท ประเดนไมไดอยทวาเขาเรยนหนงสอ

หรอวาไมไดเรยนหนงสอ ประเดนอยทวาคณมองไมเหนเขาอยในสายตา

แลวเขาออกมาเรยกรองสทธนน อนนตางหากคอพนทความร มนไมใช

อะไรทมนสถตย มนเปนความเคลอนไหว

อนนมนยากเพราะเราเรยนสงคมวทยา สงคมศาสตรแบบสถตย

อยางนไปไมรอด เพราะผมก�าลงพดถงการเคลอนไหวการเปลยนแปลง

ความคดของเรายงเปน system thinking ผมจะพดแบบนกพดยาก

เพราะวาทกคนอยในโหมด (mode) ของความเขาใจแบบนน คนเราอาจ

จะไมเขาใจไดงาย เพราะวามนก�าลงไปพดถงอะไรทคนเขายงไมไดคด

แลวเขาไมมภาษาทจะพดอนน แลวผมกไมมภาษาทจะพด เพราะกตอง

ใชภาษาทมอยแลว แตผมพดถงพนทในความหมายของความสมพนธ

เชงอ�านาจ

ในพนทของความสมพนธเชงอ�านาจน สงทจะมองเหนไดเปน

รปธรรมขนมา (เพราะความสมพนธอาจจะมองไมเหน) คอ “ประเดน”

issue เชนทวาสงคมไทยควรจะจดการทรพยากรอยางไร เปนประเดน

อยางน นละคอการเปดพนทแลว เพราะวาผมไมรวาจะไปจดการอยางไร

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 59

แลวทกคนตองเขามาเถยงกนวา เราจะเปลยนแปลงการจดการนอยางไร

ผมกพดวาผมพบมาอยางน แลวกมทางเสนอวา สทธเชงซอน ทอาจารย

ยกตพด กไปเอาสทธอะไรตางๆ เขายายเทยงอะไรมา อนนนมนกยง

เดยวอย เพราะวามนยงของกของฉน ผมจะยกเลกค�าวา “ของฉน” ม

การแบงบนอยางอนไดหรอไม การมสวนรวมอยางอนไดหรอไม มนก

ตองตงค�าถาม ประเดนของเราคอใชเรองของฉนจนชาชน มองอยางอน

กมองไมออกอกแลว กเปนปญหากเปนประเดนทอยากจะเสนอขนมา

ผมเสนอเปนประเดน ไมไดเสนอเปนความรส�าเรจรป ดงนนกตอง

ถกประเดนทผมหยบยกขนมาถก มฉะนนกจะไมใชประเดนทผมพด

แตเปนเรองอนๆ ไปเทานนเอง

ดร.ยงยทธ แฉลมวงษ

ประเดนในเรองความสมพนธใน space ทมน mobile อยตรง

ไหนกได ทตรงไหนกได ประเดนมปญหาในเชงทวาการเขาถงมนใชเวลา

อนนกเหมอนกน ทกวนนสงคมไทยเราชามาก ไมใชวาเขารหนงสอหรอ

วาไมรหนงสอ อาจารยตองเขาใจวาการรหนงสอมนเปนปจจยอนหนง

ทไมสามารถจะน�าตวของเขาไปในเวทของอาจารยได เพราะตวเขาถกกน

โดยอตโนมตแลว เขารจะพดอะไร ไมไดดถกเขา แตมนถกบลอกดวย

ความไมรหนงสอ จะบอกวารหนงสอหรอวาไมรหนงสอไมใช แตคนทม

อ�านาจความสมพนธไปกมอ�านาจอย อยางสไตลอ.เจมศกดตางๆ ทออก

ไปสงเกตด คนทเขามาคยกจะมกลมหนง หรอกลมสงคมประชาธปไตย

ทเขาไปหาเสยง ในเรองรปแบบการหาเสยงเลอกตงทเหมาะสมกจะ

กระจายไปฐานอ�านาจทเปนสมาชกของตวเอง ไมมคนอนเลยทเขาสฐาน

อ�านาจอนนได เพราะความสมพนธนมอ�านาจของคนกลมหนงนคมเอาไว

คดวาตวเองเกงทสดดทสด เปนลดเดอรทางนได หรอวาชมชนของ

อาจารย อนนถอวาเปนของดทอาจารยท�าเรองปาชมชน จะมสกกคน

60 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ในจ�านวนคนทจะมา participate กจะมบางกลมเทานนเอง แตยงม

คนเปนชาวนาเปนลานๆ เขาไมไดมสวนเขามามโอกาส แมนแตจะมา

เสนอหนาเขามานงในสงคม

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

เขาเปนคน participate ผมแคเปนคน observer

ดร.ยงยทธ แฉลมวงษ

กเปนตวกระตนหรออะไรสกอยาง

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

แมวาพดภาษาไทยไมได ไมนบวามความร เขายงมาตอสเรองน

ดร.ยงยทธ แฉลมวงษ

ผมไมไดอยในแงทวาดหรอไมด แตมองในแงทวามนชา แลวอก

อยางหนง process ของอานนทใชเวลาไปเทาไร พรบ.ยงไมออกเลย

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

คอผมใจเยน ไมกลาใจรอนอกตอไป

ดร.ยงยทธ แฉลมวงษ

ในโลก impact มนเรวมาก แลวอาจารยไป slow but sure อย

อยางน จะ theory แบบเกาๆ เดมๆ ไมไดแลว ท�าอยางไรอาจารยตอง

speed up เรองความรนนใช เหนดวย แตท�าอยางไรทจะท�าใหคนท

ถกกนออกจากระบบ หรอวาเขากนตวเองเพราะเขาคดวาไมใชคนทม

สวนรวม หรอ regulator บางอยางทมนสรางขนมาในสงคมท�าใหเขา

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 61

เหมอนวาตวเองจะออนดอย ไมอยากจะเขามายง ไมอยากจะเขามา

เกยวของ เปนคนชายขอบหรอวาคนจนอยางทอาจารยวากเปนสวนหนง

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

อยทประเดนอาจารย ถาประเดนเกยวกบเขาๆ มาแนนอน

เพยงแตเวลานเราไมเปดประเดนนน

ดร.ยงยทธ แฉลมวงษ

อยางนนกยงไมมาอาจารย เชอวาหลายคนไมกลามา

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

มาแน

ดร.ยงยทธ แฉลมวงษ

ไมกลามาพด ไมกลามาแสดงความคดเหน

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

มาแน ลองเกยวกบเขาส มาแน อยางทผมพดเรองประเดนเรอง

ปาชมชน มนไมใชแคเรองของผม มนเปนเรองของคนจ�านวนมาก

เคลอนไหวใหชาวเขา พดภาษาไทยไมไดดวย เพราะนนมนไมเกยวกบ

ความรหรอวาไมร เกยวกบประเดนมหรอไม อยางทผมพดถามประเดน

มนเคลอนไหว สวนวาจะส�าเรจหรอวาไมส�าเรจน ผมอยในวงการวชาการ

มา 30 กวาป ขนาดผมรแลววาควรจะท�าอยางนน ผมยงไมกลาทจะ

ผลกดนใหเกด เพราะวาถาคนอนเขาไมเหนดวย แลวผมเกงอยทไหน

ถงจะไปเสนอใหเขาวาท�าอยางนนได ผมไมเกงถงขนาดนน รแตเพยงวา

ถามสตปญญาเพยงพอหยบยกประเดนอะไรมาได แลวสงคมบอกวาผม

62 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ประสบความส�าเรจแลว ผมพดอะไรทคนไมรเรอง คนกถกเถยงกน

ซงคนถกเถยงกนผมกถอวาเปนประเดนแลว เรองนถาเปนประเดนเมอไร

มนส�าคญมากเลย ผมชอบสนใจตรงนมากกวา ผมไมสนใจวาคนอาน

หนงสอออกหรอไมออก ผมยงไมสนใจเทาไร เทากบวาเขาพรอมหรอ

เขาสามารถถกเถยงในประเดนทเกยวของกบเขาหรอไม อยางนตางหาก

ทเปนประเดน

เพราะนน ประเดนกตองตอบประเดนถงจะเกดการถกเถยง

กระบวนการถกเถยงตางหากทจะสรางความร สรางสถาบนสรางอะไร

ตอไป เราท�าคนเดยวไมได ทกอยางตองมการมสวนรวม เมอกถามวา

มประเดนประชาธปไตยอยในนหรอไม ถาเผอวาเรองนไมใชประชาธปไตย

ผมกไมรวาผมพดเรองอะไรแลว ประเดนของตอนนคอเปนประชาธปไตย

แบบไมมสวนรวม แลวเราไมรจะเปดประเดนอะไรทท�าใหคนมสวนรวม

ตางหากทมนเปนประเดน ถาเราเปดประเดนแลวมคนมามสวนรวม

ผมคดวามนเปนประชาธปไตย เวลานทเปดมนขาดการมสวนรวม หรอ

วามนอาจจะมการครอบง�า อาจจะเปนเรองของประเดนของปญหาของ

การตดอยทคตรงขามตางหากทเปนปญหา ดงนนเราจ�าเปนอยางยง

ทตองเปดประเดน ทมนโดนใจ ประเดนตอนนมนยงไมโดนใจ ท�าใหยง

ไมเกดการสรางความรขนมาได หนาทของนกวชาการคอเปดประเดน

ใหมนโดนใจคนทวไป ไมใชโดนใจตวเอง ทกวนเปนปญหาอย

รศ.ดร.ไชยนต รชชกล

ตอนนเราพดเรองความรกนเยอะ กมเรองเลาวา ความรจาก

ผเชยวชาญกบชาวบานซงเทยบกนไมได กจะมคนพดเรองวสยทศน

เรององครวม ฯลฯ อาจารยอานนทกพดกแบบเดยวกน คนทเขา

ท�าเกษตรในปา พออกคนพดวาวนเกษตรกกลายเปนของดขนมา คอม

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 63

ผเชยวชาญคนหนงเขาไปวจยในชนบท เขาจะวจยเรองการ reproduction

ของสตวมกระดกสนหลงทเลยงลกดวยนม และเปนพลงในการเกษตร

และเปนแหลง energy ของการเกษตรเปนแหลงทมชอทางการเกษตร

พอชาวบานเขากบอก “ออ ผมเขาใจแลวอาจารยก�าลงท�าเรองท�าไม

ควายออกลกเปนควาย”

ศ.ดร.สรชย หวนแกว

ขอสรปวา ค�าสดทายทเราพดกนคอ เปดอภปรายกนแลวถกอย

ในความคดเพยงขางใดขางหนงเทานน ยงไมเปดประเดนในความหมาย

ทอาจารยอานนทพดถง เปดประเดนเชนไรถงจะไดมสวนรวม แลว

สวนรวมนไมใชแคคนพวกตนเอง เพราะนนการเปดประเดนเชนไรจงจะ

ไดคนมสวนรวมหลายพวก อนนผมเขาใจในเจตนาทอาจารยอานนทม

ในใจและเวลาตอบ ประเดนทผมคดวาทเราเปดมาถงขนน ทผมอยาก

จะเรยน ในบรบททสงคมไทยอยในโลกและมทนนยมเปนตวขบเคลอน

ตลาด หลายคนเหนตรงกนวาสงคมนยงด�าเนนไปไมด ยงไมมความ

ยตธรรม แลวมการใชค�าวาเปลยนผาน บางคนบอกวาจะไปถง ร.ศ.112

หรอไม หรอวาเปลยนผานไปยคปฏรปปรองดอง แตอยางไรกตาม สงท

ปฏเสธไมไดกคอ ในใจผมเองหวงใยวาเราจะเปลยนผานไปสความรนแรง

มากยงขนหรอไม ไมแนใจ อนทจรง ในทฤษฎทางสงคมวทยาถอวา

ความขดแยงเปนปรากฏการณปกตในชวตสงคมเชนเดยวกบความ

รวมมอกน นกสงคมวทยา เชน Max Weber, Karl Marx, Lewis

Coser มองความขดแยงทงทเปนพลงเชงสรางสรรคและเชงท�าลาย

อยางไรกดปรากฏการณความรนแรงคอสงทเตอนใจเราวา 2 เดอนครง

ทผานมา และยอนกลบไป 3-4 ปทผานมานน สงคมเราอยในกบดกของ

ความรนแรงบางลกษณะ เรากไมแนใจวาสงคมไทยทกาวเดนไปขางหนา

64 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ทเราเรยกวาเปลยนผานนจะยอนกลบไปกลบมาหรอไม พดถงความ

รนแรงกบการเปลยนแปลงของบานเราจะเปนวงจรกลบไปกลบมาอก

หรอไม ซงหลายทานกปรารภในการพดอยแลว

ประการทสอง การเปลยนผานถงจะเหนตรงกนอยางไรกตาม ผม

เชอลกๆ ในใจเรามสงทเราพดกนระหวางบรรทดอยวา เรากหวงวาจะ

เปนการเปลยนผานไปสสงคมทเรยกวาพดถงสงคมความรกนมาก

แตลกๆ เรายงวตกวาเปนความเปลยนผานไปสความรนแรงมากขน

หรอไม สงคมไทยจะเปนสงคมความรหรอสงคมเสยงตลอดมากขน ผม

ตงค�าถามตรงนเพราะวาถาเราพดถงพนทความร ถาทกทานเหนตรงกน

วาพนทความรเปนเรองใหญ แตปญหาคอวาเวลาเราพดกนเรองนยงม

การตงค�าถามวาแลวใครคอมตรใครคอศตร ถาเรายงอยในโจทยของ

การเมองเกาทถามหามตร-ศตร แตโจทยของการเมองเรองความร

มลกษณะอยางไรทแตกตางจากการเมองเรองของอ�านาจ นกเปนประเดน

ทจะโยงกบความคดทวา คอถาคดไมเหมอนกคอกอการราย ถาคด

ไมเหมอนกคอศตร ถาคดเหมอนกคอพวกเดยวกน ถาถกกนแตตดกบ

อยอยางนแคนกคงจะไมสามารถสรางอนาคตทจะมอะไรรวมกนได

ประการทสาม โจทยขอหนงทผมไดจากอาจารยอานนทและการ

ถกเมอกคอ เราอยากเหนพนทของความรทมการปฏสงสรรค ปะทะ

สงสรรค สวนนเอง ผมคดวาปจจบนเราอยในสวนทเราหวงใยตรงกน

ในประเดนถดมา แมวาเราพดถง “ค�าใหมๆ” วาสงคมความร แผนฯ 11

พดถงสงคมความร เศรษฐกจสรางสรรค ฯลฯ แตดเหมอนวาประเดน

ทพดยงเปนประเดนทคนเคยกนอยแลว ไมไดมอะไรสลกส�าคญ ดงนน

จงตองสนใจขอทพดกนวา “เปดประเดน” คอเปดพนทใหพดเรองส�าคญ

ได หรอ “เปด” พนทใหหลายฝายมาชวยมองเรองเดยวกน และ “ใคร

มสทธเปดประเดนและปดประเดน”

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 65

ประเดนใครมสทธ ใครมอ�านาจปดประเดนหรอเปดประเดน ใน

การมความรรวมกนในสงคมไทยและสงคมโลก อาจารยยกตใชตอนหนง

วาอ�านาจดบ พดถงองคกรใดองคกรหนง มนมอ�านาจทอาจจะพดไดวา

มเครองมอ มอาวธกได แตกมอ�านาจอกชนดทไมใชอ�านาจทางกายภาพ

แตเปนอ�านาจทท�าใหคนอยางนองกานธปเจออปสรรคจนเขามหาวทยาลย

ไมได แมวาเดกคนนจะเกงอยางไรกตาม แตพอมกลมทจบจองรวาเธอ

พดจาไปในแนวทไมถกไมควรจงแสดงอ�านาจวาคนนไมควรจะไดเขา

มหาวทยาลย อนนกเปนอ�านาจอกชนดหนง ไมใชอ�านาจดบ แตเปน

อ�านาจอคต

ประเดนทอยากตงตรงนคอ ถาเราจะขบเคลอนเวทความร อยาก

ใหเกดพนทความร อ�านาจอะไรทจะชวยเราเปดพนทความรได คณจะ

องอ�านาจดบ อ�านาจอาวธเพอใหสงคมมสตรวมกนจะไดหรอ หรอวา

คณจะองอ�านาจอะไรทชวนใหเกดสตและปญญาท�าใหเกดการตรวจสอบ

ชวงเชานกคออยากเหนการถกกนเพอใหเกดอ�านาจสต อ�านาจทไมใช

อ�านาจของการใชอาวธ ผมพดแบบนคอนกไมออกวาถาประเทศเราถก

ไปจะเหลอแคคนสองฝายคน 2 ส มนมคนซงไมใช 2 สอกมาก ผม

ปรารภวนนเพอทจะใหเหนวา มนคบแคบเกนไปส�าหรบวงการสงคมวทยา

บานเราทจะมานงถกกนวาค�าตอบคอสแดงหรอสเหลอง แตโจทยอาจ

จะแฝงอยในค�าตอบของคนเหลานทเขาพดกน อาจจะอยกนมากกวานน

ดวยซ�าไป นเรายงไมไดคดรวมกนและไมไดแสดงความหวงใยใดๆ รวม

กน และยงไมไดพดถงความทกขรวมกนเลย เรองคนเจบคนตายใน

เหตการณเปนใครและลกหลานเขาจะอยกนอยางไร เราไมมความรสก

ทกขรวมกนไดเลยหรอ

ประการทส สงคมวทยากบอนาคตความเสยงของสงคมไทย ผม

ไมไดคดวาอาจารยยงยทธเถยงเรองคนไมมการเรยนหนงสอ ผมฟงด

66 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

อาจารยหวงใยเรองความรวดเรวของการเปลยนแปลง คอ speed ของ

การเปลยนแปลงยคโลกาภวตน ทงเศรษฐกจและดานอน มนท�าใหหลาย

คนรอนใจมาก ความรสกเรงรดนท�าใหคนหลายคนรสกวา ถาไมท�าอยาง

ทเราคดมนเปนคนชว มนไมด ท�าอยางนคลายกบพวกเรามนด ค�าตอบ

มนอยแคน ค�าตอบส�าเรจรปทพรอมจะตอบคออะไรถกอะไรผด โลกก

รอนอยแลวจตใจผคนในสงคมมนรอนเขาไปดวย วชาสงคมวทยา

มานษยวทยาทมาจดคยกน ณ ทน พอจะมสวนชวยใหสงคมเรา

เยอกเยนลงในการพจารณาเรองรอนๆ ไดหรอไม โดยทเราไมเขาไปเปน

คนชเปนชตายดวยการมองของตนเอง แตมนยากเพราะวาเราลวนเปน

มนษยปถชน ดงนนจงมค�าวาจนตนาการ ถาเราไมสนใจจนตนาการกคอ

เราเชอมนระดบการใชความคด ตอบดวยความคดของเราเอง

ผมคดวาค�าตอบของจนตนาการใหมกคอ ชวนใหหลดพนจาก

กบดกเดมทบอกวาแคมตรหรอศตร แคฝายถกหรอฝายผด แคสแดง

หรอสเหลอง แตเราอยากเหนปฏสมพนธแมคนทตางส คนทไมรวา

สไหนเปนสไหนจนงงไปหมด เยาวชนแคจะสอบเขามหาวทยาลยกถก

ยดเยยดใหเปนสไปและถกตดสนอนาคตไปแลว และเดยวนกมมากขน

speed ของสอสารออนไลนทเราเองตามไมทนเรงใหมปญหาตามมา

สงคมไทยจะเปนสงคมความรหรอเปนสงคมความเสยงกนแน สงคมไทย

จะขบเคลอนดวยอ�านาจชนดไหน อ�านาจดบ หรออ�านาจความรหรอ

อคต พดอกอยางหนงคอสงคมไทยจะขบเคลอน ถาไมดวยอ�านาจอาวธ

อ�านาจการบบบงคบ หรอไมขบเคลอนดวยความเกลยดชง ความหลง

ดวยความดของกลมของพวกตนเอง สงคมไทยจะไปขางหนาไดอยางไร

ผมอยากชวนใหเหนวา เราอยในกบดกทนากลวมาก กบดกซงคนคด

วามค�าตอบอยแลวส�าหรบอนาคต ทงๆ ทเรายงไมมค�าตอบเลยในโลก

ทเปลยนแปลงไปรวดเรวขนาดน โลกทเปลยนขนาดทมกลมคนอกกลม

มากมายทไมรจก ไมวาจะเรยกวาอะไร หรอไมมชอเรยกกตาม

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 67

เพราะนน โจทยแหงจนตนาการของสงคมวทยาคอ เราจะเปน

สวนหนงของการเพมความเสยงใหกบสงคมไทย โดยความเชอวาการ

ชนะศตรกคอชยชนะของสงคมไทยอยางนนหรอ หรอวาสงคมไทยตองการ

การมสตและการร สกชนะอคตและความไมร เทาทนปญหาทตวเอง

เผชญอย รเทาทนหรอวาสตน เปนสงทเรยกรองวาสงคมวทยาจะชวย

ไดหรอไม ไมเชนนนแลวสงคมไทยยอมหลกเลยงไมพนทจะตกเปนเหยอ

ของสถานการณ เหยอสถานการณทรสกวามนมคนสองพวกเทานน

แลวปจจบนกดเหมอนบรรยากาศจะเปนเชนนนอยไมใชนอย เราจะชวย

ไดหรอไม วงการสงคมวทยาเราจะมสวนไดอยางไร เรากไมมค�าตอบ

เหมอนกน แตผมคดวาการถกดวยความจรงใจ ดวยความรสกหวงใย

แตเรารสกวาตวเองจะตองชวนใหคนรสกรวมทกขกนมากขน แลวเหน

สงหลายสงทเราตองเอาวชาเขามาชวย เพราะสงคมไมใชใครคนใดคนหนง

สงคมเปนกลม สงคมกไมใชกลมเดยว เปนกลมหลายกลม มทงเมอง

และชนบท หนาตากเปลยนไปมากเชนทหลายๆ ทานชวนใหคด

จดนเองทงๆ ทเราเองพดถงความร แตเราตองตรวจสอบตวเอง

เราจะมสวนชวยลดความเสยง เปดพนท ใชการสตในการพจารณารวม

กนมากขน หรอไมนกวชาการอยางเรากอาจจะกลายเปนสวนหนงของ

การเพมความเสยงในการดบเครองชน ชวนใหมการประนามกนมากขน

แกไขปญหาดวยการกลาวโทษและประลองก�าลงกนมากขน แมวาจะคด

แตกตางจะมความเหนแตกตางกนกตาม ความหวงอยท “อ�านาจของ

ความร” และ “อ�านาจของสตรวมกนในสงคม” มสวนรวมในงานวนน

ท�าใหเราไดมองเหนวาโจทยทสงคมไทยเราเจอ หลายอยางเรายงไมคน

เคยมากนก แตเราตระหนกวาเราเองอยในสภาวะทมความเสยงรวมกน

แตความเสยงอนนสวนหนงกมาจากคนทตงใจดแตวารเทาไมถงการณ

กบผลลพธของการกระท�าตามความตงใจดของตวเอง ซงเหลานเราชวน

กนใหปฏสมพนธ ใหปะทะสงสรรค แตเหนอไปกวานนทกคนคงเหน

68 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ตรงกนวา เงอนไขใดๆ ทจะชวยใหเราเปดพนทความร เกดพนทของสต

รวมกนได เงอนไขเหลานนเราจ�าตองชวยกนสงเสรมกนใหมากขน และ

ตอนบายจะชวยกนถกในเชงวธวทยา

ในนามของผจดขอขอบคณทานผเสนอบทความ ทานผถกเถยง

และทกทานทชวยบรรยากาศใหเราคดจนเกดประเดนตอเนองไปตอ

ขอขอบคณ

70 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

รศ.ดร.กฤตยา อาชวนจกล

ขอตอนรบวทยากรทง 3 ทาน กอนอาจารยชายจะเรม ในเอกสารทแจกนอกจากบทความหลกของอาจารยอานนทและอาจารยชายแลว เรายงมบทความของอาจารยสรชยเรอง การเมองกบความเสยงอนตราย: ทามกลางทศทางมงสการปรองดองและปฏรป ถดมาเปนบทความของอาจารยนภาภรณซงเคยตพมพวารสารสงคมลมน�าโขงคอ วธการศกษาเรองเลา: จดเปลยนของการวจยทางสงคมศาสตร ตอมาเปนบทความเมอไมนานเปนบทความแปลชอ ท�าไมบทบาทของปญญาชนสาธารณะจงเสอมถอยลง? เขยนโดย เบน แอนเดอรสน แปลโดยคณภควด วระภาสพงษ นาสนใจวาในประเทศบทบาทปญญาชนสาธารณะเสอมถอยลงในสายตาอาจารยเบน แตปญญาชนสาธารณะถาอานจากบทความแลว รวมถงไมใชเฉพาะนกวชาการเทานน เพราะอาจารยพดถงอภชาตพงษซงสรางภาพยนตรเรองลงบญมระลกชาต ทไดรบรางวล ซงม คนจ�านวนหนงดแลวไมรเรองนนเปนความส�าเรจของคณอภชาตพงษ

บทความสดทาย “ความร” ในแบบสมเกยรต ตงนโม แหงมหาวทยาลยเทยงคน อาจารยสมเกยรตเพงเสยชวตไปเมอเดอนทแลว ทานกเปนคนทท�างานแปลตลอดชวต อยางนอยตองแปลอยางต�าวนละ 6 หนา เรองการแปลกเปนการสรางความรอยางหนง ในวงของกรรมการสาขาสงคมวทยาเอง เรากคยเรองนกนพอสมควรวา เราควรจะมการสรางงานแปลหรอไม เพราะวาสงคมในหลายประเทศไมวาจะเปนญปนหรอไตหวน เนนการแปลมากในการทจะเอาความรจากทอน เพอทจะมาสรางตอในสงคมของตวเอง ในสงคมของประเทศไทยเราอาจจะขาดเรองพวกน บทความพวกนน�ามาเสรมใหเหนวาจรงๆ แลวพวกเราทกทานกสามารถจะเปนบคคลทสามารถจะสรางความรได แตกระบวนทศนในการแสวงหาความรของทานนน เดมททานเคยท�า แลวทกทานในหองน กตองเคยท�าวจย ท�างานทเกยวกบกระบวนการสรางความร ลองดสวา กระบวนทศนจะตกอยในสงทอาจารยชายก�าลงจะน�าเสนอตอไปนหรอไม

“กระบวนทศนกบการแสวงหาความร

ทางสงคม”

รศ.ดร.ชาย โพธสตา

ผมขอเรมดวยการสารภาพอะไรสกเลยนอย คอเวลาทอาจารย

สงเรองใหผมวาใหเขยนเรองน ผมตโจทยอยนานตไมคอยแตก โดยเฉพาะ

อยางยง research conceptualisation จะเขยนอยางไร คดอยนาน

กเลยคดวาเอาวธคดของคน วธมองโลกมองความเปนจรงของคนมา

เขยนดวาจะเปนอยางไร เมอคดไดดงน กคดไปถงเรองกระบวนทศน ชอ

ของบทความนกเลยไมตรงกบททางผจดตงไวแตแรก ผมตงชอบทความ

วา “กระบวนทศนกบการแสวงหาความรทางสงคม” ตวบทความมอย

ในเลมแลว ผมจะสรปประเดนเหลานนสนๆ บางอยางอาจจะไมตามนน

ทงหมดถอวาเปนของแถมกแลวกน

กอนอน ผมจะขอจ�ากดตวเองมาอยทเรองการท�าวจย ถาการ

วจยเปนการแสวงหาความร ค�าถามคอ ความรคออะไร กตอบยาก

พจนานกรมกตอบไมหมด มนคอความจรงหรอไม สมมตวาเรายอมรบ

วาความรกบความจรงมนเปนสงเดยวกน อะไรทมนไมจรง มนยงไมใช

ความร กถามตอไปวาจรงอยางไร จรงของใคร ถาฟงเมอเชาน ความจรง

มไดตงหลายแบบหลายอยาง เพราะวาความจรงมนไมไดมอยแลวใหเรา

ไปขดๆ แลวกดงออกมาเหมอนกบเราไปขดแร ลางเอาดนเอาโคลนออกไป

เอาแตตวแรออกมา ไมใชอยางนน ความจรงความรมนสรางขนมา

ไดฟงอาจารยอานนทพดแลวผมกยงซาบซงอย มนเปนสงทตองสราง

ขนมา เปนสงทม concept ใหญคอ knowledge space ตรงนนคอทๆ

คนจะไปสรางความร นกวจยกบคนทถกวจยจะไปสรางความรกนตรงนน

72 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ถาเราท�าวจยเพอหาความจรงและเพอหาความร มนมค�าถาม

ตามมาทนทเลยวา ความจรง ความรคออะไร เราจะมองมนวาอะไรเปน

ความจรงเปนความร ไมตองถามกไดวาท�าไมเราจงมองความจรงความร

เปนอยางนน เพราะวาเรองนนมนจะโยงไปถงความเชอ ถงเปนโจทย

เชงทฤษฎมากขน

ประเดนทสอง ในฐานะทคณเปนคนแสวงหาความจรงความร

คณควรจะวางตวคณอยางไร กบคน หรอกบสงทคณจะไปแสวงหา

ความร คณจะท�าตวเปนเหมอนคนทไปขดหาแร ไมสนใจวาจะฟนดน

ไปอยางไร จะฟนตนไมไปอยางไร เพราะคณสนใจเอาแรอยางเดยว

คณเอาแรมาแลวลางๆ แลวกเอาไป หรอวาคณจะมความสมพนธสถานใด

กบคนทคณไปเอาความรจากเขา หรอไปสรางความรกบเขา ถาคณเชอ

วาความรเปนสงสรางขน อนนเปนอกประเดนหนง

ประเดนสดทาย ถาคณมองความจรงความรเปนอยางน คณจะ

ใชวธอะไร อยางไร คณถงจะไดความจรงความรอยางดทสด

ทง 3 ประเดนนเปนประเดนส�าคญมากในการแสวงหาความร เรา

จะเรยกวาการวจยหรออะไรกได ซงผมหมายถงค�าเดยวกน หนงสอ

หลายๆ เลมหลงๆ น ไมไดใชค�าวา research เทาไร ใชค�าวา inquiry

เปนการแสวงหาความร ซงเหมาะดมากกบการเปลยนแปลงในสมยน

ผมคดอยางนน ทง 3 เรองนถาวากนตามเนอผาจรงๆ แลว ลกษณะ

ของค�าถามมนมเชงปรชญาปนอยมาก แตวาผมไมใชนกปรชญาและไมใช

นกทฤษฎความร ไมใชคนมความรเรองปรชญาทวาดวยความร knowledge

philosophy ผมจะไมลงลกไปทางนน แตวาจะดงเขามาสเรองของ concept

หนงทผมใชเปนชอเรองของบทความคอค�าวา กระบวนทศน

ตองถามกนนดหนงวากระบวนทศนคออะไร มคนนยามค�านมาก

แตวาถาจะยอนกลบไปหาคนทท�าใหค�านมชวตชวาขนมาในวงการศาสตร

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 73

ทงหลายใครๆ กยกใหคนทชอ Thomas Kuhn ในทศวรรษท 1960

เขาพมพงานของเขาครงแรกชอ The structure of scientific revolution

และพมพตอๆ มาหลายครง แลวค�านกตดตลาดมาชวงศตวรรษท 1960,

1970, 1980 เถยงกนอยนานเกยวกบ concept น ตว Thomas

Kuhn เปน philosopher of science เปนนกฟสกส แตวาสงทเขาเขยน

ในทางฟสกสในทางวทยาศาสตรกลบเปนทเถยงตดตลาดในดาน

สงคมศาสตรมาก เพราะตอนนนในทางสงคมศาสตรก�าลงเรมสนใจ

ประเดนน อาจารยอานนทอาจจะชวยเตมตรงนไดเพราะอาจารยอาน

มามาก

สงคมศาสตรเรมเซงกบวธหาความรแบบรบเอามาใชจากทาง

วทยาศาสตร คอวธหาความรเชงตวเลข เชงทดลอง เชงมองวาความร

ความจรงมนอยทนนเดยวไปหาใหพบ หามาไดจะมลกษณะคลายๆ กบ

เปนกฎเกณฑอะไรสกอยางและใชไดทวไป ถามนจรงทนมนจรงทวโลก

จรงทกแหงทเหมอนกบทนอะไรอยางน ความรแบบนนมนมมานาน

รากเหงาของมนจรงๆ โยงไปถงสมย enlightenment คอยคสวาง ศตวรรษ

ท 16-17 มนเฟองฟแลวมนเกยวกอยกนมากบ empiricism คอทฤษฎ

ทเชอวาความรตองประสบไดตองประจกษได ถาอะไรทสมผสไมได

มนไมใชความร

บางคนมองวากระบวนทศนมนคอโลกทศน เปนวธมองโลก

คณคดวาโลกมนเปนอยางไรในสายตาของคณ หรอวาบางคนกคดไปถง

วธการทคนในชมชนหนง ในสงคมหนง ในแวดวงหนงใชในการตดสน

ถกผด ใชไดใชไมไดของการกระท�าตางๆ บอกวามนเปนกรอบในความคด

ในค�าอธบายอะไรประมาณนน บางคนกมองงายๆ วามนเปนความเชอ

พนฐานทใชไปในแนวทางในการจะท�า ไมวาจะเปนการกระท�าทวๆ ไปใน

ชวตประจ�าวน หรอในการกระท�า เชน การแสวงหาความร คณตองม

74 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ความรอะไรสกอยางหนงขางหลงคณถงอยากจะรเรองนน คณถงถาม

ค�าถามแบบนน อนนนเปนเรองกระบวนทศน

สรปตรงนวากระบวนทศนมนท�าหนาท 2 อยางในเวลาเดยวกน

คอ หนง ท�าหนาทวางกรอบส�าหรบใชอางองหรอใชประเมนการกระท�า

ของเราวาถกหรอใชไดหรอไม เชน วธคดของอาจารยอานนทมานาน

เรองปาชมชน ทวามนไมไดเปนเรองเชงเดยว มนซบซอนมาก วธคด

แบบนมนเปนตวใหเราอางอง ถาท�าแบบนแลวมนจะถกกบแนวความคด

หรอความเชออยางนหรอไม หรอถาเราท�าไปแลวเราจะประเมนวาอนน

ทเราท�าใชไดหรอไม เรากไปจบกบความเชออนนน อยางนมนเปน

กระบวนทศน ในขณะเดยวกนอกสงหนงทกระบวนทศนท�าคอ มนช

ชองชทาง มนไกดวาถาคณจะท�าอยางนคณควรจะท�าแบบน ใชวธแบบน

ด�าเนนการอยางน สรปวา กระบวนทศนท�าหนาท 2 อยางไปพรอมกน

ขอหมายเหตตรงนนดหนงวา อยาไปสนใจนยามกระบวนทศนวา

มนจะนยามอยางไรมากนก เพราะวาแมตว Thomas Kuhn เองในหนงสอ

The structure of scientific revolution มคนจะไปพยายามแกะรอย

ดวานยามของเขาคออะไร เพราะเขาไมนยามไวชดเจนทไหนสกแหงหนง

เลย คนทพยายามท�านนเขานบไดถง 21 ความหมาย

เทาทผมอานพบมา ผมสรปไดวากระบวนทศนเปนความเชอ วธ

การ หรอโลกทศน และมนเชอมโยงอยกบทฤษฎ แตวามนเองมนไมใช

ทฤษฎ คอเราเอากระบวนทศนไปอธบายอะไร เหมอนเราเอาทฤษฎไป

อธบาย มนไมถก เพราะวาทฤษฎมนท�าหนาทอธบาย หนาทส�าคญของ

ทฤษฎคอมนอธบาย และมนสามารถจะพยากรณไดดวย ถามนแนจรง

แตวากระบวนทศนมนไมไดท�าไดขนาดนน มนเปนสงทโยงอยกบทฤษฎ

ใดทฤษฎหนง กหมายความวาถาคณมทฤษฎแบบนกแปลวากระบวน

ทศนในการมองโลกของคณเปนอยางน ความเชอของคณเปนอยางน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 75

เทานนเอง ถาเชนนนกตองแปลดวยวากระบวนทศนมนมหลากหลาย

เพราะวาทฤษฎมมาก เรองเดยวกนคนทตางทฤษฎกนกมองเหนกน

คนละดาน เขาท�านอง “สองคนยลตามชอง คนหนงมองเหนโคลนตม”

อาจารยผมคนหนงพดทเลนทจรง พดตลกทไมตลกส�าหรบผมวา

“กองขยะมองใหดกมศลป” คนทมองขยะบางคนอาจจะมองเปนเงน

เพราะวาเขามอะไรอยในใจของเขาแบบนน หรอวาเขาเหนแบบนนจรงๆ

บางคนมองเหนเปนกองเชอโรค มนสงเดยวกนแทๆ ถาทฤษฎมเยอะ

กระบวนทศนกมเยอะได ตรงนคอสงทเราจะตองมาพจารณาดวา ทวา

มนเยอะคออยางไร

มคนพยายามจดกลมกระบวนทศนออกเปนหลายๆ กลม ผมชอบ

ของคนหนงทเขาจดไว คนนมพนฐานเปนนกการศกษามากอน จ�าไดวา

เบองตนเขาเรยนมาทางสถต แตเขาอาจจะเซงสถตแลวกขามแดนจาก

สถตจากตวเลขมาเปนนกวจยเชงคณภาพ เขยนต�าราเชงคณภาพมากมาย

รวมทงหนงสอทวาดวยกระบวนทศนคอ The Paradigm Dialog (Egon

G. Guba ed. 1990) และมอกหลายเรอง แตหนงสอ The Paradigm

Dialog เปนหนงสอทเขาจดสมมนาใหญ เชญนกคดหลายคนมาแลว

กรวมพมพเปนเลม เขาแบงกระบวนทศนไวเปน 4 แบบ (หรอกลม)

ผมขอยมกลมของเขามาน�าเสนอในทน คอ

· กระบวนทศน แบบ Pos i t i v i sm ผมขอแปลตาม

ราชบณฑตยสถานกอนวาเปนปฏฐานนยม

· Pospositivism (ปฏฐานนยมยคหลง)

· Critical theory (ทฤษฎวพากษ) และ

· คตนยมการสราง (Constructivism)

ทง 4 แบบนตางกนบนพนฐานของค�าถามหลก 3 ค�าถามทผม

ยกขนมาตอนแรก คอไมเหมอนกนในเรอง (1) ธรรมชาตของความร

76 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ความจรง (2) ความสมพนธระหวางผแสวงหาความจรง ความร คน

หรอสง เปนเปาหมายของการแสวงหาความจรงความร และ (3) เมอ

ทงสองอยางไมเหมอนกนอยางทกลาวมา วธการทควรใชในการแสวงหา

ความจรงความรกไมเหมอนกน เราควรใชเวลานดหนงพจารณากระบวนทศน

ทง 4 แบบน วาแตละอยางมอง 3 เรองทกลาวเมอกนอยางไร

กระบวนทศนแบบท 1 Positivism

มรากเหงาเชอมโยงอยกบอารยธรรมทางความรของยโรปมานาน

คอการแสวงหาความรเชงประจกษ แลวความรนนเปนความรทสามารถ

พสจนได ยนยนได มลกษณะเปนภววสย หรอเปน objective ถอวา

ความรมนมอยแลว หนาทของผแสวงหาความร กเพยงแตไปท�าหนาท

เปดเผยมน ไป uncover ความร แลวเอามนมาใชประโยชน เชน อาจ

จะมาใชควบคม ใชพยากรณ หรอวาใชเพอเอาชนะธรรมชาต กวากนไป

ลกษณะความรแบบนเปนลกษณะความรในสายตาปฏฐานนยม คอมอง

วาความจรงความรมนมอยโดยตวของมนเอง ไมไดเปนอสระจากการ

รบรของมนษย ของนกวจย ในทางปรชญาเรยกทศนะแบบนวาเปน สจนยม

(realism) บางทานเรยกวา naive realism ซงพจนานกรมบางเลม

แปลวา สจนยมสามญ ดด แตฟงชอภาษาองกฤษแลวไมคอยดเลย

คอเปนสจนยมทอๆ ตรงไปตรงมาอยางนนเลย

ถามองความจรงเปนอยางนน กตองบอกวาเปาหมายของ

การแสวงหาความจรงความรกคอ คนหา แลวบทบาทของผคนหากตอง

ท�าตวเองใหปราศจากอคต อารมณ ความรสกใดๆ ทงสน ไมตองเอา

อะไรไปเกยวของ คอพยายามใหไดความรแบบบรสทธอยางนนมาเทานน

แลววธวทยาทคณจะไปเอาความรมาได คณกตองใชวธทคณสามารถจะ

ควบคมไดวามนจะตองไมเกดอคต มนจะตองเปน objective จรงๆ การ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 77

ท�าแบบนทางวทยาศาสตรอาจจะท�าได เพราะวาเขาทดลองในหองแลบ

กได คอการหาความรสามารถจะควบคมไดทกอยางในหองแลบ แตมน

กเปนการ man made control มนไมธรรมชาต สงคมศาสตรไมใช

อยางนน ตรงนคอปญหา

อนทจรงสงคมศาสตรกพยายามจะใชอยางนมานาน คนทท�าให

แนวคดอยางนเปนทยอมรบในสงคมศาสตร หรอวามอทธพลใหนก

สงคมศาสตรรนหลงๆ ท�าตามพดตาม เขาใจวาจะเปน Auguste Comte

(1798-1857) นกปรชญาฝรงเศสเมอศตวรรษท 19 ทบอกวาสดยอด

ของ science คอ positivism เพราะวาการหาความรแบบนจะไดความร

บรสทธ แม social science กตองเปนอยางนน มทานผรทานหนง

พดถงกระแสทแรงของ positivism ในศตวรรษท 19 วากระแสนนมน

แรงมาก ถงขนาดทแมกระทงวาวชาทเปนมนษยศาสตรกตองพยายาม

identify ตวเองวาไปเปน science เปน positivist จงไมแปลกท

สงคมศาสตรทกวนน พยายามจะพดวาวธการของฉนเปน scientific

method คอเปนวธวทยาศาสตร โดยตวมนเองนนไมใชวทยาศาสตร

แตเอาวธการวทยาศาสตรมาใช

ทผมใชเวลากบ positivism นาน กเพราะวาอนอนเปนปฏกรยา

ตออนนทงนน

กระบวนทศนแบบท 2 Postpositivism

พอตอมาถงปฏฐานนยมยคหลง หรอ Postpositivism อนนเรม

จรงๆ เมอไรกยงทราบแนไมได สนนษฐานวานาจะหลงสงครามโลก

ครงท 2 คนอยาง Karl Popper (1902-1994) ซงประกาศวาเขาเปน

คนฆา positivism ดวยตวเขาเอง เขาเสนอวา positivism ใชไมไดกบ

สงคมศาสตร เพราะฉะนนควรจะใชวธใหม แตวา postpositivism เอง

78 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

กยงเชอในธรรมชาตความจรงความรแบบเดยวกบ positivism เพยงแต

วายอมรบวา เราไมสามารถเขาถงความจรงความรไดแบบทเปน objective

ได เพราะมนษยมขอจ�ากดของในการรบรและประสาทสมผส

การทยอมรบวาเราไมสามารถเขาไปถงความร ทเปน objective

อยางแทจรงไดนน กเทากบวา postpositivism ท�าการปรบปฏฐานนยม

ใหมน “soft” ลง หรออกนยหนงวพากษจดยนเกยวกบธรรมชาตของ

ความจรงมากขน และวพากษวธการทตวเองใชในกระบวนการแสวงหา

ความรมากขนดวย นเปนจดยนของ postpositivism มนมความ

เปดกวางมากขนในแงของวธวทยา คอจรงๆ แลวกคอนขางจะเอยงมา

ทาง qualitative มากขน แตกยงยดกระแสหลก คอเชงปรมาณอย เพยง

แตวาเปดพนทให qualitative มากขน เปดพนทใหการใชวธผสมผสาน

กระบวนทศนแบบท 3 Critical Theory

กลมทฤษฎวพากษ นาสนใจส�าหรบเราในปจจบนมาก ทฤษฎ

วพากษมอะไรบางผมคงไลไมหมด อยาง feminist theory กใช neo-

Marxism ผมกคดวาใช cultural studies ในฐานะทเปนทฤษฎผมกคด

วาใช เขาใจวามหลายชอในกลมน แตวารวมๆ ทฤษฎกลมนมลกษณะ

รวมบางประการ ไมไดหมายถงรวมทกขอ แตรวมในบางขอหรอหลายขอ

ตวอยางของลกษณะรวมเชน คดคาน คานแนวทางของปฏฐานนยม

กระแสหลกทกรปแบบ คอไมไดมองโลกแบบปฏฐานนยม

จดมงหมายของทฤษฎวพากษ ไมวาจะเปน feminist หรออะไร

กตาม อยทการขจดลทธครอบง�า ลทธเชงเดยว ลทธควบคม กดข

การเอารดเอาเปรยบทงหมดเลย อนนเปนลกษณะของทฤษฎวพากษ

นอกจากนนยงถอวาการครอบง�าการกดขคนอกกลมหนง ทฤษฎกลมน

เชอวามนมรากเหงาอยในโครงสรางของสงคม ความกดขความครอบ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 79

ครองความเอารดเอาเปรยบทงหมดน ทฤษฎวพากษเชอวามนผลตซ�า

ตวมนเองได โดยผานสงทเรยกวา false consciousness ผมขอ

เรยกวาจตส�านกทผด แตวามนสามารถจะแกไดดวยสงทเรยกวา true

consciousness พดงายๆ คอในการท�าวจยในการแสวงหาความรจะ

ตองมงทจะยกระดบ false consciousness ใหกลายเปน true

consciousness เพอทจะใหเกดความเปลยนแปลง เพอทจะขจดการถก

กดข เอารดเอาเปรยบ ครอบง�าพวกนน

ลกษณะอกอนหนง ทฤษฎวพากษเชอวาการเปลยนแปลง

การสลดออกไป หรอปลดแอกจากการกดขพวกนน จะท�าไดกแตโดย

คนทถกกดข หรอคนทถกเอารดเอาเปรยบเทานน เหมอนอยางเรอง

ปาชมชนททานอาจารยอานนทไดพดใหเราฟงมาแลว เรองปาชมชนนน

คนทอาศยอยในปาและถกเอารดเอาเปรยบเทานน คอคนทพยายามหา

ทางสลดออกจากการเอารดเอาเปรยบในเรองน คนทไมไดอยในกลมนน

จะมสกกคนทนกถง คนท�าไรเลอนลอย ใครสกกคนจะยอมรบวาเปน

ปญหาของเขา เวนเสยแตวาการท�าไรเลอนลอยจะท�าใหเขาขาดน�า ถา

อยางนนเขาจะเดอดรอนแน แตวาการจะเปลยนอะไรกตาม ทฤษฎวพากษ

ไมเคยเชอวาการเปลยนจะตองมาจากพระเอกขมาขาว อยๆ วนหนงก

ท�ารฐประหารมนไมใชอยางนน ยอมใหคนจ�านวนมากเสยสละเสรภาพ

แลวกเปลยนแปลง อนนนไมใชแนวทางของทฤษฎวพากษโดยทวไป

โครงสราง (structure) กบ agency เปนประเดนหนงททฤษฎ

วพากษพดถง 2 อยางนมความสมพนธกนในลกษณะท Guba บอกวา

มนมความสมพนธกนเชงวพากษ คอในแงหนงโครงสราง มนเหมอนกบ

วามนมามอทธพลตอการใชชวตของ agency หมายถงอยางตวเราพวก

คนทงหลายทจะท�าการเปลยนแปลง ในแงหนงถาเรามความรเรอง

structure เรากสามารถเปลยน structure ได เพราะนนมนมลกษณะ

โครงสรางไมใชทางเดยว มนเปนทางกลบได

80 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ผมพดถงลกษณะของทฤษฎวพากษเพอใหมองเหนวา กระบวน

ทศนของกลมนมนจะมลกษณะ “political” มความหมายวาการท�าวจย

มเปาหมายเพอทจะปลดปลอย หรอวา liberate คนทถกกดขคนทอย

ในฐานะดอยกวาคนท marginal ไมวาจะอยกลมไหนกตาม เพราะนน

การท�าวจยของนกทฤษฎวพากษจะมองความจรงอกแบบหนง มองความ

จรงวามนไมใชแบบทปฏฐานนยมมองมากอน ผมพดวาทฤษฎมลกษณะ

เปนการเมอง ไมไดหมายความวาคนวจยแบบทฤษฎวพากษเปนนก

การเมอง นกการเมองกบงานทมลกษณะเปนการเมองมนคนละอยางกน

นนเปนอนหนง ถาเปนอยางนวธการแสวงหาความร ยกตวอยาง วธ

การแสวงหาความรและบทบาทของคนทจะแสวงหาความร จะตางจาก

นกวจยทอยหอคอยงาชางอกแบบหนงเลย ทฤษฎวพากษจะตองใชวธ

การทเขาชอบมากๆ อนหนงคอวธ dialogic approach ผมเรยกวาการ

สนทนาธรรม ฟงดดงเขาวดไปหนอย โดยการสนทนาจะท�าใหคนทถก

วจยไดส�านกไดตาสวางขนมา แลวส�านกมนจะคอยเปลยนไปเรอย

ขอหมายเหตเกยวกบทฤษฎวพากษตรงนวา ถามความเชออยาง

ทผมกลาวมาโดยสรปน ความเชอในเรองของธรรมชาตของความจรง

หรอภววทยาทผมใชในบทความ ส�าหรบทฤษฎวพากษนาจะแอนต

ปฏฐานนยมอยางแรง อยางตรงกนขามเลย แตกมผวเคราะหวาเขากใช

พวกนน คอเขาไมใชพวกแอนต แตจรงๆ แลวเขากถกจดเปนปฏฐานนยม

คอเปน realist อกประเภทหนง เหตผลกเพราะวา พวกทฤษฎวพากษ

เชอวามสงทเรยกวาจตส�านกทผดและจตส�านกทถกอย แลวจตส�านก

ทผดและจตส�านกทถกทเชอวามนมอยทนน อยทคนทถกกดขหรอ

ถกเอาเปรยบ มนจะตองถกเปลยนแปลง ถาเชอแบบนนกเชอคลายๆ

กบความเชอในความจรงของพวกปฏฐานนยมทวา ความจรงมนมอย

โดยตวของมนอยแลว (reality is out there) เพราะฉะนนพวกน

กอาจจะเปนพวกสจนยมอกประเภทหนง

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 81

กระบวนทศนแบบท 4 Constructivism

ประเดนสดทาย constructivism ทผมเรยกวา “คตนยมการ

สราง” อนนยงนาสนใจมาก ผมฟงอาจารยอานนทเมอเชานแลว ผมอาจ

จะตตราใหอาจารยเลยวาทานเปน constructivist กอาจจะมสวนถก

อยไมมากกนอย อาจารยคอยอธบายใหพวกเราฟงกไดวาใชหรอไมใช

คตนยมการสรางนคอทฤษฎอะไรกได แตวาโลกทศนหรอวากระบวนทศน

ของพวกเขา คอมองเหนวาโลกเปนความจรงทไมไดมธรรมชาตเปน

ภววสย คอมนไมไดอยทนนโดยตวของมนเอง ความจรงมไดตงหลาย

อยางหลายแบบ มนขนอยกบวาคณมองโลกมองความจรงผานเลนส

ของอะไร ผานทฤษฎอะไร พดใหสนเขากคอ ความจรงเปนความจรง

อยางทคณเหนกเพราะวาคณมองความจรงผานทฤษฎของคณ ผาน

ความเชอ หรอผานกระบวนทศนของคณ เทานนเอง

เพราะฉะนนเมอมนเปนเชนน reality มนกไมไดมเพยงหนง และ

ไมมทางทจะเปนกฎทมเพยงหนงเดยว มนมหลายอยาง ความจรงของ

ชาวไรท�าไรเลอนลอยคอความจรงของเขา มนกเปนความจรงของเขา

ผานสายตาของเขา ผานทฤษฎของเขา คอมนไมมทฤษฎใดทฤษฎหนง

ทฤษฎเดยวบอกวาอนนถก ถายมภาษาอาจารยอานนทเมอเชานกคอ

มนจะตองสรางสงทเรยกวา knowledge space ขนมาใหคนได interact

กน เมอ interact แลวกไมจ�าเปนตองไปหา ค�าๆ หนงทอาจารยสรชย

พดเมอเชาคอ มาหาค�าตอบรวมกน ผมคดวาถาเปน constructivist

จรงๆ common solution จะมหรอไม ไมแนใจ คงจะมแบบใดแบบหนง

ความจรงมนมไดหลายอยาง เราจะตองหาทางทจะตะลอมความจรง

ใหมนนอยลงไดหรอไม อนนเปนอกเรองหนง

ดวยทศนะแบบน คนทหาความรแบบ constructivist จะตอง

เปนคนทเปดกวาง พดภาษาปรชญากคอเปน relativism คอเปนคนท

82 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

มลกษณะสมพทธมาก ทกอยางไมมอะไรเดดขาดทางเดยว มนมถกมผด

ของมน มมากกวาถกกวาผดกได มอนทสามทสกได แลวถาเปนอยางนน

วธวทยาทจะแสวงหาความจรงความร คอความจรงความรมนเปนสงท

ตองสรางแนนอน การทคนเราเลาเรองใหใครคนหนงฟงนนกคอเขา

construct เรองของเขาขนมา สงทนกวจยหากคอ construction เปน

social construction กลาวสนๆ คอ อะไรกแลวแตมนเปนสงทผมเรยก

วาเปนภาพสราง สงทเราสรางขนมา นกวจยฟงเขามาทงหมดแลว

กมา construct งานวจยของตวเอง ใหมนเปนเรองราวทจะใหคนอน

บรโภคได อยากทจะใหคนอนใหมนเปนอยางนน ถาแบบนมนก relative

อยแลว

ทงหมดน ถาเราเอา 4 กระบวนทศนมาเรยงกนในระนาบเดยวกน

เราจะเหนปฏฐานนยมอยดานหนง constructivist คตนยมการสราง

อยอกดานหนง ผมคดวาเราในฐานะนกวจยเราอาจจะ shift อยในระหวาง

continuum นนไดพอสมควร จะไปถง extreme กไดหรอจะไปใกลทางใด

ทางหนงกได ถาถามผมวากระบวนทศนอะไรทควรจะใชในปจจบนน

ผมตอบไมได เหมอนกบทอาจารยอานนทบอกวาอะไรถกตอบไมได

มนขนอยกบวา คณยนอยตรงไหน คณมองผานหนาตางชองไหน วธ

วทยาไหนถก กตอบไมได เพราะตองถามวาคณจะท�าอะไร คณจะท�า

แกงจดหรอคณจะท�าแกงสม มนตองถามตรงนนกอน วธการมนกไม

เหมอนกนแมวามนจะเปนแกงเหมอนกน ในแงของวธวทยา คณจะใช

อะไรกใชใหมนถกกบเรอง ถกกบกระบวนทศนคอความเชอ และใชให

เตมสมรรถนะของมน ผมคดอยางนน ถาท�าไดอยางน กระบวนทศนไหน

กได ใหมนเตมกระบวนทศนนนไปเลย อยาท�าแบบครงๆ กลางๆ

ขอเปดประเดนเพอใหทกทานไดอภปรายตอแคนครบ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 83

รศ.ดร.กฤตยา อาชวนจกล

ขอบคณอาจารย อาจารยกยงใชกระบวนทศนแบบตดสนวา

4 อนทอาจารยเสนอมา ไมวาจะเปน positivism, postpositivism,

critical theory และ constructivism อาจารยกเปรยบเทยบใหวา

คณจะท�าแกงจดหรอวาแกงสม ซงการเปรยบเทยบมนมทงขอดและ

ขออนตราย ขอดคอมนท�าใหเขาใจงายขน แตอนตรายคอบางทมน

เปรยบเทยบไมไดมนจะยง อาจจะมคนแยงวากท�าแกงจดหรอวาแกงสม

โดยใช constructivism กได

ในประสบการณของดฉนเอง มองวากระบวนการวจยทาง

สงคมศาสตรทเราเรยนเราสอน โดยเฉพาะในระดบบณฑตศกษาไทย

ทางสงคมศาสตรสวนใหญเปน positivism แลวสวนใหญเปน positivism

ทไมตงค�าถาม แลวด�าเนนรอยตามกนมาเรอยๆ จนถงกบมนกวชาการ

จ�านวนหนงคดวาอะไรอนทไมใช positivism มนไมใชการวจย นนกคอ

เปนอกแบบหนง เขาใจวานอาจจะเปนททาในวธของนกวชาการ

สงคมศาสตรในสงคมไทย ซงอาจารยนภาภรณ และอาจารยนวลนอย

จะเปนคนมาใหความเหน

รศ.ดร.นภาภรณ หะวานนท (ผใหความเหน คนทหนง)

ความจรงกมการคยกนมานดหนอยวา เราคงลงไปทรายละเอยด

ของเรองกระบวนทศนมากไมได เนองจากวาสงทอาจารยชายพดมา คง

เปนเรองทเราพอมองเหนกรอบเชงกระบวนทศนกนอยแลว ค�าถามส�าคญ

คอ เราจะเอาเรองนมาท�าอะไร เพยงแตเรองของอาจารยกมจดทมความ

เหนอยบาง คอ ชอบทความของอาจารยทตงวา กระบวนทศนกบการ

แสวงหาความร อาจไมสอดคลองกบสงทอาจารยพด เพราะหากพดใน

เชงกระบวนทศนแลวกยอมมทงการแสวงหาความร การรอถอนความร

การสรางสรรคความร คอถาเราพดถงกระบวนทศนมนรวมทง positivism,

84 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

postpositivism, critical theory และ constructivism กแปลวาเรา

ตอไปนจะไมมงแสวงหาความรอยางเดยว เพราะฐานคดของ critical

theory กบ constructivism ไมเชอวามความรด�ารงอยแลว และ

นกวจยเปนผไปคนพบหรอแสวงหามนจนพบ แตนกวจยเปนผสราง หรอ

construct ความรขนมา ความรจงถกสรางขนจากเจตจ�านงขอผสราง

ความร การตงชอบทความวาเปนการแสวงหาความรจงเทากบตกไปอย

ในหลมพรางของ positivism อยพอสมควร

ประเดนทอยากจะพดตอไปคอ เวลาเรามองเรองกระบวนทศน

และถามวาสงทเราวจยอยในกลมไหน บางทอาจจะตองไปมองทตว

ประวตศาสตรหรอความเปนมาของเรองเหลานพอสมควร ยกตวอยาง

เชน ทฤษฎการวพากษ ถาเรากลบไปดคารล มารกซ อนนนเกดในยค

enlightenment อยางทอาจารยชายน�าเสนอ อยางกลมแฟรงเฟรต

ทเขามองวาม false consciousness และม true consciousness ซง

หมายความวามสงทเรยกวาถกกบผด แตพอเรามาถงยคหลงๆ เราจะ

เหนวาการทเราจะไปวพากษวากลมนกเปนพวกยอมรบวาม reality คง

ไมนาจะใช เพราะเขาเชอวาตวความรมนเปนตวสรางความจรง เราสราง

ความรอยางไร ความจรงมนกอกอยางหนง เพราะนนความจรงมนกจะ

เรมลนไหล เรองนกอาจจะมการเปดประเดนสนทนาหลงการน�าเสนอได

กลบไปเรองส�าคญวา การสมมนาครงนชอ ‘จนตนาการใหมทาง

สงคมวทยาเพอรบมอกบความเสยงทางสงคมชนดใหม’ เปนชอทใหญมาก

สมมตวาเราอยากจะมองเรองน เราตงค�าถามวา เรองของกระบวนทศน

เขาไปเกยวของกบเรองของการสรางจนตนาการใหมทางสงคมวทยา

อยางไร ซงจนตนาการนาจะเปนเปาหมายของการสมมนาในครงน

โดยสวนตวกตองตงค�าถามอกเหมอนกนวา ปกตคนเรากจะมจนตนาการ

แตวนนเราจะมาพดเรองจนตนาการทางสงคมวทยา ซงกแปลวาจนตนาการ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 85

ทางสงคมวทยาคงไมเหมอนกบจนตนาการทางเศรษฐศาสตร หรอวา

จนตนาการอยางอนๆ ซงเปนศาสตรทงหลายทมจนตนาการของตนเอง

หากเราตงค�าถามแบบน เราอาจจะตองยอนกลบไปดเหมอนกนวา กอน

ทเราจะพดวาจนตนาการใหมมนมจนตนาการเกาหรอเปลา ซงมนกม

เมอเชาไมมโอกาสมา แตกไดอานงานของอาจารยอานนทและตดตามงาน

ของอาจารยอยเสมอ อาจารยกพดถงวาเรองของ social imagination

หรอจนตนาการทางสงคมวทยากมคนเขยนขนมาแลว คอนกสงคมวทยา

ทชอ C. Wright Mills โดยสวนตวกเปนแฟนพนธแทของ C. Wright

Mills เพราะไดงานชนนตอนเรยนสงคมวทยาใหมๆ ปรากฏวาหนงสอ

เลมนมนกลายเปนหนงสอในดวงใจเลมหนง

เวลาเราพดถงจนตนาการทางสงคมวทยา คงจะตองพดสบเนอง

มาจาก C. Wright Mills ไมเชนนนมนคงจะตอยอดกนไมได เนองจาก

เรามาองอยกบ discipline ของศาสตร ส�าหรบ C. Wright Mills อยาก

จะพดสนๆ วาอยางนอยเขาน�าเสนอ 2 เรองทมความส�าคญ เรองหนง

คอ personal trouble หรอความทกขยากสวนตว ซงสงคมแหงความ

เสยงมนท�าใหคนมความทกข เรองททางคณะกรรมการชดนใหความสนใจ

แตถาพดเฉพาะเรองความเสยง มนเปนความทกขทเปนทกขของ

ปจเจกบคคล คนอนคงไมมาเปนทกขเปนรอนอะไรกบเรา หรออกนยหนง

มนเปน personal trouble

อยางไรกตาม C. Wright Mills เสนอวามนม public issue

อาจแปลวาประเดนสาธารณะ ซงประเดนสาธารณะอนนมนจะไมเหมอน

กบประเดนสาธารณะแบบพวกนกสงคมศาสตรอนๆ C. Wright Mills

มองวาประเดนสาธารณะนมนเปนเรองของระบบ ระบบความสมพนธ

ระบบโครงสรางทางสงคม และถาเราอยากจะมจนตนาการทางดาน

สงคมวทยา เราตองสามารถน�าความทกขยากสวนตวของมนษย มา

86 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ท�าใหมนเปนประเดนสาธารณะ เราตองไมละเลยความทกขยากสวนตว

ของมนษย แลวกไมสามารถทจะตความหรอแกปญหาของความ

ทกขยาก โดยปราศจากการคดถงตวโครงสรางทางสงคม หรอระบบ

สงคมทมนเปนตวก�าหนดความทกขยากอนน ตรงนมองเหนวามนษย

เราทกวนน ถาเรามองตงแตยคทนสมยมาจนกระทงยคหลงทนสมย

เราจะรสกวาคนจ�านวนมากมแนวโนมวาเราตกอยในกบดกอะไรสกอยาง

หนง มนกลมไปหมด อานหนงสอดโทรทศนกกลม มความเสยงมอะไร

ตอมอะไรเกดขนมากมายเหลอเกน มนเปนความทกขทมนเกด แตถาม

วาทกคนรหรอไม ความทกขทเรามอยอนน มนเขาไปโยงกบสงทเราก�าลง

กดทบอยางไร คอเราไมเหนตวกรงตวนทมนขงกนเอาไว

ถาเราจะมจนตนาการทางสงคมวทยา เราตองท�าใหคนมองเหน

ความเชอมโยงอนนใหได นกวชาการเองถาจะท�าวจยกตองโยงสงเหลาน

ใหได เชอมโยงอนแรกคอ ประวตชวตสวนตวของคนทเราเรยกวา

biography นนคอความทกขของเรา ทเวลาเราพดถงความทกขของ

มนษยเราไมไดพดถงความทกข ณ วนน ดยายไฮ ชวตแกกสมาเยอะ

มนมประวตความเปนมาทเชอมโยงกบบรบททเปนระบบความสมพนธ

ทางสงคมระหวางรฐกบประชาชน ซงมนโยงใยกนอยในประวตศาสตร

แลวกมามอทธพลตอคนในสงคม สองอยางนมน intersect กน ในการ

มองปญหาจงตองมองวาความทกขยากของปจเจกบคคลเขามาเชอม

โยงกบระบบความสมพนธทางสงคมอยางไร

เพราะฉะนน ถาเราท�าใหคนมจนตนาการอนนได หรอถาเราจะ

ท�าวจยแลวเรามจนตนาการอนน มนจะท�าใหคนเหนความเชอมโยง

C. Wright Mills เขยนไววา ถาเรามจนตนาการทางสงคมวทยา เรา

จะตองรวาความทกขอนเปนเรองสวนตวของปจเจกบคคล ไมอาจแกไข

ไดดวยการมองวาสงนนเปนเพยงความทกขยาก เราตองเขาใจความ

ทกขยากสวนตวในฐานะทมนเปนประเดนสาธารณะ ในฐานะทมนเปน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 87

ปญหาของประวตศาสตรทางสงคมของเราเอง และการรวาสงใดเปน

ประเดนสาธารณะ จะมความหมายกตอเมอมนถกน�าไปเชอมโยงกบ

ความทกขยากของคนเทานน อนนจะเปนจนตนาการทางสงคมวทยา

เชน การรวาหากเราตงประเดนปญหาสงคมศาสตรไดอยางเหมาะสม

ประเดนปญหานนจะตองประกอบดวย 2 สง คอ ความทกขยากสวนตว

และประเดนสาธารณะ ทงชวตสวนตวและประวตศาสตร จะตองมา

ศกษาถงปฏสมพนธของมน และเมอมนท�าแบบนนไดจนตนาการทาง

สงคมวทยากมโอกาสจะสรางสงทเรยกวา ความแตกตางใหกบคณภาพ

ชวตของคนในสงคมของเรา

งานของ C. Wright Mills เปนการเปดประเดน เรองของ

สงคมวทยาเชง macro กบ micro วาจะน�าทงสองอยางมาเชอมโยง

กนไดอยางไร ถอวาเปนเรองทส�าคญมาก วนนเราอาจจะตองมาตงค�าถาม

วา จนตนาการทางสงคมวทยาท C. Wright Mills น�าเสนอไวมนเกา

ไปแลวหรอไม หากเกาไปแลว เราอยากพดถงจนตนาการใหมทาง

สงคมวทยา เราจะเสนออะไรใหกบสงคม

ในสหรฐอเมรกาเมอปทแลว มการฉลองครบรอบ 50 ปของ C.

Wright Mills เกยวกบเรองการเขยนหนงสอ โดยเฉพาะเลมน The

Sociological Imagination ซงกเปนทนายนดอยางยงทวนนในป 2010

หลงจากทสหรฐอเมรกาไดฉลองครบรอบ 50 ป ของ C. Wright Mills

เรากมการมาพดเรองจนตนาการทางสงคมวทยาขนมา แตกไมแนใจวา

เราจะมของเกาทเราจะเอามาบอกหรอไมวา ในสงคมไทยเรา มจนตนาการ

ทางสงคมวทยามากอนหนานหรอไม หรอวาวนนเราไมพดของเกา

เราพดใหมเลย ในการประชมเมอปทแลวทสหรฐอเมรกา เขาสรปวา

“การศกษาทางสงคมทไมสามารถกลบมาสปญหาของประวตชวต ปญหา

ของประวตศาสตร และการพบกนของ 2 สวนน ไมอาจจะเรยกไดวา

เปนการเดนทางของปญญาชน”

88 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ค�าถาม ณ วนน จนตนาการทางสงคมวทยาเพอรบมอกบความ

เสยงซงเปนประเดนของงานอนนคออะไร ซงคดวามนเปนเรองใหญมาก

เพราะความเสยงเปนเรองของความไมแนนอน ซงความไมแนนอนอยใน

ทกอณของชวตของคนเรา ถาในชวตแบบเดมในชมชนของเรา คนมปญญา

คอมกลยทธในอนทจะจดการกบความเสยงของตวเองมาโดยตลอด ใน

ชมชนมนคงจะอยรอดมาไมได การปลกขาวหากวาฝนไมตกไมมขาวกน

หรอมขาวกนแตวาไมพอกนตลอดป เขากจะมระบบหยบยมขาวกน

เพราะนนระบบของการพยายามทจะรบประกนความเสยง มนมาพรอม

กบการสรางความร คอความรทคนในชมชนสรางมความเชอมโยงกบ

พนทและการใชชวตประจ�าวน คนในพนทสรางความรเพอสนองตอบตอ

ความตองการในการด�ารงชวตของตนเอง เปนการสรางความรจากพลง

สรางสรรคของตนเอง มความตระหนกรในความเสยง วางแนวทางการ

ด�ารงชวตและสรางระบบความสมพนธทางสงคมเพอรองรบความเสยง

ประเดนทมนจะน�ามาสประเดนปญหาของความเสยงในทกวนน

ตางจากอดต คอความซบซอนของเทคโนโลยมนกมาก เรากไมร ชาว

บานกไมรเลยวาซอยาฆาแมลงมาแลวใชไปแลวมนจะเกดอะไร พดงายๆ

วาชาวบานไมไดเปนคนสรางความร คนสรางตามทอาจารยชายบอกเปน

พวกปฏฐานนยม คอท�าในหองทดลอง คนสรางยาฆาแมลงกไมไดเปน

คนไปปลกแตอาจจะตองกน เขากอาจจะไมร เพราะเขาคดยาฆาแมลง

มาเขากเอาไปใหชาวนาชาวไรใช แลวกเกดมสารพษอะไรเขามาในอาหาร

งายๆ วาความเสยงมนมความซบซอน อนทหนงมองวามนเปน

ความซบซอนของเทคโนโลย ทมนอาจจะท�าใหเราไมสามารถรบมอกบ

ความเสยงได

อนทสอง ความซบซอนของสถาบนทควบคมชวตของคนเรา

มนซบซอนมากขน อยางเมอเรวๆ นไปพดคยกบผตองขง เรากรวาความ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 89

ซบซอนของกฎหมายท�าใหคนตดคกเยอะมาก ความจรงคนอาจไมไดผด

แตความซบซอนของสถาบนทควบคมมมาก คนจ�านวนมากไมรเทาทน

กระบวนการยตธรรม อาจเขาไปตดกบดกโดยไมรตว นกเปนหนาทของ

นกสงคมวทยาทจะตองตงค�าถามวา แลวเราจะจดการกบเรองนอยางไร

กฎเกณฑของสถาบนทควบคมคนมมาก เชน มการออกกฎหมายเวนคน

ทดนออกมา ชาวบานท�ามาหากนอยในทดนมาตงแตรนพอแม อยกน

มาตงนานแลวจะโตแยงอยางไร ท�าอยางไรจงจะตอบโตหรอตอรองกบ

กฎหมายทออกมาได นคอความซบซอนของสถาบนทมนมากดทบมนษย

ส�าหรบเราในทนเราคงตองมาถามกนวา ถาอยางนนแลว เราจะ

conceptualise ความเสยงอยางไร ใครจะเปนคน conceptualise

เรองของความเสยง แนนอนเลยวาในยคหนงในยคทเราเชอปฏฐานนยม

ตวปฏฐานนยมเรากเชอกนวาความรมนด�ารงอยแลวเราไปหา เรากจะ

ให expert เปนคนบอกวาอะไรเสยงอะไรไมเสยง กจะมพวกวชาชพเขามา

แตปรากฏวาการท�าอยางนมนไมไดแปลวามนผดหรอวามนไมด แตวา

มนตอบค�าถามไดไมหมดแนนอน เพราะความเสยงมนเยอะมาก อก

อยางหนงเราเคยคดวาเรองเหลานมนเปนเรองทเวลาทคนพดวาอนน

เสยงหรอวาไมเสยง มนเปนเรองของการอางองมาจากความรทเราถอวา

เปนความรทปราศจากอคต แตเอาเขาจรงๆ มนกอาจจะไมใช เพราะ

การทเราบอกวาอนนด มนอาจจะดส�าหรบคนทก�าลงจะผลตยาฆาแมลง

หรอผลตพนธพชจากหองทดลอง แลวเอาไปใหชาวบานใช แตมนอาจ

จะไมดส�าหรบชาวบาน ไมดส�าหรบผบรโภค ซงความคดของ expert

กเรมถกตงค�าถาม ดงนน การ conceptualisation ของสงทเรยกวา

ความเสยง จงไมควรถกผกขาดโดย expert อกตอไป ณ ตรงนเอง

ทคนกเรมมาสนใจกบการสรางความรจากประสบการณของมนษยเอง

หมายความวาเราจะรวาอะไรมนเสยงหรอวาไมเสยง มนกคงจะขนอย

90 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

กบตวเราทไปปฏสมพนธกบสงตางๆ แนนอนมนเยอะแยะไปหมด แต

ค�าถามคอ เราในฐานะทเปนคนทก�าลงเผชญอย เรานาจะเปนคนนยาม

เรองของความเสยง ตรงนเองท�าใหตวคนทพดงายๆ วาเปนเจาของ

ในเรองนมนเคลอนไปส อยางทอาจารยชายบอก คอ คนทวๆ ไป ไมใช

นกวชาการทจะพดวาอะไรคอความเสยงและมองวาจะจดการกบ

ความเสยงอยางไร

อนนเปนเรองของตววธคดวา ในเมอเราไมเชอตรงนแลว ไมเชอ

วาเราจะยกเรองนไปใหใคร ตรงนถอวาเปนเรองของการคดในระดบ

กระบวนทศน มนอาจจะไมใชกระบวนทศนในการวจย มนเปนกระบวน

ทศนของการมอง มองโลกทวๆ ไป แตพอมนเปนแบบนมนจะไปโยงกบ

เรองทวา ความเสยงมนเปนเรองวาใครเปนคนนยาม และใครจะเปนคน

ศกษาเกยวกบความเสยง เราก�าลงพดสงทอาจารยชายก�าลงพดอนหนง

คอเรองของสภาวะของความจรงหรอภววทยา และสภาวะของความร

หรอญาณวทยา ซงหมายความวา เราก�าลงเคลอนเรองของสงทเราก�าลง

จะบอกวา อนนเสยงหรอวาไมเสยง ไมใชเปนเรองของเราเปนผก�าหนด

ขนมา ตวของมนกเคลอนออกไปแลว เคลอนไปสอะไร สทอาจารยชาย

พดเรองทฤษฎเชงวพากษหรอวาเรอง social constructivism ซงก

หมายความวาไมมใครมอ�านาจอนแทจรงทจะบอกวาสงคมก�าลงเสยง

เรองอะไรไดมากนก เชน ถาเราเชอวา การสรางเขอนชวยลดความเสยง

ในเรองการมน�ามากหรอนอยเกนไป เรากจะสรางเขอนเพอแกไขปญหา

ในเรองการจดการน�า แตชาวบานเขาอาจบอกวาระบบการจดการน�าของ

พวกเขาดกวาการสรางเขอน แลวเขากพยายามสรางความรขนมาโตกบ

ความรของนกวชาการทเกยวของกบเรองของเขอน อนนเรากจะเหนท

ปากมน ทสงขลา ฯลฯ วาความรก�าลงประชนกนอย ซงกเปนเรองของ

การขบเคลอนการเปลยนแปลงโดยสรางความรมาแขงขนกน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 91

ประเดนถดมาคอเรองของวธวทยา ในแงของตววธวทยาหรอ

methodology มนกคงไมใชวามนจะสามารถบอกวา วธวทยากเหมอน

การเลอกของกน เลอกของชอบ วาใครจะแกงสมแกงเผดแกงเหลอง

แกงไกไดอกตอไปแลว คอหมายความวาเราเองนกสงคมวทยา ถาจะม

จนตนาการทางสงคมวทยาอาจจะตองมการ position มาวาอะไร

คอความร อะไรคอความจรง ใครคอผสรางความจรง ใครม authority

ในการสรางความร เมอเราก�าหนดตรงนนไดตววธวทยามนกจะมา

แนนอนวาวธวทยามนขนอยกบภววทยาและญาณวทยา แตถาเราจะท�า

จนตนาการเรากคงจะตองม position ในเรองนมากทเดยว

อนนกอาจจะมองเหนอาจจะตางจากหลายทานทพดวา จะเอา

แบบไหนกเอา ไมเปนไร แตจะมองวาในขณะทสงคมมนเคลอนมา ณ

วนน ณ ตรงน เราเรมมการเปลยนแปลง ประการแรกคอการทเราไมให

expert เปนผม authority ทางความรอกตอไป ประการทสอง ความร

ซงเปนตวสรางความจรงมนถกสรางขนมาภายใตบรบทหนงๆ เพราะ

ฉะนนวธวทยาของมนมองวามนกปรบของมนมาก แนวคดของวธวทยา

ในยคทมนปฏเสธเรองของปฏฐานนยม เปนวธวทยาทส�าคญมาก เชน

เราตองไมมงศกษาเชงสาเหตกนอกตอไป การศกษาเชงสาเหตมากๆ

มนท�าใหเรามองไมเหนทมาทไปของปญหาตางๆ

ยกตวอยางเชน อาจมผรกลาววา ครอบครวทมลกษณะของ

สภาวะบานแตกท�าใหเดกเขาไปตดยาเสพตด หลายทานกรวามนไมจรง

ค�าวาครอบครวบานแตกมนกเปนปญหาแลว คนเขาอยกน 2 คน ถง

วนหนงเขาจะเลกกน เขากเลกกนดๆ ไปวาเขาบานแตก แลวกน�า concept

ในเรองบานแตกวาเปนสาเหตทท�าใหเกดปญหาตางๆ ไปโยงกบเรองอนๆ

ตอไปอก เชน ท�าอยางไรจะไมใหบานแตก เลยกลายเปนวาสงคมพยายาม

ท�าใหคนรกษาครอบครวไว ไมใหเลกราจากกน เพราะจะน�าไปสปญหา

92 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

อนๆ แตหารไมวา ความเชอในความรและความจรงทวา สถาบน

ครอบครวมความส�าคญตองรกษาไว ไมอยากใหคนเลกกน หยากน

คอตวปญหาอยางหนงของคนจ�านวนมาก เชน ผหญงทตกอยภายใต

ความรนแรงจากสามหรอคของตนเอง อาจถกชกน�าโดยทางตรงหรอ

ทางออมใหรกษาครอบครวไว แทนการหาทางหลดพนหรอยตความรนแรง

นคอโครงสรางทางสงคมทกดทบมนษยเราตรงน คอพอเราวเคราะหหรอ

มองสาเหตของปญหาผด เรากไปแกเหตทเราเชอวาผด ซงจะน�าไปสผล

ทผดตอไปอก กอาจจะตองกลบไปยอนคดกน ถาเราจะมจนตนาการอนน

ความสมพนธเชงสาเหตอาจจะตองลดละเลก ปลอยวางลงไปบาง แลว

กมาสนใจเรองประวตชวตทมน shape วธคดของมนษย

วธคดแบบงานทเขยนเปนบทความเรองกระบวนทศนสรางสรรค

สงคม และเรองวธการศกษาเรองเลา ซงไดน�ามาแจกไวในเอกสารประกอบ

การสมมนาน จะเหนวามนเปนวธวทยาทชวยใหเราเชอมโยงประวตชวต

เอาประวตชวตมาแลวดวาประวตชวตมนไปเชอมโยงกบสงคมอยางไร

แลวเอาสงนสรางเปนความร กระบวนการมความส�าคญมาก แตไมได

หมายความวา วธการศกษาเรองเลาหรอ narrative approach จะเปน

ค�าตอบสดทาย แตมนจะเปนจดเรมตนของการเรมคดเรองวธวทยา

ภายใตสภาวะของความจรงและสภาวะของความรในรปแบบใหม ตรงน

เชอวาจนตนาการทางสงคมวทยา มนจะสามารถเบกบานและน�าไปส

การทเราจะวจยหรอวาท�าอะไรทมนสมผสกบสงคมได

อยากจะขอจบวาเรองของการศกษาประสบการณชวต มนไมใช

ไปถามเขาวาเขาคดอะไรอยางเดยว เรองแบบนเดยวนกท�ากนเยอะมาก

แตการศกษาแบบนเปนกระบวนการทส�าคญทจะท�าใหเหนวาประสบการณ

มนเชอมกบประวตศาสตร เชอมกบตวโครงสรางทางสงคม ความส�าคญ

มนอาจจะเรมนอยลง แตวามนอยทการตงค�าถามอะไรทท�าใหคนคด

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 93

ท�าไมเกยถงมองวาตวเองเบยงเบน ท�าไมเลสเบยนถงไมยอมเปดเผยตว

เอง สงคมมนท�าอยางไร ตรงนตางหาก ถาคนเรารกระบวนการอนน

เราจะสกบมนได อาจารยชายกบอกวาโครงสรางมนไมไดอยนง ถารทน

มนเรากสได

รศ.ดร.กฤตยา อาชวนจกล

คดวาสงทอาจารยนภาภรณพด อาจจะเปนทานเดยวทเอา

หวเรองมาพด นอกจากทานประธานแลวทพดถงจนตนาการใหมทาง

สงคมวทยากบความเสยงชนดใหม ประเดนทอาจารยพด 2 ประเดนท

ส�าคญคอ จดยนของคนทจะท�าวจย และเราคงตองมา conceptualise

ความเสยงใหม ซงความเสยงในปจจบนมนจะเกยวของกบความ

ไมแนนอน ท�าใหชวตมนษยแตละคนมความเสยงทแตกตางกน แตความ

เสยงของทกคนแมวาจะเปนประเดนเชงบคคล แตมนกเปนประเดนของ

สาธารณะเชนกน

รศ.ดร.นวลนอย ตรรตน (ผใหความเหน คนทสอง)

กยงประหลาดใจตวเองตอนถกเชญ กยงถามค�าถามอยางท

อาจารยกฤตยาวาจะใหเราไปวจารณนกสงคมวทยานกมานษยวทยาจะ

เปนไปไดอยางไร เรากนกเศรษฐศาสตร ไมใชประเดนของนกเศรษฐศาสตร

โดยตรง ตองสารภาพวารบเพราะเกรงใจอาจารยกฤตยา อนนก

เปนความจรงของสงคมไทยอกเชนกน ทวาเรามกจะท�าอะไรเพราะ

ความสมพนธสวนตว paper ของอาจารยชายหลงจากอานไป 2 รอบ

กยงถามตวเองวาจะไปวจารณอะไร เรมอานรอบท 3 เราจะวจารณอะไร

ไดบาง กสรปวาเราคงวจารณไมไดหรอก แตจรงๆ paper นใหความร

มากเลย

94 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

คอตวเองเรยนมาทางเศรษฐศาสตร เปนขอออนของเศรษฐศาสตร

ทไมเคยสอนเรองกระบวนทศนทางสงคมศาสตร เมอพยายามเปรยบเทยบ

สงทสอนในทางเศรษฐศาสตรวา เศรษฐศาสตรทสอนเรามาจะจดอยใน

พวกไหน กเขาใจวา เศรษฐศาสตรสวนใหญกคงเหมอนกบ mainstream

ในสงคมวทยา คอเปนพวก positivism ทงหมด คอสอนความร

เชงประจกษทสามารถพสจนไดชดเจน สรปเปนทฤษฎ โดยการพสจน

จะเนนกระบวนการทเปนวทยาศาสตรใหมากทสด อนนเศรษฐศาสตร

เปนมาก เรยนคณตศาสตรใหมนเยอะ สถตใหมนเยอะ เพอทจะเอา

ขอมลเชงประจกษมาจบเปนกรอบ เปนทฤษฎ มตรรกะทหนกแนน พสจน

ทางคณตศาสตรไดหมด อะไรพสจนทางคณตศาสตรไมได ไมเชอ นคอ

ความทมนตายตวคอนขางมาก

ไดถามตวเองวาเปนอยางไร หลงจากทเรยนมาแบบน พบวามน

เปนความยากล�าบากอยางมากๆ ตอนทมาท�าวจยซงไมคอยเกยวของ

กบเศรษฐศาสตรมากนก เปนความคอนขางสาหส ไมคอยคนเคยกบการ

ท�าวจยทจะตองไปคยกบผคน สมภาษณคน ไปนงสงเกตผคน ไมเคยท�า

เลย แลวรสกเปนความหนกหนาสาหส ตอนแรกทไปกบคนอน เขาถาม

ไปเขากจดไป เรากฟงเพลน แลวเรากจบไมไดอะไร ตองฝกพอสมควร

แตอยางไรกตาม เรากเหนประเดนหนง พอเราไปท�าอยางนน ค�าถาม

อกท�าไมเราถงไดสนใจแบบนน กไดค�าตอบอนหนงในการท�าหวขอวจย

ตางๆ ส�าหรบตวเองเลย แลวกรสกวาเปนสงทดคออาจจะไมไดมกรอบ

กระบวนทศนอยางทอาจารยนภาภรณวามา ตองดงจากประเดนความ

ทกขยากสวนตวขนมา จงกลายเปนประเดนสาธารณะ

ตวเองกยงคดแบบนกเศรษฐศาสตร ชอบความส�าเรจ ชอบค�า

ตอบ เพราะฉะนนเวลาทเราตงประเดนค�าถามวจย คออะไรทเราอยาก

รแลวเรายงไมร ยงไมมคนอธบายความรเหลาน เรามความสขทจะหา

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 95

ค�าตอบ อนนนคออนเดยวทตวเองร สกวาเรมตนกระบวนการวจย

หรอประเดนวจยทกอยางจากอนน ถามวาแลวเราใชกระบวนทศนอะไร

ตวเองตองเรยกวาเปนพวกทไมมกระบวนทศนเลย ไมเคยก�าหนดวาตอง

ยดกบกรอบอนไหนทงสน เพยงแตอยากจะรวาถาเราตงประเดนค�าถาม

อนนออกมาแลวเราจะตอบมนอยางไร หาวธหาค�าตอบวธไหนกไดขอให

เราไดค�าตอบ

อยางไรกตาม กยอมรบวาพอเราไปดวธทเราหาค�าตอบมนกแทรก

ไปดวยกระบวนทศนตางๆ เพยงแตเราไมไดก�าหนดกรอบแนวทางเปน

จดเรมตน ยกตวอยาง ตอนทท�าวจยเรองการพนนฟตบอล เราจะท�า

อยางไร เราหา literature อานไมไดเลย เราสนใจเราจะตอบค�าถามน

เรารวาเรองนจะเปนเรองใหญเพราะวาเรารสก ตอนนนท�าเรองนเมอ

10 กวาปทแลว และจะเปนปญหาทตดไปกบสงคมไทยอกนาน แลวก

อยากจะตอบค�าถามอนนใหไดวามนมโครงสรางอยางไร คอนกเศรษฐศาสตร

เวลาศกษาเรองอะไร เรองแรกทจะตอบ คอโครงสรางความสมพนธ

มนเปนอยางไร คออนแรกทเรารสกวาเราตองตอบ แตจะหาอยางไร

เราไมสามารถหาหนงสอหรอเอกสารอะไรททกคนมาบอกวาเราวามน

เปนอยางไร เพอทเราจะไดท�าตอยอด

สงทเราตองท�าอนดบแรกคอ หาบคคลทเกยวของ ไปสบวา

ใครเลนพนนบาง พอเรารวาเปนใคร เรากขออนญาตไปคยกบเขา คย

กนคนนเขากสงเราไปคยกบคนโนน คนนน จนเราเขาใจวามนคออะไร

หลงจากนนเราคอยหากรอบมาวาเราจะวางกรอบอยางไร

ในเรองของการท�าวจย เรองกระบวนทศนอยางเดยวคงไมเพยง

พอ แตประเดนของการทเราจะตงค�าถามในการวจยเปนเรองส�าคญ

และทส�าคญมากกวานนกคอ การหาความรกอนทเราจะตงประเดน

ค�าถามวจย ยงเปนประเดนทส�าคญคอนขางมากวา มนมความรอะไร

96 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

อยางไรบาง แลวเราจะวางกรอบตรงนนไปอยางไร ในเรองนกเชน

เดยวกน เวลาเราลงไปท�าวจยกรสกวาไมงายเลย เพราะเราพบวาทกคน

ทพดกบเราจะบอกความจรงเราแคครงเดยว แคจดเดยว เขาจะไมบอก

เราทงหมด แลวเราจะท�าอยางไร เราจะรทงหมดไดอยางไร กกลายเปน

วาเราตองสมภาษณเรองเดยว คนหลายคน แลวเอาค�าถามของคนน

ไปสมภาษณคนโนน เอาค�าถามของคนโนนมาถามคนน ใหเขาเปนคนตอบ

ใหเรา ตองท�าเชคยอนไปยอนมา ดฉนยอมรบวาแบบทท�าเปนมวย

สมครเลนมาก คอไมรเลยวาการวจยทางสงคมศาสตรเขาท�ากนอยางไร

เพราะวาเรยนมาทางเศรษฐศาสตร ไมไดเรยนต�าราทางสงคมศาสตร

เรากไมรเลยวาอะไร อยางไร

แตหลงจากทเราท�าไป จนเราแนใจวานใชค�าตอบ เรากพยายาม

ทจะหาอยางอนมายนยนในสงเหลานดวย จนกระทงเขยนออกมา แลว

กท�ากระบวนการอยางทอาจารยวา เขยนลงไปใน paper เลยวาแลวเรา

รไดอยางไร คอท�าทกขนตอนวาสงทเราคด แลวเราตความขอมลตรงน

เปนอยางไร ท�าทกขนตอนใหโปรงใส แลวใหคนวจารณเราเขามา วาสง

ทเราคดแบบน เราตดสนใจแบบน สรปแบบนเปนอยางไร มตรรกะอะไร

มขอมลอะไร ใหคนวจารณเขามา ซงอนนไดผลด มคนวจารณเขามามาก

เชนบอกวา ตรงนยงไมด ไมชดเจน ใหไปท�าเพม หาขอมลเพมเตม

เปนตน ดฉนรวาสงนเปนสงซงไดท�าใหตวเองเรมพฒนามาเขาใจทาง

สงคมศาสตรมากขน

แตอยางไรกตาม เมอไปแตะสาขาคนอนกตองถกวจารณเยอะ

เชน เคยท�าวจยเหมอนกน เรองหวยใตดน แลวกไปเขยนบทความเรอง

หวยใตดน โดยพดถงวฒนธรรมของชมชนในการหาตวเลข วาในแตละ

ชมชนจะมวธการทจะหาหรอผลตตวเลขของตวเองอยางไร โดยในแตละ

ชมชนจะมความเชอทแตกตางกนไป โดนนกสงคมศาสตรวจารณมาก

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 97

เลย นคณเอาเรองอยางนไปเรยกวาวฒนธรรมชมชนไดอยางไร มนไมใช

วฒนธรรมชมชน โดนสารพดเลย แตเรากรสกไมเหนดวย แตกรบฟงไว

ยงสงสยวา ความสมพนธของคนในกลม เพราะเวลาไปหาตวเลขเขาไม

ไดไปหาโดดๆ เขาจะไปหารวมกน เขามความสมพนธกน พอใครรอะไร

กจะมาแบงปนกน และมวธการทจะคดอะไรตอเนอง ถาไมเรยกความ

สมพนธของคนทมความตอเนองกนตงแตรนพอรนแมมาถงน ถาไมเรยก

วฒนธรรมชมชนแลวจะเรยกอะไร ซงยงไมมค�าตอบ แตรสกวาเปน

ประเดนทจะตองอภปรายกนตอไป

พยายามมาคดถงวาโจทยวจยของผจดวนนตองการอะไร ถา

เฉพาะใน section น คอวธคดวทยาแบบใหมทางสงคมวทยาและ

มานษยวทยาเพอรบมอกบความเสยงทางสงคม เพราะฉะนนดฉนกมา

คดถงประเดนในเรองวา แลวเราจะมองเรองของความเสยงทางสงคมน

อยางไร เปนสทธของทกคนทจะคดวาความเสยงของสงคมคออะไร แลว

ทกคนกควรแสดงดวยวาในอนาคตความเสยงทางสงคมเปนอยางไร เขาใจ

วาอนนกเปนวธวทยาแบบหนงทชวงหลงนกอนาคตศกษาจะใชกน คอ

เอาคนมารวมกนแลวถกกนวาในอนาคตคณคดวาความเสยงทางสงคม

คออะไร เพอใหเราจะไดหาวธการ อาจจะใชค�าวาพยากรณและควบคม

เพอทเราจะหาทางจดการวาจะท�าอยางไรใหความเสยงนนลดลง

ยกตวอยางเชน หากวาเราถามอยางนน ประเดนทเราบอกวา

ความเสยงในอนาคตคออะไร ดฉนกพดถงเรองเทคโนโลย คดวาการ

เปลยนแปลงของเทคโนโลยในประเทศทเกดขนในปจจบน เปนสงทดฉน

คดวาในแวดวงของการศกษาทางสงคมวทยามานษยวทยาไมไดตระหนก

มาก คดวามนเปนปจจยทจะมผลมากตอการเปลยนแปลงสงคม

โดยเทคโนโลยมนเปลยนแปลงทกวน แตวาเทคโนโลยในอดตมกจะ

เปลยนแปลงไปผานกระบวนการผลตในโรงงาน ผลตเปนสนคาหรออะไร

98 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ออกมา เพอใหเกดอะไรทหลายออกมา แตเทคโนโลยในปจจบนมความ

แตกตาง ตอนนกลายเปนวาคนทใชเทคโนโลยใหม ไมใชเปนคนทอยใน

กระบวนการผลตหรอผผลตแลว ผลตเปนสนคาแลวเราคอยใช แตเปน

คนทกคนทก�าลงใชเทคโนโลยใหม ค�าถามกคอวา เมอมนเปนอยางนแลว

ความสมพนธทางสงคมจะเปลยนไปอยางไร คดวามนจะเปลยนไปเยอะ

แตค�าถามคอเราไดมจนตนาการอยางนหรอไม

สมยเดกๆ ดฉนชอบอานมากทสดเลย แมไมไดเรยนวทยาศาสตร

คอนยายวทยาศาสตร อะไรทเวอรๆ ชอบมาก เพราะมนสามารถมอง

อะไรออกไปแบบเวอรสดขด สดทายแลวกพบวาเรองทเราอานสมยเดกๆ

ปจจบนเปนเรองทเปนเรองจรงคอนขางมาก วนกอนไดดสารคดอนหนง

เขาใจวาเปนงานวจยของตางประเทศ แลวเพงไปทราบจากเพอนอก

คนหนงเลาวาก�าลงมคนท�างานวจยเรองนทมหดล คอการใชกระแสจต

ในการควบคมสภาวะตางๆ ค�าถามคอมนผานเทคโนโลยบางอยาง ท

ท�าใหสมองเราสงการปบมนกจะท�าใหเกดการเปลยนแปลงไดทนท กจะ

มค�าถามตอไปอกวาเปนไปไดหรอไมเทคโนโลยน แทนทสมองเราจะไป

สงการและควบคมมน เทคโนโลยนอาจจะควบคมและสงการเรากได

ใหเราคดแบบนเปนแบบน คดวาจนตนาการเรองพวกนคงจะตองม

การสราง คอคดสดๆ ไมเปนไร แลวเราคอยมาดวาจากการทเราคดสดๆ

อะไรบางทมความเปนไปไดคอนขางมาก แลวกมากรองออก

นอกจากเรองเทคโนโลยแลว รปแบบอกอนหนงทจะมการ

เปลยนแปลง นกเกยวของกบเศรษฐศาสตร แตเรากยงจนตนาการไป

ไมไดมาก คดวาประเดนปจจบนเราพดกนเยอะเรองการแยงชงทรพยากร

แลวการแยงชงทรพยากรจะไมเปนแบบอนนอกแลว อาจารยอานนทพด

ถงเรองปาชมชน มนจะไมใชการแยงทรพยากรแบบปาไม หรอทรพยากร

ธรรมชาตกนแบบนนอกแลว ดฉนคดวาการแยงชงทรพยากรหรอการ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 99

ครอบครองทรพยากร มนเรมมความลกลบซบซอนมากขน มรปแบบ

ทอาจจะท�าใหจบไดไลทนนอยลงเรอยๆ

ยกตวอยางเชน มทรพยากรทเราอาจจะเรยกวาเปนทรพยากร

ทสรางขนใหมเยอะ โดยทรพยากรธรรมชาตกยงเปนสวนหนง เปน

ทรพยากรทสรางขนใหมจะเปนประเดนทส�าคญ มนผานเรองกฎหมาย

เรองสทธบตร ฯลฯ ทท�าใหเรารวาชวตเราในอนาคต เราจะตระหนกวา

เราตนขนมา เราตองจายคาทกอยางทอยในชวตในรปของสทธบตร

หรอรปใดรปหนงอยตลอดเวลา ค�าถามเหลานการแยงชงทรพยากรท

เปลยนไป รปแบบความสมพนธ ปญหาทางสงคมวทยาหรอมานษยวทยา

มนจะเปลยนแปลงไปอยางไร คดวาเรองเหลานมนจะเปนเรองทส�าคญ

ดวยเชนเดยวกน พดมาอนนคอการวาดอนาคตวาจะเปนอยางไร

ประเดนตอมาเวลาทเรามอง ดฉนพบวาในภายหลงตวเองท�างาน

กบนกเศรษฐศาสตรตรงๆ นอยลง แตท�างานขาม field ท�างานกบนก

อนๆ มากขน แลวรสกวาตวเองไดประโยชน แตกพบอกเชนเดยวกนวา

ไมคอยไดท�างานกบนกสงคมวทยามากเทาไร ยงประหลาดใจตวเอง

ท�างานกบนกกฎหมาย วศวกร นกรฐศาสตร ฯลฯ แตไมคอยไดท�างาน

กบนกสงคมวทยาตรงๆ ไมรเปนเพราะอะไร แตกเขาใจวาคนใน field

สงคมวทยาเองกนาจะไดมโอกาสท�างานขาม field ไดเยอะ

ยกตวอยางเชน เวลาทเราศกษาประเดนอยางเชนปญหาคอรรปชน

เวลาเราศกษาเราจะพบวาทกสาขาวชา จะพดถงปญหานในมมมองของ

สาขาตวเองวา มมมองในสาขาวชาทมองปญหาคอรรปชนเปนอยางไร

แตในประเทศไทยเราไมเคยเจอพวกสาขาวชาชพมาท�างานรวมกนมาก

นก ปญหาเหลาน ไมมทางวาสาขาเดยวจะแกปญหาได แลวกไมมทาง

เปนไปได นกเศรษฐศาสตรเขาไปศกษาปญหานกจะเนนมองในเรองตนทน

ผลไดของการคอรรปชน จงมกจะเสนอใหเพมตนทนของการคอรรปชน

100 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

หรอไปสรางระบบ นกกฎหมายเอาแตออกกฎหมายแลวคดวาจะ

แกปญหานไดกไมมทาง แตเราไมคอยมทมวจยมารวมกนในหลายสาขา

พรอมๆ กนวาปญหาเหลานเราจะแกปญหาอยางไร ทงทมนเปนปญหา

ทตดตวเราตงแตอดต แลวกจะตามเราไปอกในอนาคต ไมวาสงคมจะ

เปลยนไปอยางไร

อกประเดนหนงซงเปนเรองส�าคญ ตอนนก�าลงท�างานชนใหมดวย

ความประหลาดใจ เปนงานทเกยวของกบค�า 3 ค�าคอ social networking,

wealth และ power เอามาเรยงกน เพอจะตอกน เพอจะ mapping

หรอจะดภาพในสงคมไทยวาเปนอยางไร ทนกไปเปด key word ค�าหนง

ขนมาค�าวา พวกพอง ระบบพวกพอง แลวกดวยความประหลาดใจ

อกเชนเดยวกนวา พอใชค�านเขาไปคนใน google ปกตจะมอะไรออกมา

ใหเราเยอะมากเลย ปรากฏวาหาไมคอยเจอ คอมนดดออกมาเยอะกตาม

ไปดมนทกอน เพราะคดวา เรองนนกสงคมวทยาตองวจยกนอยางกระเจง

เพราะเราร สกวามนเปนค�าพนมากเลย อธบายระบบพวกพองใน

สงคมไทย เกดอยางไร เปนอยางไร แตกพบดวยความประหลาดใจวา

พบงานวจยนอยมากๆ อนนพดตรงไปตรงมา ไมเขาใจวาเพราะอะไร

แตพอใชค�าวา ระบบอปถมภ มเพยบ กรสกวาเราก�าลงมอง

สงคมไทยอยางไร แสดงวาเรามองสงคมไทยในแนวดงอยางเดยวใช

หรอไม เพราะระบบอปถมภมนสะทอนสงคมไทยไปในแนวดง แลวกยง

พดถงระบบอปถมภตลอดเวลา ค�าถามวาเราก�าลงเชอวาในประเทศน

มแคคนกลมเดยวหรอไม แขงกน กลมนชนะ อปถมภกลมน แตเราไม

เคยมองความสมพนธในแนวราบเลยหรอไม วาสมพนธในแนวราบของ

กลมตางๆ เปนอยางไร แลวอกค�าทใชคอค�าวา social networking คอ

อะไร เจออยางนปบดฉนกเปนมวยวดอกนนละ โครงการอนนมนดใหญ

แตเวลาท�าวจยมนคดไมออกเลย เรากไปดงานในตางประเทศ เขากจะ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 101

ใช database มากมาย แลวกใชโปรแกรมความสมพนธตางๆ แตเราพบ

วามนยงใชไมได มนงายมากเลยทจะบอกคนนอยตรงนนสมพนธกบ

อนนน ใชตวโปรแกรมแตวามนอธบายไมไดเลยวาเกดอะไรขน กหา

database ของกลมนนกลมนแลวเกบไวเฉยๆ กอน

แลวกมาท�าอกอนหนงคอ ลองท�ากรณเลกๆ ขนมาเพอเราจะได

เหนความสมพนธ สนกมากท�ากรณเลกๆ แลวกไดความเหนทหลาก

หลาย แตกตางมาก คอวาไปด social networking อนหนงทก�าลงโดง

ดงเปนพลแตก เพงเกดขนมาสก 6-7 ปทผานมา แลวกมผคนโดยเฉพาะ

พวกสงคมไฮโซในระดบทม power ทสนใจทจะเขาไปมสวนตรงนมาก

ทดฉนก�าลงพดถงคอเรองของตลาดหลกทรพยฯ ปจจบนมหลกสตรท

หลกทรพยเปนผด�านเนนการ เปดมา 10 รนแลวซง 1 ปเปด 2 รน

มผคนเขาไปเรยงควเพอจะสมครเยอะมาก ดฉนใชวธสมภาษณเพอดวา

ความสมพนธนเปนอยางไร พบวารปแบบความสมพนธเหลานไดสะทอน

ถงความสมพนธในสงคมดวยวาเปนอยางไร

ยกตวอยางเชน คนหนงเปนผเขาเรยนเปนผบรหาร เขาบอกวา

“อาจารย ผมไดประโยชนมาเลย ผมไปเรยนจบปบ (หลกสตร 3 เดอน)

ผมเอาตลาดหลกทรพยมาเซน MOU กบหนวยงานของผมเลยวาจะรวม

มอกนอยางไร” กถามตอวา อยางนแสดงวาความสมพนธของคนในสงคม

ไทย แบบทเปน formal อยางนใชไมไดใชหรอไม ตองเปนแบบ informal

ถงจะใชไดผล พอถามค�าถามนไปกเลยวงแตก เขากเลยไมตอบ แตทจรง

กเปนการยนยนโดยปรยายถงความสมพนธอะไรบางอยาง อนนคอสงท

ดฉนยกตวอยางใหฟงวา เราแคค�าถามงายๆ ทมนอยในสงคมไทย ทยง

ไมคดวามนเปนจนตนาการใหมอะไรมากเทาไร ทเราอธบายความสมพนธ

เชงอ�านาจในสงคมไทยอยางไร คดวากมประเดนทท�าทางสงคมวทยา

และมานษยวทยาเยอะมาก

102 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

อยากจะจบดวยวา เมอปทแลวตรงนนาสนใจมากเลย อาจารย

อานนทคงรจก คอ Elinor Ostrom7 ซงเปนนกรฐศาสตร ไดปรญญา

ตร โท เอกรฐศาสตร ไปท�างานวจยเรอง common resources การ

จดการทรพยากรสาธารณะ สดทายมาไดรางวลโนเบลสาขาเศรษฐศาสตร

เมอปทแลว ขอบคณมาก

รศ.ดร.กฤตยา อาชวนจกล

เขาใจวาเปนผหญงคนแรกทางเศรษฐศาสตรทไดรางวล แตไมใช

นกเศรษฐศาสตร งานเขาท�าเรองความทกขยากของชาวบานจรงๆ เพราะ

เขารวมตวกนเพอทจะรกษาทรพยากรของเขา แลวไมไดท�าจดเดยว

เขาใจวาเขาศกษาในหลายประเทศ ในอเมรกาเองกศกษาหลายแหลง

แลวท�าสรปขนมา

อาจารยนวลนอยกท�าวจยอยางทเรยกวา ไมรหรอกวากระบอย

ในหวใจ คออาจจะไมตองชกกระบ ไมรวาใชแบบไหนอยางไรแตกท�าไป

คอถงจดหนงแลวเรารจกตวเองด เวลาเราท�างานวจยกนาจะท�าใหเรา

สรางกระบวนทศนของเราขนมาเองได

เชญค�าถามหรอวาความเหนหรอทานจะเสนอเองหรอเพมเตมใน

การแลกเปลยน เพอทจะท�าใหเราสามารถจะมองไดวา ถาเราจะท�างาน

ในลกษณะนตอไป จะท�าใหเราไดประเดนสงซงเราจะตองไปจดการตอ

ศกษาตอ หรอวาพดคยถกเถยงกนตอ

7 Elinor Ostrom (1933-ปจจบน) เปนนกรฐศาสตรหญงอเมรกนคนแรกทไดรางวล โนเบลในสาขาเศรษฐศาสตรเมอป 2552 รวมกบ Oliver E. Williamson ในงานทวาดวยธรรมาภบาลดานเศรษฐกจ (economic governance) ซงชวา common resources หรอทรพยากรสาธารณะตางๆ สามารถจดการไดอยางมประสทธภาพโดยชาวบานทมสวนรวมในการใช มากกวาโดยการจดการของรฐหรอเอกชน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 103

สมสข ชนะนกร UNFPA ประเทศลาว: นกศกษาปรญญาเอก มหาวทยาลย

ขอนแกน

เมอเชานทพดเกยวกบการเปดประเดนกบปดประเดน อาจารย

ยงยทธเสนอวากลมหนงทอาจจะเปนกลมทไมแสดงออก แลวเขาอาจ

จะไมมสวนรวมดวย ผมสนใจวาใครมสทธทเปดประเดน เพราะเราทก

คนทนงหรอวาเราสามารถน�าประเดน หรอวาพยายามจะไปลอบบใหคน

พดประเดนบางประเดน หรอวาไปเชควาประเดนนนถกตองหรอเปลา

แตวาจรงๆ แลวใครเปนคนน�าประเดนขนมาพด อยางเมอเชาทพดเปด

ประเดน/ปดประเดน

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

ถามอาจารยชายวาเวลาเรมตนทกระบวนทศน อาจารย

หมายความวาอยากจะเอากระบวนทศนไปใชในการแสวงหาลทางในการ

วจยอยางไร เพราะเรมตนดวยกระบวนทศน วากระบวนทศนมหลายๆ

อยางทเหน แตวาในความคดผมคดวาในเชงวธวทยาการวจย แทนทจะ

เรมตนจากกระบวนทศนเอาไปใชเพอทจะแสวงหาแนวทาง มนควรจะ

เรมตนมาจากประเดน แลวกดวาในการถกเถยงประเดนเหลานน มนใช

กระบวนทศนอะไร ไมแนใจวาอาจารยพดมาอยางนนหรอไม อยากตง

ค�าถาม

ค�าถามเปดประเดน/ปดประเดน ทจรงแลวการวจยมนควรจะเรม

ตนดวยประเดน ประเดนวาใครควรเปดหรอปด ผมคดวาเรองประเดน

ไมใชวาใครเปนผเปดหรอวาปด ประเดนในความเขาใจของผมคดวามน

เปนจดตดของความขดแยง เมอไรเกดจดตดของความขดแยงมนควรจะ

ตองมประเดนเกดขนมา นกวจยตองมความ sensitive ตองมความออน

ไหวตอจดตดของประเดนความขดแยงเหลานน แลวดงเอามาวจย ซงก

หมายความวา ในจดตดเหลานนมนยอมจะไมมใครผกขาดการอธบาย

104 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

หมายความวามนมการพดอยางทเราพดกนไปเมอก มมมมองตอจดตด

เหลานน ความขดแยงหรออะไรกแลวแตทเราตงขนมา

อยางขดแยงเรองวามการชวงชงทรพยากรแบบใหมเกดขนอยาง

ทอาจารยนวลนอยพด แลวมนเกดมคนมองแตกตางกนอยางไรบาง ซง

ตรงนเอาเองในฐานะทเปนนกสงคมศาสตร เรากจะตองชใหเหนวาจดตด

ความขดแยงเหลานนมนเกดจากเงอนไขของการน�าเอาวธมองทแตกตาง

กนอยางไรมามอง แลวเนองจากวาทางสงคมศาสตรเราไมสามารถพด

ในลกษณะทเปนกระบวนทศนลอยๆ ได ตรงนจงเปนปญหาอนหนงทโดย

สวนตวไมคอยชอบค�าวากระบวนทศน เทาทผมเขาใจกระบวนทศนมน

แปลคลายๆ กบวา มแนวทางความเขาใจในการแกไขปญหา เปนความ

เขาใจในการแกไขปญหา ถาแกไมไดคณกตองเปลยนกระบวนทศนกลาย

เปน paradigm shift เพราะกระบวนทศนมนคอความเขาใจในการแกไข

ปญหา

ถาพดอยางนนในประเดนหนงคอวา กระบวนทศนมนสะทอน

ความตอเนอง เมอคณแกอนนไมได คณกไปหาอะไรมาตอยอด เพม

ไปเรอยๆ กคอมนกยงคงตอเนองอย ความตอเนองดานหนงมนคอ

ความครอบง�า เมอไรทเราพดอะไรตอเนอง รไวเลยวาเบองหลงมนคอ

การครอบง�า เพราะคณอยางไรมนตอเนอง ถาเราตองการใหม บางท

มนไมตอเนองไดหรอไม อยางนกเปนปญหา คนอยาง Foucault เขาถง

บอกเขาไมชอบความตอเนอง เนนความไมตอเนอง คอมนตองแตกหก

กบอนเกา

ผมคดวาความคดทอาจารยชายเอามาใชเปนลกศษยของ

Gadamer เขาจะไมใชค�าวากระบวนทศน เขาจะใชวาเสนขอบฟา Fusion

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 105

of horizon8 หมายความวาขอบฟาตางๆ เหลานมนมจดปะทะ มนม

การปะทะกน บางคนกแปลวาเปน dialogical communication คอเปน

จดของการโตเถยงกน ซงตอนหลงพวก critical theory กเอามาใชกน

ทเปนเรองของ communicative action ใน public space มนมทมา

ทไปทงนน พดงายๆ คอวา ประเดนปญหามนไมใชเรองของกระบวนทศน

ทมนเปนความตอเนอง แตมนเปนเรองของจดปะทะของความคดท

เกดขนในสงคมทเปนประเดนสาธารณะทวาน มนเกดขนมาอยางไร

ดงนน การวจยมนควรจะตองไปท�าความเขาใจกบจดปะทะน

และชใหเหนวาจากการโตเถยงปะทะกนนน มนน�ามาสมตใหมอะไร เพราะ

มตใหมมนไมใชเปนอะไรทตอเนอง มนจะตองมาจากจดปะทะ เพราะนน

งานวจยสงคมศาสตรจงไมใชอยางทอาจารยนภาภรณวา ไมใชการไปหา

สาเหต เรองทเราพดนไมรมาจากโลกไหน คอถาท�าอยางนนมนกจะสราง

ความรอยด หรอเมอเราสรางความตอเนองคอเรายอมรบสภาพ ยอมรบ

สภาพมนกคงเกดจนตนาการใหมไมได เพราะจนตนาการใหมมนตอง

มากบการทสามารถทจะเขาไปปะทะสงสรรค โตเถยงทางความคด

กระบวนการทางสงคม ทางอะไรตางๆ มนกจะมการโตเถยงกน

ดงนน ตรงจดนมนนาจะเปนพนทของการวจย ในแงของเรา

ในเชงวธวทยา เราตองพดถงพนทของการวจยมนควรจะอยทเฝามอง

ตดตามหาจดปะทะเหลาน เพอทเราจะไดคลายๆ กบวาไมใชเปนผผกขาด

การวจยทางสงคมศาสตร นกสงคมศาสตรไมใชผผกขาดในการทจะไป

ศกษา ทกคนศกษาไดทงนน ผมศกษาวจยมานานแลว ผมกเพงพบวา

8 ลกศษยของ Hans-Georg Gadamer (1900-2002) ทวานคอ Anthony Thiselton (1938-ปจจบน) เปนนกปรชญาศาสนาครสต เขยนหนงสอเรอง The Two Horizons: New Testament Hermeneutics and Philosophical Description (1980), New Horizons in Hermeneutics: The Theory and Practice of Transforming Biblical Reading (1992) เปนตน

106 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

จรงๆ แลวชาวบานเขาวจยผมมากกวาผมวจยเขา ผมกเลยไมรวาจะ

เรยกตวเองวาเปนนกวจยหรอเปลา สงทเรามองนเขามองอกตงหลาย

ทาง เรานกวชาการมองทางเดยว เพราะเนองจากเราตดกบดกความคด

อะไรตางๆ

ดงนน ถาเราจะเปดวธวทยาของการวจยใหมนกวางขวาง ถาเรา

ยงใชกระบวนทศนอก มนกยงมาคลายๆ กบควบคมครอบง�าเราอยใน

บางสวน ในความคดผมทวาวธวทยาทเราควรจะตองมานงถกเถยงกน

ใหม พยายามทจะปรบทศทางของมน แลวมองหาจดตดตางๆ เหลาน

เพมมากขน ในการวจยมนไมใชวาเปนงานของเรา ทจรงมนเปนงานของ

เราทเราจะตองไปปะทะสงสรรคกบคนทมมมมองแตกตางกนเหลานน

เพอทจะไดหาความเขาใจ ทอาจจะแตกตางจากทเราคนเคย เวลาเราใช

critical theory มนอาจจะหมายถงพวกหนง Frankfurt school

ทจรงแลวกมองมมเดยวกน เชงเดยวเหมอนกน เพราะเนนการครอบง�า

ความคดทผมพดตองใหความส�าคญกบเรองของการตอบโตการ

ครอบง�า การชวงชงตอสกนทางดานความคด ไมใชเนนครอบง�าหรอเนน

ทางเดยว ตองเนนการตอสหลายๆ ทาง มนนาเปนวธวทยาใหม นาจะ

เปนเรองของ critical approach ไมใชเปนเฉพาะ critical theory

เพราะความเขาใจ critical theory ของผมเปนทางเดยว แต critical

approach หมายความวาใหความส�าคญกบการปะทะสงสรรคทางความ

คดของกลมคนหลายๆ กลม เพอทเราจะไดแตกประเดนออกมาใหม

เพราะเวลาน ประเดนเรากเปนคนคด ศกษาเรากเปนคนคมประเดนทก

ระดบประทบใจ เลยท�าใหเราไมมประเดน เลยไมรวาใครเปดประเดน

ใหมนมหลายๆ คน ใหเขาสามารถทจะแตกประเดนได ไมใชเรายดครอง

ไวหมดทกอยาง ไมเชนนนจะเปนสงคมศาสตรไดอยางไร คนเขาไมคอย

เขาใจเราวาเราพดเรองอะไร เราแตกประเดนไปเรอยๆ ในขณะทเขาม

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 107

ประเดนเดยว การทาทาย ยวยใหเกดการแตกประเดนนาจะเปนกลยทธ

หรอ approach ของการวจย เปนวธทผมคดวานาจะทาทายมากกวา

เพราะเราไมรค�าตอบ แบบทมกระบวนทศนอยางไรมนกรอยแลว ถาเปน

อยางนนจะวจยไปท�าไม ถาเผอวาเรายอนรอยบางมนอาจจะไดอะไร

ทเราไมคาดคด และถาเราวจยแลวไดอะไรทเราไมเคยคดมากอนเลย

มนนาเปนรางวลส�าคญของนกวจย

รศ.ดร.กฤตยา อาชวนจกล

อาจารยชายเขยนตามทเราคยและท�าความเขาใจกน

รศ.ดร.ชาย โพธสตา

ตอบอาจารยอานนทสนๆ แตกไมรวาเปนค�าตอบทนาพอใจหรอไม

คอเรองกระบวนทศนกบเรองประเดน ถามวาอะไรมากอนเวลาท�าวจย

ผมเขาใจวาอะไรมากอนกได ถาเผอประเดนยงไมชดกตองหาประเดน

กอน เสรจแลวถาเรารประเดนนแลวคอยถามตวเราเองวา เราจะมอง

ประเดนนดวยสายตาอยางไร นนจะเปนแบบหนง แตเรามาดวยกระบวน

ทศน คนบางคนอาจจะชอบทเรมดวยความเชอของตวเองกอน เชอวา

โจทยมนจะเปนแบบน กจะมองวาหาค�าตอบใหโจทยโดยวธโดยมอง

สงทตองการหาวาคออะไร อยางไรกอาจจะม แตผมตอบไมไดวาอยางไร

ถกกวา อยางไหนถกนอยกวา ผมตอบไมได

ในแงหนง การหาประเดนกอน ประเดนทชดเจนแลวอาจจะดกวา

กไดในแงน ฟงจากทอาจารยนภาภรณพดกชดเจนวา ถาเรองอยางน

ในแงหนงเหมอนกบวา หาประเดนใหชดเจนกอนทจะไปหาวาตวจรงๆ

ทจะศกษาตอไป ทจะเปนความจรงคออะไร โดยไปฟงเรองเลาหรอไป

ศกษาประวตชวตหลายๆ คนมาดวาในปญหาเรองนความเสยงคออะไร

ถาเปนเรองความเสยง แลวกคอยดวาถาเราจะขยบลกลงไปอกในเรองน

108 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

เราจะขยบไปดวยเลนสอะไร ดวยเลนสแบบไหน ผมคดวาในทสด

การท�าวจยกจะตองมค�าตอบแบบใดแบบหนง แตเปนค�าตอบแบบวาไม

ฟนธงหรอวาฟนธงกเปนอกเรองหนง แลวแตฐานคดของเราเหมอนกน

บางคนตอบตามขอมล ตามหลกฐาน บอกใหตอบกพดอยางอนไมไดก

ม หลกฐานขอมลมาอยางไร กตองมองยอนกลบไปวาเรามองอะไรเปน

ขอมลเราในตอนแรก ถาเรามองสงนอยางน กแปลวาเรามกระบวนทศน

อยางนไม กระบวนทศนอาจจะไมใชค�าทสวยหรเทาไร

ขอหนงของกระบวนทศนทผมไมไดพดถง แตวามบรรทดสอง

บรรทดเทาทจ�าได กระบวนทศนมนไมใชสง fix ตายตว ผมอาจจะม

กระบวนทศนแบบนในวนน วนหนาผมเหนวาอนนมนไมเวรคผมอาจจะ

เปลยน หรอไมใชผมคนเดยวอาจจะพวกเราทงหมด สงคมวทยาอาจจะ

เปลยนวธคดอยางทเราคดมาแตเดม ทเราท�าแบบปฏฐานนยมมาแตเดม

เราจะ shape มาอกแบบหนงทมนตางโดยสนเชง มนจะเกด paradigm

shift แลว paradigm shift มนกจะน�าไปสการเปลยนแปลงในทางศาสตร

ผมคดวาผมจะตอบอยางนในตอนน

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

อาจารยพดถง construction ภาษาไทยใชวาการประกอบสราง

แตมนมปญหา มนม reconstruction มนรอสราง มนยงกนอก อาจารย

พดเฉพาะสราง ก�าลงสนใจวามนรอสรางอยางไร ผมคดวาการศกษาควร

จะวพากษกระบวนทศนตวเอง จะเปนวธวทยาทเหมาะสม ถาคณไป

ศกษาโดยทคณเชอมนในกระบวนทศนตวเองมนจะไมไดเขาใจอะไร เปน

การตอบโจทยตวเอง มนไมไดความร ความรตองมาจากความสามารถ

ในการวพากษกระบวนทศนตวเอง ทเราเรยกวาเปน reflexibility

ทอาจารยสรชยแปลไวดมาก คอการเจรญสต คณวจยแบบของตวเอง

ถกหมด วพากษตวเองไมได ทเราเปนอยทกวนนเปนความมดบอดทาง

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 109

ปญญาอยางยง สงคมไทยถาคนแกกลาทางปญญากจะนกวาของตวเอง

ถกมากขนเรอยๆ จรงๆ แลววพากษตวเองใหไดกอน สตปญญาอาจจะ

กลบคนมา

ศ.ดร.สรชย หวนแกว

คอถาเราอยในสถานการณปกต เราพดอะไรกเปนเนอหาไดทงนน

แตผมอยากจะตงขอสงเกตวาในหวงเวลานสงคมไทยก�าลงตกอยในสภาวะ

ทไมปกต ดวยเหตนผมจงอยากจะเรยนดวยความเคารพอยางสงตอ

อาจารยชายวา ผมคดวาสงคมไทยไมใชอยในสภาวะทบอกวานกวชาการ

และนกวจยทงหลาย ทานอยากจะแกงอะไรกไดตามใจทาน และใชวธ

อะไรกได บรบทของสถานการณทางสงคมการเมองตอนนมคนบางคน

บอกวาตองแกงแบบฉนแกงแบบอนไมถกตองและกเฮงซวยจงน�าพากน

สบรรยากาศจะพาใหฆากนตาย แลวคนตวเลกคนนอยรวมทงเดกทไมร

เรองกโดนเขาออนไลนเลนงานกนจนชวตแทบไมเปนชวต บรบทของ

สงคมวทยามานษยวทยาหายไปไหน ถงไดจดวนน ท�าใหเรองมนแหลมคม

ขนมาอกหนอย ไมเชนนนจะจดท�าไม หวขอการจดวนนมค�าวา “ใหม”

ถง 2 ใหม แตมนไมใหมดวยค�าพด มนแปลวาเรารสกวาถาไมหลดจรงๆ

มนจะเสยงความรนแรงอกหรอเปลา นเปนโจทยของผม

ทผมปรารภนกคอวา เราอยในสถานการณทไมมการพดจา

ปฏสมพนธวาโจทยรวมกนของสงคมไทยคออะไร แลวกโจทยทบอกวา

ปญหาอยทพวกครอบง�าสงคมโดยคณะราษฎรอาวโส พดงายๆ รแลววา

นละตวปญหา ผมสงสยวาอนนกเปนผลลพธของการตกอยในกบดกท

อาจารยอานนทพดถงหรอไม ค�าถามผมคอความคดกบคนทคดเรากน

แยกออกจากกนไดหรอไม ปญหาสงคมกบสงคมไทยเราแยกประเดนกน

ออกหรอไม ถาแยกปญหาออกจากสงคมทเผชญออกจากกนได เราถง

จะคดกนไตรตรองกนได นชวนแบบพระประยตต

110 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

พดอยางนผมอยากจะชวนใหเหนวา ไมเชนนนเรากจะเหนวาคน

ทคดตางจากเราเปนตวปญหา เสรจแลวกคอวานยามกนงาย กลมราษฎร

อาวโสตวปญหา มนอาจจะถกบางบางสวน แตผมสงสยวาผดโดยหลก

หรอไม ดวยเหตนผมจงรสกวา บรบทสงคมไทยปจจบนมนมภาวะคบขน

ภาวะการณมนคบขนไมใชภาวะการณทปกต เพราะตอนเชามนจะกลาย

เปนวา สงสยคณะราษฎรอาวโสทตงมาไมรกชดน คอตวปญหาของสงคม

ไทยทท�าใหพนทความรไมงอกงาม มนงายเกนไปหรอเปลาทพดแบบ

ทาทายตวเอง แลวนกสงคมวทยานกมานษยวทยาพดไดแควา ใครคอ

มตรใครคอศตรของเราไดแคนนหรอ เรากลบคดวาวชาสงคมวทยา

มานษยวทยานาจะชวยใหเราเหนวา ศตรทไมใชตวคนทเรามองเหน

มความส�าคญกวาทเรามองเหน

ประเดนทสองคอ อ�านาจอะไรทจะท�าใหเราหลดพนจากความ

เสยงทเราเหนๆ อยวามนอยในสงครามน�าลาย สงครามตอวาตอขาน

คอถาอยในโลกของการถกเถยง สงครามกระบวนทศนเฉยๆ ผมยงไม

เดอดรอนเทาไร แตวามนลกลามเขามากลายเปนสงครามของการโจมต

การพดกนไมรเรอง ของการขดคยเรองสวนตว อะไรตออะไร ไดเรองบาง

ไมไดเรองบาง ตรงจดนคอวาเงอนไขสภาวะการณทางสตปญญาของ

สงคมไทย ทจะมา refocus วาโจทยส�าคญอะไรส�าคญกวากน อนน

ตางหากทท�าใหเราตองมาคยกนในวนน

ผมคดวาตองคนควาหาทฤษฎและวธวทยาใหมดวยหรอเปลา

ไมใชแคมองจ�ากดภายใน 4 แนวทวานน อาจารยนภาภรณกแทรกมา

วธหนงวามนเชอมโยงระหวางความเราใจ พวกรอนใจกบอกวาตองรบแก

จะแกกนอยางไร หรอวามวธอนอก เชน deconstruct วธวทยามนก

งอกงามของมนไปเรอย แตเราก�าลงสนใจทงหมดนมนโยงกบความท

สงคมอยในสถานการณทไมสามารถจะ focus เรองทเปนประเดนรวม

ได ตรงจดนผมจงรสกวาความเสยง กเหนๆ อยวาเราเสยงงายมาก

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 111

ทพรอมทจะจดคนเขาพวก และไมพรอมทจะคยกนใหรเรองวาตกลง

ชาวบานทเดอดรอนกยงไมไดแกปญหาอะไรกนเลย ประเดนนผมจงรสก

วา hang-over ของปญหาของอารมณมนสงมาก ทางสงคมวทยา

มานษยวทยามนมกนพอจะชวยใหเรามาตรวจสอบตวเอง อาจารย

อานนทบอกวาวพากษตวเองไดอยางมความหมายรวมกนกวาน

ขณะเดยวกนกชวนใหเรารสกวาฟงกนแลวกอาจจะมการวพากษ

วจารณ เรายงอยในสถานการณทยงจ�าไดวาเมอ 2-3 เดอนทแลว

เราชวยตวเองไมไดเลย เราท�าอะไรไมไดเลย เหนๆ อยวาจะทบตกนตาย

ยงกนตาย โจทยทผมพดอยางน ไมใชวาผมเอาเหตการณมาพด โจทย

กคอค�าถามทมาจากคณสมสขจากลาว ถามวาใครปดประเดน ใครเปด

ประเดน เปนค�าถามทส�าคญเชงยทธศาสตรเลยทเดยว ถามตรงไปตรง

มาคอวาวชาสงคมวทยามานษยวทยามสวนรวมในการเปดประเดนรวม

ไดหรอไม ประเดนสาธารณะอนนมาจากทถกกนเมอก ตรงจดนผมคด

วามนเปนภาวะพเศษ และเปนภาวะทเราหมกมนกบความถกความผด

ภายในเฉพาะวงการไมได เพราะวาเราเหนอยเลยวาความเสยงทความ

รนแรงทางวฒนธรรม ความรนแรงทางการเมอง ความรนแรงทมอง

ไมเหนหลายแบบ มนกอตวและกเกดขนมาแลวดวย ตรงจดทผมคดวา

คมอท�าอาหารแบบจะแกงอะไรนนอาจจะคอนขางจะสบายๆ เกนไปหนอย

หนงส�าหรบสถานการณปจจบน ผมไมแนใจวาตวเองคด/รสกถกหรอ

ไม รแตวาถาเราจะชวนใหเรามพนทความรกนตรงน สงสยตองปรบทกข

กนตรงน ใหตรงไปตรงมามากขน

รศ.ดร.นภาภรณ หะวานนท

เราคงตองมานงคดกนแลววา จดเรมตนทเราจะพดมนคออะไร

โดยสวนตวใจเปนคนทศกษาและชอบพดเรองกระบวนทศนอยพอสมควร

แตเราตองยอมรบอยางหนงวา การทเรามาพดเรองของกระบวนทศน

112 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

กตองถอวาเปนความพยายามในการแยกประเภทแบบหนง ซงในวธการ

คดเกยวกบการแยกประเภทมนเปนความรนแรงอยางหนง เพราะวามน

ก�าลงจดตรงนไปอยน จดตรงนไปอยตรงโนน จดอะไรเสรจแลว เรากจะ

เรมใหอตลกษณใหตวตน แลวกบอกวาแบบคณนมนเชยระเบด หรอวา

แบบนมนใชไมได คอตองคดถงเรองเหลานเหมอนกน

เราจดไปท�าไม มนเปนความรนแรงแนนอน แลวเราก�าลงบอกวา

คณก�าลงเชอใน naive realism หรอเชอในความจรงแบบไรเดยงสา ซง

จะใชค�าวาความจรงแบบสามญตามแบบทอาจารยชายเรยกกได นแปล

วาเราก�าลงใชความรนแรงกบพวกปฏฐานนยมมากเลย คอเราจดการ

เขา การทเราจดประเภท เราตองยอมรบวาก�าลงใชความรนแรง แตท

เราจดนโดยสวนตวมองคณคาของการจด ในแงทมองเหนวามนท�าใหเรา

รเทาทนสงทก�าลงเกดขน ตรงนคงมนกศกษานสตหลายคนอาจจะก�าลง

รสกกลมใจ คอเราอาจจะท�างานวจยหรอน�าเสนออะไรอยางน ในเรอง

แบบน มนกจะไปเจอคนกลมหนงทเชอแบบทอาจารยสรชยพด คอเชอ

แบบเถรตรงคอเชอแบบมความรชดเดยว

เพราะนน คนทท�างานวจยแบบเชงคณภาพอาจจะพดถงอาจารย

ทบอกวาแลวสมมตฐานมนอยทไหน นยาม ปฏบตการมหรอไม อนน

จะท�าใหคนทจะท�าแบบนกตองพดวา “นอาจารยไมตองมาพดเลย เพราะ

วาอาจารยก�าลงอยภายใตกระบวนทศนแบบปฏฐานนยม” สวนอนน

ก�าลงอยภายใตอกกระบวนทศนหนง เพราะฉะนนการทเราพดเรอง

กระบวนทศน สวนหนงมองเหนวามนท�าใหเรารเทาทนวา คนๆ นก�าลง

พดอยภายใตวธคดแบบไหน ซงถาเราไมมตรงนมนเถยงกนเหนอยมาก

แตพอเราจดประเภทเสรจ จะรสกมนสบายใจขน มนงายขนทเราจะถก

เถยงกน เพราะดฉนมความเชอมาโดยตลอดวาเรองของกระบวนทศน

มนเถยงกนไมได เพราะมนเปนความเชอ มนใชหลกเหตผลไมได มนไมร

จะเอาอะไรมาตอสกน เรองของวธคดเปนเรองของความเชอ ทวามน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 113

มแลวมนจะเปลยนไดกอยางทบอกมนตระหนกเชงรกหรอมนเจรญสต

จนกระทงมนเกด paradigm shift พอมนเกดได มนกจะคดไปอกแบบ

หนง มนเถยงกนไมไดวาใครถกใครผด อยางนอยบายวนนปฏฐานนยม

กจะถกท�าใหเปน the otherness เปนอนกนไปพอสมควร การถกเถยง

ตรงนมนมความส�าคญในแงตวการสรางความร

ถาเรามองแบบสงคมวทยาแบบยคหลงๆ เรากจะเหนวา สงคม

เราทมนมปญหาอยน เพราะวามนเปนเรองคนอนหนงคอเรองของการ

เปน expert เมอถามวาใครเปดประเดนใครปดประเดน คนไทยเราก�าลง

ใหคณคากบคนทเปนผเชยวชาญสงมาก เพราะนนเราตองพดกนใหไดวา

แลวใครถกท�าใหเปน expert หรอวานกวชาการบางกลมบางพวก ตรง

นถาเรารอไมออก อนนคอกระบวนการรอแลววา expert ไมไดเปนผท

ม authority นคอจนตนาการทางสงคมวทยา คอการสกน เพราะฉะนน

ตว contested knowledge หรอวาตวความรทเราจะเอามาสกน ทบอก

วาใครจะเปน expert ทจะมาสกนเปนเรองใหญ เวลาทเราพดกนวา

ความรเปนของประชาชนของชมชน มนก�าลงเปนการตอสทยงใหญมาก

อยดๆ ไปบอกวาตาสตาสาคณลงคณปาเปนคนทรอะไร มนไมใชเรองเลก

บางทมนกจะท�าใหกลายไปเปนเรองทตองถกเถยงกนตอไปอก

สมมตวาเราเปนประชาชน แลวเราออกมาพด เรากสนกวชาการ

ไมได เพราะวาเราตองเขาใจ power ตรงนคอตวอ�านาจ ทมนมาพรอม

กบการใหความเปน expert ของคน ไมอยางนนแลวเรากไมสามารถจะ

รอตรงนนได มนกตองจดลกษณะแบบนขนมาวามนคออะไร หรอความ

รชดไหน ณ ขณะนในสงคมปจจบนน ทมนก�าลงครอบง�าสงคมอย

ถาเราไมรอตรงนนใหคนเหน มนกเปลยนอะไรไมได โดยสวนตวมองวา

ประเดนส�าคญ แลวประเดนมนเปนเรองของการตงค�าถามแบบน คอ

เปนการค�าถามวาอะไรมนจะท�าใหสงเหลานคงทน หรออะไรมนท�าให

สงนมนคงทน หรออะไรท�าใหสงนเปนทรบฟง หรออะไรท�าใหสงนมนด

114 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ฉลาดเฉลยวทงทกไมไดฉลาด ตรงนตางหากทเปนหนาทของจนตนาการ

ทางสงคมวทยาทจะตองท�าขนมา

รศ.ดร.นวลนอย ตรรตน

ในเชงเวลาทเราพดวาไปจดกระบวนทศนใหใคร วาในแตละเรอง

วาเปนอยางไร นอกจากจะท�าใหเรารวาเขามวธคดอยางไร ดฉนคดวา

มนมขอทดกวานนอก นนกคอเรากควรจะใสหมวกใหตวเราเองดวยวา

เราอยในกระบวนทศนไหน แลวอนนจะเปนสงทส�าคญทจะไดเตอนตว

เองวาชดความรทเราไดมามนมขอจ�ากดอะไร ทเราไดมามนอธบายได

แคไหน เหนเยอะเลยวาชดความรทไดมากอธบายไดเทาน แตวากลาว

อางหรอตความเสยมากมายเกนเลยกวาขอมลหรอขอพสจนในงานวจย

ซงดฉนคดวาเรองนเปนเรองอนตรายคอนขางมาก

รศ.ดร.ชาย โพธสตา

ตอจากอาจารยนภาภรณ อาจารยนวลนอย เรองกระบวนทศน

ทจรงทานอาจารยทงสองพดถกแลว เพราะผมควรจะย�าประเดนทผม

คดวาผมไมไดพดในบทความเทานน คอเรองจดกลมกระบวนทศน

คนทเขาจดไมใชผม ผมอานเจตนาวาเขาจดตามลกษณะวธคดทมอง

โลกทศนอะไรกตาม แตวาเขาไมไดจดคน คอคนจะเลอนไปเลอนมาตาม

continumm สองอนทผมพดตอนทน�าเสนอ เลอนไดเมอไดตระหนกวา

สงทตวเองมองอยในขณะนนมนนาจะเปลยนแลว มนนาจะเปนอยางอน

ไดแลว เพราะนน paradigm shift มนจงเกดขนไดในระดบบคคล

ในระดบ community มนกเกดขนไดในระยะเดยวกน ถาเขาไดรบ

information เพยงพอแลวเขาตระหนกเพยงพอวา community sociology

ยกตวอยางมนควรจะ shape จากแบบไหนเปนแบบไหน ผมคดวามน

shape ได เพราะนนทเขาจดกลมเพอใหพดไดงายวาแบบนมนเปน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 115

อยางน แบบนมนอยางน แตคนเราเลอนไปเลอนมาได เมอไดศรทรา

จรงๆ

เรองวจารณวพากษตวเองอยางทอาจารยอานนทพด ผมคดวา

นนเปนวธหนงของการท�าวจยทด เพราะเราควรจะบอกผอาน (audience)

ของเราวาเรามองดวยสายตาแบบน แลวมนมขอไมดแบบน มนมขอด

อยางไรกวามา หรอมนมจดบกพรองตรงไหน ผมคดวานนเปนเรองของ

การท�าวจยธรรมดา คอทงหมดนกยงไมไปแตะประเดนของอาจารย

สรชย ซงอาจารยมองถงคดถงบทบาทของสาขาวชาน รสกเรานง เรา

เงยบกนมานานหรอเปลา เรองทเราพบหรอเราเหนในหมของเราเอง

โดยทเราไมทกขรอนกบสงทมนอยขางนอกมากเกนไปหรอเปลา ท�านองน

ผมคดวาสงทผมพดในประเดนของผมมนไม touch ประเดนนนเลย

เพราะฉกไปอกทางหนง แตวาจะดงมาทางนมนกเปนเรองของ discipline

ดวย

ศ.ดร.อานนท กาญจนพนธ

ทผมพดเมอกผมตความทอาจารยพด พยายามจะท�าความเขาใจ

แตผมไมไดอานหนงสอเลมทอาจารยอาน ผมตความวามนอาจจะไมใช

อยางทอาจารยอธบายเมอกน ผมคดวาถาเผอผมแนใจวา Gadamer

คอพดถง Fusion of Horizon หมายความวาถงแมจะพดถงกระบวนทศน

ตางๆ แตทจรงแลว ในการวจยเราควรจะเอากระบวนทศนเหลานนมา

ปะทะสงสรรคกนตางหาก คอการจดกลม เรารอถอน แลวใหมนมาปะทะ

กน ไมใชวาเรานเอากระบวนทศนของเราคนเดยว ไมวาเราจะ shift ไป

ทางไหน อยางทผมบอกเรากตองวจารณตวเองดวย และทส�าคญตองร

ขอจ�ากดวธคดของเราดวย ไมใชวาเราเขาใจวาตวเราเองอธบายทกอยาง

เพอใหการอธบายมนมลกษณะทเกดเปน critical mind เกดเปน

ประเดนทเราพดเมอก การเปดประเดนกคอการทเราน�าเอากระบวนทศน

116 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

หรอวธทแตกตางนนมาตอบโตกน มาปะทะกน จดปะทะตางหากทมน

เปนตวเปดประเดน ไมใชวามใครคนใดคนหนงเกงกลาสามารถเปดเปน

ประเดนของตวมนเอง ถาไมมการปะทะกน ถาคนจนไมลกขนมาบอกวา

คนจนมสทธไหม พอเกดเชนน กตองมานงดกนแลววาท�าไมตองตงค�าถาม

แบบน เชนนนใครกได ไมจ�าเปนตองเปนนกวชาการ ประเดนในสงคม

หรอประเดนสาธารณะทพดคอทกคนเปดได แตการเปดเราตองดอยาง

ในแงทถาเผอวาเราเปนนกวชาการ เรากดวาทเขาเปดประเดนเหลานน

หรอประเดนทมนเปดขนมา มนเกดการปะทะกนของความคดเรองอะไร

บาง แลวการปะทะของความคดเหลานนมนสามารถทไปเกบขอมลหรอ

ไปศกษา ขอมลมนไมไดลอยมาใหเราเองคอขอมลตองเกดจากการ

ตงค�าถามกน

เพราะนน เราตงค�าถามเพอไปเอาขอมลมาชวยการถกเถยง ให

มนมลกษณะเปนรปธรรมมากขน เราจะไดเกดความเขาใจ ผมวาอนน

เปนกระบวนการ ในบายนเราพดถงกระบวนการวจยทางสงคมศาสตร

มนจะคลายๆ กบวามนจะพฒนาตวเองอยางไร เพอใหมนสามารถทจะ

เขาถงหรอท�าความเขาใจกบความขดแยงหรอความแตกตางทมนซบซอน

มากขนในปจจบนน เพราะเราท�าตวของเราเอง วธวทยาของเราเองเรา

ยงไมรวาจะท�าอยางไร เรากเชออนโนนทอนนท ปรากฏวาท�ามาตงนาน

ยงไมสามารถจะสรปไดวาเราควรจะสถาปนาหรอวาสรางสรรควธวทยา

ทมนเหมาะสม

ในการศกษาทอาจารยสรชยวาในสถานการณทมวกฤต คอเราม

อยอนเดยวคอตองเยนไวกอน มนกล�าบาก คอมนมหลายสถานการณท

ตองระบใหไดวากระบวนการหรอวาวธวทยาของเรา ในสถานการณตางๆ

ของเรามนควรจะปรบไปอยางไรบาง ไมใชวาใชอนเดยวทกเรอง มนคง

จะเปนไปไมได อนนนกเรยกวากระบวนทศนแบบ modernism คอ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 117

generalise ตลอด แตในขณะนมนมอะไรหลายๆ อยางท�าไดบางไมไดบาง

อะไรตางๆ มนกจะตองพลกแพลงเปน พดงายๆ นกสงคมศาสตรควรจะ

ตองทงพลกแพลงและวพากษวจารณใหมนคลองแคลวหนอย เวลาน

กคอไมพลกแพลงและไมวพากษวจารณ

ศ.ดร.สรชย หวนแกว

ประเดนส�าคญทอาจารยนภาภรณวา วจยเรองอะไรเปนสาเหต

นอยลงสกหนอยไดหรอไม ทามกลางบรรยากาศการวจยอะไรท�าใหคน

เสอแดงมาชมนมกนเพยงน ขณะเดยวกน เมอสงคมไทยเผชญการปะทะ

ทรนแรงจนถงขนทกอจลาจลกระทบรายแรงและกวางขวาง คนทอยาก

ถามวาอะไรเปนตนเหตเยอะมาก แตผมกเหนดวยกบอาจารยนภาภรณ

วาสาเหตมนเยอะมหลายปจจยมาก และเปนกระบวนการทเหตเปน

ปจจยกนเสยดวย แตคดวาเรายงไมเขาใจเลยวาเขามาท�าไม เขาคดอะไร

กนบาง ผมคดวาวตถประสงคของการวจยทางสงคมศาสตรควรจะหน

ไปเนนการแสวงหาความรทางสงคมอกแนวทางหนงดวย คอท�าอยางไร

เราจะเขาใจคนทคดแตกตางกนไมเหมอนกน และชวนใหสงคมหลดพน

จากแนวทางคดและสรปแบบสงคมทพงประสงคแบบคดฝายเดยวให

มากขน

ประเดนทอาจารยอานนทพดเรองปะทะนกคอวา เราไดประจกษ

ตอหนาตอตาเรามาแลววาในสงคมการเมองไทยมกลมคนทมทศนะตอ

คนทคดแตกตางจากพวกตววาไมตองไปเขาใจมนหรอก ในแงวชาการ

คอไมสนใจวธวจยกจะท�าความเขาใจ แตสนใจใครวารวาสาเหตทมา

ชมนมเปนเพราะอะไร ความเหลอมล�าหรอถกวาจางมา ฯลฯ ประเดน

ของผมคอระหวางเปาหมายการวจยเพอคนหาสาเหต กบการวจยเพอ

เขาใจคนทคดไมเหมอนคนอนนน สงคมวทยามนเปนไปหมกมนกบวจย

118 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

เรองสาเหตมาก อนนเปนอทธพลมาจากวจยแบบวทยาศาสตรซงนกวา

สาเหต และคดวาเปนไปไดหรอไม นคอเปนค�าถามของอาจารยนภาภรณ

ประเดนทสองทวาการเปลยนวธคดวาในเรองของกระบวนทศน

ในการแสวงหาความรทางสงคมส�าคญหรอไม เราจะเขาใจคนอน หลาย

คนอาจตอบวาไมตองเขาใจมนหรอกคนพวกนนนะ คดวาอนนนากลว

เพราะวาคนทแตกตางในสงคมมมากและหลากหลายสงมาก ยงไมนบ

คนทไมมสญชาต ไมนบคนทมาอยประเทศนแลวมลกมหลานมาก เรา

เจอการปะทะอยางทอาจารยอานนทพด จากทเหนๆ อยเราคาดคะเน

ไปไดวาโอกาสทจะแรงขนยงมอยมาก เพราะความไมพรอมทจะเขาใจ

ตอความแตกตางมนมสงมากไปอก ท�านองเดยวกบคนทคดวาเขาใจ

คนเสอแดง แลวคดวาคนเสออนผดกเหมอนกน กตกอยในกบดกเดยวกน

คอไปคดวาคนเสออนคอศตร ผมกสงสยวากบดกอนนจะหลดอยางไร

ดวยวธการหรอสงคมวทยามานษยวทยาทเราพดกน การปะทะมนเหนๆ

แตวายงไมออกมาในรปอน ความไมอยากเขาใจและไมอนงขงขอบทจะ

เขาใจและเปดทางแกการรแตวาตองใชอ�านาจในการจดการ ตองควบคม

ซงอนนผมไมแนใจ สงคมวทยาในฐานะอ�านาจละมนจะชวยเปดประเดน

ไดหรอไม เพอใหเราและสงคมคดเรองรวมกนไดบางทามกลางสงคมเรา

ตางฝายก�าลงหมกมนกบการมองโลกจากมมตวเอง จนเหมอนอยกน

คนละโลกกบคนมองจากมมอน ซงกปดตาคนละขางพอกน

รศ.ดร.นวลนอย ตรรตน

อาจารยสรชยพดเรองโจทยเรองเหตการณความรนแรงทเกดขน

หลายครง คออยากจะโยนค�าถามวจยอนหนงให ดฉนคดวาการวจยวา

ท�าไมถงมาชมนมหรอคนทมาชมนมเปนใคร ไมทราบวาจะมความส�าคญ

มากเทากบการเขาใจในประเดนปญหาทเกดขนจรงๆ เชน การทเขาช

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 119

ประเดนสองมาตรฐาน คดวาการเปดประเดนสองมาตรฐานโดยกลม

คนเสอแดง เปนประเดนซงคนทชอบหรอไมชอบเสอแดงรบหมดวา “มน

ใช” นคอสงคมไทยทสองมาตรฐาน แตเราไมเคยมการวจยกนเลยวา

ขณะททกคนยอมรบวาสองมาตรฐานมนเกดขนจรงในสงคมไทย

ประสบการณและความหมายของแตละคนแตละกลมเหมอนกนหรอไม

เพราะวาถาเราไมเขาใจจดเหลาน เราจะแกปญหานอยางไร นเปนปญหา

ทเปนราก เพราะเราคงไมไปแกปญหาทเปนปรากฏการณมากนก มบาง

คนทออกมาพดบอก ทางเศรษฐศาสตรอาจจะบอกวา ความเหลอมล�า

เปนสาเหตอนหนง แตคนกบอกวา “ไมใช” มนคงไมใชความเหลอมล�า

ทางเศรษฐกจ เปนความเหลอมล�าในมตทมนเชงซอนอยางทอาจารย

อานนทพดไปแลว

เรองนอาจจะเปนโจทยวจยซงถาจะท�าอนนแลวจะแก ดฉนคดวา

เรองนเปนเรองทส�าคญ และรสกวาการทเราจะโยนการวพากษวจารณ

หรอโยนโจทย แลวไปบอกวาบางกลมเปนปญหา เชน ไปบอกวาราษฎร

อาวโสเปนปญหา ดฉนกรสกวาเรากเรมจะท�าเหมอนแตละกลม ใสหมวก

ใหคนอน แลวบอกวาคณคอปญหา แลวเราไมถามวาเราคอตวปญหา

เหมอนกน เราทกคนเปนตวปญหาในปญหาน ไมวาคณจะอยเฉยๆ

คณจะรวมเคลอนไหว คณจะไมท�าอะไรเลย คณกคอปญหา ทกคนเปน

ปญหา แลวกตองรวมรบผดชอบทงหมด

ดร.นรเศรษฐ พสฐพนพร : สถาบนวจยภาษาและวฒนธรรมเอเชย

ถาอยางน ถาไมมกระบวนทศน ถาผมใชกระบวนทศนนนนดหนอย

ใช critical นดหนอย มนมความผดทางกฎหมายหรอไม

รศ.ดร.กฤตยา อาชวนจกล

ไมผด ไมเกยวกน

120 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

รศ.ดร.นภาภรณ หะวานนท

สงทเราพดไมเกยวกบกฎหมาย แตมนเกยวกบวธคดทางวชาการ

อยางเดยว ยกตวอยางเชนวา ถาเราเชอวาความจรงมนด�ารงอยแบบ

ปฏฐานนยม เราเองกจะท�าตวของเราเปนคนอนแลวกเขาไปศกษาเพอ

ใหไมมอคต แตถาเราเชอวาความจรงมนตองสรางรวมกนระหวางนกวจย

กบคนทเปนเจาของประสบการณ เรากจะเขารวมแลกเปลยนความรรวม

อะไรตางๆ หากจะถามวาทง 2 อนนจะรวมกนไดหรอไม “มนยง” ใน

ความหมายคอในบางกระบวนทศนมนรวมกนไมได เพราะวาความเชอ

พนฐานมนไมเหมอนกน อยางถาเราเปนนกประชากร เรากจะออกแบบ

สอบถาม test แลว test อก เพอใหตวแบบสอบถามตวน เพอวา

คนฟงแลวจะตอบแบบนน ความรสกของเราอยาน�าเขาไปยง อยางนไป

ใชกบ constructivism ไมได ถามวาผดกฎหมายหรอไม “ไมผด” แต

วาเขาไมท�ากน บางอยางมนได เชน critical theory กบ constructivism

มนเชอในความจรงแบบเดยวกนวามนเลอนไหล มนถกสราง ฯลฯ อนน

มนอาจจะมาผสานกนได หรอ positivism กบ post-positivism กอาจ

จะไปกนไดเพราะพวกนนกเชอใน objective reality เหมอนกนแบบน

เพราะนนตวกระบวนทศนจะเปนตวบอกเราเหมอนกนวา อยามว พอ

ท�าแลวเดยวจะไมมใครเขาฟงเรา

รศ.ดร.กฤตยา อาชวนจกล

เวทตอนบายและรวมทงวนน ดฉนเขาใจวานกสงคมวทยา

นกมานษยวทยา จรงๆ แลวเปนนกสงคมศาสตร ในความคดของผจด

เราอยากจะรวมเศรษฐศาสตร รวมหลายสาขาเขาไปดวย เพราะอม

สงคมศาสตรทงหมดเขาดวยกน เพราะวาเวลาท�าวจยเกยวกบปรากฏการณ

สงคมมนหนไมพน จะโดยรตวหรอไมกตามกใชกระบวนทศนเหลาน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 121

ซงมนกคด อาจจะมกระบวนทศนใหมๆ เกดขนในอนาคตกได ในขณะน

มประมาณ 4-5 ส�านก

เวทวนนคอเราวพากษวจารณตวเราเองวา นกสงคมศาสตร

ยงมบทบาทออนดอย ออนแอ ขาดพลงในการทจะเขาไปปะทะสงสรรค

กบการสรางความร เพอทจะแกวกฤตของชาต คอโครงการนเดมชอแก

ปญหาของชาตอะไรสกอยางหนง แลวเรากคยกนวาเราจะจดประชมเรอง

จนตนาการใหม ความคดนคดมากอนจะเกดเหตการณความรนแรงเมอ

2 เดอนทแลว คดมาประมาณ 1 ปแลวการทเราจะจดอนน

การประชมวนนความตงใจคอวา เราตองการทท�าใหนก

สงคมวทยาหรอนกสงคมศาสตรกลบมาดตวเองและครนคด และคด

วาเราจะวางบทบาทในตวเราเองอยางไร จะเพกเฉยหรอจะเขาไปท�างาน

ใหกบสงคมมากขน เราคยกนตอนเชาเปนประเดนทพดถงเรองการสราง

พนทความร สงซงอาจารยอานนทเสนอไวคอวา พนทความรมนเปน

ความสมพนธเชงอ�านาจแนนอน แลวกมการปดพนทความรทน�ามาส

ประเดนเรองการปด/การเปด แลวน�าประเดนมาถงเรองสงซงอาจารย

ไชยนตใหความเหนเมอเชา อาจารยตงค�าถามในเชงสถาบนทมส�าคญ

อาจารยยกตพดถงเรองสงทเกดใหมในสงคมไทย ภาพชนบทใหมๆ ซง

อาจารยคดวาไมสอดคลองกบสงทอาจารยอานนทเสนอ เชน เรองการ

มชนชนกลางใหม ซงดฉนยงไมแนใจวาเราจะเรยกวาชนชนกลางใหม

ดหรอไม แตมกระบวนการในจดการของชาวบานกนเอง

ตอนบายเราพดกนเรองกระบวนทศน เรองการทจะเขาไปถงความ

รหรอแสวงหาหรอรอสรางกตาม เรากชดเจนวาความรมนเปนความ

สมพนธเชงอ�านาจ ซงความคดหลงสมยใหมมนยนยนมากขนๆ โดย

เฉพาะอยางยงทเกยวกบปรากฏการณทางสงคม การคยกนตอนบายวนน

ดฉนคดวาประเดนมนคอ ประเดนความรแบบไหนทครอบง�าสงคมอย

122 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

แลวความรทมนครอบง�าสงคมอยมนเกดจดปะทะในทางความคด เพอ

จะท�าใหประเดนในการศกษาหรอท�าความเขาใจสงคม เขาถงสงคม หรอ

สรางความรใหมขนมา เรานกสงคมวทยาสงคมศาสตรสามารถทจะท�า

สงเหลานไดหรอไม อนนเปนค�าถามในเชงระยะยาว

เราคยกนเรองจนตนาการใหม คยกนเรองความเสยงชนดใหมซง

เราไมคยกนมาก แตวาความเสยงชนดใหมมนหมายถงความไมแนนอน

มนท�าใหชวตของคนเราแตละชวตเผชญความไมแนนอนมากขนเรอยๆ

แตอนหนงทพวกเราไมไดพดถงกคอเรองความเสยงของนกสงคมศาสตร

ทจะพดถงประเดนความรทครอบง�าเราอย เพราะวาเราสามารถจะพด

ถงประเดนความรตางๆ ทครอบง�าสงคมอยไดหลายๆ ประเดน แตเรา

พดไมไดทกประเดน เราพดไดเยอะแยะวาครครอบง�าเรา มหาวทยาลย

ครอบง�าเรา แตบางอยางเราพดไมได มนกสงคมศาสตรคนไหนกลา

ออกมาพดไดวา เรามความรแบบไหนทครอบง�าอย อนนเปนเรองทส�าคญ

มาก แลวกไมใชแคนกสงคมศาสตรเทานน อนนเปนปญหาคางคา

ในสงคมไทยชานาน

ความรทเราทาทายไมไดดวยเหตผลตางๆ นานากตาม มนอย

ไดอยางไร กหาใชวาจะไมมคนเขยนถง แตวธการทจะเขยนถงหรอการ

พดถง มนจะตองลดเลยวมาก เราคงจะตองท�างานกนหนก ถาสมมต

เรายงอยากจะใหเกดการเปลยนแปลง เพราะเนองจากวาประเดนท

อาจารยสรชยหวงเรองความรนแรง เรองอะไรกตาม การทจะเกดความ

รนแรงหรอไมทอาจารยหวง พอเกดความรนแรงหรอไมแลว มนกจะเกด

ไปสการจดระเบยบสงคมใหมหรอไม ซงทฤษฎไรระเบยบ อะไรกตามมน

มระเบยบจนมนเขมงวดเขาๆ กวดขนตวเองมากขนเรอยๆ มนจะน�าไป

สความไรระเบยบ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 123

ดฉนเขาใจวานกสงคมศาสตรสามารถจะท�าใหแรงระเบดเหลาน

เปนแรงระเบดทน�าไปสการสรางสรรคได สรางสรรคความร และรอสราง

ความรเพอท�าใหเกดความเขาใจมากขน แตเราจะท�าไดมากนอยแคไหน

คงจะตองฝากไวในอนาคต คงจะตองมานงคยกนอกหลายรอบ เปนความ

พยายามของคณะกรรมการสภาวจย สาขาสงคมวทยาทไดด�าเนนงาน

เชงความคดแบบน ถงเวลาทจะขอใหทานประธานสาขาสงคมวทยากลาว

ปดการประชมวนน

124 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

สรปและปดการประชม

โดย ศ.ดร.ปราโมทย ประสาทกล

ค�าวา paradigm มนเปนความคด เปนวธคด ฟงวนนแลว เรา

จะเหนวามนไมใชแคนน มนมความหมายไปถงความเชอ paradigm

shift มนตองเปลยนหมด เปลยนแนวคด เปลยนวธคด เปลยนวธวจย

เปลยนวธแสวงหาความร ในเรองนนดวย paradigm shift อยางท

สมยกอนพดกน หนกทสดคอการเปลยนความเชอจากเชอวาโลกแบน

มาเปนโลกกลม ทกวนน ดแลวอยางความเชอของเสอเหลองกบเสอแดง

กนบวาเปน paradigm เหมอนกน

วนนทเราไดพดกนถงจนตนาการใหมทางสงคมวทยาตามทผมได

เกรนไว และตงค�าถามไวตงแตตอนเชาทวาจนตนาการใหม แลวจนตนาการ

เกามนเปนอยางไร มนจงจะรบมอกบความเสยงทางสงคมชนดใหมน

ไมได ผมกคดวาพวกเราไดพดกนพอสมควร แตทจรงกยงไมคอยจใจผม

ผมยงไมคอยเชอวาของเกามนจะไมด มนกยงมด ถาเราจะเรยกวา

ความคดทางสงคมวทยาแบบเกาเปน conventional sociology ซงมน

กยงเปนกระแสหลกและเปนสงทยงมประโยชน แลวนกศกษาทางดาน

สงคมวทยากยงคงตองเรยนระเบยบวธวจยทางสงคมศาสตร วธวจย

ตางๆ แบบเดมกคงยงใชไดอย

สงทส�าคญทอาจารยสรชยไดพดไว และผมไดตงค�าถามไวตงแต

ตอนแรกวา การทเราบอกวาเพอรบมอกบความเสยงทางสงคมชนดใหม

กแสดงวาเราก�าลงคดวาทผานมา วชาทางสงคมวทยายงไมมบทบาท

หรอมบทบาทนอยเกนไปทจะไปรบมอกบปญหาสงคมทเกดขนใหมๆ ซง

กคงเปนอยางนนจรงๆ ในขณะทนกเศรษฐศาสตร นกรฐศาสตร นกอะไร

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 125

ตางๆ ไดใหความคดเหน วพากษวจารณ ปญหาสงคมตางๆ อยางมาก

ปญหานเราคงตองมาคดกนวา เราจะท�าอยางไรจงจะใหนกสงคมวทยา

มบทบาทมากขน เหมอนกบตองเสรมสมรรถนะ เสรมพลงใหกบวชาการ

ทางดานสงคมวทยาใหมบทบาทมากขน

และทส�าคญคอว าพวกเราคงจะต องก าวออกมาจากรว

มหาวทยาลย audience ของเราคงไมใชเฉพาะในหมนกวชาการหรอ

นกสงคมวทยาทอยในขอบเขตมหาวทยาลยดวยกน คอเราตองกาวออก

มาสสาธารณะ ถาอยางนนบางทแมกระทงเรองค�าศพท แมกระทง

แนวความคดทใช ค�าศพททใช พวกเรานกสงคมวทยาจะตองคดสราง

และถกเถยงใหเขาใจตรงกนเสยกอน ซงตอนนเรายงมศพทอกหลายค�า

แนวความคดอกหลายอยาง ทเรายงเขาใจไมตรงกน เราตองเขาใจให

ตรงกนกอนทจะสอกบสาธารณะ

เราคงตองท�าใหสาขาสงคมวทยา หรอการศกษาวจยทางดาน

สงคมวทยามบทบาทมากขน หรอทเรยกวาท�าใหเปน public sociology

หรอ policy sociology มากขน อกอยางหนงผมเหนผเขารวมประชม

วนนมนองๆ ทหนาออนๆ หลายคน คณะกรรมการสาขาสงคมวทยา

ทเปนอย ดแลวทกคนอยในวยสงอายเกอบทงหมด ผมเคยปรารภกบ

เพอนๆ รวมคณะกรรมการวา เราตองหานกวชาการนกสงคมวทยา

รนใหม เขามาชวยงานของเราเพมขนอก วนนกยนดเหนหนาเหนตา

หลายคนวาอยในวยทนาจะเขามารวมกนได

เรองนประเดนนยงไมจบ ผมคดวาอาจารยสรชย อาจารยกฤตยา

อยในฐานะทรวมกนท�างานไดด ทงสองคนอยในคณะกรรมการเดยวกน

การจดเวทแบบนเปนสงทนาจะกระท�า เปนกจกรรมทนาจะชวยเสรม

สมรรถนะใหคณะกรรมการสภาวจยแหงชาต สาขาสงคมวทยาไดด

ทเดยว เราควรจะจดบอยครงขน ผมกขอปดการประชม

128 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

พนทความรและกลไกเชงซอน

ในจนตนาการใหมของสงคมเปลยนผาน1

ศาสตราจารย.ดร.อานนท กาญจนพนธ

คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

บทน�า

เมอถกเถยงเกยวกบการเปลยนผานทางสงคมหรอการพฒนาเปลยนแปลง

ใดๆ กตาม มตเรองของความรมกจะถกลมหรอมองขามไปเสมอ

คนสวนใหญมกจะเนนเฉพาะดานเศรษฐกจการเมองบาง สงคมและ

วฒนธรรมบาง แตในการน�าเสนอครงนผมจะพยายามสงเคราะหประเดน

เกยวของกบพนทของความร เพอแสวงหาจนตนาการใหมๆ ใหกบทศทาง

การเปลยนแปลง ซงตองการการปรบเปลยนมมมอง ภายใตบรบท

และเงอนไขทสงคมไทยก�าลงอยในชวงของการเปลยนผานครงส�าคญ

หลงจากเกดความขดแยงในสงคมอยางกวางขวางและมความสลบ

ซบซอนอยางมาก

1 เอกสารน�าเสนอในการประชมปฏบตการเรอง “จนตนาการใหมทางสงคมวทยา เพอรบมอกบความเสยงทางสงคมชนดใหม” จดโดย สถาบนวจยประชากรและสงคม มหาวทยาลยมหดล รวมกบ คณะกรรมการสภาวจยแหงชาต สาขาสงคมวทยา ณ หองประชมภาณมาศ ชน 10 โรงแรมรอยลรเวอร เขตบางพลด กรงเทพมหานคร วนจนทรท 2 สงหาคม 2553.

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 129

ในความพยายามทจะผลกดนใหเกดการเปลยนแปลงหรอ

การพฒนา เทาทผานๆ มา เรามกจะเขาใจกนไปวา การพฒนาเปนสง

ทจะตองท�าอยแลว หรอยดถอกนวาเปนเรองทเกดขนอยางอตโนมต

หรอเปนเรองทจะตองเกดขน จรงๆ แลว การพฒนาหรอการเปลยนแปลง

ใดๆ ไมใชเรองอตโนมตหรอเกดขนไดเองตามธรรมชาต แตมกจะเกดขน

ภายใตความรชดหนงเสมอ บงเอญความรชดทเราคด หรอชดทเรายอม

เชออยน หรอทไดรบมาอยตลอดเวลา มกจะเปนชดความรชนดทจะวา

กนไปแลว กเปนความรทเรายอมรบวาเปนเรองส�าคญ ทมน�าหนกเปน

เรองจรง ทเรายอมรบกนอยางนน เราจงมกจะไมไดตงค�าถามกบความร

ชดนนก และเรากยอมเปลยนแปลงพฒนาไปตามความรทเราเชอวาเปน

ความจรงชดน วธคดเชนนอาจเรยกไดวาเปนความรทตกอยภายใต

วาทกรรม (Discourse) อยางหนง วาทกรรมในทนหมายถงความรทม

อ�านาจในการนยามใหเชอวาเปนความจรงเพยงอยางเดยว เราจงท�าตาม

กนไปอยางนนโดยไมไดตงค�าถาม การพฒนาทผานมา กคอการพฒนา

ทตงอยบนบรรทดฐาน ฐานคด หรอฐานความรชดหนง ซงเรามกไมได

ตงค�าถามกบมน เพราะเราเชอวาเปนความจรง จนกลายเปนวาทกรรม

ของการพฒนา เพราะเราไปยอมรบวาทศทางการพฒนาเชนนนตอง

เปนจรง โดยไมจ�าเปนตองพสจนดวยซ�าไป ทงๆ ทความรเหลานอาจจะ

ตงอยบนฐานคดทมาจากความรแบบเดยว คอความรแบบวทยาศาสตร

เปนหลกกตาม

ทจรงแลว ความรแบบวทยาศาสตรกไมไดหมายความวาเปน

ความรทไมถกตองไปเสยทงหมด วธคดแบบวทยาศาสตรกมดานดของ

ความมเหตผล แตฐานของความรทเราเชอวาเปนความจรงโดยไม

ตงค�าถาม ลกๆ แลวมาจากวธคดทเรยกวา วธคดแบบววฒนาการ ซง

เรมมาตงแตสมยชารล ดารวน ผคดทฤษฎววฒนาการดานชวภาพ และ

130 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ตอมาทฤษฎนกถกน�ามาใชกบวชาสงคมศาสตร จนเราคดวาสงคมตอง

มววฒนาการ วธคดแบบนเปนววฒนาการแบบเสนตรง คอจากสตว

เซลลเดยวเปนสตวหลายเซลล จากสงคมทเรยบงายหรอสงคมชนบท

ตองววฒนาการเปลยนเปนสงคมทซบซอนมากขน วธคดแบบนฝงราก

ลกมาก จนแทบจะไมมการตงค�าถาม จวบจนปจจบนทครบรอบ ๒๐๐ ป

ของชารล ดารวน กยงไมเคยมใครตงค�าถาม เพราะเชอวาเปนความจรง

ความคดแบบนจงท�าใหเราตกอยภายใตวถการเปลยนแปลงพฒนาไป

ตามหลกของความรดงกลาว ในจดนเองท�าใหเราไมสนใจกบเรองของ

ความร เพราะเราคดวาความรเปนสงทมอยแลว และเปนสงทยอมรบ

วาเปนความจรงดวย ความเขาใจเชนนเปนปญหาอยางยงในความคด

ดานการพฒนาของสงคมเปลยนผาน ซงตองเผชญกบปญหาตางๆ อยาง

ซบซอน

ถาเราคดวาความร เปนสงทมอย แลวและเปนความร ทเปน

ความจรง จนไมมการตงค�าถามกจะเปนปญหามาก เพราะวงการวชาการ

การศกษาและสงคมก�าลงจะเปลยนแปลงมากยงขน แตเรากลบไมสนใจ

เรองของความร ไมตงค�าถามกบความร กลบไปเชอวาความรเปนสงท

มอยแลว ภาษาองกฤษเรยกความเชอเชนนวา ความรเปนสงทมอยแลว

(Given) ท�าใหเราไมตงค�าถาม วชาเรขาคณตเรยกวา Axiom คอ

สงทเหนจรงแลวโดยไมตองพสจน เรากเลยไมคดจะท�าอะไรกบเรองของ

ความรทงสน ปลอยใหความรน�าไป คดวาเปนจรงอยางนน ความเขาใจ

เหลานถอเปนสถานการณทก�าลงเปนปญหาอยในขณะน ซงอาจเรยก

ไดวาเปนปญหาของความคดเชงเดยว

ผมจะขอหยบยกเรองของพนทความรขนมาสงเคราะห เพอทจะ

ชวยใหเกดจนตนาการใหมวา ความรไมใชเปนสงทมอยแลวหรอเปน

ความจรง ผมไดเตมค�าวาพนทเขาไปเปนพนทความร เพอทจะชใหเหน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 131

วา เรองของความรนนตองการพนท พนทในทนอาจจะหมายถงเวททาง

ความคดกได แตจรงๆ แลวผมหมายถงประเดนถกเถยงในการเคลอนไหว

ทางสงคมเรองใดเรองหนง เราตองเรมจากการมองวาความรนนเปน

พลวต คอการเคลอนไหว ความรจงไมใชสงทมอยแลว แตความรตองม

การขบเคลอน เวลามการเคลอนไหวสงทเปนองคประกอบส�าคญของ

การเคลอนไหว คอตองมทงกระบวนการและการปฏบตการ เพอสราง

สงใดสงหนง ไมวาจะเปนการสรางความรหรอสรางสงทคดวาเปนเครอง

มอหรอเปนกลไก ในการขบเคลอนเพอใหเกดการเปลยนแปลง ดงนน

ผมจงคดวา เรองพนทความรนมความส�าคญอยางยง เพราะวาไดแฝง

มตของการเคลอนไหว และกระบวนการ รวมทงการสรางจนตนาการ

ใหมๆ เขามาเกยวของดวย

กอนทจะพดถงเรองพนทของความรโดยละเอยดตอไปนน ผมขอ

เกรนน�าใหเหนเสยกอนวา ในเรองของการเปลยนแปลงมกจะเกยวของ

กบเรองของการปรบเปลยนเชงโครงสราง หรอเรยกอกอยางหนงวาเปน

Transformation ไมมการเปลยนแปลงใดๆ ทเปนไปไดโดยไมมการปรบ

เปลยนโครงสราง ถาเราไมเปลยนโครงสราง เรากจะอยเหมอนเดม

ถาหากเราตองการจะผลกดนใหเกดการเปลยนแปลงไดจรงๆ เรากคง

ตองปรบเปลยนโครงสรางอยางจรงจงมากขน

ค�าวาโครงสรางถอเปนค�าทคอนขางจะมลกษณะเปนนามธรรมสง

เวลาพดกนไป เรากไมรวาโครงสรางหมายถงอะไร ในความคดของผม

แลว การปรบเปลยนโครงสรางในทนหมายถง การเปลยนแปลงทตอง

เกดการปรบเปลยนกลไกหรอสถาบนทางสงคมบางอยาง ในปจจบนน

เวลามปญหาทตองการจะแกไข เรามกจะไมสนใจกบการปรบเปลยนเชง

สถาบนเทาใดนก จรงๆ แลวเรามกนยมใชมรดกเดม หรอสถาบนเดมๆ

ในการแกปญหา ถาเราลองสงเกตด เวลาทเรามปญหาอะไรในปจจบน

132 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

นแลวตองการจะหาคนแกไข เรามกจะพดถง บาน วด และโรงเรยน

หรอ บวร คอการใชสถาบนเดมๆ ในปจจบนอาจจะเพมชมชนเขามาอก

กเปนบาน วด โรงเรยน และชมชน เพอน�ามาใชแกปญหา ผมจงอยาก

จะขอตงค�าถามวา เวลานวดกมปญหาความเสอมเสยใหเหนอยมากมาย

บานกมการหยารางเพมมากขน เรายงจะพงสถาบนเดมๆ เหลานอยอก

ไดหรอไม สวนโรงเรยนนน ถงแมวาจะเปลยนใหมาเรยนฟรแลวกยงเกด

ปญหาอยมาก ชมชนสวนใหญเองกยงออนเอ พดงายๆ กคอวา ถาเรา

จะพงพาหรอหากนกบมรดกของเกาอยร�าไป การเปลยนแปลงกจะไม

เกดขน เพราะเรายงไมไดปรบเปลยนโครงสราง ซงอาจจะไมเหมาะสม

กบการแกปญหาใหมๆ ไดอกตอไป ในสงคมทไมไดอยโดดเดยว แตก�าลง

เปนสวนหนงของกระบวนการโลกาภวตนมากขน

การปรบเปลยนโครงสรางจะเกยวของกบการสรางสถาบนใหมๆ

เพมขน เพราะสงคมทวไปจะมการเปลยนแปลงอยแลว สถาบนทมอย

เดมโดยล�าพงอาจจะไมมพลงอยางเพยงพอทจะเทาทนกบปญหาทเกด

ขน เพราะปญหาไดลวงหนาไปแลว สงคมไทยในปจจบนกไมไดอยเพยง

ล�าพง แตอยในบรบทของสงคมโลก เราจะอยเฉยๆ อยางเดมกไมไดแลว

เพราะประเทศอนกจะชกน�าเราใหเปลยนไปอยนนเอง การเปลยนแปลง

ทงหลายไดล�าหนาไปมากแลว แตสถาบนทมอยในสงคมมไมเพยงพอ

ไมเทาทนสถานการณ การพฒนาจงตองมการปรบเปลยนโครงสรางหรอ

เกดการสรางสถาบนใหมๆ ขนมา เราอาจจะเรยกในเชงสงคมวทยา-

มานษยวทยาวา กลไกเชงสถาบนตองมการปรบเปลยนหรอสรางขน

ใหม เพราะกลไกเชงสถาบนเหลานเปนเงอนไขหรอเปนเครองมอส�าคญ

ในการน�าไปสเปาหมาย ไมวาเราจะเรยกการพฒนานนวาอะไร จะเรยก

วาความสขมวลรวมประชาชาต หรอจะเรยกวาการพฒนาอยางเปนธรรม

การพฒนาอยางยงยน ไมวาจะเรยกอะไรกสดแลวแต เราจะไมสามารถ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 133

ถงเปาหมายเหลานนได เพราะขาดกลไกทจะน�าไปสจดหมายเหลานน

ในการเปลยนแปลงตามระเบยบโครงสรางกตองพฒนาหรอสรางกลไก

เชงสถาบนใหเปนบรรทดฐาน ในการจะขบเคลอนสงคมไปสเปาหมาย

ทพงประสงคเหลานนอยนนเอง

แตกลไกเชงสถาบนเหลานไมไดด�ารงอยแลว เพอทจะใหเราไป

ซอหามาได หากเปนสงทยงไมไดมอยในสงคมของเรา ประเดนทตามมา

กคอวา เราจะท�าอยางไร เราจงจะชวยกนสรางสถาบนเหลานขนมาได

แลวกเปนสถาบนททนสมย ทนการณ ทนกบการเปลยนแปลง และ

สามารถชวยแกปญหาได จนท�าใหเกดการขบเคลอนหรอการจดการท

น�าไปสเปาหมายทตงไวได เรองเหลานจงเปนประเดนส�าคญทผมคดวา

ยงเปนปญหาอยตลอดเวลาทผานมา เพราะสงคมไทยในปจจบนนก�าลง

ตกอยในชวงของการปรบเปลยนโครงสรางตางๆ อยางรวดเรว จากพลง

ผลกดนดานหนงจากกระบวนการโลกาภวตน ขณะทคนในสงคมสวนใหญ

กลบยงมองไมเหนปญหาทงหลายทตามมา

1. ปญหาทมองไมเหนในความยอกยอนของการปรบโครงสราง

ชนบท

การเปลยนแปลงขนานใหญทก�าลงเกดขนอยในสงคมไทยใน

ปจจบนน อาจกลาวไดวามผลตอการปรบโครงสรางสงคมในหลายๆ สวน

โดยเฉพาะอยางยงการปรบโครงสรางชนบท แตคนสวนใหญกลบมองไม

เหนผคนทหลากหลายในชนบท และปญหาตางๆ ทตามมา กเพราะใน

กระบวนการปรบโครงสรางชนบทนนมความซบซอนแฝงอยอยางมากมาย

ในกรณของการเปนคนงานรบจางในชนบท เราจะพบวาคนงานตองพงพา

ความสมพนธตางๆ อยางซบซอน นอกจากความสมพนธตามตรรกของ

ระบบตลาดแลว หากคนงานเขาไปท�างานในโรงงานอตสาหกรรมอาหาร

134 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

กตองตกอยใตระบบอปถมภ แมแตการรบเหมาชวงเอางานไปท�าทบาน

กมความสมพนธเชงอปถมภหลายอยางซอนอย แตในความซบซอนดาน

ความสมพนธทางการผลตและการใชแรงงานเหลาน ยงไรกลไกเชงสถาบน

อนๆ ทมาก�ากบดแลและถวงดลใหเกดความสมพนธทเปนธรรมระหวาง

ผเกยวของกลมตางๆ ในระบบการผลต โดยเฉพาะกลมผใชแรงงาน

ทงคนงานและชาวนา จนกระทงท�าใหเกดปญหาทมองไมเหนอยางหนง

ทภาษาทางเศรษฐศาสตรเรยกวาเกดคาเชารปแบบตางๆ สงมาก (High

Rent) ในลกษณะทเปนสวนเกน (Surplus) ซงถกดดซบออกมาจาก

การใชแรงงาน ผานกลไกของความสมพนธทงในระบบตลาดและระบบ

อปถมภเหลาน

นอกจากความซบซอนแลว กระบวนการปรบโครงสรางชนบทยง

มลกษณะยอกยอนกลบไปกลบมาอยางยงเหยง แมแตกระบวนการเปน

ชาวนา (Peasantization) กยอกยอนไปมา จากเดมเราเคยเขาใจกนวา

ชาวนาถกเบยดขบใหกลายเปนคนงานแลว (De-Peasantization) แต

ปรากฏวาตอนนกลบเกดกระบวนการทชาวบานหนกลบมาเปนชาวนา

อก (Re-Peasantization) ซงท�าใหกระบวนการสองอยางทสวนทางกน

ก�าลงเกดขนซอนๆ กนอยในชนบทพนทเดยวกน

กระบวนการยอนกลบไปมาเชนนชใหเหนวา ภายใตการเชอมโยง

ของทองถนกบกระบวนการโลกาภวตนมเหตการณทกลบตาลปตรไปมา

จนกระทงวนวาย ซงเราไมเขาใจและมองไมเหน เพราะเราชอบอธบาย

แบบเหมารวมทวไป (Generalization) ใหเปนแบบนนแบบน แตความ

เปนจรงกลบพลกไปพลกมา ขนอยกบวาเรามองตอนไหน มองในบรบท

ไหน จากการทผมไดฟงรายงานการศกษาภาคสนามของนกศกษาพบวา

บางกรณเปนแบบนในทหนง แตอกกรณหนงกลบตาลปตร เรากสงสย

วาท�าไมชนบทจงเกดกระบวนการสองอยางยอนกลบและสวนทางกนเอง

กพบวาเกดขนคนละบรบทกน คนละเงอนไข ท�าใหไมสามารถอธบาย

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 135

อยางเหมารวมได เราจงตองศกษากรณเฉพาะเจาะจงใหมากขน

ในหมบานกรณศกษาของนกศกษาคนหนง ทก�าลงวจยภาคสนาม

อยทอ�าเภอสนทราย จงหวดเชยงใหม ชาวบานทเปนคนงานในโรงงาน

อตสาหกรรมอาหารมกจะถกตตราใหเปนคนมสงกดไปแลว เวลามการ

จดงานประเพณตางๆ ในหมบาน คนงานเหลานจะตองใสชดเพอแสดง

วาเปนคนสงกดโรงงานไหน ในการเดนเขาขบวนแหแหนในชมชน ชวต

คนขายแรงงานจงเปนชวตทเหมอนกบไรตวตน เพราะพวกเขามฐานะ

เปนเพยงคนของบรษทใดบรษทหนงเทานน ตวตนทแทจรงของพวกเขา

หายไป ความเปนชาวนาหายไป สวนการเปนคนงานกเปนเพยงสนคา

ชนดหนงทสามารถซอขายกนได สภาวะเชนนถอเปนปญหาหนงทมอง

ไมเหน เพราะเรามองไมเหนตวตนของคนงาน พวกเขาจงมสภาพไมตาง

จากมนษยลองหน อกทงคนงานเหลานมกจะเปลยนงานบอยมาก

แมพวกเขาจะควบคมวนยในการท�างานของตนเอง ผานการปกครอง

ชวญาณไดดสกปานใดกตาม แตเมอเขาตองมาท�างานในหองเยนทเยน

มากๆ เพอแชแขงอาหารสงออกนอก แตละคนตองท�างานอยในหองเยน

นานมากระหวางแปดถงสบชวโมง คนงานทเกดในเมองรอนคงทนได

ไมนาน พวกเขาจงตองเปลยนงานบอยเสยจนไรตวตนทชดเจน จากการ

ยายงานไปมาท�าใหไรสงกดชดเจน และมสภาพไมตางจากการเปน

คนงานนอกระบบนนเอง

ในหมบานกรณศกษาของนกศกษาอกคนหนงในอ�าเภอเดยวและ

อยไมหางจากหมบานแรกนก เรากลบพบกระบวนการปรบโครงสราง

ชนบทในลกษณะตรงกนขาม แทนทชาวบานจะถกผลกใหกลายเปน

คนงานรบจางในโรงงานอตสาหกรรมในชนบท ชาวบานทนหนกลบมา

เปนชาวนากนใหม แตการหนกลบมาเปนชาวนาครงนไมไดเปนชาวนา

แบบเดม ซงหมายความวาไมไดเปนชาวนารายยอยทมอ�านาจในการ

136 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ตดสนใจในการผลตอยางอสระอกตอไป ชาวนาในหมบานนจะปลกมน

ฝรงสงใหกบบรษทเลย ทแปรรปเปนมนฝรงอบกรอบ ในอดตหมบานน

เคยมโรงบมใบยาสบ แตตอนนโรงงานอบกรอบมนฝรงไดเขามาตงแทนท

และเขามารบซอมนฝรงจากชาวบานโดยตรง ดวยการจดความสมพนธ

ระหวางโรงงานและชาวนาแบบพนธะสญญา ซงท�าใหชาวนามความ

มนคงในการขายผลผลต แตชาวนากกลายเปนผผลตทอยในก�ากบของ

นายทนมากขน และตกอยในสภาพทไมตางจากการเปนคนงานรบจาง

เมอประเมนจากมลคาทไดรบจากการขายผลผลต ทงๆ ทชาวนาเหลาน

จะยงคงเปนเจาของทนาอยกตาม สถานภาพและบทบาททก�ากงระหวาง

การเปนชาวนากบคนงานรบจางทไมชดเจนเชนนเองท�าใหพวกเขาเปน

อกกรณหนงของปญหาทมองไมเหน หรอไมมตวตนทชดเจน ทอาจเรยก

ไดวาเปนมนษยลองหนไดอกเชนเดยวกน

แมชาวบานสวนหนงจะเลอกกลบไปเปนชาวนาใหมอกครง

แตพวกเขาจะไมมอสระอกตอไป เพราะตองกลายเปนชาวนาทปลกพช

ภายใตบงการของตลาดโลกมากขน เดยวนชาวนาในเชยงใหมและเชยงราย

จ�านวนหนงไมไดปลกขาวไทยกนแลว แตหนมาปลกขาวญปน ซงสวนหนง

น�ามาใชท�าเหลาสาเกสงไปขายประเทศญปน เราจงไมสามารถมองชาวนา

แบบโรแมนตคหรอเพอฝนตอไปได เพราะชาวบานไมไดเปนชาวนาแบบ

เดมอกแลว พวกเขาจะหนมาปลกพชตามบงการของตลาดทใหราคาสง

เพอแสวงหาประโยชนจากตลาดใหไดมากทสด แตกอาจจะตองเปลยน

พชทปลกบอยมาก และอาจจะไมไดผลตอบแทนเตมท หากคาดการณ

ราคาตลาดผดพลาด ซงเกดขนไดบอยครง จนชาวนาบางสวนกตองเลก

เพาะปลก และหนไปหาทางเลอกอนๆ เชน เขารวมผลตอตสาหกรรม

อาหาร โดยประกอบกจการโรงเลยงไกไขขนาดใหญ เปนตน แตกอาจจะ

ตองทนอยกบความเสยงในตลาดทมมากขนไมแตกตางกนมากนก

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 137

การปรบโครงสรางชนบทในปจจบนจงแตกดอกออกผลไปกน

หลากหลายทศทาง ทงนเพราะกระบวนการโลกาภวตนยงไมสามารถ

ก�าหนดและควบคมการผลตทงหมดได ขณะเดยวกนกไมไดยดโยงหรอ

ผกตดกบสถาบนในทองถนอยางตายตว ซงเทากบเปดพนทใหมการ

ตอรองได ชาวบานบางสวนจงสามารถหวนกลบมาเปนชาวนาเกษตร

อนทรย เพอตอบสนองความตองการของชนชนกลาง ดวยการผลตขาว

ใหปลอดจากสารเคมทเปนพษตางๆ

เมอผมไปเยยมพนทวจยสนามของนกศกษาอกคนหนงทจงหวด

ยโสธร ผมไดพบชาวบานทต�าบลกดชมพยายามหนกลบไปท�านาขาว

เกษตรอนทรยกนอยางเปนล�าเปนสน และรวมตวกนเปนเครอขาย

จนสามารถตอรองกบรฐ และไดเงนทนมาสรางโรงสขนาดใหญของชาวนา

เอง ในดานหนงชาวนากลมนถอวาเดนไปตามบงการของวาทกรรม

สงแวดลอมโลก ในอกดานหนงพวกเขากพยายามดนรนตอรองกบ

ตลาดโลกดวย แมจะผลตขาวอนทรย แตวาการผลตแบบนกยงตองพงพา

ตลาด ขณะทชาวนายงมอ�านาจตอรองไมมากนก เพราะตองถกก�ากบ

ควบคมดวยการตองมใบรบรอง (Certify) ซงออกโดยองคกรนานาชาต

เพอรบประกนวาเปนขาวอนทรยจรง กวาจะไดรบใบรบรองชาวนาตอง

ปลกภายใตการควบคมอยางเขมงวดถง 5-6 ป เพอใหเชอแนวาปลอด

สารเคม ชาวนาจงตองเผชญกบความเสยงอยางมาก เพราะไมแนวาจะ

ไดใบรบรอง ขณะเดยวกนกอาจจะขายขาวไดราคาไมตางจากขาวทวไป

ทงๆ ทตองแบกรบตนทนมากขน ชาวนาในระบบการผลตแบบเกษตร

อนทรยจงยงตองตกอยในสภาวะลกผลกคนเชนเดยวกน

ในชมชนเดยวกนนนยงมชาวนาบางสวนเลอกหนหลงใหตลาด

และหนกลบมาเปนชาวนาพงตนเอง ในกรณทมเงอนไขเพยงพอ เพราะ

การจะเลอกแนวทางนชาวนาตองมนาอยางนอย 20 ไร เพอแบงไวขดบอ

138 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

และท�ากจกรรมผสมผสานอนๆ แตชาวบานสวนใหญกวารอยละ 50

ไมมทดนท�ากน ผ ทจะเลอกทางเดนแบบนไดจะมอย เพยงไมกราย

การเปนชาวนาพงตนเองกลมๆ ดอนๆ เชนเดยวกน เพราะชาวนาถกเบยด

ขบออกจากทดนหรอทรพยากรไปเกอบหมดแลว สวนทเหลอกมนานอย

เตมท มนานอยเกนกวาทจะกลบไปเปนชาวนาพงตนเองไดทงหมด

พวกเขาจงยงหนไมพนความเสยงในระบบตลาดอยนนเอง

ความพยายามของชาวบานในชนบททจะตอรองกบตลาด ท�าให

พวกเขาตองเลอกปรบแนวทางในการอยรวมกบระบบตลาดอยางหลาก

หลายและตอเนอง ในกรณของหมบานแมค�าปอง อ�าเภอสนก�าแพง

จงหวดเชยงใหม ชาวบานเคยเลอกทจะเปนหมบานทองเทยวเชงนเวศน

แบบเปดใหนกทองเทยวมาพกในบานของชาวบาน (Home Stay) กรณน

อาจจะเปนทางเลอกใหมของชนบท สวนหนงของการใหบรการ ชาวบาน

ตองขายสนคาวฒนธรรมตางๆ ตงแตการท�าพธสขวญใหนกทองเทยวชม

ตอนเยนกจดใหนกทองเทยวกนขนโตก และใหบรการขจกรยาน แต

ปจจบนกปรากฏวาชาวบานทนไดเลกประกอบธรกจการทองเทยวไปแลว

เพราะนกทองเทยวเรมไมตนเตนแลวกบสนคาวฒนธรรม การใหบรการ

ดานการทองเทยวกตองปรบเปลยนไปเรอยๆ เพราะนกทองเทยวเรม

เบอ และเขากมทางเลอกมาก แมชาวบานจะมกลยทธในการปรบตวกบ

ตลาดอยางหลากหลาย แตวาแตละอยางกเสยงพอๆ กน โดยไมรวา

จะไปรอดหรอไม

อาจกลาวไดวาปญหาทมองไมเหนตางๆ นนมลกษณะ 3 ประการ

หลกคอ

ประการแรก โครงสรางการผลตในชนบทแฝงคาเชาหรอการ

ดดซบสวนเกนไวสงมาก (High Rent) จากการทชาวนาถกกดกนไมให

เขาถงทรพยากร ขณะทไรกลไกเชงสถาบนอนๆ ควบคมและถวงดลตลาด

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 139

ตลอดจนมการครอบง�าอดมการณและความสมพนธทซบซอน จนท�าให

มองไมเหนการท�างานของกลไกตลาดอยางชดเจน และสงผลใหเกด

คาเชาแอบแฝงเตมไปหมด

ประการทสอง ปญหาทตามมายงท�าใหเกดความเสยงสงในการ

ด�าเนนชวต (High Risk) ไมวาจะเปนความเสยงในแงของราคาผลผลต

คาจางแรงงาน รวมทงการทอตสาหกรรมเขามากปลอยสารพษและสราง

มลภาวะตางๆ มากมายทมอนตรายตอการด�ารงชวต

ประการสดทาย ชาวบานเรมสญเสยตวตน (High Loss)

หรออยในสภาพทไรตวตน ซงหมายถง การไรอ�านาจในการควบคมชวต

ตนเอง และไรศกดศรในความเปนมนษย เพราะมชวตแบบลกผลกคน

ปรบเปลยนไปมาระหวางการเปนชาวนาแบบพนธะสญญาและการเปน

แรงงานนอกระบบ ทอยภายใตก�ากบของกระบวนการโลกาภวตนและ

ตลาดแบบเสรนยมใหม

กลาวอกนยหนงกคอ กระบวนการปรบเปลยนโครงสรางชนบท

ทก�าลงด�าเนนอยในสงคมชนบทไทยขณะนมองไมเหนคน ดวยเหตนเอง

คนทเปนแรงงาน จงเปนแตเพยงแรงงานนอกระบบ ซงเปรยบเสมอน

มนษยลองหนทไรตวตน ถงแมรางกายจะเปนคนอย แตกเหมอนเปน

มนษยลองหน เพราะไมมใครเหนตวตนของเขา ชาวบานจงไมรจกตวตน

ของเขาวาเปนอยางไร เมอเขาไรอ�านาจตอรอง เพราะขาดกลไกเชง

สถาบนอนๆ ทจะมาชวยสรางความเขมแขงในการตอรองกบพลงทาง

เศรษฐกจไรพรมแดนตางๆ ซงไดถาโถมเขามาในชนบทอยางเขมขน

แรงงานรบจางจงไรความมนคงในการด�ารงชวต รวมถงการไรความมนคง

ทางดานสภาพแวดลอมทเกดจากมลภาวะอตสาหกรรม ในขณะท

อตสาหกรรมไดเขามาตงอยในชนบทและในหมบานแลว ซงไมใชเปนเพยง

วสาหกจชมชนเทานน เราอาจจะเรยกวาเปนอตสาหกรรมในชนบท

140 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

(Rural Industry) กได เพราะไมไดมลกษณะเปนเพยงหตถกรรม

อกแลว แตเปนอตสาหกรรมทงในเชงเทคโนโลยและการจดการเตมรปแบบ

เลยกวาได

2. การสงเคราะหพนทความรเพอการปรบเปลยนโครงสราง

และกลไกเชงสถาบน

ในบรบทของการปรบโครงสรางสงคมอยางรวดเรวนเอง ผมจง

พยายามจะน�าเสนอความคดเรองพนทความร เพอชวยใหสงคมของเรา

มความสามารถในการปรบตวอยางรเทาทนการเปลยนแปลงได ดวยการ

สรางกลไกเชงสถาบนใหมๆ ขนมาก�ากบทศทางการเปลยนแปลง มากกวา

จะปลอยใหเปนไปตามยถากรรมเชนทผานๆ มา

ในการสงเคราะหเรองพนทของความรครงน ผมจะอาศยประสบการณ

ทเคยศกษาเรองการพฒนาในพนทชนบทและพนทสงของไทยมากวา

30 ป เพอชวยในวเคราะหใหเหนวา เราจะสรางกลไกเชงสถาบนตางๆ

เหลานขนมาไดอยางไร และกลไกเชงสถาบนเชนวานจะมลกษณะอยางไร

ซงจ�าเปนอยางยงทจะตองมาสงเคราะหพนทความร เพราะวาพนทความ

รไมไดมอยแลว ความคดทยอมรบความจรงวามอยแลวทงหลายนน

จะไมชวยใหเกดการสรางกลไกทเหมาะสมส�าหรบสงคมของเรา เราจง

ตองการพนทความรตางๆ เพอชวยใหเกดการขบเคลอนหรอการเคลอนไหว

ในการสรางกลไกเชงสถาบนตางๆ ขนมาใหม

ในเบองตนนน เราจะตองเรมจากการไมยอมรบหรอไมเชอวา

ความรมอยแลว เพราะการทเราเชอวาความรมอยแลวจะน�าไปสการ

ครอบง�าในเรองของความร ดงเชนชดความรในการจดการทรพยากรปาไม

ในภาคเหนอ การท�าไรในพนทสงของชาวบานเรยกวาไรหมนเวยน

แตวาคนในสงคมทวไปเรยกวาไรเลอนลอย ค�าวาไรเลอนลอยเปนการ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 141

ครอบง�าเชงความร พอพดถงไรเลอนลอยกมนยวาไมด ไมอยกบท

เลอนลอย ค�าแบบนเรยกวาความรเชงครอบง�า หากสงคมไมตงค�าถาม

ยอมรบกนไปเรอยๆ เลอนลอยกเลอนลอย และใชสอนตอๆ กนไปอยางนน

ตงแตชน ป.1 จนถงขนมหาวทยาลย จบปรญญาเอกแลวกยงมองวา

ไรเลอนลอยอย การทเปนอยางนเพราะเราถกครอบง�า จนไมตงค�าถาม

อะไรทงสน บางคนทพดยงไมรเลยวาไรเชนนมลกษณะจรงๆ อยางไร

กใชค�าวาเลอนลอย จนเปนค�าตอบส�าเรจรป ค�าท�านองนจงเปนความร

แบบครอบง�า

ผมศกษาเรองไรหมนเวยนมา 30 ป ยงไมพบวาการท�าไร

ของชาวเขามความเลอนลอย หากมเฉพาะการหมนเวยนหลายแบบ ซง

เปนการปรบเปลยนในการจดการพนทใหเหมาะสมกบเงอนไขของระบบ

นเวศนนๆ เพราะการจดการหมนเวยนโดยมการเปดใชพนทปาและปลอย

ใหพนทนนกลบไปเปนปา หลงจากนนกกลบไปใชพนทนนใหมไดในชวง

เวลา 5-6 ป ในอดตเคยใชเวลาพกดนถง 10 ป แตตอนนรฐก�าลงบงคบ

ใหเหลอแค 3 ป หรอ 2 ป การสรางแรงกดดนใหลดรอบหมนเวยนให

สนลงไดกอใหเกดผลกระทบมากมายตามมา จนหลายชมชนตองแบกรบ

ความเสยงในการด�ารงชวตมากขน หรอตองหนไปพงพาสงคมภายนอก

มากขน การบงคบใหชาวบานลดรอบหมนเวยนจงถอเปนการใชความร

แบบครอบง�าดวยการอางการอนรกษธรรมชาต ขณะทไมไดใชความร

บนพนฐานของความตงใจด เพราะไดแฝงวาระซอนเรนในการชวงชงและ

การกดกนชาวบานออกจากการใชพนทปา การใชความรแบบครอบง�าน

จงแฝงนยในเรองของความสมพนธเชงอ�านาจอยางหนง

ในขณะทรฐบอกวาไรหมนเวยน หรอทเรยกวาไรเลอนลอย

เปนรปแบบการผลตทไมเหมาะสมทจะอยรวมกบปา เพราะท�าลายปา

รฐกลบสนบสนนใหมการท�าเกษตรเชงพาณชยบนทสง เพอเปดโอกาส

142 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ใหคนอนจากภายนอกเขาไปใชพนทเดยวกนได บนฐานคดทวาเกษตร

เชงพาณชยบนทสงท�าได เพราะใชความรแบบวทยาศาสตร เรยกวา

เปนการเกษตรแบบวทยาศาสตรคอใชปยเคมและยาฆาแมลง อกทงยง

เรยกการเปลยนจากไรหมนเวยนมาเปนการเกษตรแบบสมยใหมบนทสง

วาเปนการพฒนา การอางความรเชนนจงมนยครอบง�าแอบแฝงอย เพราะ

ไมใชการใชความรบนพนฐานของความตงใจด หากมลกษณะของความ

พยายามทจะไปชวงชงทรพยากร ดวยการใชความรเปนขออางเพอไป

กดกนคนอน และใหตนเองมสทธในการใชทรพยากรนนแทนท

ในปจจบนนการเกษตรบนทสงมหลายอยาง ทงทเปนการเกษตร

เชงพาณชยปลกพชเมองหนาวทคนในเมองชอบบรโภค เชน กาแฟ ชา

หรอแมคคาดเมยนท แตพอชาวบานปลกไรหมนเวยนกลบบอกวาปลก

ไมไดเปนการท�าลายปา ซงเทากบวาเปนการไปวพากษวจารณความร

แบบทองถนทใชอยนวาลาสมย ดอยพฒนา หรอวาอยในระดบการพฒนา

ทนอยกวา เพราะโดยพนฐานวธคดแบบครอบง�า เราจะคดวาเราตองใช

ความรทพฒนามากกวาตามความคดแบบววฒนาการเชงเดยว เราจง

คดวาความรทมอยเดมนนดอยพฒนากวา เราจงตองน�าเอาความร

ชนดใหมมาใช เพราะเปนความรสงกวา ซบซอนกวา และดกวา ความเขาใจ

เหลานถอเปนการเปลยนแปลงในเชงเดยว แตจรงๆ แลวยงไมใชแคนน

ยงมนยของความพยายามทจะกดกนสทธของคนทท�าอยเดม เพอน�า

การเกษตรชนดใหมเขามาแทนท ตรงนเองทเปนปญหาของการใชความร

แบบเชงเดยว เราจงจ�าเปนอยางยงทตองหนไปมองความรแบบอนบาง

นนกคอความรเชงซอน หรอพนทของความร เพอทจะสอความหมาย

หรอท�าใหเกดความเขาใจวา ความรไมไดเปนสงทมอยแลว และไมจ�าเปน

ตองมความรอยางเดยว อาจจะมความรหลายอยางเกดขนได

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 143

ความรเชงเดยวเปนความคดทผคนไมเหนดวยเปนจ�านวนทมาก

แตแทนทจะพดถงเรองพนทความรอยางทผมพยายามจะน�าเสนอในทน

ผคนสวนใหญกลบตอบโตความรเชงเดยวดวยความรพนบาน ความร

ทองถน คลายๆ กบการหาความร อกชนดหนงมาตอส กบความร

ชนดทมอยเดม กลายเปนวาความรมเพยงสองดาน ดานหนงคอความร

แบบวทยาศาสตร ความรสมยใหม ความรตะวนตก กบอกดานหนงคอ

ความรทองถน ความรพนบาน หรอความรแบบชาตพนธ จนกลายเปน

วามความรสองขวทตรงขามกน ซงผมเรยกลกษณะวธคดแบบนวา

ความคดแบบคตรงกนขาม คอมองแยกออกเปนสองทาง ตรงกนขามกน

มาปะทะกน การมองไปในท�านองทท�าใหความร 2 ชดมาปะทะกนนน

ดเหมอนจะด แตจรงๆ แลวมปญหา เพราะจะน�าไปสสภาวะทผมเรยกวา

การตดกบดกของความคดแบบคตรงขาม เพราะบางคนไมเชอความร

แบบวทยาศาสตรกหนไปเชอความรแบบทองถน จนถงกบเหนวาความร

ทองถนควรจะเปนความรทมาแทนทความรแบบแรก

ทจรงแลว เราขาดความรไมไดทง 2 แบบ ความพยายาม

ทจะมองความรเปนแบบคตรงขามกนท�าใหเราตดกบดกความคดแบบน

การตดกบดกกหมายความวาคดนอกกรอบไมได เมอเราจะคดครงใด

เรากอยในกบดกของทง 2 อยางน ท�าใหเกดความคดแบบตายตว เพราะ

เราคดวาความรแบบวทยาศาสตรมอยแลว ความรแบบทองถนกมอยแลว

เพยงแตเมอเราลมไป เรากไปคนหาความรแบบทองถนกลบมาใหม จรงๆ

แลวไมวาความรแบบวทยาศาสตรหรอความรแบบทองถนตางกไมสามารถ

เปนความรทสามารถเขยนไวเปนต�าราอยางตายตว แมแตนกวทยาศาสตร

กยงตองคนควาวจยอยตลอดเวลา และชาวบานกใชวาจะมความร

อยแลว ถาเขาไมฝกปฏบต ไมใช พวกเขากจะไมมความรเชนกน กลาวคอ

ความรไมใชความคดทปรากฏอยแลว ความรลวนแลวแตมอยไดทามกลาง

144 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

การปฏบตการ คอตองใชตองท�าจงจะเกดขนมาได ไมใชอยเฉยๆ กมอย

แลว และเรากไมสามารถไปหาซอมาแบบส�าเรจรป การตดอยกบความร

แบบทเปนคตรงกนขามหรอการตดอยกบความรทครอบง�ากด จงลวน

แลวแตเปนปญหาทท�าใหไมสามารถทจะสรางสถาบนใหมๆ ขนมา เพอ

จดการและปรบสภาพชวตของเราใหน�าไปสเปาหมายทตองการได

ความคดเรองของพนทความรจงเปนประเดนส�าคญในการทจะ

เปดเวทการถกเถยง เพอท�าใหเราหลดออกจากกรอบของการถกครอบง�า

หรอการตดกบดกของคตรงขามได ขอถกเถยงตรงนจงตองการชวา ท�าไม

เราจงตองหนมาใหความสนใจกบเรองของพนทความร

3. การเมองของอตลกษณในพนทของความร

ในขณะทการปรบโครงสรางสงคมท�าใหเรามกมองไมเหนคนกลม

ใหมๆ ทเกดขนตามมา โดยเฉพาะในชนบท จนพวกเขามสภาพเปนเพยง

มนษยลองหน ในสภาวะเชนนเอง การจะถกเถยงเรองพนทของความร

จงตองเชอมโยงกบการเมองของอตลกษณ เราจ�าเปนอยางยงทตองน�า

ความคดเรอง อตลกษณ หรอ Identity มาพจารณาประกอบดวย เพอ

เนนย�าใหเรามองการเปลยนแปลงทมคนเปนศนยกลางในฐานะผปฏบต

การหลก

เมอกอนนเรามกจะแปล Identity วา เอกลกษณ คอมภาพลกษณ

อยางเดยว แตวาเวลานเราเปลยนมาแปลวา อตลกษณ ซงหมายความ

วา ลกษณะของตวตนของผคนไมไดมอยางเดยว แตขนอยกบวาผคนจะ

แสดงอตลกษณนนอยางไร และไมใชมองจากมมมองคนอน แตมองจาก

มมมองของคนทแสดงอตลกษณนนเอง เชน อตลกษณของคนบนทสง

อตลกษณคนจน อตลกษณของคนดอยโอกาส อตลกษณคนชายขอบ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 145

ตองใหคนเหลานนแสดงออกมาเองวา พวกเขาตองการบอกคนอนวา

เขาเปนใคร

เวลาทเราพดถงพนทความร เราจ�าเปนจะตองคดเรองอตลกษณ

ดวย เพราะความคดเรองนจะชวยใหเราสนใจกบผกระท�าการดวย ทงน

เพราะพนทความรลอยอยบนพนทวางเปลาไมได แตตองมคนท�า เรยกวา

ผ กระท�าการ คอไมใชอย เฉยๆ ถาพดถงคนอาจจะอย เฉยๆ กได

แตผกระท�าการหรอคนนนตองไมอยเฉย คนตองกระท�าการหรอตอง

ปฏบตการอะไรสกอยางหนง การปฏบตการประการแรกคอตองแสดง

ตวเองวาเปนใคร เพราะถาเขายงไมรวาเขาเปนใคร เขากไมสามารถ

ทจะสรางความรได เพราะความรทจะสรางบนพนทของความรเหลาน

ตองสรางบนเงอนไขของความสมพนธตางๆ อยางหลากหลาย

ดงทไดยกตวอยางเรองของไรหมนเวยนไปแลว ในกรณเชนน

ถาปลอยใหผคนตางๆ เขาใจวาเปนไรเลอนลอยกจะไมเกดการตงค�าถาม

และไมเกดพนทความรขนมาได หากสมมตวาเมอไรชาวเขาลกขนมา

บอกวา ฉนไมไดท�าไรเลอนลอย ฉนท�าไรหมนเวยนตางหาก กจะเกดการ

ชวงชงความหมายของการท�าไรขนมาทนท ซงท�าใหเกดพนทความร

เพราะคนเรมสนใจแลววาการท�าไรไมใชเปนการท�าลายปาหรอตดไม

และเกดพนทความรหลายอยางตรงนนขนมา เพราะชาวเขาชวงชงความ

หมายวาการท�าไรของเขาไมใชเลอนลอยแตเปนการท�าไรหมนเวยน

การหมนเวยนในปจจบนนอาจจะใชค�าอน เชน นกวชาการใช

ค�าวา วนเกษตร คนสวนใหญกลบยอมรบ หมายความวาเมอกอนบอกวา

การเกษตรไมควรจะอยในปา เมอไรหมนเวยนเปนไรทไปท�าในปา เราก

บอกวาการเกษตรไมควรอยในปา ครนเมอนกวชาการบอกวาวนเกษตร

ท�าได วนเกษตรแปลวาเกษตรอยในปาได ท�าไมคนจงยอมรบ ทคนยอมรบ

ตรงนกเพราะวา วนเกษตรคอการปลกพชแบบผสมผสาน ผสมเอาตนไม

ไปปลกในปา

146 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

จรงๆ แลว การท�าไรหมนเวยนกไมตางจากวนเกษตร กลาวคอ

พนทไรนนในบางครงกเปนปา บางครงเปนพนทการเกษตร แลวแตวา

ตกอยในชวงไหน ถาเราไปดชวงทเขาตดตนไมออกไปกเปนพนทการเกษตร

แตชวงทเขาปลอยใหพนทนนฟ นตวใหมกเกดปากลบขนมาแทนท

แตเรามกจะไปดเฉพาะชวงทเขาเผาปาเทานน การดแบบนจงไมไดดเปน

องครวม ไมไดดเปนภาพรวม คอดเฉพาะท เฉพาะจด ท�าใหเราเขาใจ

ผดคดวาการเกษตรแบบนท�าลายปา

ในการชวงชงความหมายท�าใหเกดความพยายามทจะบอกให

คนอนรวา การเกษตรแบบนไมไดท�าลายปา แตมมตอยางอนเขามาเกยวของ

เชน การปรบปรงดนโดยไมใชปยเคม เพราะเมอปลอยใหไรกลบไปเปนปา

ดนกฟนคนชพขนมาใหม หรอมการรกษาความหลากหลายทางชวภาพ

เพอตองการชใหเหนวา การทชาวเขาเขาไปชวงชงความหมาย ไมใช

ชวงชงเฉพาะค�าพด แตตองมปฏบตการ และตองมความเคลอนไหว

เพอชใหเหนวาไรหมนเวยนมคณปการอยางไรบางในการท�าใหคนอยกบ

ปาได เปนตน

ฉะนนมตของความสมพนธทเกยวของกบพนทของความรกคอ

การทจะตองมการชวงชงความหมายเพอใหเกดการตอสหรอการปฏบต

การ สอสารใหคนอนไดรวาในพนทของการปฏบตการมความรชนดอน

ทซอนหรอแฝงอยอยางไรบาง ไมใชความรชนดทเปนปรากฏการณหรอ

มองเหนไดเทานน ความรมหลายชน มหลายระดบทแฝงอยหลายๆ

ชนอยในพนทเดยวกนนน ซงเปนพนทเชงซอน ไมใชเปนมตเดยวทเปน

ภาพปรากฏเทานน แตมหลายความคดแฝงซอนอยในนนดวย มตตางๆ

เหลานเปนลกษณะส�าคญทซอนกนอยในเรองของพนทของความร เมอ

มองจากความสมพนธเรองของการชวงชงความหมายทไมใชความสมพนธ

ชนดเดยว หากแตมความสมพนธชนดอนๆ ผสมอยอก

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 147

การตอรองเพอการปรบเปลยนความสมพนธในพนทความรจะ

เกยวของกบการตอรองเพอปรบเปลยนความสมพนธเชงอ�านาจ ในการ

ตอรองเพอปรบเปลยนความสมพนธเหลานจะเกดความพยายามทจะ

สรางความหมายใหม นอกเหนอจากมการชวงชงความหมายแลวกจะม

การสรางความหมายใหมเพอเอามาตอรอง ยกตวอยางความหมายเรอง

ของสทธสามารถน�ามาใชตอรองได เพราะเมอกอนเวลาเรามองเรองของ

สทธจะมองเฉพาะเรองของสทธปจเจกชน สทธสวนรวม สทธของรฐ

คอมองสทธในมมมองเชงเดยวเพยงอยางเดยว

4. สทธเชงเดยวและสทธเชงซอน สการจดการทรพยากรแบบ

มสวนรวม

จากการทผมไดเคยศกษาเรองการจดการปาชมชนมากวา 20 ป

ผมพบวากลมคนทเคลอนไหวเพอทจะเรยกรองสทธในการจดการปาชมชน

ไมไดมองสทธเปนสทธเชงเดยวคอสทธแบบเดยว แตมองสทธหลายสทธ

ซอนกนอยได ซงผมเองกยกตวอยางหลายครงแลว สทธเชงซอนเหลาน

ไมไดเปนสทธตามต�าราหรอเราจะมองเหนได แตอยในรปของปฏบตการ

ทเปนจรง และอยในระดบทองถนตางๆ ผมไดพบกบสทธเชนนมาดวย

ตวเอง จนบางคนมองวาแนวความคดของผมเปนทฤษฎไขมดแดงไปแลว

กลาวคอ

ดงเดมผมเปนคนอยในเมอง แตตอนยายไปอยเชยงใหม ผมไป

ซอบานอยในชนบท ผมกไมคอยเขาใจชวตชาวบาน พอผมเขาบานผม

กปดประตแบบคนเมองทวๆ ไป แตในหมบาน ชาวบานเขาไมสนใจ

พอผมปดประตเขากเปดทนท และเขามาเกบโนนเกบน เกบของตางๆ

ในบาน สงทเขามาเกบมากทสด คอ ไขมดแดง เกบทกอยางทเขาจะเกบ

ไดในธรรมชาต

148 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ตอนทไปอยใหมๆ ผมกไมกลาไปตอวาเขา เพราะวาผมเปน

คนมาจากทอน ผมกลวชาวบานจะโกรธเอา เมออยมาหลายๆ ป

จนคนเคยกนมากขน ผมเลยถามเขาวา “ลงท�าไมมาเกบของในบานผม”

แกกสอนผมวา “อาจารยทผมมาเกบน ผมเกบเฉพาะไขมดแดง ลก

มะมวงผมไมไดเกบ เพราะอาจารยปลกตนมะมวง ลกมะมวงเปนของ

อาจารย กถกแลว แตส�าหรบไขมดแดงนน ผมขอถามวาอาจารยเลยง

มดแดงหรอเปลา” ผมกนกออกวา ออ ไมใช เรากไมไดเลยงมดแดง

เพราะเปนสงทมอยตามธรรมชาต

หมายความวา มะมวงตนเดยวสามารถมสทธหลายอยาง

ซอนกนอยได ทงสทธสวนตวกคอสทธในลกมะมวง ซงถอเปนสทธของ

ผมเพราะผมเปนคนปลก สวนสทธในไขมดแดงเปนสทธการใชของคนใน

ชมชนเพราะมอยแลวในธรรมชาต พดงายๆ ท�าไมมะมวงตนเดยวมสทธ

2 อยางซอนกนอย คอมเรองของสทธซอนกนไดดวย ความรซอนกนอย

ในนน แตเรามองเหนแคเชงเดยว เราจงมองความเปนเจาของทงหมด

ยดเอาตนมะมวงเปนของเราทงหมด ส�าหรบชาวบานเขามองวาเขา

มสทธการใชซอนอยในตนมะมวงดวย

ในนากเหมอนกน ชาวบานไมไดสรางรวตอนปลกขาว ขาวเปน

ของคนทปลกในนานน แตถามวา “ปลา เขยด กบ ในนา ใชของเจาของ

นาหรอไม” คนอนกเขาไปเกบได แถมเกยวขาวเสรจแลว คนทไมใช

เจาของนายงเอาววควายไปเลยงในทนาของคนอนกยงได สทธมหลาย

อยางซอนกน แตเราไมร เพราะเราเชอในความคดของทฤษฎววฒนาการ

มาเปนเวลานาน เราจงมองไมเหนวาสทธซอนกนอยางไร เราอยภายใต

กบดกของความคดแบบครอบง�ามาตลอดเวลา เรามองอะไรซอนๆ กน

ไมออก เพราะคดอยางเดยวเทาทเหน มมมองเหลานเปนปญหาท�าให

การทจะสรางกลไกเชงสถาบนใหมเกดขนไมได เรายงยดตดกบดบสถาบน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 149

อยแคบวรเทานน เพราะสตปญญาถกครอบง�าหมดแลว หรอไมกตดกบ

ดกทางความคดของคตรงกนขาม เพราะฉะนนปญญาใดๆ ทแปลก

แตกตางไปกวานนเราจะมองไมเหน ตรงนจงเปนเรองส�าคญทวา เราจะ

สรางกลไกเชงสถาบนเพอปรบความสมพนธระหวางเมองกบชนบท เพอ

กอใหเกดการรวมมอในการจดการทรพยากรอยางไร ในเมอเรามองอะไร

เชงเดยวไปหมด สทธกมองเปนของสวนตว หรอบางคนจะมองเปนของ

สวนรวมไปหมด แตยงมองไมเหนสทธอยางอนๆ นอกเหนอจากน

การทจะมองเหนสทธวาซอนทบอยในทเดยวกนไดจงเปนความร

อกชดหนงทเรายงไมคนเคย ท�าใหเรายงน�ามาคดสรางสถาบนใหมๆ ไมได

ความรชดใหมทจรงกไมไดใหมเสยทเดยว เพราะมอยในชวตประจ�าวนของ

ชาวบาน แตวาเราตองน�ามาปฏบตการ เชน การน�ามาใชตอรอง จงจะ

กอใหเกดสถาบนใหมๆ ขนมาได จากการทเราพบวามความรเชงซอน

เหลานอยในชวตของผคนในทตางๆ และน�ามาสการทเราตองน�าไปปฏบต

การเคลอนไหว นอกเหนอจากการชวงชงความหมายเพอเอาไปตอรอง

ในเมอชาวบานเขาใจความรนพวกเขากสามารถน�าเอามาใชตอรอง เพอ

กอใหเกดการปรบเปลยนเชงสถาบนแบบใหมในการสรางสถาบนทเรยกวา

การจดการปาชมชน นนกคอการจดการกลไกเชงสถาบนแบบใหม ซงม

สทธหลายๆ อยางซอนกนอยได

ขณะนกฎหมายปาชมชนยงไมผานการพจารณาจากสภาผแทนฯ

เพราะยงตดปญหาอยอกมากมาย คนสวนใหญไมเขาใจ เพราะคดวา

ชาวบานตดไมอยแลวจะไปยกปาใหชาวบานท�าไม ปากจะถกท�าลาย

มากขนอก ทงนคนสวนใหญยงมความเขาใจตามความคดเชงเดยวอย

จรงๆ แลวการจดการปาชมชน ถอเปนกลไกเชงสถาบนประเภท

หนง ทจะท�าใหเกดการจดการทรพยากรทเปนธรรม ท�าใหเกดการพฒนา

ในลกษณะทยงยนมากยงขน แตปจจบนยงเกดขนไมได เพราะวาเรามอง

150 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

จากมมมองเชงเดยว ทงๆ ทการจดการปาชมชนไมใชเปนการจดการ

เชงเดยวหากเปนการจดการเชงซอน กลาวคอมความคดทใหคนหลายฝาย

เขามารวมมอจดการ รวมทงใชสทธหลายชนดซอนอยในทนนดวย

การจดการปาชมชนจงเปนการจดการแบบมสวนรวม หมายความ

วามหลายฝายรวมกนจดการ ไมใชเปนการยกปาใหชาวบานฝายเดยว

เพราะจะยกใหชาวบานเฉพาะสทธการจดการและการใชประโยชนเทานน

กลาวโดยสรปคอ การจดการปาและการใชประโยชนจากปาเปนสทธของ

คนทองถนทอยทนน แตสทธในความเปนเจาของปายงเปนของรฐ

อยอยางเดม เราตองแยกสทธความเปนเจาของออกมาจากสทธในการ

จดการและการใชประโยชน เมอแยก 2 สทธออกมาแลวกใหสทธ

เหลานนไปอยกบผปฏบตการคนละกลมกน กลาวคอมผปฏบตการหลาย

ฝายเขามารวมมอ ชาวบานตองรวมกบรฐโดยแตละภาคสวนมสทธกน

คนละอยาง

นอกจากน การจดการปาชมชนยงมสทธอกชนดหนงทเรยกวา

สทธการตรวจสอบและถวงดล เพราะถาหากใหสทธรฐจดการเพยงล�าพง

อยางทเปนอยในเวลาน รฐจดการปาไมมา 100 ป พนทปาไมทงประเทศ

จากทเคยม 60% ปจจบนเหลอเพยง 20% หากใหสทธชาวบานจดการ

ปาแบบเบดเสรจกไมแนใจวาปาไมจะถกท�าลาย ดงเชนทรฐจดการหรอ

ไม ถาหากไมมการตรวจสอบและถวงดล

ดวยเหตนเองสทธในการตรวจสอบและถวงดลควรมอบใหกบองคกร

อสระ ไดแก คนในเมองหรอกลมภาคประชาสงคมอนๆ เชน นกวชาการ

องคกรพฒนาเอกชน มสทธเขาไปดแลปาชมชนดวย โดยทสทธนนไมใช

การใชและการจดการ แตเปนสทธการตรวจสอบและถวงดล กลาวโดยสรป

ในการจดการปาชมชนจะประกอบดวย สทธหลายสทธซอนกนอยและ

มผคนเขามาเกยวของหลายกลม โดยไดรบสทธคนละชนด เพอใหสทธ

ทแตกตางกนเกดการตรวจสอบและถวงดลซงกนและกน โดยไมยอมให

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 151

ใครหรอฝายใดฝายหนงมสทธใดสทธหนงเบดเสรจเดดขาดสมบรณไปแต

เพยงผเดยว การใหสทธเบดเสรจเดดขาดหรอสทธเชงเดยวจะน�าไปส

การละเมด แตถาหากมการตรวจสอบกจะสามารถถวงดลซงกนและกน

เพอไมใหเกดการละเมดขนได

ผมคดวาการจดการสมยใหมจะไปฝากความหวงไวกบคนด

และคดวาคนดจะดตลอดไปคงจะเปนไปไมได เราจะบอกวารฐดหรอจะ

บอกวาชาวบานด กอาจไมดตลอดไป อาจมวนหนงทเปลยนไปไมดได

การเปลยนแปลงใดๆ ทจะเกดขนคงจะไปบอกวา เราฝากความหวงไวกบ

คนทมคณธรรมสงหรอคนดเปนไปไมได เพราะวาการเปลยนแปลงใดๆ

นนตองการเงอนไข เงอนไขทส�าคญทสดคอ กลไกเชงสถาบนทจะมการ

ตรวจสอบทท�าใหคนแมไมดกตองท�าด หรอดอยแลวกตองมคนตรวจสอบ

เพอจะไดไมมวนใดทคนนนจะไปท�าชวได กลไกตรวจสอบเหลานจะตอง

สรางขนมาใหม

ปาชมชนจงเปนตวอยางหนงของการจดการทรพยากรทแสดง

ใหเหนวามพนทของความร การเกดขนของปาชมชนไมใชความรทเราร

อยแลว แตเปนผลจากการทเคลอนไหวในพนทของการตอส การชวงชง

ความหมายระหวางปาของรฐกบปาของชมชนชาวบาน การตอรองในเรอง

สทธไดน�าไปสการสรางกลไกทเกดการตรวจสอบถวงดลได คลายๆ กบ

วาการสรางกลไกเชงสถาบนขนมาใหเปนพนทของความรชนดใหม เพอ

ใชในการขบเคลอนสงคมใหเปลยนแปลงเชงโครงสราง โครงสรางในการ

จดการทรพยากรธรรมชาต เพราะการจดการทรพยากรธรรมชาตในอดต

เปนการจดการเชงเดยว คอการจดการทใหฝายใดฝายหนงดแลทรพยากร

ชนดนน ในแบบทเปนเสมอนอาณาจกรของตนเอง เชน กรมปาไมดแต

ปา กรมชลประทานดน�า กรมปาไมคดวาปาทเขาดแลเปนอาณาจกรของ

เขาคนเดยว จนท�าใหการจดการนนขาดการมสวนรวม

152 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

การเปลยนแปลงเชงสถาบนเหลานเปนการปรบเปลยนเชง

โครงสรางในการจดการทรพยากรโดยการมสวนรวม แทนทจะเปนการ

จดการเชงเดยว ซงจะน�ามาสการจดการเชงซอนเปดพนทใหมการคดคน

วธการจดการ พรอมทงน�ามาสการคดเรองสทธทไมใชสทธเดยวและ

น�าไปสการพฒนาสทธเชงซอนขนมา สทธเชนนไมสามารถเกดขนไดเอง

หากตองมการขบเคลอน และดวยการเคลอนไหวเปนเวลา 20 ปกวา

ทผานมา จงเกดพนทความรนขนมาได

ถาไมมพนทความร การเคลอนไหวกจะไมเกดสงทผมน�าเสนอ

มานได การทจะขบเคลอนเพอสรางสถาบนใหมๆ หรอกลไกเชงสถาบน

ใหมๆ กตองเปดพนทใหมความเคลอนไหว ภายใตความเขาใจทวาม

ลกษณะเชงซอนอย ฉะนนเราตองไมเชอวาความคดใดเปนความจรง

อยางเดยว เพราะการเปดพนทใหเกดการตอรองและการชวงชงความหมาย

การแสวงหาลกษณะการตรวจสอบถวงดลกนได ในสงคมประชาธปไตย

เปนไปไมไดทจะปลอยใหใครคนใดคนหนง ไมวาเสยงขางมากหรอเสยง

ขางนอยกตามมสทธแบบเบดเสรจเดดขาด ถาขาดการตรวจสอบถวง

ดลแลวน สถาบนทสรางขนมากจะลมเหลวตลอดเวลา และไมสามารถ

ผลกดนหรอน�าไปสเปาหมายทตองการได ไมวาจะเปนเรองความสข

ความเปนธรรม ความยงยน เพราะไมมกลไกทจะผลกดนหรอขบเคลอน

ใหเราไปสเปาหมายนนได

5. กลไกเชงสถาบนในบรบทของระบบตลาดแบบทนนยมเสรนยม

ใหม

ในขณะนเราพดถงการปฏรปสงคมกนมาก ถาจะวาไปแลวตางก

เปนประเดนเกยวของกบเรองของการปรบกลไกเชงสถาบนทางสงคม

นนเอง เพราะวากลไกเชงสถาบนทผมพดนนเปนแนวความคดเชงนาม

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 153

ธรรมรวมๆ ในความจรงแลวประกอบดวยลกษณะเชงโครงสรางหลาย

อยาง เชน โครงสรางภาษ ระบบสทธ กรรมสทธตางๆ กเปนกลไกเชง

สถาบนชนดหนง ระบบสวสดการ และแมแตกระบวนการยตธรรมกถอวา

เปนกลไกเชงซอนอกชนดหนง ทงหมดนเปนกลไกเชงสถาบนทงสน แต

กลไกเชงสถาบนทงหลายทเราพดถงในทกวนน เรามองแตตลาดเปนพลง

ขบเคลอนหลก ทเรยกวา Market-Driven Mechanism ทงสน ตาม

หลกการของระบบตลาดแบบทนนยมเสรนยมใหม ซงเชอวาตลาดสามารถ

ท�างานไดดวยตวเอง แตวกฤตเศรษฐกจการเงนในอเมรกาเมอเรวๆ น

สอนบทเรยนใหเรารวาหากปลอยใหตลาดเสรมากเกนไปกจะกอใหเกด

ปญหามากมายตามมา เพราะเราปลอยใหตลาดเปนตวขบเคลอนและ

กลไกเชงสถาบนแตเพยงกลไกเดยว ผมไมไดหมายความวาใหตดตลาด

ทงไป หากตองการชใหเหนวาตลาดเหลานกเหมอนกบเสอดและไมเขา

ใครออกใคร แตสวนใหญจะไปเขาหรอใหประโยชนกบคนทมความมงคง

เสยมากกวา เราจงควรใชอยางระมดระวง ดวยการควบคมใหด

การทผมพดวากลไกเชงซอนเหลาน จรงๆ แลวเปนกลไกเชง

สถาบนทตองน�าเขามาก�ากบและควบคม โดยไมปลอยใหตลาดท�างาน

แตเพยงดานเดยว ดวยความพยายามดงใหสวนอนๆ ของสงคมเขามา

รวมก�ากบและดแลตลาดดวย ทผานๆ มาเรามกจะเนนระบบตลาด

ทนนยมเพยงครงเดยว เฉพาะในดานทใหความส�าคญกบตลาดเสร ขณะ

ทไมสนใจดานของความเปนธรรม ระบบตลาดทนนยมของเราจงเสรแต

ไมแฟร เราคงจะตองหนมาใหความส�าคญกบอกครงหนงใหมากขน เชน

เราคงตองหนมาหาหนทางลดการดดซบสวนเกนออกไป สวนการจะไป

ลดสวนเกนไดอยางไรนนอาจเปนเรองทเปนไปไดยาก เพราะตองผลกดน

ใหเกดกลไกเชงสถาบนตางๆ ซงสามารถน�ามาใชเปนมาตรการ เชน ตอง

มภาษทดนอตรากาวหนา หรอภาษทรพยสน นคอการตดลดสวนเกน

154 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ทางหนง อกมาตรการหนงทางเศรษฐกจทส�าคญ เชนวา Capital Gain

Tax ภาษประเภทนกจะไปลดสวนเกน ในเรองของอ�านาจในการซอทดน

ตางๆ ได

การจดการของกลไกเหลาน เราจะมอบใหรฐหรอมอบไวใหกบ

ตลาดเทานนไมได แตจะตองใหภาคประชาสงคม หรอภาคสงคมอนๆ

เขามามสวนรวม เชน การมอบอ�านาจการเกบภาษทดนไวกบทองถน

กแสดงวาเราไมไดฝากทกอยางไวกบกลไกตลาดเพยงอยางเดยว การ

สรางกลไกเชงซอนเชนนสามารถท�าไดหลายอยาง แตหลกการส�าคญก

คอ ตองไมปลอยใหกลไกใดกลไกหนงท�างานเบดเสรจเดดขาดเพยง

ผเดยวเทานนเอง

ขอถกเถยงทวากลไกเชงสถาบนเหลานอาจท�าใหมองสทธไมชดเจน

หรอซอนทบกน จนอาจท�าใหคนไมกลาลงทน จรงๆ แลว คนไมกลามา

ลงทนในทกวนนไมใชเพราะสทธไมชดเจน แตเพราะวาเมอเขาลงทนไปแลว

เขาอาจจะไมไดรบประโยชนคมคาจากการลงทนนนมากกวา เราจงตอง

มคนกลมอนๆ ในสงคมมาตรวจสอบดแลวา การลงทนเหลานนให

ประโยชนแกผลงทนเพยงผเดยว หรอวาการลงทนนนสามารถกระจาย

ผลประโยชนไปสสวนอนๆ ของสงคมไดดวย การลงทนทกอยางไมใชจะ

เกดผลดเสมอไป บางครงอาจเปนเพยงประโยชนเฉพาะตว แตการ

ลงทนหลายๆ อยางเกดประโยชนแกทงผลงทนและตอสงคมโดยรวม

ในประเดนนตองการกลไกอนๆ นอกจากกลไกตลาดมาชวยในการก�ากบ

ดแลเพอใหการขบเคลอนทางเศรษฐกจและสงคมอนๆ เปนไปลกษณะ

ทจะน�าไปสการกระจายความมงคง มากกวาการกระจกตวของรายได

ดงทเปนอยในทกวนน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 155

สทธเชงซอนนนเปนแนวความคดทนาจะมสวนชวยใหเกดการ

จดการเชงซอน และท�าใหผลประโยชนไมตกอยกบสวนบคคลเพยง

ผเดยว โดยอาศยประโยชนจากกลไกตลาด แตจะชวยใหเกดการม

สวนรวม และชวยใหการลงทนเหลานนน�าไปสการกระจายความมงคง

มากขน ตวอยางเชน เมอมการพฒนาอตสาหกรรมมากขน อาจจะกอ

ใหเกดมลภาวะ เรากตองออกกฎหมายโดยใหรฐเขาไปก�ากบดแล เชน

ภาษมลพษ (Pollution Tax) เพอใหตลาดท�างานดขน บนความเขาใจ

ทวา ถาหากตลาดท�างานไมดกไมมใครกลามาลงทนเชนกน

จรงๆ แลว การจดการเชงซอนนนคงไมใชใหรฐก�ากบตลาด

อยางเดยว ยงจะตองใหชมชนสงคมหรอกลไกสวนอนๆ มสวนรวมดวย

เชน ถาหากวาการลงทนในอตสาหกรรมทท�าใหเกดมลภาวะมากขน

คนไทยจะมการเคลอนไหว เชน กรณการสรางโรงไฟฟาถานหน เมอ

คนในชมชนออกมาเคลอนไหวคดคานการลงทนกท�าไมไดเหมอนกน

ดงนนแทนทชมชนจะตองออกมาเคลอนไหวเพอคดคานโรงไฟฟาถานหน

อยร�าไปอยางเชนทกวนน เราตองสรางกลไกเชงซอนเชนนขนมาใหม

อ�านาจตามกฎหมายดวยการก�าหนดใหสทธชมชนทไมใชสทธในเชงเดยว

โดยใหชมชนมสทธรวมกนเปนผเสยหายได การลงทนใดๆ ตองขอความ

เหนชอบจากชมชนกอน ชมชนกจะสามารถเขาไปมบทบาทในการก�ากบ

ดแลใหการลงทนนนค�านงถงผลกระทบภายนอกดวย หากมกลไกเชนน

เกดขนกจะท�าใหตลาดท�างานอยางรบผดชอบตอสงคมไดดกวา

ตามนยดงกลาว การปฏรปทดนจงไมไดหมายถงการปฏรปเฉพาะ

ระบบกรรมสทธ จรงๆ แลวการปฏรปทดนยงหมายรวมถง การปฎรป

การใชทดนดวย (Land Use Reform) ซงผมคดวานาจะมความส�าคญ

มากยงขนในอนาคต ถงแมเอกชนจะมกรรมสทธของตนเอง แตถาหาก

ชมชนไมยอมใหใชทรพยากรตามกรรรมสทธทมอยกตองมการออก

156 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

กฎหมายและออกกฎเกณฑมาบงคบกรรมสทธนนอกทหนง เพอยกเวน

ไมใหผถอสทธสามารถใชกรรมสทธได ในกรณทกรรมสทธของเอกชนนน

ไปสรางผลกระทบกบคนอน กรณตวอยางกคอ กฎหมายผงเมอง ซง

เปนการใชหลกการของสทธเชงซอนอยแลวดวยการก�าหนดใหคนทอย

ในเมองหามเผาขยะ แมจะเปนการกระท�าบนทดนทเปนกรรมสทธของ

เขาเอง เพราะอาจเกดไฟไหมบานคนอน กฎหมายเชนนกเคยออกมาใช

นานแลว

ในประเทศอเมรกากเคยมการออกกฎหมาย Public Accommodation

Law ในสมยเมอเกอบรอยปมาแลว ขณะทอเมรกายงไมมประธานาธบด

ผวสอยางน ในขณะนนคนผวสจะไปพกแรมในโรงแรมของคนผวขาว

บางทเจาของโรงแรมจะไมยอมใหพก กฎหมายนจงก�าหนดวา ถงแมคณ

เปนเจาของโรงแรมกจรงแตคณไมมสทธปฏเสธผใชบรการ ซงหมายความ

วาคณเปนเจาของกรรมสทธในโรงแรมกจรง แตคณไมสามารถบงคบสทธ

ไดสมบรณเบดเสรจ เพราะกฎหมายเปดใหสงคมสามารถบงคบสทธซอน

ทบลงไปไดอกดวย

ในบรบทของระบบตลาดแบบเสรนยมใหม เราจงไมอาจปลอยให

ค�านงถงแตสทธเชงเดยวเพยงอยางเดยวได เพราะจะท�าใหตลาดไรความ

รบผดชอบตอสงคม ขณะเดยวกนการสรางกลไกเชงสถาบนตางๆ กตอง

คดอยางครอบคลมไปในหลายๆ มต การออกมาตรการเชงนโยบายอยาง

หนงกตองออกมาเปนชด ไมใชปลอยใหหนวยงานใดหนวยงานหนงออก

นโยบายเพยงสวนเดยวแตไมไดดสวนอนๆ ดวย กจะไปเปดชองวางให

เอกชนหรอตลาดแสวงหาประโยชนจากนโยบายนนไดเสมอ กลไกเชง

สถาบนจงตองตงอยบนความคดทวา จะท�าอยางไรกแลวแต จะตองให

ภาคสงคม ทองถน และชมชนเขามามสวนในการตรวจสอบการจดการ

นนดวยเสมอ ขณะนยงถอเปนปญหาเพราะสงคมไทยยงไมเปดรบวธการ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 157

จดการเชงโครงสรางทเนนการมสวนรวมระหวางภาคสวนตางๆ ในสงคม

อยางเพยงพอ เพราะยงคงใหความส�าคญกบการจดการเชงเดยว ประเดน

เชนนจงถอเปนเพยงจนตนาการใหม สวนจะมมาตรการหรอมการขบเคลอน

ใหไปเปนการจดการไดจรงอยางไรบางนน คงจะตองขบคดกนตอไป

ผานการศกษาวจยอยางถองแท

บทสงทาย

การอภปรายขางตนนน ผมไดพยายามน�าเสนอแนวความคดท

นาจะชวยสรางจนตนาการใหม ในฐานะเปนตวเชอมโยงประเดนปญหา

ตางๆ เขาดวยกน ซงมอยดวยกน 3 แนวคดหลกคอ พนทความร

กลไกเชงสถาบน และอตลกษณ โดยน�ามาสงเคราะหความเคลอนไหว

ของสงคมในระยะเปลยนผาน ซงมการปรบเปลยนโครงสรางดานตางๆ

อยางซบซอน จนเกดปญหาการมองขามหรอมองไมเหนคนกลมใหมๆ

ในสงคม อกทงยงกดกนใหพวกเขากลายเปนมนษยลองหนและไรบทบาท

ในการขบเคลอนการเปลยนแปลง ทงนกเพอแสวงหาความเขาใจใน

การปรบโครงสรางสงคมทพรอมจะเปดใหคนกลมตางๆ มสวนรวมอยาง

จรงจง ในการก�าหนดทศทางการเปลยนแปลงใหมความหลากหลาย

มากขน

พนทของความร จะชวยเปดการเรยนร ทจะชวยชกน�าใหเกด

การจดการแบบใหมๆ ซงถอเปนการสรางกลไกเชงสถาบนอยางหนง ใน

ลกษณะทเรยกวาการจดการแบบมสวนรวม ทงภาคเมองและภาคชนบท

ทงภาคสงคม ทองถน และชมชน เพราะการจดการ เชน กรณของ

ปาชมชนนน หนวยใดหนวยหนงหนวยเดยวไมสามารถท�าไดเองคนเดยว

ไมวาจะเปนหนวยของภาครฐหรอภาคชมชน หากยงตองการภาคประชา

สงคมใหมสวนรวมดวยเพอใหเกดการตรวจสอบ ความเขาใจเหลาน

158 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ไมสามารถเกดขนเองได เพราะตองการผ ปฏบตการและตองการ

การขบเคลอน การเคลอนไหวจากสงคม ทงการตอรอง การชวงชง

ความหมาย และสรางกลไกเชงสถาบนแบบใหมๆ

การทผมฝากใหคดเรองของพนทความร กเพอทจะแสดงใหเหน

วา การน�าเอาจนตนาการแบบใหมหรอการปรบกระบวนทศนใหมนน ถา

เรายงยดตดอยกบความรเชงเดยว ความรแบบววฒนาการหรอความร

แบบกบดกคตรงขามอยเรอยไป กยากทจะเขาใจถงการสรางเงอนไขใหมๆ

เพอการปรบเปลยนเชงสถาบน ทจะน�าไปสการสรางรปแบบกลไกเชง

สถาบนใหมๆ เพอการจดการทรพยากรทจะน�าไปสการรวมมอและการ

ขบเคลอนทางสงคม และการเปลยนโครงสรางใหมเพอน�าไปสเปาหมาย

ทเราจะเลอกความสข ความเปนธรรมหรอการพฒนาทยงยนใดๆ กได

ทงนน แตทยงท�าไมไดขนาดน เพราะเรายงขาดเงอนไขหรอกลไกดงกลาว

ผมคดวาถาเราพยายามท�าเขาใจกบจนตนาการใหมๆ หรอ

ความคดใหมๆ เหลาน ดวยการเขามาชวยกนคดในเรองของพนทความร

ในมมมองของผม แนวคดเชนนถอวาเปนเพยงตวชวยคด ตวชวยเชอมโยง

ประเดน แตคงไมใชเปนค�าตอบส�าเรจรป แมเราจะรจกพนทความรแต

เรากจะยงไมรวามปญหาอะไรชดเจน จนกวาเราจะเขาไปรวมมอปฏบต

การอยในนนเราจงจะเกดความรขนมา ตรงนเองทแสดงใหเหนวา แนวคด

ไมใชค�าตอบส�าเรจรปแตเปนเพยงตวชวย คอชวยใหเราคดแบบใหม

คดในมมใหม ผมคดวาสงคมไทยตองการจนตนาการหรอวธคดแบบใหมๆ

อกมาก เพอชวยผลกดนใหเกดการปรบเปลยนโครงสรางในการพฒนา

อยางแทจรง ปญหาของคนสวนใหญมกจะเกดมาจากการทเราชอบค�าตอบ

ส�าเรจรป แลวเราชอบยดตดกบความรทมกจะตายตว อนทจรงไมม

ความรไหนทตายตวจงเกดปญหา ซงทงหมดนน เราจะตองรวมกน

เคลอนไหวหรอแลกเปลยนความรเพอสรางสตปญญาใหมๆ ใหสงคม

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 159

ผมคดวา เราคงตองเรมจากการตงประเดนค�าถาม เมอตงประเดน

รวมกนแลว การขบเคลอนในประเดนเหลานนจงจะเกดปญญาและเกด

ความร รวมทงมสตพอทจะน�าเอามาใชในการอยรวมกนได เพราะไมม

ค�าตอบส�าเรจรป แตในสงคมไทยเรายงไมเปดพนทใหคนไดปฏบตการ

รวมกนในเรองเหลาน ในกรณของพนทความรเรองปาชมชนทกลาวมานน

ไมไดแปลวาเปนตวอยางของความรทส�าเรจรป แตเปนบทเรยนทแสดง

ใหเหนวา การเคลอนไหวเรองปาชมชนเปดพนทใหคนกลมตางๆ เขาไป

สรางความร สรางกตกาเพอเปดพนท แตเวลานเมอมคนเปดพนทเพอ

ตงประเดน กลบมคนบางกลมพยายามจะไปปดประเดน จงเกดปญหา

เกดความขดแยง อนทจรงแลวความขดแยงไมใชปญหา เราไมควรมอง

ความขดแยงเฉพาะในแงลบ การไมมความขดแยงตางหากทเปนปญหา

เพราะแสดงวามการครอบง�าสง การมความขดแยงกนมากกหมายความ

วาคนก�าลงดนรนตอสเพอแสวงหาทางออกกนอย แตสงคมไทยยงไมม

ทางออกกเลยเกดความขดแยงสง เพราะเราไมพยายามแกปญหาท

กลมชนตางๆ พยายามตงประเดนขนมา แตเรากลบปลอยใหเกด

ชองวางในสงคมมากเกนไป

ดงนนเราจงควรศกษาเรองการเปดพนทความรใหมากขน เพอให

กลมชนตางๆ ไดแสดงอตลกษณ และเขามารวมกนแลกเปลยนความร

และสรางปญญาขนมาแกปญหาของตนเองใหได เพราะสงคมไทยกยงคง

ตดกบค�าตอบส�าเรจรปกนอย ทงๆ ทเปนไปไมได แตเรากยงดนทรงท�า

กนอย ซงถอเปนปญหาของความมดบอดทางปญญาอยางยง เราจงตอง

ตงสตและตงประเดนค�าถามใหมากขน เพอใหกลมชนสวนตางๆ เขาไป

มสวนรวมในทกๆ เรอง เราตองรวมกนเขาไปชวยกนออกแบบกลไกเชง

สถาบนใหเหมาะสมกบแตละพนท เพราะวาถาเราไมชวยกนออกแบบ

เองคนอนกจะออกมาก�าหนดรปแบบกลไกส�าเรจรปให เรากคงจะไมพอใจ

160 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

อก แลวท�าไมกลมชนตางๆ จงไมลกขนมาออกแบบเสยเองดวยการมา

รวมกนผลกดนสรางพนทความร เพอใหเราสามารถก�าหนดทศทางการ

เปลยนแปลงของเราเอง ผมเองกคงไมสามารถใหค�าตอบส�าเรจรป

ไดพนทความรทกลาวมานกไมใชค�าตอบส�าเรจรปเชนกน หากมลกษณะ

คลายๆ กบความเคลอนไหว เราคงจะตองรวมกนเคลอนไหว จงจะเกด

ความรทสามารถน�าไปสการผลกดนการเปลยนแปลงใหเกดการสราง

กลไกเชงสถาบนใหมๆ ไดอยางแทจรง

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 161

“คณะราษฎร...อาวโส”:

บทวพากษผานอานนท

ชนบทใหม กบปญหาเชงโครงสราง

ยกต มกดาวจตร

เกรนน�า

ขณะนบานเมองเรา หรอถาจะพดในส�านวนของอาจารยอานนทกคอ

“พนทความร” ของเรา ก�าลงจะตกอยในอ�านาจของ “คณะราษฎร...

อาวโส”

ไมเพยงแตคณะราษฎรอาวโสจะมอายเทยบไดกบเปนปเปนตา

ของคณะราษฎรเมอกอการอภวฒนในป 2475 แตคณะราษฎรอาวโส

เหลานยงมแนวคดเกาแกยอนหลงไปกอนหนาคณะราษฎรเมอ 2475

ไปอกหลายสบป บางคนบอกวาคณะราษฎรอาวโสอาจจะก�าลงท�าให

ประเทศไทยยอนหลงกลบไปเปนประชาธปไตยกอนตลาคม 2516

แตผมก�าลงสงสยวาคณะราษฎรอาวโสก�าลงจะท�าใหสงคมไทยยอนกลบ

ไปถงกอน รศ.112

ผมไมไดตองการพดถงคณะราษฎรอาวโสเพอประชดประชนอะไร

แตเพอชใหเหนในเชงวชาการวา ผลงานของอ.อานนทแสดงจดยน

ทางวชาการทดกาวหนายงกวาคณะราษฎรอาวโสยงนก

ดงท อ.อานนทเสนอวา บาน วด โรงเรยน และชมชน เปนสถาบน

เกาๆ ท “ไมเหมาะสมกบการแกปญหาใหมๆ ไดอกตอไปในสงคมทไมได

อยโดเดยว แตก�าลงเปนสวนหนงของกระบวนการโลกาภวตนมากขน”

162 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ดงนนอาจารยจงเสนอวา “การปรบเปลยนโครงสรางจะเกยวของ

กบการสรางสถาบนใหมๆ เพมขน ... สถาบนทมอยเดมโดยล�าพงอาจ

จะไมมพลงอยางเพยงพอทจะเทาทนกบปญหาทเกดขน” (หนา 3)

อยางไรกด แรกทเดยวเมออานถงตรงน ผมตนเตนวาอาจารย

ก�าลงจะเสนออะไรททาทาย “สถาบนเกาๆ” อยางแนนอน แต อ.อานนท

กไมไดแตะตอง “สถาบนเกาๆ” หลายสถาบนทมอทธพลอยางยง

ตอปญหาเชงเดยวเชงซอนอะไรของอาจารย เปลา ผมไมไดก�าลงจะกลาว

ถงสถาบนนนอยางเดยวๆ แตจะกลาวถงสถาบนนนอยางเชงซอน เพราะ

ล�าพง “สถาบนนน” (โออารอ) อยไมไดไปนานแลว หากไมมสถาบน

อนๆ ทค�าจนระบบอ�านาจนยมอย

ฉะนน ผมคดวาหากจะวพากษการเปลยนแปลงเชงโครงสรางให

ถงทสด กตองวพากษใหถงอ�านาจทครอบง�าสงคมไทยอยทงหมด ล�าพง

การพจารณาการลมสลายหรอเปลยนแปลงไปของสถาบนเกาๆ ในชนบท

ยงไมเพยงพอ ยงตองเขาใจเงอนไขเชงโครงสรางททดทานการเปลยนแปลง

และตองเขาใจพลงการเปลยนแปลงใหชดเจน

หากจะคดตามอาจารยอานนท และคดเกนหรอถกเถยงกบอาจารย

ในกรอบทอาจารยวางไว ผมคดวาพนทความรทครอบง�าสงคมไทยไมใช

เรองสทธเชงเดยว แตมนคอตวสทธเชงซอน และความรเชงซอน ทกอ

ปญหากบสงคมไทยมาตลอด

สงคมไทยยงไมเคยมสทธเชงเดยวเลย

ขอกลบมายงขอเสนอของอ.อานนทอกท โดยหลกการของ

กฎหมายและการปฏบต ผมเหนดวยกบแนวทางปาชมชนทอาจารยเสนอ

แตไมเหนดวยกบแนวการวเคราะหเรองสทธเชงซอน

การทอ.อานนทใชกรณการท�าไรหมนเวยนมาอธบายเรองสทธ

ชใหเหนวา อ.อานนทยงไมไดแตะปญหาเชงโครงสรางดงกลาวอยางแทจรง

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 163

ผมไมแนใจวากรณการท�าไรหมนเวยนจะสามารถน�ามาใชเปน

แนวทางในการเขาใจ และน�าไปสการคนหาแนวทางแกปญหากรณอนๆ

ท อ.อานนทยกมาตอนตนของบทความ (อยางเรองการทชาวนากลาย

ไปเปนคนใชแรงงาน และการหวนกลบไปเปนชาวนา) ไดดแคไหน เรอง

“สทธเชงซอน” ของไรหมนเวยนเปนปญหาเฉพาะเกนไปหรอเปลา เนองจาก

หนง คนในพนทไรหมนเวยนในยครฐ-ชาตอาจมอ�านาจตอรอง

นอยกวาคนทท�าเกษตรพนราบ (ตรงกนขามกบท Scott 2009 วา

วาคนบนทสงมอ�านาจตอรองมากกวา)

สอง การรกรานของรฐตอคนบนทสง แสดงอยแลวถงการม

ความคดเรองสทธเชงซอนของรฐ เพราะคนมอ�านาจตอรองนอย รฐก

รงแกมากกวา

เรองสทธจงอาจไมใชปญหาเรองความเปน “เชงเดยว” ของการ

คดเรองสทธ เพราะอนทจรงรฐ-ชาตไทยยงไมเคยมสทธเชงเดยว เพราะ

ยงไมเคยมมาตรฐานเดยว มแตสองมาตรฐาน หรออกนยหนงคอไมเคย

ใหสทธแบบเดยวกน อยางเสมอเหมอนกนมาโดยตลอดของการมรฐ-ชาต

ขนมา การใชอ�านาจอยางเรองปาและการใชปาจงเปนการใชอ�านาจ

กบผดอยอ�านาจอยางเดยว ไมไดใชกบทกคนเสมอเหมอนกน

ไม ต องเอาอะไรหรอก สทธเชงซ อนท เหนได ชดคอกรณ

เขายายเทยง (ทละเวนความผดกบคนดบางกลมได) และกรณเขาแพง

(ททดนงอกไดหากคนนนมอ�านาจวเศษ (ในส�านวนของ “จอหน วญญ”

แหง iHere))

ฉะนน การวเคราะหเรองสทธเชงเดยวหรอเชงซอน กยงไมได

วเคราะหถงปญหาเชงโครงสรางอยางแทจรงเลย ปญหาของโครงสราง

อ�านาจและเรองสทธในสงคมไทยไมไดอยทการทเรามสทธเชงเดยว

แตเพราะมนมสทธเชงซอนทใชไมเสมอเหมอนกนระหวางคนมอ�านาจ

กบดอยอ�านาจ

164 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ชนบทใหม

สวนตวอยางเรองการเปลยนแปลงวถการผลตในชนบทกเชนกน

อาจารยอานนทยงคงวพากษระบบตลาดและระบบอปถมภ (หนา 4)

ดวยวธคดแบบเกา ทยงมองวาผคนในระบบเหลานลวนถกกระท�าใน

ดานตางๆ (ถกขดรด ดดซบสวนเกน) อยฝายเดยว หรออกนยหนงคอ

เปนผกระท�าการอยางเฉอยชา

แมวาอาจารยจะกลาววา “คนตองกระท�าการ” (หนา 10) แต

อาจารยกยงไมไดพยายามมองหาการกระท�าการของคนในระบบตลาด

และระบบอปถมภอยางแทจรงเลย

ตอตวอยางของอาจารย ทวาดวยชาวนาและผใชแรงงานในระบบ

ทนนยมและการเขาสระบบอปถมภอยางใหม อาจารยคงไมลมตวอยาง

จากทงการศกษาชาวนาและกรรมกรในทตางๆ (มาเลเซย Scott 1985;

Ong 1987; โบลเวย Nash 1993; และญปน Kondo 1998?) ทชให

เหนวา แมในระบบทนนยม การครอบง�า การควบคมไมไดเปนไปโดย

เบดเสรจเดดขาด มการขดขน ตอตาน ตอรองกบระบบอยตลอดเวลา

การกลบไปเปนชาวนาและการเปนผใชแรงงาน จงไมไดจ�าเปนตองอยใน

ภาวะถกขดรด high rent, เผชญกบ high risk, และตกในบวงของ

high loss (p.7) เสมอไป

ในแงน ผมจงมองการเปลยนแปลงของชนบทไทยแตกตางไปจาก

ทอาจารยอานนทมอง “ชนบทใหม” ในทศนะของผมแตกตางไปจากท

อ.อานนทเหน ผมมตวอยางสามตวอยางจะเลาใหฟงสกเลกนอย

หนง คอตวอยางการปฏเสธระบบอปถมภแบบเกา กรณทเจาพอ

เปลยนโฉมหนาไป

สอง คอตวอยางของหมบานหนงในจงหวดชยภม

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 165

สาม คอตวอยางของมอเตอรไซครบจางในกทม. ทระบบมาเฟย

ถกท�าลาย และถกทาทาย ตอรองดวยตลอดเวลา (จากงานของ

Claudio Sopranzetti)

และหากไปดจากตวอยางอาจารยเอง (pp. 5-6) ผมตความ

ไปอยางอนไดอกเชนกน

อยางการเลอกกลบมาเปนชาวนา กมองไดวาเขามทางเลอก

มากขนเชนกน การเกษตรในระบบพนธะสญญากเปลยนวถของการอปถมภ

ทท�าใหเจาพอทองถนเดมถกทาทาย พนททางการเมองกจะตองเปลยนไป

กรณทยโสธรของอาจารยกคลายทชยภมทผมเจอมา ซงแสดงวาชาวนา

คนหาทางเลอกใหมๆ พวกเขาไมไดจ�านนหรอถกครอบง�าจากใคร เขา

พยายามดนรนตอรองเพอการอยในระบบตลาด

ปญหาใหญไมไดอยทเรองขอมล แตอยทกรอบการมองหรอท

อาจารยเรยกวา “วาทกรรม” แทนทจะน�าไปสขอสรปทวา 1 high rent,

2 high risk, 3 high loss (หนา 7) กรอบการมองชนบทใหมของผม

วางอยบนความเขาใจเรอง agency และ resistance ทแตกตางกบ

อาจารยอานนท รวมทงความหวงตอการเปลยนแปลงทผมมองวามน

นาจะเปน the long revolution, structures of feeling (Williams

1977m 19--; Scott 1985) มากกวาจะเปนการเปลยนแปลงอยาง

ฉบพลน อยางทราษฎรอาวโสบางทานอยากเหนกอนจะสนอายขย

แมวาความเขาใจเกยวกงวลเรองการตอตานขดขนเปนสงทสลบ

ซบซอน ไมรใครกนแนทเปนคนเหนวาเกดการตอตานขนหรอไม แต

อยางไรกด หากเรามองเฉพาะการเปนผกระท�าการของชาวนาและผใช

แรงงาน เรากนาจะเหนตรงกนวา พวกเขาไมไดถกครอบง�า ถกขดรด

จากระบบทนนยมฝายเดยวไดงายๆ

166 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

การเมองในชนบทใหม: สถาบนใหมๆ ในชนบทไทย

อยางไรกด โครงสรางประการหนงทอาจารยอานนทไมไดกลาวถง

คอโครงสรางของการเมองในระบบรฐสภาและการเลอกตง โดยเฉพาะ

อยางยงการเลอกตงในการปกครองทองถน อยางอบต. อบจ. และเทศบาล

พนททางการเมองในลกษณะนเปดมากขนเรอยๆ เขามาแทนทการเมอง

ของการปกครองสวนภมภาคแบบมหาดไทยมากขน และมความหมาย

ตอผคนมากขนเรอยๆ เหตหนงทส�าคญเพราะอบต.มงบประมาณให

บรหารเองอยางแทจรง ตงแตป 2542?

คนในตางจงหวดรจกการเมองทองถนดกวาคนในกรงเทพฯ

แตสถาบนทางสงคมใหมในลกษณะน ระบบการเมองแบบน

ถกมองโดยบางคนในคณะราษฎรอาวโสวาเปนเพยงพธกรรมทไมม

ความหมายมากนก เปนสงทประเทศไทยถกบบใหท�า เปนสงทประเทศ

ยากจนอยางเรายงไมพรอม เปนสงทจะตองถกควบคม มสภาผดเปน

พเลยง เปนระบบทท�าใหผอปถมภเขาไปในสภา ไมใชผแทน (ดค�าให

สมภาษณของ อ.อคน รพพฒน ในรายการ Intelligence โดย Voice TV

ออกอากาศเมอสปดาหทผานมา)

นนคอ “วาทกรรม” ในความหมายของอ.อานนท คอ “ความร

ทมอ�านาจในการนยามใหเชอวาเปนความจรงเพยงอยางเดยว เราจงท�า

ตามกนไปอยางนนโดยไมไดตงค�าถาม” (p. 1) คณะราษฎรอาวโสกจง

ไมตางจากนกพฒนาในแนวทางกระแสหลก ทก�าลงใชความเชอของ

ตนเองครอบง�าสงคมไทยอย ดวยการบอกวาความเชอตนเองนน given

หรอ “ความรเปนสงทมอยแลว” อยางท อ.อานนทวา (หนา 2)

แตหากมองในกรอบของการเปนผกระท�าการ ชาวชนบทไมไดอย

ใตการอปถมภอยางเฉอยชา ความเปลยนแปลงของอ�านาจอทธพล

ในตางจงหวด ในทองถน แมกระทงในภาคทเปน “ทองถน” หรอ “ภาค

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 167

ชนบทในกรงเทพ” อยางในชมชนแออด ในกลมผใชแรงงาน ผประกอบ

อาชพอสระ ขณะนเกดการตนตวของผกระท�าการทางสงคมมากขนเรอยๆ

เชน กรณนายกอบต.ทพทธมณฑล กรณมอเตอรไซครบจางดงกลาว

กรณผใชแรงงานทตอตานการถกไลออกจากงาน (ไทรอมพ) ยงไมตอง

พดถงกรณสมชชาคนจน กรณหนกรด กรณอนๆ อกมากมาย

นอกจากนนยงม “ชนชนกลางใหม” ในตางจงหวด กรณการ

เกดขนของชนชนกลางในทองถน พวกวทยชมชน และปญญาชนใหมใน

ตางจงหวด รวมทงกรณการเคลอนไหวครงใหญของคนเสอแดง

สงเหลานท�าใหการเมองของการเลอกตงทงในระดบทองถน และ

การเลอกตงระดบชาตก�าลงเปลยนไปดวย ดงนน จงเกดปรากฏการณท

วา ไมเคยมครงใดในประวตศาสตรไทยทมการตอตานการรฐประหารและ

เรยกรองรฐธรรมนญกลบมา อยางการเรยกรองของคนเสอแดง

และดงนน การเลอกตงจงไมไดวางอยบนระบบอปถมภแบบเกาอก

ตอไป และอ�านาจอทธพลกจะถกทาทายจากอ�านาจของผลงคะแนนเสยง

มากขนเรอยๆ การเลอกตงจะไมไดถกจดตงไดอยางงายดายเหมอนเมอ

30-40 ปทแลว

ขอบนทกตรงนวา โปรดอยาบอกวาการเคลอนไหวของเสอแดง

ไมบรสทธเหมอนการเคลอนไหวของนกศกษา เพราะการเคลอนไหว

ทางการเมองยอมมผลประโยชนทางเศรษฐกจอยทงสน ล�าพงอดมการณ

ไมมความหมายอะไร คงไมตองเถยงกนวาผลประโยชนทางเศรษฐกจของ

การเคลอนไหวของนกศกษาในอดตคออะไร เพราะเหนๆ กนอยวา ชนชน

ทางเศรษฐกจใดทไดผลประโยชน และกลายมาเปนชนชนกลางระดบสง

ทครอบง�าเศรษฐกจและการเมอง ตลอดจนถวงความเจรญของระบอบ

ประชาธปไตยอยจนทกวนน

168 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

สรป: อะไรคอปญหาเชงโครงสรางทแทจรง

ผมเหนดวยกบทอาจารยกลาววา การตงค�าถามกบการเปลยนแปลง

หรอการพฒนา ตองตงค�าถามกบความร (หนา 2-3) เพยงแตผมมอง

ความรทวานตางออกไปจากทอาจารยอานนทมอง และผมยงมอง

“ความร” ในสงคมไทยวามความเคลอนไหวเปลยนแปลงไปอยางส�าคญ

ขณะทอาจารยอานนทจบคววาทะระหวางความรทางวทยาศาสตร

กบความรเชงซอนของชาวบาน ผมกลบคดวาประเดนความรเชงเดยว

แบบวทยาศาสตรอาจไมใชปญหาทางการเมองของพนทความรในสงคม

ไทยปจจบน

ปญหาของความรในปจจบนเกดจากการทสงคมไทยปจจบนเปน

สงคมของผรและผด เปนสงคมของผดทรมาก รรอบ รลก แตไมยอม

ใหคนอนร ไมยอมรบความรแบบอน อนนกอาจจะเปนความรเชงเดยว

อกแบบหนง ผมก�าลงพดถงความรเชงเดยวแบบของคณะราษฎร...อาวโส

ความรเชงเดยวของคณะราษฎรอาวโสไมเคยมททางในสงคมไทยมากอน

เดมท ความรแบบนอย ในกลมของขบวนการเคลอนไหวทางสงคม

เปนความรแบบทเสกสรรคกนมาวาเปนภมปญญาทองถน ภมปญญา

ชาวบาน วฒนธรรมชมชน ความรแบบนตอสเพอแยงชงอ�านาจกบ

ความรแบบการพฒนากระแสหลกมาตงแตทศวรรษ 2520 หลงปาแตก

หลงการเคลอนไหวของขบวนการคอมมวนสตสนสดลง

แตในปจบน ความรลกษณะนก�าลงกลายเปนความรกระแสหลก

ในสงคมไทย ความรแบบนกลายเปนคแขงส�าคญในเชงเชงอตลกษณและ

อดมการณ ทขบเคยวกบความรเพอพฒนาประเทศไปในกระแสโลกาภวตน

(Glassman et al. 2008) ความรแบบนเปนฐานใหกบการตอสของ

ขบวนการพนธมตรฯ (เสอเหลอง) ความรแบบนมพลงทางสงคมของ

สถาบนกษตรย นกวชาการอาวโส (ทมอ�านาจมากเพราะคมงบประมาณ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 169

ของ NGOs ทวราชอาณาจกร) สอมวลชนกระแสหลก นกวชาการและ

ชนชนกลางผโหยหาอดต (ทมไวเพอยดเยยดใหคนอน) ตลอดจนผรวม

ขบวนการ “ภาคประชาชน” เปนฐานสนบสนนทางการเมองอยางส�าคญ

คนเหลานก�าลงสรางความรเชงเดยวแบบหนง เพอการกอบกชาต กอบก

ชมชนในอดมคตของพวกเขา ใหรอดพนจากอ�านาจทนนยมและโลกาภวตน

ทพวกเขาเกลยดกลวและเกลอกกลวดวยตลอดเวลา

คนเหลานคอสวนหนงของปญหาเชงโครงสราง คอสวนส�าคญ

ทค�าจนใหตวปญหายงคงอย คอเครอขาย “โออารอ” (ขอใชวธพดแบบ

อาจารยเกษยร) ทถวงไมใหเกดการเปลยนแปลงอยางแทจรง

(ผมสงสยวา คณะราษฎร...อาวโสคอกลมคนทสรางสทธเชงซอน

ทรอโอกาสแทรกแซงหรอมอ�านาจ)

ปญหาเชงโครงสรางดงกลาว ท�าใหระบอบประชาธปไตยแบบ

ตวแทนยงไมเคยไดรบโอกาสทจะพฒนาอยางจรงจง ซ�าราย ปญหาเชง

โครงสรางดงกลาวก�าลงจะท�าลายการเมองแบบตวแทน ดวยการสราง

ตวแทนแบบใหมขนมา คอสภาองคกรชมชน ตวแทนแบบนจะเปนตวแทน

ทท�าลายระบบตวแทน เพราะเปนตวแทนทอางความด เปนตวแทนท

ไมยอมรบการตรวจสอบ เปนตวแทนทวางอยบนระบบอปถมภอกลกษณะ

หนง

ผมขอตงขอสงเกตวา คณะราษฎรอาวโสนนไมไดตอตานระบบ

อปถมภ เพยงแตอยากใหระบบอปถมภทมแตคนดๆ แบบพวกทาน

เทานนเขาไปปกครองประเทศ ระบบอปถมภแบบอนทเขาไมเลอก

พวกทาน เปนระบบอปถมภแบบไมด

170 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

กระบวนทศนกบ

การแสวงหาความรทางสงคม

รศ.ดร.ชาย โพธสตา

สถาบนวจยประชากรและสงคม มหาวทยาลยมหดล

เกรนน�า

ถาเรายอมรบวา การวจยคอกระบวนการแสวงหาความจรงหรอ

ความร มค�าถามทเราจะตองหาค�าตอบอยอยางนอย 3 ขอ คอ

(1) อะไรคอความจรงหรอความร และความจรงหรอความรมธรรมชาต

เปนอยางไร (2) ผแสวงหาความจรงหรอความร (knower) กบคน

หรอสงทเขาศกษา (the known) ควรมความเกยวของกนอยางไร และ

(3) เราจะมวธอะไร อยางไร จงจะเขาถงความจรงหรอความรได

ทง 3 ขอนเปนค�าถามเชงปรชญา ถาจะท�าความเขาใจกนอยาง

เพยงพอ เราคงตองการผเชยวชาญดานปรชญาและดานทฤษฎอนวาดวย

ความรโดยเฉพาะมาใหความกระจาง แตในฐานะทไมใชทงนกปรชญา

และไมใชผเชยวชาญดานทฤษฎความร ผเขยนจะพยายามจ�ากดตวเอง

อยเฉพาะในเรองของการวจย กลาวคอ จะพยายามอภปราย 3 ประเดน

นโดยเชอมโยงกบเรองของการวจยเปนหลก

เพอเปนการตงตนการอภปราย จะขอท�าความเขาใจกอนวาสงท

เรยกวาความร (knowledge) ทเราใหความสนใจในการท�าวจย และ

ทจะเปนเรองส�าคญในการอภปรายตอไปน คอสงเดยวกบทนกปรชญา

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 171

เรยกวา ความเปนจรง หรอ สงเปนจรง (reality)2 ในบทความนผเขยน

จะใช 2 ค�านแทนกนและในความหมายเดยวกน ในบางทอาจใชทงสอง

ค�าคกนไป

ศาสตรทงหลาย ไมวาจะเปนวทยาศาสตรธรรมชาต สงคมศาสตร

หรอมนษยศาสตร ลวนแตมงท�าความเขาใจในแงมมตางๆ เกยวกบ

ธรรมชาต สงคม และตวมนษยเอง ผลของความพยยามเหลานนคอ

การเพมขนของวทยาการตงแตอดตมาจนถงปจจบน ขอนไมตองสงสย

ทอาจจะเหลอเปนค�าถามอยกคอประเดนทวา วทยาการหรอความรท

เพมขนนนเปนความรประเภทไหน เปนความรขนสงสดประเภท “ค�า

ตอบสดทาย” คอมเพยงหนงเดยวและเปนสากล หรอวาเปนความรท

ยงขนอยกบบรบท ซงตองแสวงหาค�าตอบทนาพอใจกวาตอไป แตเรองน

กเปนสงทคนในแตละวงวชาการพอสรปเองไดอยแลว อยางนอยการ

ส�ารวจสถานะลาสดของความกาวหนาในสาขาวชานนๆ กคงพอบอกได

ในระดบหนง

อยางไรกตาม ไมวาผลลพธของการแสวงหาความรทผานมา หรอ

ทจะเกดขนตอไปในอนาคต จะเปนค�าตอบสดทายหรอไม ประเดนท

นาสนใจส�าหรบเราในทนอยทวา ในกระบวนการท�าความเขาใจเกยวกบ

ธรรมชาต สงคม และตวมนษยนน นกวจยผแสวงหาความร (inquirer)

มวธคดและมโนทศนเกยวกบโลกและความเปนจรงหรอสงเปนจรงอยางไร

นคอประเดนทน�าเราไปสเรองของกระบวนทศนในการวจย (research

paradigm) ซงจะเปนประเดนอภปรายหลกของบทความน

2 พจนานกรมศพทปรชญา ของราชบณฑตยสถาน (พมพครงท 4 พ.ศ. 2548) ใหนยาม knowledge (ความร) เพยงสนๆ วา คอ “องคประกอบ 1 ใน 3 สวน ของกระบวนการรบร หมายถงความสมพนธระหวางผร (knower) กบสงทถกร (known)” ขณะเดยวกน พจนานกรมฯ กใหนยาม reality เปน 2 ความหมาย คอ 1) ความเปนจรง หมายถงภาวะทมอยจรง ภาวะทเปนอยางนนแนแท ไมกลบกลายเปนอยางอน 2) สงเปนจรง หมายถงสงทมอยจรง ซงอาจจะรได หรอไมอาจรได ทางประสาทสมผส

172 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

กระบวนทศนการวจย

จนถงบดน ค�าวา “กระบวนทศน” (paradigm) คงไมใชค�าใหม

ส�าหรบผทอยในวงการวชาการเทาไรนก โดยเฉพาะในแวดวงการวจย

แตกไมใชเรองแปลก ถาหากหลายคนในวงการเหลานนจะไมสามารถบอก

ไดชดๆ วากระบวนทศนคออะไร เพราะแมแตนกปรชญาแหงศาสตร อยาง

Thomas Kuhn (1922-1996) ซงเปนคนทท�าใหค�าวา “กระบวนทศน”

มชวตชวาขนมาในวงการศาสตรตางๆ (จากหนงสอ The Structure of

Scientific Revolution (1970, พมพเผยแพรครงแรกเมอ ค.ศ. 1962

และอกหลายครงในเวลาตอมา) ยงใชค�านในความหมายตางๆ กน

ไมนอยกวา 21 ความหมาย (ตามรายงานของ Masterman, 1970

อางใน Guba, 1990) การทค�าๆ นไมมนยามทแนนอนตายตวอาจจะ

เปนเพราะวามโนทศนเรองนยงไมลงตวเทาทควร หรออาจเปนไปไดวา

ธรรมชาตของกระบวนทศนเปนเชนนนเอง คอคลมเครอ ไมชดเจน แตน

กไมเปนขอจ�ากดแตอยางใด เพราะเทากบเปดโอกาสใหเราก�าหนดนยาม

เอาตามทเราคดวาเหมาะสมกบแนวคดและการใชงานของเราได และ

ความจรงกมหลายคนท�าเชนนน ดงจะเหนวามนยามทแตกตางกน

หลายหลายจากนกวชาการหลายคน

ในทนจะขอยกเอานยามของนกเขยน 2 คนมาพจารณา คนแรก

เปนนกวจยเชงคณภาพทสนใจดานการประเมนผล คอ Michael Quinn

Patton3 ซงมองวา กระบวนทศนคอ โลกทศนหรอแนวคดทวไป และวธ

การทคนใชในการท�าความเขาใจโลก กระบวนทศนเปนเครองชวยชทาง

ใหแกคนทยดถอมนวา อะไรส�าคญ อะไรถกตองและมเหตมผล

3 Michael Quinn Patton เคยด�ารงต�าแหนงนายกสมาคมการประเมนผลอเมรกน (American Evaluation Association) เขาเขยนต�าราเชงคณภาพวาดวยการประเมนผลหลายเลม รวมทงเลมทอางถงในทนดวย

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 173

เปนบรรทดฐานทวางแนวทางใหผปฏบตรวา ในปญหาทเขาเผชญอยนน

เขาควรท�าอะไร อยางไร โดยไมตองเสยเวลาไปคนหาเหตผลหรอ

ค�าอธบายกอนวา ท�าไมจงท�าสงนน และท�าไมจงท�าอยางนน ทงนเพราะ

กระบวนทศนวาง วธคด และ กรอบการอธบาย ไวใหเราเสรจสรรพแลว

(Patton 1990: 37)

อยางไรกตาม ทวามานไมไดหมายความวาคนเราจะไมคดตาง

หรอท�าตางไปจากบรรทดฐาน หรอกรอบของกระบวนทศนเลย ความจรง

เรากไดประจกษกนอยแลววา คนทคดนอกกรอบและท�านอกกรอบนน

มอยไมนอยในทกยคทกสมย จะวาไปแลวการคดนอกกรอบและท�า

นอกกรอบนน บอยครงไดน�าไปสความกาวหนาใหมๆ ในศาสตรตางๆ

Thomas Kuhn เรยกการคดและการท�านอกกรอบท�านองนวา เปนการ

เปลยนกระบวนทศน (paradigm shift) ซงเขาเหนวาเปนสงจ�าเปน

ส�าหรบ “การปฏวต” หรอความกาวหนาภายในศาสตร ไมวาจะเปน

วทยาศาสตรธรรมชาต หรอสงคมศาสตรกตาม

นกวชาการอกคนหนงคอ Egon G. Guba ผมภมหลงทางดาน

การศกษาและคร�าหวอดมากบเรองของสถตและการวจยเชงปรมาณ แต

ตอนหลงหนมาสมาทานแนวทางเชงคณภาพ Guba นยามกระบวนทศน

งายๆ วา คอ “ชดของความเชอขนพนฐาน ทเปนแนวทางใหแกการกระท�า

ไมวาจะเปนในเรองทวๆ ไปในชวตประจ�าวน หรอในการแสวงหาความร

อยางเปนระบบระเบยบกตาม” (Guba, 1990: 17)

ในทางความหมายแลวนยามของ Patton กบของ Guba ทยก

มาเปนตวอยางขางตนไมไดตางกน และคงเพยงพอทจะชวยใหเรามอง

เหนวา กระบวนทศนคออะไร และมนท�าหนาทอะไร

แตถาจะสงเคราะหจากนยามความหมายขางตน บวกกบสงท

รวบรวมไดจากการส�ารวจเรองเดยวกนในแหลงอนแลว ผเขยนอยากจะ

174 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

สรปวา กระบวนทศนคอชดของความเชอ โลกทศน แนวคด มโนทศน

คานยม ความเขาใจรบร รวมไปถงการปฏบต ทคนกลมหนง หรอชมชน

หนง (เชน ชมชนทางวชาการดานใดดานหนง) มรวมกน สงเหลาน

ไดสะสมและตกผลกจนกลายเปนแบบแผนหรอเปนกรอบ ส�าหรบการ

คดและการกระท�าเกยวกบโลกและความจรง กระบวนทศนท�าหนาท

2 อยางไปพรอมกน คอในดานหนงท�าหนาทวางกรอบทคนในกลมหรอ

ในชมชนใชอางองและประเมนการกระท�าตางๆ วาถกหรอใชการไดหรอไม

อกดานหนงกระบวนทศนท�าหนาทบอกวาบคคลควรตงค�าถามเกยวกบ

อะไร และควรท�าอะไร อยางไร จงจะเกดผลส�าเรจทยอมรบไดในเรองใด

เรองหนง

ตามความหมายของนยามขางตน เราอาจยกตวอยางเพอใหเหน

ภาพชดขนวา สงทชาวสวนท�าในการท�าสวนของเขายอมสะทอนโลกทศน

ความเชอ และความเขาใจรบรของเขาเกยวกบธรรมชาตของพชสวน

นอกจากนยงสะทอนโลกทศนและมโนทศนเกยวกบความสมพนธระหวาง

ตวเขากบพชในสวน และวธการท�าสวนทเขาควรจะใชดวย ในเรองการ

วจยกท�านองเดยวกน สงทนกวจยท�าในงานของเขา นบตงแตการเลอก

ประเดนและตงโจทยการวจย ไปจนถงการด�าเนนการวจย และผลทเกด

จากงานวจยของเขา กสะทอนใหเหนความเชอ โลกทศน มโนทศน

คานยม และแนวคดทงหมดของนกวจย เราเรยกความเชอ โลกทศน

ฯลฯ ทท�าหนาทวางกรอบและแนวทางในการท�าสงตางๆ นนวา “กระบวน

ทศน”

มค�าถามวา ในทางการวจย ความเชอหรอโลกทศน เปนตน

ทวานน เปนความเชอหรอโลกทศนในเรองอะไร และสงเหลานนส�าคญ

ขนาดไหน ถงไดมผลตอการท�างานของนกวจยและผลการวจยของเขา

ค�าตอบตอค�าถามนมความส�าคญถงขนาดทอาจถอวาเปนหวใจของ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 175

กระบวนทศนเลยทเดยว

กอนทจะตอบค�าถามขางตน ผเขยนเหนวาควรกลาวถงขอเทจจรง

2 ประการในเรองกระบวนทศนการวจยกอน คอ

(1) บรรดาความเชอ โลกทศน มโนทศน ความเขาใจรบร และ

การปฏบต ทถอวาเปนกระบวนทศนนน ไมใชสงทเกดขนมาลอยๆ จาก

สญญากาศ แตเกดขนและตงอยบนฐานของทฤษฎ กฎเกณฑ หรอแนวคด

ทผานการทดสอบจนเปนทยอมรบกนโดยทวไปแลว ภายในกลมหรอใน

ชมชน (เชน ชมชนทางวชาการ เปนตน) อยางนอยกในระดบหนง ดวย

เหตน กระบวนทศนกบทฤษฎจงแยกออกจากกนไดยาก แตกตองเขาใจ

วา กระบวนทศนการวจยไมใชทฤษฎทนกวจยจะเอาเปนกรอบในการ

ท�าความเขาใจ หรอเอามาเปนกรอบแนวคดทอธบายประเดนการวจย

กระบวนทศนเปนเพยงสงทบอกนกวจยวา ความจรง (reality) หรอ

ขอมลทควรจะน�ามาเปนวตถดบในการวจยนนมหนาตาเปนอยางไร และ

ควรจะท�าอะไร อยางไร จงจะเขาถงความจรงเหลานนได ในแงน สงท

กระบวนทศนใหนกวจยไมใชค�าอธบาย แตเปนสงทมนยในเชงวธวทยา

มากกวา

กลาวโดยยอ กระบวนทศนการวจยไมใชทฤษฎ แตมฐานอยบน

ทฤษฎ ทกทฤษฎยอมบอกใบอยในตวของมนไมมากกนอยวา กระบวน

ทศนหรอจดยนเกยวกบประเดนทควรจะท�าวจย และความจรงหรอขอมล

ตลอดจนวธทจะใชในการท�าวจยควรเปนอะไร อยางไร โดยนยน นกวจย

ทศกษาเรองความสมพนธระหวางชายกบหญงในสงคม โดยใชทฤษฎ

สตรนยม (feminism) ยอมจะมมโนทศนเกยวกบโจทยการวจย ขอมล

(ความจรง) ทตองการ และวธด�าเนนการวจย แตกตางจากนกวจยอก

คนหนงทศกษาเรองเดยวกน โดยใชแนวคดอน เชน แนวคดเชงวฒนธรรม

เปนตน

176 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

(2) เพราะขอเทจจรงทกลาวมาขางตน กระบวนทศนการวจยจง

ไมไดมเพยงหนงเดยวแตมไดหลากหลาย เนองจากกระบวนทศน

การวจยสะทอนแนวคด หรอมมมองทางทฤษฎ ซงในความเปนจรงแลว

มอยหลากหลาย นนเอง

หลากหลายกระบวนทศน

ในสวนทเพงผานมา ผเขยนตงค�าถามทยงไมไดตอบไววา ความเชอ

หรอโลกทศนทวาเปนกระบวนทศนการวจยนนเปนความเชอหรอโลกทศน

เกยวกบเรองอะไร และสงเหลานนส�าคญขนาดไหน ตรงนจะขอตอบ

ค�าถามนน

ค�าตอบอยางตรงไปตรงมากคอ ความเชอหรอโลกทศนทวานน

เปนความเชอ/โลกทศนเกยวกบความเปนจรงหรอสงเปนจรง (reality)

เหตผลกคอวา ถาการวจยเปนกระบวนการแสวงหาความจรง (หรอ

ความร) กระบวนทศนการวจยกจะเกยวกบเรองอนไปไมได นอกจาก

เรองของความจรง ดงนน เราอาจจะกลาวเสยใหมกไดวา กระบวนทศน

การวจย กคอเรองของความเชอหรอจดยนเกยวกบความจรง รวมถง

แนวทางทจะเขาถงและจดการกบความจรง เพอบรรลถงเปาหมายของ

การวจย โดยทวไป ความเชอหรอจดยนทวานนเกยวกบ 3 ประเดนท

ตงเปนค�าถามไวในยอหนาแรกของบทความน และจะขอทวนอกครงดงน

(1) ประเดนเรองธรรมชาตของความจรง/ความร (ภววทยา-

ontology) ค�าถามส�าคญในเรองนคอ ความจรง/ความร (ซงเปนวตถดบ

ส�าคญส�าหรบการวจย) มธรรมชาตเปนอยางไร ความจรงมอยหรอไม

และมอยในสถานะอยางไร (nature of reality)

(2) ประเดนเรองความสมพนธระหวางผแสวงหาความจรง/ความ

รกบคนหรอสงทถกร (ญาณวทยา-epistemology) ค�าถามส�าคญคอ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 177

ผแสวงหาความจรง/ความร กบคนหรอสงทถกศกษาควรมความสมพนธ

กนอยางไร (relationship between knower and the known)

(3) ประเดนเรองวธแสวงหาความจรง/ความร (วธวทยา-

methodology)4 ค�าถามส�าคญในประเดนนคอ ผแสวงหาความจรง/

ความรควรใชวธการอะไร จงจะเขาถงความจรง/ความรไดดทสด

ค�าตอบทบอกถงความเชอหรอจดยนในทง 3 ประเดนน จะบอก

ใหเราทราบวา กระบวนทศนการวจยทวามอยหลากหลายนนตางกน

อยางไร อนง ในเมอมกระบวนทศนทแตกตางหลากหลาย เรากอนมาน

ไดวานกวจยทสมาทานกระบวนทศนตางกน (proponent of different

paradigms) ยอมจะมกระบวนการท�าวจยและผลทไดจากการท�าวจย

ตางกนดวย แมจะเปนการศกษาเรองเดยวกนกตาม (Guba, 1990;

Lincoln and Guba, 2000)

โดยนยน ความเชอหรอจดยนเกยวกบความจรง/ความรจง

มความส�าคญมาก เพราะไมเพยงแตจะบอกนกวจยวา สงทเขาควรจะ

ศกษาคออะไร และวตถดบในการศกษาของเขาควรมหนาตาเปนเชนไร

เทานน แตยงบอกใหทราบดวยวา วธการศกษาของเขาควรเปนเชนใด

4 ภววทยา (ontology) และ ญาณวทยา (epistemology) ทใชในบทความน เปนค�าทยมมาจากสาขาวชาปรชญา สวนค�า วธวทยา (methodology) นนใชกนอยางกวางขวางแลวในแวดวงการวจย ในความหมายทเครงครดแลว ภววทยา และ ญาณวทยา เปน มโนทศนทใชในการท�าความเขาใจเกยวกบสงทเรยกวาความจรง (reality) หรอความร (knowledge) แตในมตทตางกน ภววทยาเนนความเขาใจธรรมชาตของความจรง/ความร ขณะทญาณวทยาเนนความสมพนธระหวางผแสวงหาความจรง/ความร กบสงทถกรหรอถกศกษา อยางไรกตาม เทาทสงเกต ดเหมอนวานกเขยนหลายทานพอใจทจะใชค�าเดยวเทานน คอใช ญาณวทยา ในการพดถงประเดนทงหมดเกยวกบความจรง/ความร โดยรวมความหมายในแงของภววทยาและญาณวทยาอยในค�า ญาณวทยา นเลย (เชน Becker, 1996; Denzin, 1996) อาจจะดวยเหตนกระมงทเรามกจะไดพบค�า “ญาณวทยา” บอยกวา “ภววทยา” ในงานเขยนทวไป

178 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ดวย ในการอภปรายกระบวนทศนการวจยแบบตางๆ ตอไปน ผเขยนจะ

ขอยมเอาการจดกลมกระบวนทศนตามท Egon Guba ใหไวในงานเขยน

ของเขา (Guba, 1990) มาใช เพราะเหนวาสามารถครอบคลมกระบวน

ทศนส�าคญๆ ในการวจยทางสงคมศาสตรไดคอนขางด กระบวนทศน

เหลานคอ

1. ปฏฐานนยม (positivism)

2. ปฏฐานนยมยคหลง (postpositivism)

3. ทฤษฎวพากษ (critical theory)

4. คตนยมการสราง (constructivism)

จดยนทแตกตาง

1. ปฏฐานนยม (positivism)

ปฏฐานนยม (positivism) คอชดของแนวคด ความเชอ และ

ปรชญา ทวางรากฐานการศกษาดวยวธวทยาศาสตร (scientific method)

ซงใชทวไปทงในวทยาศาสตรธรรมชาต และศาสตรเกยวกบมนษยและ

สงคมมาตงแตเรมมการศกษาอยางเปนแบบแผนในศาสตรแขนงนนๆ

ประวตแนวคดปฏฐานนยมอาจสบยอนไปไดไกลถงสมยกรกโบราณ แต

มาไดรบความส�าคญมากขนในชวงยคสวาง (the Enlightenment ปรากฏ

ชดในยโรปราวศตวรรษท 18) ซงใหความส�าคญแกความมเหตผล

บนพนฐานของปรชญาประจกษนยม (empiricism) อยางไรกตาม

ปฏฐานนยมในวทยาศาสตรและในศาสตรอนๆ เพงพฒนาขนชดเจนใน

ตนศตวรรษท 19 โดยนกปรชญาทางสงคมวทยาชอ August Comte

(1798-1857)

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 179

กลาวในแงธรรมชาตของความจรง (ภววทยา หรอ ontology,

ดความหมายทใหไวขางตน) ปฏฐานนยมเชอวา ความจรง (reality)

เปนสงทมอยโดยตวของมนเอง และมคณสมบตเปนภววสย (objective)

หมายความวา การมอย เปนอย ของความจรงนนไมไดขนอยกบสงอน

มนมอย เปนอยเชนนนดวยตวมนเอง แตกเปนสงทสามารถเขาถงได

ความจรงมคณสมบตเปนสากล (reality is universal) และเปนเหมอน

กฎ (law-like reality) ทมหนงเดยวเทานน (single reality) ดงนน

จงใชไดเหมอนกนในทกททกเวลา (Guba and Lincoln, 1994; Lincoln

and Guba, 2000; Schwandt, 2001; Holloway, 1997) จดยน

ทางภววทยานน�าไปสความเชอทางญาณวทยา (คอความเชอเกยวกบ

ความสมพนธระหวางผแสวงหาความจรงและคนหรอสงทถกศกษา) และ

วธวทยา ดงจะขยายความตอไป

ความเชอในธรรมชาตของความจรงดงทกลาวขางตน ในทาง

ปรชญาถอวาเปนความเชอแบบ “สจนยม” (realism)5 บางทานเรยก

วา “สจนยมสามญ” (naïve realism) เพราะเปนทศนะทมองความจรง

แบบทอๆ งายๆ ตรงไปตรงมา (Schwandt, 2001) แตในทาง

สงคมศาสตรทศนะเชนนมกจะถกทาทายและถกวพากษ แมจาก

ผทสมาทานปฏฐานนยมดวยกนเอง

5 พจนานกรมศพทปรชญา ของราชบณฑตยสถานใหความหมายของสจนยม (realisim) ไว 3 นย คอ (1) หมายถงทศนะทถอวา สงสากลมอยจรง ตรงกนขามกบ นามนยม (nominalism) (2) หมายถงทศนะทถอวา สงทงหลายมอยจรง และมอยไดดวยตวเอง ไมวาเราจะรบรหรอไมกตาม ตรงกนขามกบ จตนยมแบบเบรกลย ทถอวาสงทหลายทมอยนน มอยจรงดวยการรบร ซงอาจเปนการรบรของมนษยหรอพระเปนเจากได (3) หมายถงทศนะทถอวา มนษยอาจรสงตางๆ ไดตามความเปนจรงของสงนนๆ ตรงกนขามกบ จตนยมแบบคานต ทถอวามนษยไมสามารถรสงตางๆ ได ตามความเปนจรงของสงนนๆ สจนยมทใชในทนตรงกบความหมายในขอท (2)

180 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ภววทยาแนวสจนยม (realist ontology) มอทธพลตอการท�า

วจยใน 3 มตทส�าคญ ประการแรก เพราะเชอวาความจรงมอยดวยตว

ของมนเอง (reality exists out there) หนาทของการวจยจะเปนอน

ไปไมได นอกจากตองมงคนหาและเปดเผยความจรงนน และดงทกลาว

แลว ธรรมชาตของความจรง (ในทศนะของสจนยม) คอเปนสากล ม

หนงเดยว และมคณสมบตเปนเหมอนกฎ กลาวคอเปนจรงและใชไดทกท

ทกเวลา ทศนะเชนน ในทางปฏบตยอมหมายความวา นกวจยจะตอง

มเปาหมายเพอมงหาความจรง/ความรประเภททจะใชเพอการ “พยากรณ”

และ “ควบคม” ไดเปนส�าคญ ดงเชนการแสวงหาความรทท�ากนทวไป

ในทางวทยาศาสตรธรรมชาต แมในทางสงคมศาสตร การวจยทด�าเนน

การดวยกระบวนทศนปฏฐานนยมน กมจดมงหมายท�านองเดยวกน

ดงจะเหนไดจาก ความพยายามทจะพสจนความสมพนธเชงเหตและ

ผล (causal analysis) ของตวแปรตางๆ เปนตน

ประการทสอง ทศนะทวา ความจรงมธรรมชาตเปนภววสย คอ

ไมขนอยกบสงอนหรอบรบทอนนน มนยทางญาณวทยาวา ผแสวงหา

ความจรง/ความร กบความจรง/ความรทถกแสวงหา เปนอสระตอกน

กลาวในทางปฏบตกคอ ความสมพนธใดๆ ทเกดขนระหวางนกวจยกบ

ความจรงหรอขอมล (รวมทงคนทใหขอมล) จะตองอยในลกษณะทไม

กระทบกระเทอนหรอลดความเปนภววสย (objectivity) ของความจรง

หรอขอมลนน ปฏบตการเชนนคอหวใจของญาณวทยาแบบสจนยม

(realist epistemology) ซงหมายความวานกวจยตองท�าตวเสมอนเปน

ผสงเกตการณทมองผานกระจกทมองเหนไดดานเดยว วางตวเปนกลาง

ไมเขาไปเกยวของดวยประการใดๆ แตจะท�าเชนนนไดอยางไร นนเปน

เรองของวธวทยา

ประการทสาม ดวยทศนะทางภววทยาและญาณวทยาดงทกลาว

มา นกวจยทสมาทานปฏฐานนยมมทางเลอกทางวธวทยาเพยงอยาง

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 181

เดยว นนคอตองใชแนวทางการศกษา (approach) ทจะท�าใหนกวจย

สามารถควบคมและก�าจดสงรบกวนจากภายนอก รวมทงบรรดาคานยม

(values) หรออคต (bias) ใหมากทสดเทาทจะมากได ตวอยางทดทสด

ของปฏบตการเชนนน คอการท�าวจยในหองทดลองเหมอนอยางท

นกวจยทางวทยาศาสตรท�ากน แตในสงคมศาสตรไมสามารถท�าเชนนน

ไดจงหาแนวทางท “ใกลเคยง” มาเปนทางเลอก และดงทเรารกนอย

ทวไป แนวทางนนกคอแนวทางเชงปรมาณ (quantitative approach)

หรอการวจยเชงส�ารวจ นนเอง

2. ปฏฐานนยมยคหลง (postpositivism)

เพราะอทธพลทมาแรงของคตนยมแบบวทยาศาสตร (scientism)

การท�าวจยภายใตกระบวนทศนปฏฐานนยมจงยงคงเปนกระแสหลก

ในการแสวงหาความจรง/ความรทางสงคมศาสตรมาจนถงปจจบนน แต

นนกไมไดหมายความวาแนวทางแบบนจะไมมชองโหวและไมถกวพากษ

แมจากนกสงคมศาสตรทสมาทานปฏฐานนยมดวยกนเอง ผลผลตอยาง

หนงของการวพากษปฏฐานนยมในชวงครงแรกของศตวรรษท 20 คอ

เกดมปฏฐานนยมแนวใหมภายใต “ยหอ” ทตางกนไป ทงหมดมงเพอ

ก�าจดจดออนของปฏฐานนยมในการแสวงหาความรทางสงคมศาสตร

หนงในนนคอส�านกคดทเรยกกนในเวลาตอมาวา “ปฏฐานนยมยคหลง”

(postpositivism) นกคดแนวหนาในกลมนรวมถง Karl Popper (1902-

1994) และ Thomas Kuhn (1922-1996) อยางไรกตาม ปฏฐานนยม

ยคหลงยงคงถอวา จดมงหมายหลกของการแสวงหาความรของศาสตร

ทงหลาย คอการหาความจรง เพอทจะสามารถพยากรณและควบคม

สวนทไมพงปรารถนาของธรรมชาตและสงคมได เชนเดยวกบใน

ปฏฐานนยม (ซงตอไปนจะเรยกวาปฏฐานนยมกระแสหลก เพอใหตาง

จากปฏฐานนยมยคหลง)

182 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ในสายตาของปฏฐานนยมยคหลง ปญหาส�าคญของปฏฐานนยม

กระแสหลก คอความไมสมดล (imbalances) ในประเดนหลกๆ

อยางนอย 4 ประเดน ในกระบวนการท�าวจย และประเดนเหลานคอจด

ออนทปฏฐานนยมยคหลงพยายามก�าจดออกไป

1. ความไมสมดลกนระหวางความเครงครด หรอความเขมงวด

ดานระเบยบวธ (methodological rigor) กบความถกตองใชไดของ

ขอมลและผลการศกษา (relevance) การวจยภายใตกระบวนทศน

ปฏฐานนยมกระแสหลกมกจะเนนอยางแรกมากจนอยางหลงดอยไป

ปฏฐานนยมยคหลงเหนวา แมการเครงครดในระเบยบวธจะมความส�าคญ

แตถาขอมลไมตรงประเดนหรอใชไมไดกบเรองทต องการศกษาก

ไรประโยชน ดงนน ถาใหเลอกเอาระหวางความเครงครดในระเบยบวธ

กบการไดขอมลทถกตองและผลการศกษาทใชได ปฏฐานนยมยคหลง

ใหความน�าหนกแกอยางหลงมากกวา

2. ความไมสมดลกนระหวางความแมนย�าคมชดของการวด

(precision) กบขอมลทมความรมรวยหลากหลาย (richness) อยาง

แรกคอความแมนย�าคมชดของการวดนนเปนจดมงหมายหลกของท�า

วจยเพอการพยากรณและการควบคม ตามแนวทางของปฏฐานนยม

กระแสหลก ซงองอยกบสจนยมสามญและภวนยมสมบรณแบบ จงไม

แปลกทการแสวงหาความรทเนนการพยากรณและการควบคมจะม

ลกษณะเปนการศกษาทใชขอมลเชงปรมาณเปนหลก เพราะขอมลเชง

ปรมาณสามารถใหความแมนย�าของสงทวดไดมากกวา แตปฏฐานนยม

ยคหลงมองวา การวจยตองใหความส�าคญแกความแมนย�าคมชดใน

การวด เทาๆ กบการเขาถงขอมลทมความรมรวยหลากหลาย ดงนน

จงไมรงเกยจทจะรวมเอาวธการศกษาเชงคณภาพเปนสวนหนงของ

กระบวนการแสวงหาความรทางสงคมศาสตรดวย

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 183

3. ความไมสมดลกนระหวางความ“อลงการ” ของการศกษา

(elegance) กบความสามารถในการน�าผลไปประยกตใชในระดบพนท

(applicability) การวจยทมงเปาไปเพอการพยากรณและการควบคม

จ�าเปนตองใชทฤษฎใหญๆ หรๆ ประเภท grand theory หรออยางนอย

กเรมดวยทฤษฎหรอแนวคดอนใดอนหนง เปนการวจยทใชกลมตวอยาง

ขนาดใหญ ทเลอกมาเพอเปนตวแทน เพอใหผลการวจยสามารถน�าไป

ใชไดในระดบกวาง (generalizability) นเปนลกษณะของการวจยตาม

แนวทางปฏฐานนยมกระแสหลก แตผลจากการวจยเชนนนมกไมเหมาะ

ทจะน�าไปใชในระดบทองถน ปฏฐานนยมยคหลงเหนวาการวจยควรสราง

ทฤษฎทมฐานมาจากสภาพทองถนโดยตรง นนคอ ด�าเนนการศกษา

โดยไมเอาทฤษฎทมอยกอนเปนจดตงตน นนหมายความวาทฤษฎเปน

“ผลลพธ” หรอสงทเกดจากการวจย ไมใชเปนสงทมากอนการวจย

(grounded theory approach ทพฒนาขนมาในระยะหลง กดเหมอน

ตองการจะตอบสนองประเดนน)

4. ความไมสมดลกนระหวางการท�าวจยเพอการคนพบ

(discovery) กบการท�าวจยเพอการพสจนยนยน (verification) การ

ท�าวจยโดยใชปฏฐานนยมกระแสหลกเปนจดยนมกจะเนนการพสจนวา

แนวคดทเอามาเปนมมมองในการศกษานนไดรบการพสจนวาจรงหรอ

ไมจรง แตปฏฐานนยมยคหลงเหนวา ถาท�าแคนนกไดผลเพยงครงเดยว

เพราะแทจรงแลว ความกาวหนาของศาสตรทงหลายขนอยกบการคนพบ

ดวยวธการทสรางสรรคมากกวา ดงนนการวจยจงควรใหความส�าคญ

ทงสองอยาง แตนกวจยตองก�าหนดวาในการท�าวจยแตละครง งานของ

ตนจะเปนการคนหาสงใหมๆ หรอตองการพสจนเพอยนยนหรอเพอ

หกลางขอเสนอหรอแนวคดทมมากอน

184 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ดวยความตระหนกในประเดนปญหาขางตน ปฏฐานนยมยคหลง

จงปรบจดยนทางภววทยาของตนจากสจนยมสามญ (naïve realism

ดขางตน) เปน “สจนยมเชงวพากษ” (critical realism) โดยสาระ

ส�าคญแลว ปฏฐานนยมยคหลงยงมมมมองเกยวกบความจรงคลาย (แต

ไมเหมอน) กบปฏฐานนยมกระแสหลก กลาวคอ ยงเชอวาความจรง

มอยเปนอยภายใตกฎของธรรมชาตดวยตวของมนเอง แตสวนทตางจาก

ปฏฐานนยมกระแสหลกกคอ ปฏฐานนยมยคหลงเหนวา มนษยไม

สามารถรบรและเขาใจความจรงไดอยางสมบรณ โดยผานประสาทสมผส

และพทธปญญาอนจ�ากดของตน ดงนน สงทนกวจยควรท�าในการแสวงหา

ความจรง/ความรคอ ตองท�าการแสวงหาอยางวพากษ คอวพากษ

ทงในสวนทอาจเปนขอจ�ากดของตวเอง และทเปนขอจ�ากดซงอาจมา

จากภายนอก

ในแงญาณวทยา แมปฏฐานนยมยคหลงจะถอวา ความจรงม

ธรรมชาตเปนภววสย (เหมอนปฏฐานนยมกระแสหลก) แตกยอมรบวา

ในกระบวนการแสวงหาความจรงนน เปนไปไมไดเลยทนกวจยจะกาว

ออกมาจากกบดกทางคานยมและอคตของตวเอง และเปนไปไดยากทจะ

ด�าเนนการวจยอยางเปนกลางจรงๆ เพราะนกวจยยอมมคานยม มความ

โนมเอยง และมภมหลง ทอาจมผลตอการด�ารงภววสยในการท�าวจยได

อยางนอยกในระดบหนง ทงน มไยตองกลาวถงอคตสวนตวของนกวจย

ทงในทางทฤษฎ วฒนธรรม และคานยมทางการเมอง ซงกสามารถ

สงผลตอภววสยไดเชนกน

ปฏฐานนยมยคหลงจงยอมรบวา ภววสยนนมประโยชนตรงท

เปนแนวคดทคอยก�ากบใหผแสวงหาความรมความตระหนกอยเสมอ

แตเวลาปฏบตจรงอาจไมสามารถบรรลถงไดอยางสมบรณ ถงกระนน

ผแสวงหาความรกตองพยายาม “เขาใกลความเปนภววสย” ใหไดมาก

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 185

ทสด โดยการท�ากจกรรมการวจยทกขนตอนใหโปรงใส สามารถตรวจ

สอบได และยดหลกการวพากษ เพอใหมการตรวจสอบผลการวจย ทง

การตรวจสอบภายใน (ตรวจความถกตองในทกขนตอนของการท�าวจย)

และการตรวจสอบภายนอกจากผเชยวชาญ

ในดานวธวทยา ปฏฐานนยมยคหลงยอมรบวา ในเมอกลไกทาง

ประสาทสมผสและพลงปญญาของมนษยมขดจ�ากดในการทจะเขาใจรบ

รความจรง วธทจะเขาถงและเขาใจความจรงใหไดดทสดคอตองใชหลาย

วธ หลายแนวคด ในกระบวนการแสวงหาความร และใชสงเหลานนอยาง

วพากษ (critical multiplism--วพากษหลากวธ) การท�าเชนน ในทาง

ปฏบตกคอการใชวธ triangulation ซงหมายถงการใชขอมลหลาย

ประเภท ใชนกวจยหลายคน ใชหลายแนวคดทฤษฎ หรอใชหลายวธการ

ในการแสวงหาความรเกยวกบเรองใดเรองหนง (รายละเอยดเพมเตม

เกยวดบ triangulation ในปฏบตการวจย ด Denzin, 1978)

กลาวโดยสรป ปฏฐานนยมยคหลงเชอวา ความจรงมอยดวยตว

มนเองตามกฎธรรมชาต แตมนษยไมสามารถรบรเขาใจไดอยางสมบรณ

ยอมรบวาภววสยเปนสงทดแตมขอจ�ากดในการปฏบต เพราะนกวจย

ยากทจะท�าการวจยอยางเปนกลางไดอยางแทจรง ดงนน จงตองตรวจ

สอบและวพากษในทกขนตอนของกระบวนการวจย ดวยมมมองและ

ทาทแบบน ปฏฐานนยมยคหลงจงคอนขางเปดกวางในดานวธวทยา

แมวาการวจยทใชแนวทางเชงปรมาณจะยงคงเปนกระแสหลก แตการ

แสวงหาความรดวยแนวทางเชงคณภาพกมพนทมากขน ขณะเดยวกน

การใชหลายวธ ทงเชงปรมาณและเชงคณภาพ ในการแสวงหาความร

ทางสงคมวทยาและมานษยวทยา กเปนนวตกรรมทไดรบความสนใจ

ดวยเชนกน

186 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

3. ทฤษฎวพากษ (critical theory)

ทฤษฎวพากษ (critical theory) เปนค�าทรวมเอาบรรดาแนวคด

ทางสงคมและกระบวนทศนทวพากษความเชอเรองการไมมคานยมเขาไป

เกยวของ (value-free) ในกระบวนการแสวงหาความร ดงทยดถอกน

โดยพวกทสมาทานปฏฐานนยมกระแสหลก ทฤษฎวพากษพงเปาการ

วพากษของพวกเขาไปทขอจ�ากดและจดมงหมายของการศกษาวจยแบบ

จารตนยม คอการศกษาวจยเพอความรหรอเพอท�าความเขาใจปรากฏการณ

ทถกศกษาเปนหลก ซงไดครอบง�าวธคดและการแสวงหาความรใน

ศาสตรตางๆ มาตงแตศตวรรษท 19

ทฤษฎวพากษไมใชแนวคดทางสงคมอนใดอนหนงเพยงอนเดยว

แตมหลายแนวคดทมลกษณะส�าคญรวมกน แนวคดเหลานมงปลดปลอย

มนษยและสงคม (คนยากจน ผใชแรงงาน ผหญง ชนกลมนอย คน

ชายขอบ ฯลฯ) จากสภาพทถกกดข เอารดเอาเปรยบ โดยมจดมง

หมายเพอการเปลยน (transformation) ส�านกทไมถกตอง (false

consciousness) และสรางส�านกทถกตอง (true consciousness)

เพอทจะกระตนการกระท�าอนจะน�าไปสการปลดปลอยในทสด ทฤษฎ

วพากษสวนใหญมลกษณะรวมกน ดงตอไปไปน (Agger 1998)

1. คานปฏฐานนยมกระแสหลกทกรปแบบ

2. มงขจดลทธครอบง�ากดขและเอารดเอาเปรยบคนกลมหนง

โดยคนอกกลมหนงในสงคม

3. ถอวา การครอบง�ากดขและเอารดเอาเปรยบในสงคมนน

มรากเหงาอยในโครงสรางของสงคมและผลตซ�าตวมนเองโดยผาน

จตส�านกทผด (false consciousness) ดงนนหนาทของศาสตร คอตอง

สรางจตส�านกทถกตอง (true consciousness) เพอน�าไปสการเปลยนแปลง

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 187

4. การเปลยนแปลงต องมาจากคนทต องรบผลของการ

เปลยนแปลงนนเทานน ไมใชถกก�าหนดมาจากภายนอก

5. โครงสราง (structure) กบองคกรทก อใหเกดความ

เปลยนแปลง (agency) มความสมพนธกบเชงวภาษ

6. โครงสรางสงคมมอทธพลตอประสบการณในชวตประจ�าวน

ของเรา แตความรเกยวกบโครงสรางสงคมกชวยใหเราเปลยนเงอนไข

ทางสงคมได

7. คานแนวคดทวา การปลดปลอยจากสภาพทครอบง�า กดข

และเอารดเอาเปรยบ จะตองแลกดวยเสรภาพของคนทวไป เฉกเชน

ในการปฏวตทางการเมอง แตเหนวาการปฏวตนนจะตองมาจากการตอส

ของประชาชนเอง ไมใชจากการยดอ�านาจของกลมชนชนปกครองทม

อ�านาจและอาวธอยในมอ

ดวยลกษณะเชนน ทฤษฎวพากษจงมลกษณะเปนแนวคดทาง

การเมอง นกทฤษฎวพากษบางคนอาจท�างานวจยในลกษณะเปนงาน

การเมอง แตพวกเขากไมใชนกการเมอง

ทฤษฎวพากษถอก�าเนดมาจากนกคดส�านกแฟรงคเฟร ต

(Frankfurt School) ในป 1937 ตวอยางแนวคดทรวมอยภายใต

“ยหอ” ทฤษฎวพากษ เชน ทฤษฎมารกซ แนวใหม (neo-Marxism)

ทฤษฎแนวหลงสมยใหม (postmodernism) ทฤษฎพหวฒนธรรม

(multiculturalism) และทฤษฎสตรนยม (feminism) เปนตน

ทฤษฎวพากษถอวา การแสวงหาความรมใชการกระท�าทปราศจาก

คานยม (not value-free) คานยมนนเขามาเกยวของตงแตเรมตน

นบแตการเลอกเรองทศกษา ไปจนถงการเลอกคน และพนททจะท�า

การศกษา ทงน ยงไมนบรวมการเลอกมมมองหรออดมการณทนกวจย

จะใชในการศกษานน กระบวนการวจยทงหมดจงไมไดปราศจากคานยม

188 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

(จะเรยกวา “อคต” กได) ทศนะดงกลาวนสะทอนออกมาชดเจนในค�า

กลาวทวา “เราไมสามารถมองเหนธรรมชาตอยางทมนเปนได หรออยาง

ทมนท�าหนาทของมนได เวนเสยแตวาเราจะมองดมนผานทางหนาตาง

คานยมของเรา” (Guba, 1990: 24) มมมองนนบวาแตกตางอยาง

สนเชงกบมมมองของปฏฐานนยมกระแสหลกและปฏฐานนยมยคหลง

การททฤษฎวพากษถอวา คานยม (value) เปนสวนทแยก

ไมออกจากกระบวนการแสวงหาความรนน ในทางปฏบตมค�าถามวา

คานยมอะไร? และคานยมของใคร? ของนกวจยหรอของคนทถกวจย

หรอของนกการเมอง? ไมวาค�าตอบจะเปนอะไร คานยมทเขามาเกยวของ

นนอาจเปนประโยชนแกคนจ�านวนหนง ขณะทอาจเปนโทษกบคนอน

มองในแงน การแสวงหาความร กอาจกลายเปนปฏบตการทรบใช

อดมการณทางการเมอง อยางใดอยางหนง

มขอนาสนใจวา ดวยจดยนเกยวกบการแสวงหาความรดงกลาวมา

นกทฤษฎวพากษนาจะมความเชอทางภววทยาทตอตานสจนยม (คอไม

ยอมรบวาความจรงมอยดวยตวมนเอง) แตกมผวเคราะหวา แทจรง

แลวพวกเขาเชอในสจนยมทคลายกบของพวกปฏฐานนยมกระแสหลก

คอยอมรบวามสงทเรยกวาความจรงทเปนภววสย (objective reality)

ทงนเพราะนกทฤษฎวพากษถอวา การวจยตองมจดมงหมายทจะเปลยน

“จตส�านกทผด” และสราง “จตส�านกทถก” ซงแสดงวา พวกเขาเชอ

ในความมอยอยางเปนภววสยของจตส�านกทงสองอยางนน ในแงน นก

ทฤษฎวพากษจงเปนสจนยมอกจ�าพวกหนง แตการทพวกเขายอมรบวา

การวจยเปนกจกรรมทเกยวของกบคานยม ท�าใหนกทฤษฎวพากษ

มจดยนเชงอตวสย (subjective) คอยอมรบคานยมและการตความของ

นกวจย อยางนอยกในระดบหนง

ในดานวธวทยา นกทฤษฎวพากษมแนวทางทคอนขางชดเจน

พวกเขาเหนวา ถาการวจยมงเพอใหเกดการเปลยนแปลงจตส�านกของ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 189

คนทถกวจย แนวทางทชดเจนควรมลกษณะเปนแบบ dialogic approach

คอวธการ “สากจฉา” หรอจบเขา “สนทนาธรรม” กนระหวางนกวจย

กบคนทถกวจย โดยการสนทนาโตตอบกนไปมา จตส�านกทผดจะถกเปด

เผยและขจดออกไป และผถกศกษาจะเกดจตส�านกทถกในทสด วธการ

เชนนตองการการมสวนรวมทงของนกวจยและผถกวจย แนวทางการ

วจยแบบ participatory action research-PAR เปนตวอยางอนหนง

4. คตนยมการสราง (constructivism)

เทาทแสดงมาจะเหนวา ทงปฏฐานนยมยคหลงและทฤษฎวพากษ

ตางกยงยดโยงอยกบความเชอแบบปฏฐานนยมกระแสหลก อยางนอย

กในสวนทเกยวกบธรรมชาตของความจรง/ความร (ภววทยา) แตคตนยม

การสราง (constructivism) ทจะกลาวตอไปน แตกตางจากปฏฐานนยม

กระแสหลก และจาก 2 กลมทเหลอทกลาวมาแลวขางตนอยางสนเชง

คตนยมการสราง ก�าเนดขนในฐานะเปนทฤษฎทางจตวทยาการ

ศกษาทวาดวยความรและการเรยนร ทฤษฎนพฒนาขนโดยนกจตวทยา

พฒนาการ (developmental psychologist) ชาวสวสชอ ฌอน เพย

เกต (Jean Piaget, 1896-1980) ในสวนทเกยวกบความรคตนยม

การสรางเสนอวา ความรเปนสงทคนเรา “สรางขน” (construction)

โดยการน�าเอาสงใหมหรอประสบการณใหมทเขาไดประสบ ไปเทยบกบ

ประสบการณเดมทเขามอยกอน โดยไมเปลยนโครงสรางของประสบการณ

ทมอยเดม บางทานอธบายวา เวลาคนเรารบรอะไรนน จต (mind) ของ

เราไมได copy เอาสงนนมาทงดนโดยไมมการเปลยนแปลงในสงนนเลย

แตจตท�างานอยางแขงขนในการส�ารวจและเปรยบเทยบสงใหมนนกบ

ประสบการณเรองเดยวกน หรอทคลายกน ซงมอยกอน แลวจงสราง

ภาพของสงใหมนนขนมา ภาพทสรางขน (construction) น คอความร

ทเราเกบไว ซงอาจจะไมเหมอนกบ “สง” นนจรงๆ กได และกระบวนการ

190 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ทงหมดนอาจจะเกดขนโดยทผรอาจจะไดตระหนกหรอไมไดตระหนกกได

คตนยมการสรางทถกน�ามาใชในการศกษาทางสงคมคอแนวคดท

ถอวา ความรหรอความจรงทางสงคมเปน “ภาพสราง” (construction)

ทปจเจกบคคลสรางขน ดงนน จงสามารถมไดหลากหลาย ขนอยกบ

ภมหลงและบรบทของผสราง โดยนยน ความจรงส�าหรบการวจยกคอ

ภาพสรางทนกวจยและผรวมในการวจยมสวนรวมกนสรางขนผาน

การมปฏสมพนธในกระบวนวจย

คตนยมการสรางเหนวาการมอย (หรอไมมอย) ของความจรง

ไมไดเปนอสระจากแนวคดทฤษฎทนกวจยใชศกษามน และไมไดเปนอสระ

จากตวนกวจยทท�าการศกษามน ความจรงเปนความจรงกเฉพาะภายใน

กรอบของวธคด (ทฤษฎ) อนใดอนหนงเกยวกบความจรงนนเทานน

หรอกลาวอกนยหนง เราเหนความจรงวาเปนความจรงอยางนน กตอ

เมอเรามองผานเลนสของทฤษฎอนใดอนหนงเทานน ไมวาจะโดยเปด

เผยหรอไมเปดเผยกตาม

นอกจากนคตนยมการสรางยงเหนวา ทฤษฎนนใหเกงอยางไร

กไมมทางไดรบการพสจนและยอมรบอยางสมบรณได จรงอย ทฤษฎ

จ�านวนมากอาจอธบายขอเทจจรงจ�านวนหนงได แตถงกระนน ค�าอธบาย

ทไมมขอยกเวนหรอไมมความเหนโตแยงเลยนนยอมเปนไปไมได ขอเทจ

จรงทวาเราสงเกตเหนเปดลานตวมสขาว กไมไดเปนหลกฐานเพยงพอ

ทจะสรปวาเปดทกตวสขาว ฉนใดกฉนนน

นยของขอทกลาวนกคอวา ความจรงไมใชสงทปราศจากคานยม

แตความจรงเปนสงทแปดเปอนดวยคานยมเสมอ (value-laden reality)

และดวยตรรกเดยวกนน การวจยกไมใชสงทปราศจากคานยม ถาความ

จรงเปนสงทเหนไดโดยผานเลนสของทฤษฎ เรากอาจจะเหนมนไดโดย

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 191

ผานเลนสของคานยมของเราเชนกน โดยนยน ภาพสราง (construction)

ของสงเดยวกนจงสามารถเปนไดหลายแบบ ตามชนดของเลนสทเราใช

มองดมน

สดทาย นกทฤษฎคตนยมการสรางยอมรบวา เนองจาก

ปฏสมพนธระหวางนกวจยกบคนทเขาศกษา (ในทางสงคม) เปนสงท

หลกเลยงไมได ดงนน การวจยยอมไดรบผลกระทบจากปฏสมพนธนนเสมอ

มากนอยขนอยกบสถานการณและความตระหนกของนกวจยแตละคน

ดวยทศนะและการยอมรบดงทกลาวมา จดยนทางภววทยาของ

คตนยมการสรางจงมลกษณะเปนสมพทธนยม (relativism) คอเหนวา

ความจรงไมไดมเพยงหนงเดยว แตมไดหลากหลาย ขนอยกบคน

และบรบททเกยวของ จดยนอนนเปนเหมอนกญแจไปสการเปดกวางให

นกวจยสามารถหาภาพสรางทดกวาและรอบคอบกวาอยตลอดเวลาใน

กระบวนการวจย ในทางญาณวทยาคตนยมการสรางเนนปฏสมพนธเชง

อตวสย (subjective interaction) ระหวางนกวจยกบคนทถกวจย คอ

เนนการมปฏสมพนธทอยบนฐานแหงความใกลชดและไววางใจของทง

สองฝาย ปฏสมพนธเชนนจะเปนกญแจส�าคญทจะเปดทางเขาไปสความ

จรงในระดบลกเพอไดภาพสรางทดทสด ในดานวธวทยาคตนยมการสราง

เปดกวางส�าหรบทกวธ (ทไมละเมดจรยธรรม) ทสามารถชวยใหไดภาพ

สรางทดและหลากหลาย นกวจยจะน�าภาพสรางเหลานนมาเปรยบเทยบ

หาความเหมอนและความตางทสามารถน�าไปสขอสรปทมความหมายได

สรป: กระบวนทศนแบบไหนเหมาะสมกวา?

กระบวนทง 4 ทกลาวมามสาระส�าคญทอาจสรปสนๆ ไดดงใน

ตารางตอไปน

192 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ประเดน

เปรยบเทยบ

ปฏฐาน

นยม

ปฏฐานนยมยค

หลง

ทฤษฎ

วพากษ

คตนยม

การสราง

ภววทยา

(ontology)

เชอแบบ

สจนยมวา

ความจรงมอย

ดวยตวมนเอง

เปนภววสย

เปนกฎ ใชได

ทวไป

เชอแบบสจนยม

เชงวพากษวา

ความจรงมอย

ดวยตวเอง เปน

ภววสย แตเราไม

อาจเขาใจรบรมน

ไดอยางสมบรณ

เพราะมนษย

มขอจ�ากดทาง

ประสาทสมผส

และพลงปญญา

เชอแบบสจนยม

เชงวพากษวา

จตส�านกทถกตอง

มอยจรงเปนภว

วสย และสามารถ

เขาถงได

เชอแบบสมพทธนยมวา

ความจรงเปนสงทถก

สรางขน (reality is

constructed) ความจรง

ในการวจยสะทอนแนวคด

ทฤษฎของนกวจย

ความจรงเปนความจรง

ภายในมมมองของทฤษฎ

อยางใดอยางหนง

ไมใชสงสากล

ญาณวทยา

(epistemology)

ผแสวงหา

ความรตอง

มงคนหากฎ

ของโลก/

สงเปนจรง

โดยปราศจาก

คณคาหรออคต

คอคนหาอยาง

เปนภววสย

(objective)

แมเชอในภววสย

แตกยอมรบวาภว

วสยสมบรณเปน

ไปไมได ดงนน

จงควรท�า

การวจยใหใกล

ระดบทเปนภว

วสยใหมากทสด

ยอมรบวาการวจย

เปนกจกรรมทมคา

นยมหรออคต คอ

มความเปนอตวสย

ไมมากกนอย ความ

จรงเปนความจรง

กแตภายในมมมอง

ของทฤษฎอนใด

อนหนง

ความสมพนธระหวาง

ผแสวงหาความร กบคน

หรอสงทถกศกษา

เปนสวนส�าคญของการวจย

ความสมพนธทดคอกญแจ

สขอมลทด อตวสยแมไมใช

สงทพงปรารถนา แตกยาก

ทจะควบคมอยางสมบรณ

วธวทยา

(methodology)

ใชวธทผ

แสวงหาความ

รสามารถ

ควบคมอคตได

เชน วดเปน

ปรมาณ หรอ

ท�าการทดลอง

ใชหลายแนวทาง

หลายวธ รวมทง

แนวทางเชง

คณภาพ

ใชแนวทางเชง

คณภาพ เชน การ

สนทนาโตตอบ

และการเลาเรอง

(narrative

method)

เปดกวางส�าหรบทกวธท

เปนไปไดเพอได “ภาพ

สราง” (construction) ทด

คมชด และหลากหลาย

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 193

ถาเราเอากระบวนทศนทง 4 ทแสดงมาขางตน มาจดเรยงบน

เสนระนาบ ตามจดยนทางภววทยา เราจะเหนภาพทนาสนใจ ในภาพนน

จะมปฏฐานนยมกระแสหลกทเชอในความจรงแบบสจนยมอยปลายสด

ขวหนง ขณะทคตนยมการสรางทปฏเสธสจนยมและมทศนะตอความ

จรงแบบสมพทธนยมอยปลายสดอกขวหนง ระหวาง 2 ขวน คอต�าแหนง

ของปฏฐานนยมยคหลง ซงจะอยคอนไปทางปฏฐานนยมกระแสหลก

และทฤษฎวพากษ ซงจะมต�าแหนงคอนไปทางคตนยมการสราง ดงแสดง

ในรปตอไปน

สจนยม

ปฏฐานนยม ปฏฐานนยมยคหลง คตนยมการสรางทฤษฎวพากษ

สมพนธนยม

มค�าถามวา กระบวนทศนใดดกวาหรอเหมาะสมกวาส�าหรบการ

แสวงหาความจรง/ความร ทางสงคม ผเขยนไมมค�าตอบแบบ “ฟนธง”

ส�าหรบค�าถามขางตน สงทน�าเสนอมาทงหมดนนเพยงแตตองการจะ

บอกวา มแนวคดและวธคดอะไรบางอยางทอยเบองหลงวธวทยาการท�า

วจยทแตกตางกน และท�าไมนกวจยบางคนจงท�าอยางทเขาท�า สวน

ประเดนทวากระบวนทศนแบบไหนและวธวทยาอะไรดกวา เหมาะกวานน

ในอดตเมอประมาณ 3 ทศวรรษทผานมากไดเคยเปนประเดนถกเถยง

กนอยางเอาเปนเอาตายมาแลวระหวางคายปฏฐานนยมกบพวกทเหน

ตาง (ในหมนกวจยทางสงคมอเมรกน) ถงขนาดมผเรยกววาทะชวงนน

วาเปน “สงครามกระบวนทศน” หรอ paradigm war เลยทเดยว (เชน

Howe, 1988; Gage, 1989; ชาย โพธสตา, 2552: 65-69 ไดบนทก

เรองราวของววาทะนไวโดยสงเขป) แตการถกเถยงกนในสงครามกระบวน

ทศนนนกไมไดจบลงดวยขอสรปทบอกวา กระบวนทศนไหนเหมาะสม

194 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ส�าหรบการวจยทางสงคมศาสตร ปฏฐานนยมกยงคงเปนปฏฐานนยม

อยางมนคง เชนเดยวกบพวกทเหนตาง ยงดอยบางทมผพยายาม

“ประนประนอม” (เชน Datta, 1994) ดวยการเสนอวา กระบวนทศน

ทกอยางใชไดทงนน เชนเดยวกบวธวทยาทมากบกระบวนทศนนนๆ

จะเปนเชงปรมาณหรอเชงคณภาพ ถาใชใหถกตามวตถประสงค และใช

ใหเตมศกยภาพของมนแลว กดและส�าเรจประโยชนไดทงนน

เอกสารอางอง

Agger, B. 1998. Critical Social Teories: An Introduction. Boulder, Colorado: Westernview Press.

Becker, H. S. 1996. The Epistemology of Qualitative Research. In R. Jessor, A. Colby, and R. A. Shweder (Eds.), Ethnography and Hyman Development: Context and Meaning in Social Inquiry (pp. 53-71). Chicago: The University of Chicago Press.

Datta, L. 1994. The Paradigm Wars: A Basis for Peaceful Coexistence and Beyond. In C. S. Reichardt and S. F. Rallis (Eds.), The Qualitative-Quantitative Debate: New Perspectives (pp. 23-36). San Francisco: Jossey-Bass.

Denzin, N. K. 1978. The Research Act: A Theoretical Introduction to Sociological Methods. New York: McGraw-Hill.

Denzin, N. K. 1996. The Epistemological Crisis in the Human Disciplines: Letting the Old Do the Work of the New. In R. Jessor, A. Colby, and R. A. Shweder (Eds.), Ethnography and Hyman Development: Context and Meaning in Social Inquiry (pp. 127-151). Chicago: The University of Chicago Press.

Gage, N. L. 1989. The Paradigm Wars and Their Aftermath: A “Historical” Sketch of Research on Teaching Since 1989. Educational Researcher, 18(7): 4-10.

Guba, E. G. 1990. The Alternative Paradigm Dialog. In E. G. Guba (Ed.) The Paradigm Dialog (pp. 17-27). Newbury Park, CA: Sage.

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 195

Guba, E. G. and Lincoln, Y. S. 1994. Competing Paradigms in Qualitative Research. In N. K. Denzin and Y. S. Lincoln (Eds.), Handbook of Qualitative Research (pp. 105-117). Thousand Oaks, CA: Sage.

Holloway, I. 1997. Basic Concepts for Qualitative Research. London: Blackwell Science.

Howe, K. R. 1988. Against the Quantitative-Qualitative Incompatibility Thesis or Dogmas Die Hard. Educational Researcher, 17 : 10-16.

Kuhn, T. S. 1970. The Structure of Scientific Revolution. Chicago: University of Chicago Press.

Lincoln, Y. S. and Guba, E. G. 2000. Paradigmatic Controversies, Contradictions, and Emerging Confluences. In N. K. Denzin and Y. S. Lincoln (Eds.), Handbook of Qualitative Research, Second Edition (pp. 163-188). Thousand Oaks, CA: Sage.

Patton, M. Q. 1990. Qualitative Evaluation and Research Methods. Second Edition. Newbury Park, CA: Sage.

Schwandt, T. A. 2001. Dictionary of Qualitative Inquiry (Second Edition). Thousand Oaks, CA: Sage.

ชาย โพธสตา. 2552. ศาสตรและศลปแหงการวจยเชงคณภาพ (พมพครงท 4). กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตงแอนพบลชชง จ�ากด (มหาชน).

ราชบณฑตยสถาน. 2548. พจนานกรมศพทปรชญา องกฤษ-ไทย (พมพครงท 4). กรงเทพฯ : ราชบณฑตยสถาน.

196 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

การเมองกบความเสยงอนตราย

ทามกลางทศทางมงสปรองดอง-ปฏรป6

ศ.ดร.สรชย หวนแกว

สงคมเสยงภย ขอจ�ากดของภาคการเมอง รฐ และความจ�าเปน

ของบทบาทภาคสงคม

ในโลกทมความไมแนนอนใน ปจจบน การบรหารจดการความเสยง

เปนหลกการททางวชาการและธรกจยอมรบกนอยางกวางขวาง ดจะเปน

เรองปกตธรรมดาทจะถอกนวาบทบาทหนาทในการก�ากบดแลและ

การบรหารจดการความเสยง (Risk Management) ควรจะเปนเรอง

ของภาครฐ ภาคราชการและภาคธรกจ

อยางไรกด ในระยะถดมาไดเกดความตระหนกมากขนในระดบ

วงการนโยบายการพฒนาระหวางประเทศและเวทสหประชาชาตวา

การมอบบทบาทใหแกรฐเปนผก�ากบดแลแตฝายเดยวนนมจดออนทตอง

แกไข จงจ�าเปนจะตองกระจายใหบทบาทการก�ากบดแลโดยภาคธรกจ

เอกชนและโดยเฉพาะบรรษทขามชาตดวย ตอมาในระยะหลงมานได

เกดความสนใจและใสใจตอการพฒนา กลไกก�ากบดแลแบบภาคเอกชน-

สาธารณะและภาคชมชนกนมากขน

6 เผยแพรครงแรกใน มตชนรายวน. วนท 13 กรกฎาคม พ.ศ. 2553, น. 6.

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 197

ทามกลางภาวะความรนแรงทางการเมองในกรงเทพฯ ในชวง

เมษายน-พฤษภาคม 53 นน ปรากฏวา ภาครฐและกลไกรฐตกอยใน

สภาพทขาดสมรรถนะเพยงพอทจะปกปองความรนแรงทมาในรปแบบ

ตางๆ แกชมชนได

สภาพการณดงกลาวท�าใหสงคมและชมชนทกหนวย โดยเฉพาะ

ในเมองตองดนรนบรหารความเสยงและจดการชวตตนใหมนคงปลอดภย

เทาทจะท�าได

ชมชนและประชาชนทมประสบการณโดยตรงจงร สกและเกด

ความตระหนกรวา เราตองรวมชะตากรรมอนเดยวกน เราจงกลาวไดวา

วกฤตไดเปนโอกาสและเงอนไขแกการเกดขนของส�านกในการก�ากบดแล

ความเสยงอนตรายโดยชมชนและสงคม

เมอประชาชนตวเลกตวนอย ตกเปน “อาชญากร”

จรงอยประเทศไทยมองขามปญหาโลกรอน อกตอไปไมได แตเหต

ใดเลาในประเดนคดผกอความเสยหายใหโลกรอนนน (ก) ทางราชการ

จงเลอกภาคเกษตรกรรมกอนภาคอตสาหกรรม เชน ฝายโรงงานทกอ

ปญหาทมาบตาพด และ (ข) เหตใดจงเลอกฟองเกษตรกรชาวไรตวเลก

ตวนอย เชน ทพทลงและเพชรบรณ วาเปนผกอความเสยหายทงๆ ท

ปญหาความเสยหายจากภาคอตสาหกรรมมมานานกวาและขนาดใหญ

โตกวา

1. ฐานะ และบทบาทของภาคเกษตรกรรม และเกษตรกร

รายยอยเมอเทยบกบภาคอตสาหกรรมในโลกทรรศนของการพฒนาของ

ชนชนน�า หรอเกษตรยงยน เทยบกบอตสาหกรรมนยม

2. พละก�าลงของคกรณ เกษตรกรไมมทางสจงหมนเหมตอ

การผลกใหเปน “อาชญากร” โดยงาย? (Victimization of the poor)

198 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

3. ความออนแอทางวชาการดานนเวศวทยา การเกษตรและ

สงคมวทยาชนบท เมอเทยบกบบางสาขาทเปนฐานการสนบสนนแกการ

ฟองรองเอาผดตอชาวบาน

เมอนกเรยน/เยาวชนตกเปนเหยอของกระแสอารมณ และ

ขบวนการหาคนผดมาลงโทษ

1. การเกดกรณ “นองกานธป” และการเอนทฯ มหาวทยาลย

ศลปากรไมได กบกระแสขบวนการลาแมมดทเตบโตรวดเรวผานสอ

สมยใหม

2. การเผาโรงเรยนมหดลวทยานสรณกบกระแสการตดสนท

พงเปาตรงไปทตวเดก

3. ปญหาสทธเดกและความเปนธรรม : ความรนแรงทางสงคม

และวฒนธรรมทขยายตวดวยสอใหมในสถานศกษาและในสงคม

4. สถานศกษาถกรกจากกระแสตดสนความผดส�าเรจรป ทาท

ของผใหญในสถาบนและเพอนฝง

5. บทบาทของสอและสาธารณะ จรงอยความคดและพฤตกรรม

ของเดกอาจมปญหาอยบาง แตเหตใดความสนใจจงพงเปาไปแตท

ตวเดก และขยายภาพความผดจนเปดทางแกการแสดงอารมณอยาง

รนแรงเชนน

6. ทาทของฝายนโยบาย : การเพกเฉยตอความรนแรงทางสงคม/

วฒนธรรมทพงเปาไปทเดกตวเลกตวนอย และพลเมองคนเลกคนนอย

กระแสปรองดอง และการปฏรปสงคมการเมอง

มความตนตวตอกระแสปฏรปกนมาก แมแตฝายทคดคาน เชน

พธม. คนทไมเหนดวยกบกระแสปรองดอง เพราะเหนวาไมมสาระมแต

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 199

การเมอง (ดร.อาทตย อไรรตน) กยงเหนความส�าคญของการปฏรป

ดานตางๆ ทส�าคญ แตค�าถามทส�าคญนาจะไดแก

1) พลงปฏรปสงคมการเมองจะอยทใด

2) แตปฏรปจะน�าโดยใคร พรรคการเมองหรอ ถงแมจะเหนดวย

บางกตามทแตฝายการเมอง ปจจบนจะมความชอบธรรมและอยยนยาว

เพยงไรกน

3) อาศยความรของใคร

กระแสการปฏรปจงมควรปลอยใหเปนความพยายามของกลม

ใดกลมหนง เพราะเทาทผานมากอาจกลบมาสวงวนเดม คอ ปรองดอง

ของใคร เพอใคร โดยใคร ท�าใหการปฏรปกลายเปนสงแปลกปลอมท

อบตขนใหมในสงคม ดงนน การปฏรปทมพลงและความชอบธรรมจง

นาจะตอง (1) น�าโดยเจาทกข ประชาชนเจาของปญหา เปนผขบเคลอน

การปฏรปไดเหมาะสมกวา (2) ขบเคลอนน�าโดยภาคสงคมและชมชน

และสนบสนนโดยเครอขายวชาการ (3) เปนขบวนการทเปนอสระ

จากการเมอง แตมการปฏสมพนธกบวงการการเมองและวงการราชการ

การพฒนาทตองการปฏรปตวเองไปดวย

บทบาทรฐบาลภายหลงจดตงกรรมการตางๆ ตามโรดแมป

(1) ยงขาดความจรงจงในการสรางบรรยากาศความปรองดอง

เพอเอออ�านวยแกการระดมความรวมมอเพออนาคตรวมกน ปญหา

คอยงไมลดเงอนไขเชงลบและเพมเงอนไขเชงบวกเทาทควร

· พงปฏรปตวเองและวธท�างานเพอแกปญหาความยากจน

ใหตรงประเดนและมประสทธภาพ

· เรงสรางความเขาใจ มากกวาทจะหาความชอบธรรมใหกบ

ตนเองเพอท�าลายฝายตรงขาม “ลดละ” ววาทะแบบโตวาท

แตรบฟงและด�าเนนการแกไข

200 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

· เนนการมองเชงโครงสราง มากกวาแกไขสถานการณแบบผาน

ไปวนๆ เพราะปญหานนมความซอนทบกน และมอาจใช

การแกปญหาโดยการแกไขแบบมตเดยวได

· ปฏรประบบราชการตามกลมปญหา แทนทจะปฏรปราชการ

เพยงตอบสนองตวชวดทไมของเกยวกบการแกไขปญหา

ประชาชนหรอปลอยใหตามใจเสนาบดเจากระทรวง

· การมองทพยายามตขลมโดยผลกค ตรงขามใหกลายเปน

“ผกอการราย” หรอ “คนผด” จนท�าใหความสมพนธทจะ

เชอมตอ “ขาดสะบน”

· ขาดความตระหนกถงผลรายจากการพงพาเครองมอดาน

ความมนคงในรปของ พ.ร.ก.ฉกเฉนทมตอบรรยากาศการเมอง

และโดยเฉพาะการพงพากลไกราชการ รวมศนยใหจดระเบยบ

การเมองอยางเครงครดแตคบแคบ ท�าใหกระทบตอสทธ

เสรภาพในระดบทองถนอยางมาก

(2) ยงคดแยกสวนมากกวาคดเชงบรณาการ จงขาดความ

พยายามเชอมโยงกบทนเดม (กฎเหลก 9 ขอ, การแกปญหาทรพยากร

ฯลฯ ) หรอเชอมโยงกบ “ทนเดม” ของการบรหารราชการทผานมา

เชน คณะกรรมการตดตามแกไขปญหาการละเมดสทธมนษยชน

(3) ยงขาดการทบทวนนโยบายและทศทางการพฒนาท

สวนทางกบกระแสปฏรปทยดเอาปญหาของประชาชนระดบลาง และ

สทธมนษยชนเปนหนทางน�า

(4) ดงนน ในทศทางนโยบายจงปลอยใหทาทของฝายการเมอง

ขาดการประสาน และขาดเอกภาพในการก�ากบกระทรวงกรม กลาวคอ

เพกเฉยใสเกยรวางตอกระแสเรยกหาการปรองดองและปฏรป

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 201

(5) ยงเปนกระแสปรองดองทเนนระดบบนลงลาง (top-down)

อยมาก และใหความส�าคญแกศนยกลางกรงเทพฯ โดยขาดการด�าเนน

งานใหภาคการเมองและราชการมบทบาทเชงบวกในการเอออ�านวย

ตอกระบวนการทสรางบรรยากาศปรองดองเกดขนในภาคสวนสงคม

ทวทกพนท

(6) ยงขาดการใสใจตอผลกระทบในรปแบบใหมๆ ทมไดปรากฏ

เปนเรองการเมองทโดดเดนชดแจง โดยเฉพาะกระแสความรนแรงทาง

วฒนธรรมและกระแสผลกใหเดกหรอคนตวเลกตวนอยกลายเปนผกระท�า

ความผด/อาชญากร

202 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

วธการศกษาเรองเลา:

จดเปลยนของการวจยทางดานสงคมศาสตร7

รศ.ดร.นภาภรณ หะวานนท

บทคดยอ

ตรงกบขามกบการวจยทางดานสงคมศาสตรทท�ากนมาจนเปน

ระเบยบแบบแผน โดยกลาวอางในเรองของความเปนกลาง วตถวสย

และขอเทจจรง การวจยเรองเลาใหความสนใจกบการทบคคลให

ความหมายกบประสบการณทผานเขามาในชวต และมองวาการวจยจะ

สามารถเคลอนไปสความคดทวาความจรงถกสรางดวยกระบวนการทาง

สงคม มนษยใชเรองเลาและเรองราวทสรางขนในการจดระเบยบ

ประสบการณออกมาเปนบท ตอน หรอฉากตางๆ วธการศกษาเรองเลา

สนบสนนใหความจรงซงมความหลากหลายปรากฏออกมาเปนทรบร

และใหกรอบส�าหรบท�าความเขาใจกบความหมายนน นอกจากน วธการ

ศกษาเรองเลายงใหความส�าคญกบผเลาเรองซงมประสบการณทนกวจย

ใหความสนใจ ในฐานะเปนผรวมวจยทเปนผรมความสามารถ และ

สามารถสะทอนตวตนออกมา แทนการมองผเลาวาเปนวตถเพอการ

ศกษาในกระบวนการวจย วธการศกษาเรองเลาไดเปดประเดนใหมในการ

วจย และกอใหเกดการเปลยนแปลงอยางถอนรากในการวจยทางดาน

สงคมศาสตร

7 เผยแพรครงแรกใน วารสารสงคมลมแมน�าโขง. ปท 5 ฉบบท 2 (พฤษภาคม-สงหาคม) 2552.

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 203

Abstract

In contrast to conventional social science research that

claims to be neutral, objective and factual, narrative research

focuses on how people give meaning to their live experiences

and moves research inquiry towards the idea that all knowledge

is socially constructed. Through narrative and storytelling,

people organize their experiences into meaningful episodes.

The approach encourages a plurality of truths to become known

as well as provides a frame for understanding the meanings

and normative values behind it. It also acknowledges the

tellers whose experiences the researchers are interested in

as knowledgeable, capable and reflexive participants rather

than being research objects in the research process. Narrative

approach has opened up valuable new lines of inquiry and put

forward a radical change in social science research.

การเกดขนของสงคมศาสตรในชวงของการปฏวตทางวทยาศาสตร

ไดรบอทธพลอยางมากจากฐานคตแบบวทยาศาสตร ซงตองการหาค�า

อธบายเชงสาเหตดวยการคนพบกฎเกณฑหรอทฤษฎทจะน�ามาใชอธบาย

การเกดขนปรากฏการณทางธรรมชาต โดยมเปาหมายเพอใหมนษย

สามารถจดการและใชประโยชนจากธรรมชาตไดตามทตองการ สงคมศาสตร

ทเกดขนในยคนเชอวา หลกคดของการแสวงหาความรแบบวทยาศาสตร

สามารถน�ามาใชกบการศกษาปรากฏการณทางสงคมเชนกน โดยมองวา

ควรอธบายปรากฏการณทางสงคมดวยกฎหรอทฤษฎทเปนค�าอธบาย

เชงสาเหต รวมทงใหความส�าคญกบการแสวงหาความรดวยวธการทจะ

204 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ท�าใหไดความรทมความเปนกลาง มการตรวจสอบกบขอมลเชงประจกษ

อยางรอบคอบดวยวธทเชอถอได และในกระบวนการแสวงหาความร

นกวจยจะตองไมน�าเรองของคณคาและความรสกเขามาเกยวของ วธคดน

ไดน�าไปสการคดคนวธวทยาในการศกษาทางดานสงคมศาสตร ทเชอวา

จะน�าไปสการคนพบความรอนเปนกฎหรอทฤษฎทมความเปนสากล และ

สามารถใหค�าอธบายเกยวกบพฤตกรรมและการอยรวมกนของมนษย

ในสงคมไดอยางชดเจน

ความเชอวาพฤตกรรมของมนษยและปรากฏการณทางสงคมเปน

ความจรงทด�ารงอย และนกวจยสามารถศกษาความจรงเหลานไดอยาง

กระจางชด ไมตางจากทเรามองเหนวตถตางๆ น�าไปสความเชอทวา

ความรทไดมาจากการศกษาวจยขอมลเชงประจกษอยางรอบคอบและ

ถกหลกวธ เปนความรทเปนกลางปราศจากอคต มความเปนสากล และ

น�าไปสการวจยทเปนการผลตความรจากกรอบหรอฐานคตเชงทฤษฎ

ทมมากอน โดยมงเนนทการเพมสวนทนกวจยมองวาจะชวยใหทฤษฎม

ความคมชด และใชคาดท�านายสงตางๆ ไดแมนย�ามากขน ทงนมความเชอ

กนวา วถปฏบตเชนนเปนกระบวนการสะสมความรซงมความส�าคญตอ

การสรางความเขมแขงใหกบความรทางดานสงคมศาสตร โดยการวจย

ทมงเนนการตรวจสอบหรอทดสอบสมมตฐานไดรบการยอมรบ และน�า

มาใชในฐานะทเปนวธวทยาของการวจยทางดานสงคมศาสตรสาขาตางๆ

อยางกวางขวาง

อะไรคอคณคาของความรทางสงคมศาสตร ค�าตอบตอค�าถามน

จ�าเปนตองยอนกลบไปทตนก�าเนดของการสรางความรทางสงคมศาสตร

ซงมเจตจ�านงส�าคญประการหนงคอ เพอท�าใหสงคมมความสงบเรยบรอย

มเสถยรภาพ ดงนนหากสามารถคนพบกฎของสงคม หรอสงทเปนสาเหต

ของความวนวายได มนษยกจะสามารถควบคมสงคมไดตามตองการ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 205

การพยายามคนหาแบบแผนแหงความเปนปกตของพฤตกรรมมนษย

และแบบแผนของสงคมทพงปรารถนาจงเปนเปาหมายส�าคญของการสราง

ความรทางดานสงคมศาสตร ความพยายามสบสานและสรางเสรมความ

รตางๆ เหลาน มผลอยางส�าคญตอการท�าใหคนทวไปเชอในความรทน�า

เสนอ และตกอยภายใตอทธพลของความรทจ�ากด และวนเวยนอยกบ

การหาค�าอธบายเกยวกบพฤตกรรมทไมเปนไปตามแบบแผนหรอขอ

ก�าหนดของสงคม หรอค�าอธบายเกยวกบสงคมหรอการจดระเบยบสงคม

หรอโครงสรางทางสงคมทไมสามารถจดการ/บงคบใหคนท�าตามกฎเกณฑ

กตกาทมอย และท�าใหสงคมมความวนวาย

ค�าถามทมตอหลกการ คณคา กฎ ระเบยบ และวถปฏบตทคนใน

สงคมสวนใหญยดถอเปนแนวปฏบต เกดขนจากสถานการณทนกวชาการ

และคนจ�านวนหนงเรมตระหนกวา ชวตของคนจ�านวนมากไดรบผลกระทบ

อยางมากจากกฎเกณฑ กตกา และการจดระเบยบสงคม ทท�าใหบคคล

ถกท�าใหกลายเปนผเบยงเบน เปนผทกอใหเกดปญหากบสงคม หรอไม

เปนทยอมรบในสงคม และในหลายๆ กรณไมสามารถยนยนหรอธ�ารง

ความเปนตวของตวเองอยางทตองการได เชน กรณของเกย ทอม

เลสเบยน กะเทย ทถกมองวาเปนผเบยงเบนทางเพศ หรอกรณของ

คนพการทถกท�าใหเปนผปวย หรอผไรความสามารถทจะเขามามสวนรวม

ในสงคมไดอยางเตมท หรอกรณของหญงโสดทถกท�าใหเปนผทไมมผชาย

ตองการ หรอแมเลยงเดยวทถกท�าใหเปนผทไมประสบความส�าเรจใน

ชวตครอบครว ตลอดยคสมยของการปฏวตอตสาหกรรมและการเชดช

แนวคดในเรองความทนสมย ไดท�าใหคนจ�านวนมากตองออกไปอยนอก

กรอบของวาทกรรมของความเปนปกต (Normative Discourse) ผาน

สงทเรยกวาเรองเลาหลก (Grand Narrative) ท�าใหคนบางกลมบางพวก

ไดครอบครองเอกสทธทางวฒนธรรม ไมวาจะเปนการใหคณคา ความคด

206 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ความเชอ และวถชวต ซงเปนทยอมรบ แตในขณะเดยวกนกกดทบและ

ปดกนเรองเลาอนหลากหลายทอยนอกกรอบของเรองเลาหลกไมให

เขามาสพนททางสงคม

บทความนมวตถประสงคเพอน�าเสนอจดเปลยนของฐานคตของ

การวจยทางดานสงคมศาสตร โดยใชมมมองของวธการศกษาเรองเลา

(Narrative Approach) ซงมรากฐานความคดจากกระบวนทศนสรางสรรค

สงคม วธการศกษาเรองเลาปฏเสธความเชอในความเปนวตถวสยของ

ความจรง ตงขอสงสยกบความเชอในเรองความเปนกลางหรอการ

ปราศจากอคตของความร รวมทงตงค�าถามกบวธวทยาการวจยทยงคง

วนเวยนอยกบการสรางความรตอยอดจากความรชดเดม ซงเทากบเปน

การผลตซ�าความคดความเชอทวางอยบนพนฐานของการสรางกฎเกณฑ

แหงความเปนปกต ทงในสวนของแบบแผนของพฤตกรรม และโครงสราง

สงคม

วธการศกษาเรองเลากบการวจยทางดานสงคมศาสตร

ลกษณะทส�าคญอยางหนงของมนษย คอ การเลาและฟงเรองราว

มนษยใชเรองเลาเพอสอสารและท�าความเขาใจกบบคคลและเหตการณ

มนษยคด ฝน จดจ�า สรางความหวง คาดหวง เชอ วางแผน เรยนร

โดยอาศยเรองเลา (Harady, 1968 in Conle, 2000 : 254) ในการ

ด�าเนนชวต บคคลจะมเหตการณตางๆ ผานเขามามากมาย โดยเมอ

มเหตการณเกดขนในชวต บคคลจะมการตความสงทเกดขนโดยอาจใช

จนตนาการ ภาพในใจ ความคด ความเชอ ความรสก ความออนไหว

ความปรารถนา เพอสรางความหมายใหกบสงทเกดขน เกดเปนสงท

เรยกวาประสบการณของบคคลนน ดงนน ประสบการณจงตางจากสง

ทเกดขนจรง เพราะไดผานการตความของบคคลนนๆ แตละบคคลตาง

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 207

มประสบการณและปฏสมพนธกบโลกรอบๆ ตวและกบตนเองอยตลอด

เวลา เหตการณเหลานมลกษณะเปนเครอขายโยงใยทซบซอนจนยากท

จะเขาใจได การจดระเบยบประสบการณทผานมาในรปของเรองเลาทม

ความหมายเปนวธการเดยวทบคคลสามารถจะเขาใจชวตของตนเอง

อยางเปนระบบได

เรองเลาจงเปนการบอกเลาหรอการทบทวนประสบการณหรอ

วธการหาทางออกของปญหา หรอการรบรชวตตนเองอยางเปนระบบ

บคคลสรางเรองราวของตนอยตลอดเวลา โดยผเลาเรองมองวาเรองราว

ทน�ามาเลามความสมเหตสมผล ทงส�าหรบตวผเลาและส�าหรบผอนดวย

การเลาถงประสบการณของตนเองอาจเปนการแสดงออกถงการคดคาน

หรอสนบสนนรปแบบทางสงคมของอ�านาจทด�ารงอยในสงคมของผเลา

เรอง เรองราวตางๆ ทบคคลเกยวกบตนเองไดรบอทธพลจากชนสวน

ตางๆ ของอตลกษณของบคคลนนๆ เชน เพศ อาย ชาตพนธ ฐานะ

สภาวะทางรางกาย ฯลฯ เรองเลาจงสะทอนระบบความสมพนธหรอโลก

ทางสงคมทบคคลด�ารงชวตอย (Sharkey, 2004)

การวจยทางสงคมศาสตรมองวาเรองราว (story) ทประกอบขน

เปนเรองเลาเปนตวบท (text) มความซบซอน ซงจ�าเปนตองน�ามา

ตความ ทงในสวนทเรองราวตางๆ ถกเลาไปตามขนบทเปนอยของสงคม

และในสวนของการตอรองกบความสมพนธเชงอ�านาจทด�ารงอย ในหลายๆ

กรณเรองเลาเปนวธการทบคคลทาทายอดมการณหรอความเชอทาง

สงคมทกดทบเรองหนงเรองใดไว เรองเลาสรางแบบจ�าลองของอตลกษณ

และความเปนบคคลใหกบสมาชกในสงคม (Conle, 2000) ในการสราง

เรองราว บคคลเชอมโยงตนเองกบคนอนๆ และกบประวตศาสตรของ

ตนเอง เรองราวจงเปนเสมอนผนผาทถกทอดวยเวลา สถานท ลกษณะ

เฉพาะของตวบคคล และแมแตขอแนะน�าวาบคคลควรจะท�าอยางไรตอไป

208 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

เรองราวทถกถกทอขนนใหภาพแหงจนตนาการ มายาคต และค�าเปรยบ

เปรย ทประสานไปกบความคดในทางศลธรรมของผเลา และสะทอน

สงทผเลารและถกรบรโดยคนอนๆ (Sharkkey, 2004 : 497) ดงนน

การจะท�าความเขาใจกบชวตของบคคลในฐานะทเปนสวนหนงของสงคม

และวฒนธรรมจงตองใหความสนใจกบเรองราวทสรางจากเหตการณ

ตางๆ ทเกดขนของบคคล ซงถกน�ามาถกทอผานการเลาเรอง อนจะชวย

ใหเกดความเขาใจอยางลกซงเกยวกบตวบคคลและบรบททางวฒนธรรม

ทแวดลอมเหตการณนนๆ เรองเลาจงถกมองวาเปนวธการส�าคญในการ

สรางความรทางสงคมศาสตร

แมวาการเลาเรองจะเปนสวนหนงของวถชวตของมนษย แตการน�า

เรองเลาเขามาสแวดวงการวจยทางดานสงคมศาสตร เรมขนอยางชดเจน

เมอตนทศวรรษท 2520 ซงมการเปดประเดนเกยวกบนยส�าคญของ

เรองเลา นกวจยทางดานสงคมศาสตรควรใหความเอาใจใสและใหความ

ส�าคญอยางจรงจง แทนการกดทบหรอละเลยเรองเลาเหลานน นอกจากน

ยงมการกลาวถงความส�าคญของเรองเลาทงในฐานะทเปนปรากฏการณ

และเปนวธการในการน�าเสนอความเขาใจอยางลกซงเกยวกบโลกทาง

สงคม นบจากชวงนเปนตนมา ความสนใจในการน�าวธการศกษาเรอง

เลาเขามาสการวจยทางดานสงคมศาสตรกมมากขนอยางตอเนองจนถง

ชวงทศวรรษท 2530 ซงมการผลตวารสารทางวชาการชอ The Journal

Narrative of life History ในสหรฐอเมรกา หรอทรจกกนในปจจบน

วา Narrative Inquiry และในเวลาตอมากมการผลตผลงานทางวชาการ

ทใชวธการศกษาเรองเลาออกมามากขน จนถงปจจบนวธการศกษาเรอง

เลาไดรบการน�าไปใชในแวดวงวชาการสาขาตางๆ ทางดานสงคมศาสตร

อยางกวางขวาง (Eliot, 2005)

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 209

เรองเลาเปนสงทสรางขนโดยกระบวนการทางสงคม

เรองเลาอาจถอเปนทางออกของปญหาของมนษย ซงมกตงค�าถาม

วา “เราจะบอกเลาสงทเรารอยางไร” นกวชาการทสนใจเรองเลาจ�านวน

มากใหความส�าคญกบบรบทขณะเลาเรอง และบทบาทของผฟงทมตอ

การสรางเรองราวของผเลา การเลาเรองผานภาษา ใหความส�าคญกบ

การกระท�ารวมกน (Joint Action) ระหวางผเลาเรองและผฟง ในการ

เลาเรองผเลาตองการพนทของการสนทนา (Conversation Space)

เพอใหสามารถเลาเรองใหอกคนหนงฟง การสนทนาทเปนมตร คนทรวม

ในการสนทนาจะมการแลกเปลยนการสนทนา การวเคราะหการสนทนา

(Conversation Analysis) สนใจการตอรองทเกดขนในกระบวนการ

สนทนา ในบรบททแตกตางกน คนทอยในการสนทนาจะตองตดสนใจวา

จะสามารถสอสารขอมลใหดทสดอยางไร ซงสวนหนงกอยทการประเมน

สถานการณดวยวาผฟงตองการฟงอะไร การใหรายละเอยดบางอยาง

อาจเปนความเสยงส�าหรบผเลา ดงนนผเลาอาจหลกเลยงจะเลาถง

เหตการณบางเรอง บรรยากาศของการแบงปนความรสกในการสนทนา

จงมความส�าคญตอเรองราว ขณะทผเลารอฟนความทรงจ�าทาทของ

ผฟงจงมความส�าคญ

เรองเลาแตละเรองมความเชอมโยงกบบรบททางสงคม การให

ความหมายกบการกระท�า ความรสก (เชน ความเหงา ความกลว ความ

กงวล ความโกรธ) และทศนะตางๆ ทประกอบกนเปนเรองราวเลาสะทอน

ของคนอนๆ ในสงคมและวฒนธรรมนนๆ บคคลมองตนเองในฐานะเปน

สวนหนงของวฒนธรรมผานวธการทเรองถกน�ามาเลา และผานเนอหา

ของสงทน�ามาเลา เรองราวตางๆ ไดรบการทบทวนและน�ามาเลาใหมอกครง

มนษยถกหลอหลอมโดยเรองเลาทเกดขนในชวตของแตละบคคลและโดย

เรองเลาของชมชนหรอกลมคนหรอสงคมนนๆ กบสงตางๆ ของผเลา

210 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

เรองเลาประกอบดวยชดของเรองราว ในชวตของคนมเรองราว

ตางๆ ผานเขามามากมาย คนจะเลอกเรองราวทตนเองมองวามความ

ส�าคญ จดจ�า และน�ามาเลาใหมโดยวางโครงเรองเลานนๆ เรองเลาจง

ไมใชสงทสรางขนจากชวตทมลกษณะของวตถวสย (Objective Recon-

struction) แตเรองเลาเปนชวตทคนรบร ดงนน เรองเลาจงไดมาจาก

ประสบการณชวตของผเลา และประกอบดวยเรองราวทถกเลอกมาเลา

(Webster & Mertova, 2007) ชวตของคนประกอบสรางขนมาดวย

เรองราวตางๆ มากมาย เรองราวเปนตวบอกวาอดตของเราเปนอยางไร

และเปนสงทบอกวา ปจจบนเราเปนใคร และจะด�าเนนชวตไปในอนาคต

อยางไร เรองราวจงเปนสงยนยนวาเราเปนใคร (Harris, 2007 : 111-

115) เรองราวตางๆ ถกสรางขนจากจนตนาการ ประสบการณสวนตว

และการใชถอยค�าตางๆ การเลาเรองราวเปนการถกทอชวตของบคคล

ขนมา และเปนสงทชวยสรางความสมเหตสมผลใหกบประสบการณชวต

ของบคคล รวมทงชวยใหบคคลตระหนกวาตนเองไปไดกบวฒนธรรมของ

ตนเองและเชอมโยงกบวฒนธรรมอนๆ อยางไร การฟงและการบอกเลา

เรองราวชวยใหบคคลเขาใจตนเองและเขาใจผอน ไมวาจะเปนปฏกรยา

ตอบสนองทคนมตอเรองทวๆ ไปทคนท�ากนเปนประจ�า หรอเรองท

ไมคนเคย เรองราวตางๆ ทบคคลสรางขนเปนการจดระเบยบประสบการณ

ซงมอยมากมายและสบสนใหเปนรปเปนราง เปนการวางโครงเรองโดย

น�าเหตการณตางๆ มาจดเรยงล�าดบ แตแนนอนวา การกระท�าเชนนอาจ

ไมเปนอยางราบรนอนเนองมาจากความไมลงรอยกนระหวางองคประกอบ

ตางๆ ของเรองราว เชน ตวตนของบคคล ความตงใจ วธการ เปาหมาย

และบรบท ดงนน เรองราวตางๆ จงมหลายความหมาย และความหมาย

ของเรองราวคอสงทเปนจดรวมความสนใจของการวจยไมใชตวเหตการณ

ในการศกษาเรองเลาจงมไดมองเรองราวตางๆ ในลกษณะของวตถวสย

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 211

ทมรปลกษณชดเจนวาคออะไร ดงนน เรองราวจงเปนการสรางความ

หมายทางสงคม และการศกษาเรองราวจงตองแยกระหวาง “การคด

เกยวกบเรองราว” (thinking about the story) กบ “คดไปพรอมๆ

กบเรองราว” (thinking with story) และแยกระหวาง เรองราวในฐานะ

ทเปนเนอหา (content) และเรองราวในฐานะทเปนกระบวนการ (Bleakley,

2005 : 534-540) เรองเลาแสดงใหเหนวาประสบการณของมนษย

เปลยนไปตามกาลเวลา และความเขาใจในตวบคคลและเหตการณก

เปลยนดวย

วธการศกษาเรองเลา

วธการศกษาเรองเลาใหความส�าคญกบการแสดงออกดวยภาษา

และการสอสารตางๆ ทคนใชในชวตประจ�าวน เชน นทาน นยายปรมปรา

ภาพวาด ดนตร ฯลฯ ซงเปนการบอกเลาถงสงทผเลาปรารถนาจะให

ผฟงไดรบร การสรางเรองราวถอเปนการผลตวาทกรรมอยางหนง ใน

การเลาเรองราว เหตการณและการกระท�าถกน�ามาเชอมโยงกบการจด

ระเบยบผานการวางโครงรางของเรอง ซงเปนแบบแผนของมโนทศนท

ความหมายของเหตการณตางๆ ถกสรางขนมาโดยผเลาภายใตบรบทหนงๆ

เรองราวถกสรางขนจะมจดเรมตน ชวงกลาง และจดจบของเรอง เรอง

เลาเปนวธการทท�าใหคนสามารถจบภาพประสบการณทเกดโดยใชภาษา

ซงประกอบดวยประโยคตางๆ เพอแสดงล�าดบของเหตการณทเกดขน

นอกจากน เรองเลายงมโครงเรอง (plot) ซงเปนตวก�ากบการจดล�าดบ

ประโยคและเหตการณตางๆ ทเกดขน การวางโครงเรองมสวนส�าคญ

ในการท�าใหเหตการณตางๆ มความหมายตามทผ เลาเรองตองการ

โดยทวไปเรองราวมกเกยวของกบการเปลยนแปลงสถานการณทเกดขน

ในชวตของผเลาเรอง โดยมเหตการณหนงเกดขน และตดตามดวยการ

212 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

มเหตการณทคนไมไดคาดหวงหรอคาดคดมากอนเกดขน และท�าให

เหตการณทเกดขนมาในตอนแรกเปลยนแปลงจากสงทคาดไว หรอขาด

ดลยภาพ หรออาจมผลท�าใหเกดการเปลยนแปลงลกษณะบางประการ

ของบคคล โครงเรองมกเปนการล�าดบเหตการณหนงไปสเหตการณหนง

และแมวาการศกษาสาเหตหรอค�าอธบายจะมไดเปนประเดนส�าคญของ

การศกษาเรองเลา แตเรากไมอาจละเลยความเขาใจในเชงเหตการณตางๆ

เรองเลาน�าเสนอเหตการณทเกดขน และตามดวยเหตการณตอมา

ภายใตบรบททางสงคมนนๆ

ดงนน ลกษณะส�าคญของเรองเลา คอ เรองเลาจะตองบอกถง

ล�าดบของเหตการณทเกดขน จากเหตการณหนงส เหตการณหนง

(Temporal Ordering) และเรองเลามความหมายส�าหรบผเลา โดยการ

เลาเรองจะค�านงวา ก�าลงเลาเรองใหใครฟง เรองเลาจงเปนการกระท�า

ทางสงคมและเคลอนไหวไปตามบรบททางสงคมของผเลา (Elliot, 2005

: 1049-1075) การศกษาเรองเลาจงเปนความพยายามเขาถงความ

ทรงจ�าทเปนการผสมผสานระหวางสงทผเลาเชอวาเกดขน (facts) และ

ผเลามองวาสงนนมความหมายอยางไรกบบคคลทเกยวของ (facilities)

และตวเลาเรองซงเปนความจรงส�าหรบผเลา (Narrative Truth) เรอง

เลาจงสะทอนทงขอเทจจรง และความหมายทเกยวของกบผอน ดงนน

สงทเราเรยกวา เรองราวทเปนจรง (True Stories) จงมนยถงเรองราว

ทคนเชอวาจรง (stories that are believed) การศกษาเรองเลาจง

เปนสงทซบซอน เรมจากการมเหตการณเกดขนในชวตของผเลา โดยผ

เลาตความและเลอกเกบไวในความทรงจ�า กลายเปนประสบการณชวต

ของผเลา ซงผน�ามาบอกเลาอกครง ในขณะทนกวจยกบผเลาเรองสนทนา

กนเรองราวตางๆ ไดถกสรางขนมาจากปฏสมพนธและความเขาใจทเกดขน

ระหวางกน จากนนนกวจยจงไดน�าเรองเลามาตความและเขยนเปน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 213

เรองราวผานกระบวนการทเรยกวา การวเคราะหเรองเลา (Moen, 2006

: 1-6)

วธการศกษาเรองเลาใหกรอบการมองทชวยใหนกวจยสามารถ

เขาถงประสบการณของบคคลผานเรองราว มนษยไมเพยงแตจะเปน

ผเลาเรองตางๆ แตมนษยกยงตกอยภายใตอทธพลของเรองเลาของ

ตนเองของผอน คนมองสงทเกดขนกบตนเองทผานเรองเลา และพยายาม

ด�ารงชวตตามเรองเลาทตนเองจดจ�าหรอรอฟนขนมา เรองเลาเปนบนทก

ประสบการณของมนษยทถกสรางขนผานเรองราวทถกน�ากลบมาเลาใหม

วธการศกษาเรองเลาจงเหมาะกบการศกษาความซบซอนของชวต เพราะ

เรองเลาเปดพนทใหคนสามารถน�าเรองตางๆ กลบมาเลาใหมอกครง

คนมองความสมเหตสมผลในชวตของตนเองตามเรองเลาทมอย การ

ด�าเนนชวตของคนไมอาจแยกออกจากชวตทถกน�ามาบอกเลา ดงนน

ความเขาใจชวตจงไมใชการตงค�าถามวาชวตเปนอยางไร แตวาเปนการ

ตงค�าถามวาชวตไดรบการตความ และตความใหมวาอยางไร และชวต

ไดรบการน�ามาเลาและเลาใหมอยางไร

การศกษาเรองเลาพยายามจบภาพของเรองราวทงหมด แทนการ

มงไปทการท�าความเขาใจเฉพาะในหวขอทศกษาหรอปรากฏการณทเกด

ขน ณ จดๆ หนงรวมทงเปนการศกษาในรปแบบของการเลาเรองราวท

เกยวของทงกบเรองราวสวนตวของตวผเลาและเรองราวของสงคม

วธการศกษาเรองเลามใชเปนเพยงการใหความสนใจกบโครงสรางของ

เรองทนาสนใจและดงดดใจใหคลอยตาม แตเปนความพยายามในการ

เขาถงสงซงอยเบองหลงหรอความเชอพนฐานทเปนตวก�าหนดการวาง

โครงเรองเลา โดยนยนวธการศกษาเรองเลาจงน�าเสนอมมมองใหมวาการ

วจยเปนสงทถกสรางขนหรอการน�าเรองราวสวนตวและเรองราวของ

สงคมกลบมาใหมอกครง (Webster & Mertova, 2007) เหตการณ

214 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

แตละเหตการณเปนสงส�าคญส�าหรบชวตของแตละบคคล เพราะเหตการณ

นนๆ ใหความหมายวาเราเปนใคร โดยเรองเลาซงเปนตวแทนและให

ความส�าคญกบเหตการณตางๆ เหลานไดใหโครงสรางส�าหรบความเขาใจ

และสอความหมายนออกมา (Neisser & Fivush, 1994, in Webster

& Mertova, 2007 : 4)

วธการศกษาเรองเลา ไมพยายามมขอสรปเกยวกบความแนนอน

และไมเชอในความจรงแท (exact truth) เพราะเรองราวซงมพลงอ�านาจ

ท�าใหเราคลอยตามไมไดเกดจากการทเราสามารถตรวจสอบสงนนได

แตเปนเพราะมนน�า “ความจรง” มาใหเรารบร บคคลสรางความสมเหต

สมผลของชวตดวยการสรางเรองเลาเพออธบายประสบการณของตนเอง

ซงอาจเรยกไดวาเปนการสรางความจรงตามแบบทบคคลนนมองเหนหรอ

รบร (Subjective Reality) เกยวกบสงทเกดขน เรองเลาใหความหมาย

ดวยการเลา และสรางความสมพนธระหวางความคดตางๆ และกระท�า

ไปตามความคดนน โครงรางของเรองเลา (Narrative Plot) เปนตว

เชอมชดของการกระท�า ใหเหตผล และสรางความคาดหวงจากกระท�านนๆ

แนวคดของเรองเลาใหความสนใจกบวธการทคนใชภาษาในฐานะเปน

วาทกรรม ทงเพอท�าความเขาใจและสรางความสมเหตสมผลใหกบชวต

ของตนเอง และเพอตความการกระท�าระหวางกน ดงนน ในการศกษา

เรองเลา นกวจยจงใหความสนใจศกษาวาทกรรมนนเหลานน เพอให

สามารถเขาถงเหตผลทคนกระท�าสงหนงสงใด โดยนยนในการวเคราะห

เรองเลา นกวจยจงมไดมงไปทการพยายามตรวจสอบใหไดวาขอความหรอ

สงทคนพดถงเปนความจรงหรอไม แตเปนการพยายามหาความหมาย

จากค�าพดหรอขอความทคนเลอกใช หรออกนยหนงเปนความสนใจวา

ตวบท (text) สรางความหมายขนมาอยางไร แตสงทตองค�านงถงกคอ

บางครงความเขาใจของมนษยในเรองใดเรองหนง ไมจ�าเปนตองแสดงออก

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 215

มาใหลกษณะของค�าพดขอความหรอตวบท ทสามารถฟง สงเกต หรอ

อานไดอยางชดเจน แตเปนสงทคนเขาใจรวมกนและมผลถงการกระท�า

ดงนน การศกษาบรบทซงตวบทถกสรางขน สามารถชวยใหเขาใจ

ความหมายทไมไดแสดงออกมาทางตวบทอยางชดเจนได การสรางเรอง

เลาเปนหวใจส�าคญของการจดระบบ วธการศกษาเรองเลาจงใหความ

ส�าคญกบการทบคคลน�าเสนอความจรงทซอนทบกนซงมาจากมมมอง

ของผเลา และเปนความจรงทมความเชอมโยงกน โดยนกวจยพยายาม

จบความหลากหลายและซบซอนของวาทกรรมทตางชวงชงกนเขามาใน

ตวเรองเลา (Hansen, 2006 : 1049-1075)

การมองเรองเลาผานตวบทในฐานะเปนวาทกรรม ไดขยายออก

ไปสการใหความสนใจกบเรองราวของชวตแตละบคคล และสงทบคคล

ไดแสดงออกมา หรออกนยหนงเปนการมองชวตของบคคลในฐานะเปน

เรองราว ไมใชตวบทแบบทวๆ ไป ซงเปนการมองวาเรองเลาเปนวาทกรรม

แบบหนงทเหตการณและการกระท�าถกน�ามารอยเรยงหรอเชอมโยงกน

โดยการใชการวางโครงเรอง (emplot) โครงเรองเปนแบบแผนของ

มโนทศน (Conceptual Scheme) ซงความหมายของเหตการณซงสราง

ขนในบรบทนนถกน�ามาเสนอ เรองเลาถกน�ามาใชวาหมายถงเรองราว

ซงสะทอนโลกทศนทางวฒนธรรมหรออดมการณ ซงเปนสงทถกน�ามา

สรางความชอบธรรมใหกบสงทบคคลมองวามคณคาและเปาหมายทตงไว

นกวจยจะใหความสนใจกบเรองราวทเชอมโยงเหตการณตางๆ ทเกดขน

หรออางองวาเกดขน ดงนน จงอาจนยามเรองราววาหมายถง “เรองเลา

ซงเกดจากการวางโครงเรอง” (Emplotted Narrative) กได เรองเลา

เชอมโยงสงทเกดขนในลกษณะของบทหรอตอน (episode) ของชวต

เรองเลาของเรองราว (Storied Narrative) เปนการแสดงออกทาง

ภาษาทสามารถบอกถงความซบซอนของการกระท�าของมนษย ทเกดขน

216 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ในลกษณะของเหตการณทถกน�ามาเชอมโยงกนของล�าดบเหตการณ

โอกาสทจะเกดขน และการเปลยนแปลงของปฏสมพนธระหวางบคคล

และบรบทของสงแวดลอม เรองราวอาจถกน�าเสนอในรปของ ประวต

ชวต อตชวประวต กรณศกษา รายงานเกยวกบสงทคนจดจ�าได กได

เปาหมายอยางหนงของมนษยเปนการสรางความชดเจน หรอคลคลาย

สถานการณทยงไมเรยบรอยหรอเสรจสมบรณ เมอเรองราวถกสรางขน

บคคลไดน�าสงตางๆ ทอาจมอยมากมายในอดตมาจดระเบยบและเชอมโยง

เพอใหตนเองและผฟงเกดความเขาใจสงทเปนอยในปจจบน เปนพนฐาน

ส�าหรบการมองออกไปในอนาคต ประเดนส�าคญคอมนษยไมไดสราง

เรองเลาโดยเชอมโยงเฉพาะเหตการณกบเหตการณเทานน แตมนษยวาง

โครงเรองของเหตการณตางๆ โดยเชอมโยงกบโครงสรางทางสงคมและ

วฒนธรรมทตนเองด�ารงอย โครงเรองจงหมายถงเรองเลาซงเปนเรอง

ราวทคนเขาใจ และบอกถงความสมพนธระหวางเหตการณตางๆ ทเกด

ขนกบการตดสนใจหรอทางเลอกของชวตทผานมา โครงเรองจงท�าหนาท

เปนตวประกอบสรางเหตการณใหเปนเรองราวโดย (1) ก�าหนดชวงเวลา

ทเรองราวเกดขนและจบลง ชวงเวลานจะสนหรอวายาวแคไหนกได

(2) ใหหลกเกณฑในการเลอกเหตการณทจะน�าเขามาไวในเรองราว

(3) จดล�าดบเหตการณลกษณะของภาพเคลอนไหว ทคลคลายจาก

จดเรมตนไปสบทสรปของเรอง และ (4) ใหความหมายกบเหตการณ

ตางๆ วามสวนส�าคญในการกอรปของเรองราวทสรางขน

การเขาถงเรองเลา

การเขาถงเรองเลาอาจใชการจบเหตการณวกฤต (Critical

Events) ทอยในเรองราวตางๆ ของประสบการณ เรองเลาใหรายละเอยด

ของสถานท เวลา ลกษณะตางๆ ทชวยใหนกวจยสามารถระบเหตการณ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 217

วกฤตได ความทรงจ�าเกยวกบเหตการณวกฤตทเกดขนชวยใหบคคล

ปรบตว และเคลอนไปสการน�าเหตการณวกฤตนไปใชกบสถานการณใหมๆ

เนองจากเหตการณเหลานเปนเหตการณส�าคญของชวตบคคล การใช

เหตการณเหลานเปนจดรวมความสนใจ หลกของการวจยชวยใหผวจย

สามารถก�าหนดประเดนหลกในการวเคราะหได (Event-driving Approach)

เหตการณวกฤตเปนเหตการณทน�าการเปลยนแปลงทส�าคญมาส

ตวบคคล เหตการณเหลานไมไดถกวางแผนไวลวงหนา ไมไดคาดหวงวา

จะเกดขน และเปนสงทไมไดอยภายใตการควบคมของบคคล ทกคน

มเหตการณวกฤตหรอเหตการณส�าคญในชวต เรองราวเปนตวบอกถง

เหตการณส�าคญหรอเหตการณวกฤตซงสงทเกดขนถกน�ามาบอกแกผฟง

เหตการณวกฤตจงถกสอสารจากคนรนหนงส คนอกร นหนง คนจะ

กลนกรองเหตการณทส�าคญออกมา เหตการณเหลานมความส�าคญ

ส�าหรบการวเคราะหเรองเลา ในขณะทบคคลรอฟนประสบการณ บคคล

ทไดคลเรองราวออกมา ดงนน เรองราวจงมความเชอมโยงกบเหตการณ

ทเปนความทรงจ�า เหตการณตางๆ เหลานมไดด�ารงอยอยางวางเปลา

แตผลทตดตามมาจากเหตการณส�าคญๆ ทเกดขนท�าใหบคคลเกดความ

เขาใจใหมๆ โดยทบคคลจะมสงตางๆ เกดขนในชวตมากมาย จงมเพยง

บางเหตการณเทานนทคนรสกวามความส�าคญและมพนทอยในความ

ทรงจ�า สวนเหตการณอนๆ อาจลบเลอนไปตามเวลาและไมอาจรอฟน

กลบมาได (Webster & Mertova, 2007 : 71-88)

เหตการณวกฤตซงถกน�ามาบอกเลาในรปแบบของเรองราว แสดง

ใหเหนถงการเปลยนแปลงความเขาใจ ทศนะ หรอโลกทศนของบคคลท

บอกเลา เหตการณวกฤตอาจเปนเหตการณทกระทบตอชวตการท�างาน

อาจมเรองของความเจบปวดทางดานจตใจ หรอเปนสงทท�าใหคนรสก

วาตกอยในอนตรายหรอความเสยง (เชน โรคภยไขเจบ การถกคกคาม

218 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ทางรางกาย การถกคกคามทางดานจตใจ) การถกท�าใหรสกวาเสยศกดศร

ถกลบหล หรอเหตการณทกอใหเกดผลในทางบวก เชน ความประทบใจ

ความภาคภมใจ ความสข โดยรวมสงทจะถอวาเปนเหตการณวกฤตจะ

ตองมผลในทางลบหรอทางบวกตอตวผเลา และเปนเหตการณทเปลยน

ประสบการณของผเลา และบคคลจะสามารถระบเหตการณนไดวามผล

อยางไรกเมอเหตการณนนผานไปแลว ดงนน จงเปนไปไมไดทการคาด

ท�านายหรอวางแผนทจะสงเกตเหตการณวกฤตทเกดขนในชวตมนษย

เมอเกดเหตการณวกฤตขนและเวลาผานไป บคคลจะคอยๆ ทบทวน

จดระบบ และละทงรายละเอยดบางอยางทคดวาไมส�าคญออกไป และ

คงไวซงสวนทมความส�าคญ เหตการณวกฤตมสวนส�าคญตอความเขาใจ

ในสงตาง วธการมองโลก ของผเลา และเปนตวก�ากบผเลาวาควรจะท�า

อะไร อยางไร ในอนาคต

เหตการณตางๆ มผลตอผเลาไมเหมอนกน ดงนน จงมใชวาเฉพาะ

เหตการณวกฤตเทานนทมผลตอชวตบคคล เหตการณทอาจไมใช

เหตการณวกฤตกมผลตอการกระท�าของบคคลเชนกน แตเราอาจใหน�า

หนกของเหตการณวาเปนวกฤตส�าหรบบคคลในมากนอยแคไหน โดยพด

วา ชวงเวลาระหวางเหตการณทเกดขนกบเวลาทผเลารอฟนกลบมาเลา

อกครง ยงมชวงเวลานานเทาไร และมผลตอตวผเลามาตลอดชวงระยะ

เวลาอนยาวนาน อาจถอวาเหตการณนนเปนเหตการณวกฤตส�าหรบ

ผเลา (Webster & Mertova, 2007 : 71-88)

ส�าหรบนกวจย การเขาถงเหตการณวกฤตของบคคลเปนวธการ

ทจะชวยใหเกดความเขาใจและความสมเหตสมผลของขอมล ซงมความ

ซบซอนโดยมตวบคคลเปนศนยกลางในการเขาถงเรองราวตางๆ ซงทตอง

ค�านงถงกคอแมเหตการณวกฤตจะมความส�าคญ และชวยใหนกวจย

เขาถงสงตางๆ ทอยเบองหลงความคด การกระท�า หรอการตดสนใจ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 219

ของบคคล สงเหลานมใชสงทจะปรากฏใหเหนอยางงายๆ แตตองอาศย

วธวทยาซงมความไวตอการเขาถงชวตของบคคลซงซบซอน และมสง

ตางๆ เกดขนมากมาย เชน ในการเขาถงชวตของแมซงมลกเปนเดกสมอง

พการ อาจเรมดวยค�าถามวา หากยอนกลบไปในชวงทลกอาย 1 ป

ยงพอจ�าอะไรไดบาง พอจะเลาถงความรสกในขณะนนไดหรอไม (เชน

ความเครยด ความวตกกงวล) เหตการณนนมผลอยางไรตอผเลาเรอง

บางคนอนๆ (เชน พอของเดก พอแม ญาตพนอง เพอนบานของผเลา)

เขามาเกยวของกบตวผเลาในขณะนนอยางไร พอจะเปรยบเทยบเหตการณ

ทเกดขนกบอะไรไดบางหรอไม และจนถงทกวนนผเลามองเหตการณนน

อยางไร เหตการณนนมผลตอตวผเลาในทกวนนอยางไร และความเขาใจ

ในเหตการณนนเปลยนไปอยางไร หวขอสนทนาในลกษณะนไดรบ

การหยบยกเขามาสการสนทนาอยางคอยเปนคอยไปและเปดโอกาสให

ผเลารอฟนและทบทวนความทรงจ�า

การวเคราะหเรองเลา

ดงไดกลาวมาแลววา เรองเลาเปนตวบท (text) ซงประกอบดวย

ประโยคตางๆ ทถกน�ามาเชอมโยงหรอรอยเรยงในรปของถอยแถลง

(statement) ซงถอเปนวาทกรรมอยางหนง ซงในทางการวจย

สงคมศาสตร เรองเลาทน�ามาใชศกษามกใชบทสนทนาซงไดจากการ

ถอดเทปค�าสมภาษณ บทสมภาษณในทสาธารณะ บทสนทนาในชวต

ประจ�าวน บทสนทนาระหวางผเชยวชาญกบผรบบรการ (เชน แพทย

กบคนไข) การเขาถงเรองเลาในลกษณะนใหความส�าคญกบการแสดงออก

ทด�ารงอยในชวตประจ�าวนภายใตบรบทหนงๆ ในการวจยทางสงคมศาสตร

เรยกขอมลในลกษณะนวาตวบทของเรองเลา (Narrative Text)

(Polhinghorne,1995 : 5-23)

220 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

การวเคราะหเรองเลา เปนการตความของนกวจย โดยอาศยทง

โลกทศนของผวจย ประสบการณและพนฐานทางทฤษฎ เพอการเขาถง

เรองเลาเรองราว (Storied Narrative) ทผเลาเรองตองน�าเสนอ ซง

อาจท�าได 2 แบบ แบบแรกเปนการยกเรองเลามาวเคราะห (Analysis

of Narrative) และการสรางเรองเลา การน�าเรองเลามาวเคราะหมกใช

ขอมลจากเรองเลาของเรองราวหลายๆ เรอง และเกดขนกบบคคลหลายๆ

คนมาสรางเปนมโนทศนตางๆ และเชอมโยงมโนทศนเขาดวยกนตาม

ประเดนของเรองทก�าลงศกษา บางครงจงเรยกการวเคราะหแบบนวา

การวเคราะหเพอการสรางตวแบบ (Paradigmatic Analysis) หรอเพอ

สรางทฤษฎ วธการดงกลาวนวางอยบนหลกการวเคราะหแบบอปนย

(inductive) ซงเปนการสรางขอเสนอทางทฤษฎจากขอมล โดยอาศย

ความไวเชงทฤษฎ (Theoretical Sensitivity) การตความ และการ

ใหความหมายกบขอมล

การวเคราะหเรองเลาอกแบบหนงเรยกวา การวเคราะหเพอสราง

เรองเลา (Narrative Analysis) เปนการวเคราะหโดยใหนกวจยน�าองค

ประกอบหรอสวนตางๆ ไมวาจะเปนเหตการณหรอเรองราวตางๆ ท

เกดขนกบบคคล ความหมาย และตความเพอสรางเปนเรองเลา แทน

การแยกเรองราวออกเปนสวนๆ เพอน�าเสนอเปนในลกษณะของประเดน

ทเปนจดสนใจของนกวจย อยางในกรณของการน�าเรองเลามาวเคราะห

ซงบางครงการใชค�าวาวเคราะหอาจไมเหมาะสมกบวธการศกษาเรองเลา

แบบนเทาใดนก บางทจงมการใชค�าวา การสรางเรองราวจากขอมล (the

configuration of data) มากกวา โดยการเชอมโยงเหตการณและการ

กระท�าตองอาศยโครงเรอง เมอโครงรางของเรองไดกอรปขนมา เหตการณ

ทมความส�าคญทเปนตวคลคลายเรองราวจะปรากฏออกมา การเกดขน

ของโครงเรองจะเปนตวบอกนกวจยวา มเหตการณหรอองคประกอบใด

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 221

บางทควรจะน�าเขามาสเรองราว ไมใชวาขอมลทงหมดมความจ�าเปน

ส�าหรบการสรางเรองราว ขอมลซงไมไดขดแยงกบโครงเรองและมได

มสวนชวยในการสรางเรองราวขนมา อาจไมจ�าเปนตองน�ามาเปนสวนหนง

ของผลการวจย เพราะประสบการณของมนษยมมากมาย การน�า

สงเหลานมาสการสรางเปนเรองราวตองอาศยการจดระเบยบทมากกวา

การจดระเบยบทเกดขนในประสบการณทเกดขนในแตละวนของมนษย

อยางไรกตาม มไดหมายความวากระบวนการนจะใชการบงคบใหเหตการณ

หรอเรองราวตางๆ เขามาสโครงเรองทนกวจยก�าหนดไดลวงหนา เรอง

ราวทเปนผลงานขนสดทายของนกวจยจะสอดคลองกบขอมล แตขณะ

เดยวกนกตองจดระเบยบและใหความหมายทไมปรากฏอยในตวขอมล

ดวย นกวจยใชความรในสาขาของตนเองชวยในการตความค�าพด การ

กระท�า และเรองราวในฐานะเปนขอมล ดงนน นกวจยจะตองเสนอทง

เหตการณและขอถกเถยง เพอสนบสนนความเปนไดของเรองราวท

นกวจยไดสรางขน

เปาหมายส�าคญของการวเคราะหเรองราว ไมใชการผลตสงท

ผวจยไดเหนหรอรบร แตเปนการสรางกรอบทมพลวตในการน�าองคประกอบ

ของขอมลมารอยเรยงหรอถกทอในลกษณะทนาสนใจ ซงสะทอนออกมา

จากตวนกวจยในฐานะทเปนผเขาไปแบงปนประสบการณกบผเลาเรอง

โดยนกวจยสามารถใหภาพของเรองราวทสอดประสานกนระหวางบรบท

กบสวนตางๆ ของขอมลทจะชวยใหผอานเขาถงและเขาใจเรองทนกวจย

ตองการน�าเสนอออกมาสผอาน

ตวตนของผวจยและผเลาเรองในการศกษาเรองเลา

วธการศกษาเรองเลาใหความสนใจวา บคคลเขาใจตนเองและ

ประสบการณของตนเองอยางไร ซงเปนการเคลอนจากการคนหา

222 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ความจรงแบบวตถวสยไปสการเขาถงความจรง ซงผานการตความของ

ผเปนเจาของประสบการณ (Subjective Reality) รวมทงยงใหความ

สนใจกบประสบการณของผวจยทจะมผลตอการตความสงทไดรบฟง

(Self-critical Reflexivity) ซงความหมายการทประสบการณของ

ผวจย (เชน ในฐานะทเปนผหญง เปนเกย เปนเลสเบยน หรอเปนผท

เคยถกกระท�ารนแรง หรอเคยเปนนกเรยนทเรยนทถกลงโทษบอยๆ เปน

ผตองขง) เขาไปเปนสวนหนงของการสรางความจรง หรออกนยหนง

เปนการปฏเสธเสนแบงระหวางการเปนผวจยหรอผร (the knowers)

กบสงทวจย (Research Subjects) หรอสงทร (the know) และมได

มองวาปฏสมพนธระหวางผวจยกบผทเปนเจาของประสบการณเปนทมา

ทส�าคญของอคตในการวจย หรอมสวนท�าใหผลการวจยบดเบอนไปจาก

สงทควรเปน การมองตวเองวาเปนใคร มจดยนอยางไร ถกหลอหลอม

มาอยางไรเปนรากฐานส�าคญทจะน�าไปสการเขาใจเรองราวของผอน

(Alvermann, 2000) การสะทอนตวตนของนกวจย คอการเปดเผย

พนฐานในเชงคณคาของผทมสวนเกยวของในการวจย (Savin-Baden,

2004 : 365-378) นอกจากน ความรสกของนกวจย เชน ความเศรา

ความสะเทอนใจ ความไมสบายใจ ความกงวลใจ หรอความสนใจของ

ผวจยในกระบวนการวจย กถอเปนสวนทผวจยไดใสทศนะ ความรสก

หรอตวตน เขาไปสกระบวนการวจย (Author Subjective) และมสวน

ส�าคญตอการตความและเปนการรวมสรางความจรงกบผเลาเรองดวย

หลกการส�าคญในการพดคยหรอสนทนากบผเลาเรอง คอ ความ

สมพนธทมพนฐานของความเขาใจ ความเสมอภาค ไมมการบงคบ กดดน

ใหพด ไมตดสนผดถก ทงผวจยและผเลาเรองอยในบรรยากาศของความ

สบายใจในการพดคยแลกเปลยน นกวจยไมใชผถาม และผเลาเปนผตอบ

แตเปนบรรยากาศของการเอออ�านวยใหเรองราวตางๆ ไดรบการทบทวน

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 223

ร�าลกถง และสอสารผานสงทเปนเรองเลา อยางไรกตาม ในสภาวการณ

ทเปนการสนทนาระหวางนกวจยกบผเลาเรอง ยอมมความสมพนธเชง

อ�านาจเกดขนอยางปฏเสธไมได ในหลายๆ กรณบรรยากาศของการพด

คยอาจท�าใหผ เลาเรองกลายเปนวตถเพอการศกษาส�าหรบนกวจย

อยางไรกตาม อ�านาจเปนสงทถกสรางขน และอาจมการสบเปลยนไป

มาระหวางนกวจยและผเลาเรองได (Alex & Hammarstrom, 2007

: 169-176) การทนกวจยพยายามมองสถานการณหรอมโนทศนทเกด

ขนในขณะพดคยจากมมมองทหลากหลาย ซงเปนกระบวนการของการ

สะทอนกลบ (reflexibility) จะชวยใหนกวจยตระหนกถงความสมพนธ

เชงอ�านาจในขณะพดคย และมผลตอการปรบทาทในการพดคยใหม เพอ

ใหเกดบรรยากาศทเสมอภาคมากขน ทกคนลวนมมมมองทหลากหลาย

ตอเหตการณตางๆ ทเกดขน ดงนน สงทผเลาน�ามาเลาจงขนอยกบบรบท

ผฟง และความตองการของผเลาเรอง ความไวตอสถานการณ และความ

ยดหยนขณะพดคยของนกวจย จงมสวนส�าคญตอการสรางบรรยากาศ

ของความเสมอภาคและมผลตอเรองราวทผเลาน�ามาบอกเลา โดย

นกวจยจงเปนผทเขามามสวนรวมในการสรางเรองราว (Co-created

Narratives) และทาทของนกวจยในกระบวนการวจยควรไดถกน�ามา

สะทอนกลบในการวเคราะหและตความเรองเลาเชนกน

ค�าถามส�าคญในเชงจรยธรรมของการวจยทมตอผเลาเรองทส�าคญ

กคอ การกลบมาเลาเรองใหมอกครงมผลตอตวผ เลาเรองอยางไร

การเลาเรองไดรบการมองวาการเลาเรองราวของตนเองไมใชการสะทอน

ปญหาทางดานจตวทยาของบคคลทเปนทางออกของปญหาภายในจตใจ

ของบคคล การใชวธการของเรองเลาทนกวจยฟงดวยความเขาใจ และ

พยายามใหผเลาเรองแยกปญหาทเกดขนออกจากตนเอง โดยมองวาเปน

สงตางๆ ทเกดขน ลวนประกอบสรางมาจากสงตางๆ มากมายทผเลา

224 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

เรองเองไมอาจควบคมได เชน ความคด ความเชอ สถานะของผเลา

ในความสมพนธกบคนอนๆ ความสมพนธเชงอ�านาจระหวางผเลาเรอง

กบบคคลทเขามาเกยวของสมพนธดานตางๆ ซงเปนการท�าใหผเลาเรอง

สามารถแยกปญหาทเกดขนเองจากตนเอง ไมโทษตนเอง (externalizing

the problems) การน�าเรองราวกบมารอยเรยงและเลาใหมอกครง

จงเปนการเปดโอกาสใหผเลาเรองไดจดระบบขอมลและเหตการณตางๆ

ในชวตของตนเองขนมาใหมอกครง (re-authoring) ผานเรองเลา

จงไดแนวคดในเรองของการบ�าบดผานเรองเลา (Narrative Therapy)

ซงเปนแนวคดทมองวา แตละบคคล คอ “ผเชยวชาญ” ในชวตของตนเอง

มทกษะความสามารถ ความเชอ คานยม ความตงใจ และศกยภาพ

ทจะลดอทธพลของปญหาทมตอตนเอง (Payne, 2006) การบ�าบด

ผานเรองเลาไมใชการปฏเสธไมรบรปญหา หรอหาขอแกตว หรอโทษ

ผอน แตเปนการมองปญหาตางๆ อยางรเทาทน และพยายามรบมอกบ

ปญหาดวยตนเอง การใหผเลาเรองแยกปญหาออกจากตนเองเปรยบเสมอน

การทผเลาสามารถเลอกใชเลนสของกลองถายภาพเรองราวทน�ามาเลา

ไดรบผลกระทบจากเลนสทผเลาเลอกใชและการปรบโพกสของเลนส

การบ�าบดผานเรองเลาเปนการชวยใหผเลาไดปรบเลนสใหม (refocus)

และชวยใหผเลาสามารถปรบการมองและการรบร ชวยใหผเลาเกด

ก�าลงใจ เกดพลงและมความเคารพในตนเอง เปนการเรยกคนตวเอง

(self) ทถกลดทอนลงใหกลบคนมา

จดเปลยนของการวจยดานสงคมศาสตร

ผเขยนไดน�าวธการศกษาเรองเลามาใชในการวจย และไดโอกาส

เขาถงชวตของคนทมประสบการณชวตหลายหลาก ประสบการณเหลาน

ไดถกน�ามาถกทอเปนเรองราวทคนนอยมากอาจเคยไดยน หรออาจ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 225

ไมไดรบรวามเรองราวเชนนอยในสงคม การไดโอกาสเขาถงประสบการณ

ชวตและไดเรยนรถงพลงแหงเรองเลา ทไดเปดพนทใหกบการกอรปของ

ความจรงและความรทมาจากเสยงของผทเคยถกท�าใหเปนเสยงเงยบ

ความกระตอรอรนและความเตมใจทจะแบงปนประสบการณของผเลา

ดงตวอยางของผตองขงหญงทผานประสบการณของการถกตดสนวาเปน

ผกระท�าผด และตองมาใชชวตในเรอนจ�า ซงกอนเขามาสเรอนจ�า ผเลา

ตองทนทกขทรมานจากการรบความรนแรงจากสาม ทงรางกายและจตใจ

จนในทสดทน�าไปสเหตการณของการใชมดแทงสามจนเสยชวต เรองราว

ทถกน�าเลาจากเหตการณหนงไปสเหตการณหนง จากการทสามเรม

ดมเหลามากขนๆ จนไมท�าอะไรเลย ปลอยใหเรองราวการท�ามาหากน

ดแลลกเปนภาระอนหนกองส�าหรบผเลา การปลกผเลาใหลกขนมาใน

ตอนดกหลงจากเมาเตมท เพอใหมานงฟงตนเองพดจาแบบคนเมา

หยาบคายเปนเวลานานๆ การบงคบใหผเลานอนอยใตผาหมเดยวกน

ทงทตนเองไมไดอาบน�า รางกายมแตกลนเหลา และเพยงแคผเลายก

ผาถงขนมาปดหนา สามกลกขนอาละวาด ทบต บางครงสามถงกบเอา

มดออกมาแทงผาหมซงเปนผานวมจนฉกขาด ผเลาตกอยในสภาวการณ

เชนนมา 20 ป และเคยพยายามคดหนไปจากสาม แตสามอาละวาด

จบพอแมของผเลา ขวาจะฆา เหตการณตางๆ เหลานถกน�ามาเรยงรอย

โดยผ เลาเกอบไมไดหยดคดเลย ผ เขยนไดสมผสถงความหดห ใจ

ความเครยด ความอดทน ความวาวนใจ และความหมายทผเลามตอ

เหตการณตางๆ ทเกดขนในชวตของตนเองไดอยางลกซง และไดตระหนก

ถงพลงของเรองเลาในฐานะทเปนวธวทยาวจยทใหคณคากบเสยงของ

ผเลา ท�าใหการวจยหลดพนจากกรอบกตกาทปดกนไมใหบคคลไดมโอกาส

เลาเรองราวของตนในแบบทอยากเลา วธการศกษาเรองเลาใหความ

เคารพปจเจกบคคลทมความเปนอสระในการก�าหนดกรอบโครงเรองราว

226 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ชวตตนเอง ความจรงตามการรบรของผเลาชวยใหทงผเลาและผฟง

ไดตระหนกถงความเชอมโยงของเรองราวในชวตของบคคลกบบรบททาง

วฒนธรรมและสงคม และท�าใหบคคลไดสรางเรองราวของตนเองจากมม

มองทตางไปจากเดม การเลาเรองเปนการศกษาเรองเลาไดเปลยนสถานะ

ของบคคลในฐานะทเปนผถกกระท�าในกระบวนการวจย ไปสการเปนผม

สวนรวมในกระบวนการวจยอยางเสมอภาค

วธการศกษาเรองเลาสะทอนจดเปลยนของการวจยทางดาน

สงคมศาสตรภายใตกระบวนทศนปฏฐานนยม ซงเชอในการด�ารงอยของ

ความจรงและความเปนสากลของความร และใหความส�าคญกบวธวจย

จะตองมความเปนกลาง ไมน�าความรสกสวนตวเขาไปเกยวของใน

กระบวนการวจย วธการศกษาเรองเลาซงอยภายใตกระบวนทศนสรางสรรค

สงคม เชอวาความจรงถกสรางขนมา โดยกระบวนการทางสงคมในบรบท

สงคมและวฒนธรรมทมความหลากหลาย ความจรงจงเลอนไหลไปตาม

การตความจากประสบการณทบคคลมตอสงตางๆ และจากการคาด

ท�านายวาคนอนๆ ทเกยวของคดอยางไร วธการศกษาเปดพนทใหความ

จรงซงอยหลากหลายปรากฏออกมาและเปนทรบร และใหกรอบส�าหรบ

ท�าความเขาใจกบความหมายและคณคาเชงบรรทดฐานซงอยเบองหลง

การใหความหมายนน นอกจากน วธการศกษาเรองเลายงใหความส�าคญ

กบผเลาเรอง ในฐานะเปนผรวมวจยทเปนผร มความสามารถ และ

สามารถสะทอนตวตนออกมา แทนการมองวานกวจยเปนผมสทธอ�านาจ

ในการเปนผก�าหนดวา อะไรคอสงทควรสนใจศกษาและใหความส�าคญ

และอะไรคอสงทเรยกวาเปนความร วธการศกษาเรองเลาไดเปดประเดน

ใหมในการวจย และกอใหเกดการเปลยนแปลงอยางถอนรากในการเขา

ถงความจรงและการสรางความรในทางสงคมศาสตร

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 227

บรรณานกรม

Alex, Lena and Hammarstrom, Anne. 2007. Shift in power during an interview situation: Methodological reflections inspired by Foucault and Bourdieu. Nursing Inquiry, 15(2), 169-176.

Alvermann, Donna E. 2000. Narrative approaches. Reading Online, 5(4). Retrieved from hhtp://www.readingonline.org/articles/art_index.asp?HREF=/articles/handbook/alvermann/index.html.

Bleakey, Alan. 2005. Stories as data, data as stories: Making sense of narrative inquiry in clinical education. Medical Education, 39, 534-540.

Conle, Carola. 2000. Narrative Inquiry: Research tool and medium for professional development. European Journal of Teacher Education, 23(1), 50-63.

Elliot, Jane. 2005. Using narrative in social research. London: Sage. Hansen, Hans. 2006. The Ethnonarrative approach. Human Relations,

59(8), 1049-1075. Harris, Renard B. 200). Blending narratives: A Storytelling strategy

for social studies. The Social Studies, May/June, 111-115. Moen, Torill. 2006. Reflection on narrative spproach. International

Journal of Qualitative Methoods, 5(4), 1-16. Payne, Marin. 2006. Narrative therapy. second edition. London: Sage. Polkinghorne, Donald. 1995. Narrative configuration in qualitative

analysis in Hatch, Amos J. and Wisniewski, Richard. (Eds). Life History and Narrative. London: The Falmer Press.

Sharkey, Judy. 2004. Live stories don.t tell: Exploring the untold in autobiographies. Curriculum Inquiry, 34(4), 495-512.

Savin-Baden, Maggi. 2004. Achieving reflexivity: Moving researchers from analysis to interpretation in collaborative inquiry. Journal of Social Work Practice, 18(3), 365-378.

Webster, Leonard and Mertova, Patricie. 2007. Using narrative inquiry as a research method. London: Routedge Tayler & Francis Group

.

228 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

“ความร” ในแบบสมเกยรต ตงนโม

แหง ม.เทยงคน8

สมชาย ปรชาศลปกล

สมเกยรต ตงนโม อาจไมไดเปนปญญาชนชอเสยงโดงดงคบบานคบ

เมอง แตในทามกลางบรรดาผสนใจใฝหาความร รวมถงผทสนใจ

ความเคลอนไหวทางการเมองจ�านวนไมนอยคงเคยไดยนชอของเขาบาง

ในฐานะบคคลหนงทมสวนอยางส�าคญ ทงในแงของการสรางฐานความ

รททนสมยและกวางขวางบนสออนเตอรเนตจากการกอตงเวบไซต

มหาวทยาลยเทยงคน (http://www.midnightuniv.org) และในฐานะ

สมาชกคนส�าคญของมหาวทยาลยเทยงคน ซงมสวนรวมตอการเคลอนไหว

ทางการเมองในประเดนทมงเนนถงสทธเสรภาพของประชาชน และ

การสรางสงคมประชาธปไตยมาอยางตอเนอง

สมเกยรต ไดจากพวกเราทงหมดไปอยางสงบแลวเมอเชา

วนองคารท 6 กรกฎาคม 2553 (6 เดอนตงแตไดบอกผมวามกอน

อะไรกลมๆ อยทตรงทองของเขา) โดยไดทงอะไรหลายอยางไวใหเปน

อนสตแกพวกเราทงในดานทควรน�ามาไตรตรอง ขบคด

เฉพาะอยางยงในดานของ “ความร” อนเปนสงทอาจกลาวไดวา

เปนสงทมความหมายและความส�าคญเปนอยางมาก ในชวงการมชวต

อยของอาจารยสมเกยรต เขาเปนคนทแสดงใหเหนถงความกระตอรอรน

8 เผยแพรใน http://www.prachatai.com/journal/2010/07/30414

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 229

ในการแสวงหาความรอยางไมรจกเหนดเหนอย ใครทเปนคนใกลชดคงจะ

ไดฟงเรองราวทางวชาการใหมๆ จากปากของอาจารยสมเกยรตอยาง

สม�าเสมอ โดยเฉพาะอยางยงภายหลงจากทไดอานงานหรอรบฟงการ

บรรยาย อภปรายใดๆ เสรจและมความประทบใจ จนท�าใหเราตองไป

ตดตามอานงานทไดถกกลาวถง

อาจารยสมเกยรตเปนคนทสนใจในการแปลงานวชาการอยางยง

จะเหนไดวางานจ�านวนมากของเขาเปนผลงานการน�าความรจากตะวนตก

มาสสงคมไทย อนเปนสงคมทไมคอยใหความส�าคญกบความรมากเทาไหร

ความใฝฝนของเขาซงยงไมประสบความส�าเรจกคอ การจดตงโครงการ

แปลตาม “อ�าเภอใจ” เขาไดขอใหผมลองชวยหาทนมาสนบสนนการแปล

ทจะขนอยกบความพงพอใจของเขาโดยไมมการก�าหนดเนอหาเอาไว

ลวงหนา ซงแนนอนวาคงยากจะหาแหลงทนใดมาสนบสนนไดเปนอยาง

แนแท โดยเฉพาะอยางยงในยคทแหลงทนทงจากภายในและภายนอก

ประเทศลวนตองอยภายใตระบบการควบคมคณภาพ เฉกเชนโรงงาน

ผลตปลากระปอง การใหทนจงเตมไปดวยเงอนไข ขอตกลง ค�าถาม

การวจย หรออะไรประมาณนทชดเจน

(แมจะไมมใครใหการสนบสนนตอโครงการแปลตามอ�าเภอใจ

แตอาจารยสมเกยรตในเวลากอนหนาเปนคณบดคณะวจตรศลปและกอน

ทจะรตววาปวยเปนโรคมะเรง กยงท�างานแปลอยางสม�าเสมออยางนอย

วนละ 6 หนา)

แตความรชนดไหนทอาจารยสมเกยรตสนใจ

เขาใหความส�าคญกบความรในแบบทสงคมกระแสหลกไมสจะ

ใหความสนใจ ความรในแบบทแตกตางจากกระแสหลก ความรทเปน

การโตแยง หรอแมกระทงเปนอรกบความรกระแสหลก คอสงทเขาให

230 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ความสนใจเปนอยางมาก เมอผมไดพดถงแนวคดเรองการดอแพงตอ

กฎหมายเมอประมาณ 10 ปทแลวในยามทเพงรจกกน อาจารยสมเกยรต

ใหความสนใจเปนอยางมาก ซงตอมาในภายหลงจงเขาใจวาเพราะอยใน

ทศทางของความรทเขาสนใจ

หากมเวลาลองไลเรยงงานของอาจารยสมเกยรต บางคนทไมคน

เคยอาจมนงงอยบางกบงานเขยนหลายชน เชน แนวคดหลงอาณานคม

(Post-colonialism), ความรชา (Slow knowledge), ลขซาย (Copyleft),

วฒนธรรมทางสายตาหรอ Visual Culture (ส�าหรบเรองนเขาใจวาเปน

ประเดนทอาจารยสมเกยรตมความภาคภมใจเปนอยางยงในการน�าเสนอ

ตอนทเรมอานเรมแปลเรองนใหมๆ ทกครงในการวเคราะหปรากฏการณ

ตางๆ ไมวาการเมอง สงคม วฒนธรรม การชอปปง การแตงกาย ลวน

จะตองมแนวการวเคราะหแบบ Visual Culture โผลมาดวยทกครง)

เขามความสขกบการเดนทางไปในโลกแหงความร การอานและ

การคดของเขาไมใชเพยงเพราะตองท�าหนาทถายทอดความรใหแกลกศษย

เราทกคนทอยใกลชดคงตระหนกดไดวาการท�างานของอาจารยสมเกยรต

คอชวตทเตมไปดวยความเพลดเพลน (ทงนความส�าราญใจประการหนง

ทรบรกนดกคออาหารมนๆ ประเภทขาวขาหม หรออะไรทมรสหวานจด

ตบทายดวยเปปซเยนๆ) แมวาเวลาท�างานอยางเพลดเพลนของเขาอาจ

ไมเหมอนมนษยธรรมดาทวไปมากเทาไหร เวบไซตมหาวทยาลยเทยง

คนนนเปนการลงแรงของอาจารยสมเกยรตในหวงเวลาทมนษยตางพา

กนนอนพกผอนเปนสวนใหญ ตงแตหลงเทยงคนมาจนถงเกอบรงสาง

แตไมใชเพยงเพอตอบสนองตอความกระหายอยากในความร

อาจารยสมเกยรตยงใหความส�าคญกบการใชความรในการสนบสนนคน

ตวเลกๆ ในสงคมใหยนหยดขนตอสเพอความเปนธรรม เขาจงมได

เพยงนงปาวประกาศสจธรรมอยหนาจอคอมพวเตอรเทานน มโครงการ

จนตนาการใหมทางสงคมวทยา 231

หลายอยางทถกเสนอขนในระหวางพวกเรา (มหาวทยาลยเทยงคน)

น�าอาจารยสมเกยรตออกไปในสถานทต างๆ บานกรด บอนอก

ทประจวบครขนธ เขอนปากมล อบลราชธาน สหภาพแรงงานทนคม

อตสาหกรรมล�าพน บานปางแดง เชยงใหม และอกหลายแหง อนท�าให

เกดความรความเขาใจทกวางขวางมากขน

การเผยแพรความร ตอสงคมนบเปนอกเรองทมความส�าคญ

สมเกยรตไดแสดงใหเหนถงความมงมนตอการคดและพดอยางเสร

มากทสดเทาทจะเปนไปได จงไมตองแปลกใจทในเวบไซตมหาวทยาลย

เทยงคน เขาไดประกาศไวอยางชดเจนวาสามารถน�าบทความไปใช

ประโยชนไดอยางเตมทภายใตระบบ Copyleft (อนเปนสงทตรงกนขาม

กบ Copyright)

โดยทแทบไมตองกลาวถงการตอสอ�านาจทางการเมอง อนเปน

บทบาททเหนไดบอยครง แมวาความเหนของอาจารยสมเกยรตอาจ

ไมเหมอน แตกตาง หรอแมกระทงอยตรงกนขามกบเสยงสวนใหญหรอ

เสยงของผมอ�านาจกตาม จงไมตองแปลกใจทเขาจะเปนคนหนงทสนบสนน

ใหมการยกเลกกฎหมายหมนพระบรมเดชานภาพ (อนน�ามาสการ

กลาวหาวาเขาไมจงรกภกดภายหลงด�ารงต�าแหนงคณบดคณะวจตรศลป

แทบไมนาเชอวาขอกลาวหานสามารถท�างานได แมภายในสถาบน

การศกษาระดบสงของสงคม) ไมใชดวยเหตผลวาตองการลมลางสถาบน

กษตรย แตเปนเพราะกฎหมายนไดท�าใหคนตองปดปากและถกปดปาก

อยางไมเปนธรรมจากอ�านาจรฐ

เมอถกอ�านาจรฐสงปดเวบไซตมหาวทยาลยเทยงคน อาจารย

สมเกยรตเลอกทจะตอสดวยกระบวนการทางกฎหมายมากกวาจะไปแอบ

เปดเวบไซตในชออน เพอหลบหลกการตรวจจบของรฐบาล แมการกระท�า

ในแบบหลงจะงายกวามากนก แตเพอยนยนถงความถกตองและเสรภาพ

232 จนตนาการใหมทางสงคมวทยา

ในการแสดงความเหน แมอาจล�าบากมากกวากเปนทางทอาจารยสมเกยรต

ไดเลอก

ความกลาหาญในการยนยนถงสงทเปนความถกตองจากความร

จงมความส�าคญไมนอยไปกวาตวความรนนดวยชวตของอาจารยสมเกยรต

จงควบคไปกบความร แตความรของอาจารยสมเกยรตไมใชเปนการ

พร�าบนในชนเรยนเพอน�าไปสใบปรญญาของผเรยน หากเปนความร

ทเตมไปดวยพลงแหงการตอส และความรทมความหมายตอคนในสงคม

อนเปนสงทเรามกไมคอยไดเหนกนมากสกเทาไหรในหวงเวลาปจจบน

หากจะพอบอกไดวา อะไรคอสงทอาจารยสมเกยรตไดทงไว

เบองหลง การยนยนในความรตามแบบทไดด�าเนนชวตมาโดยตลอด

ของเขากเปนสงททาทายตอความเขาใจในเรอง “ความร” ของปญญาชน

และคนในมหาวทยาลยในสงคมไทยอยางส�าคญ