नशकषणशासतयतता अकरावी

शासि निणमिय करमाक : अभ‍ास - २११ पर.कर. १ सडी- नदिाक २ .० .२०१ अ वय स ापि कर यात या सम वय सनमती या नद. २०.० .२०१९ रोजी या ठक म य ह पा पसतक निधामि रत कर यास व शकषनणक व मि २०१९-२० पासि अम जावणी कर यास मा यता द यात ी ह.

म ारा रा ‍ पा पस‍‍क शिशममि‍ती व अभ‍ास म सिोधि मडळ पण२०१९

आपलया समाटव ोिररील द रार पा पस‍तका या या प ाररील . . द रार नडनजटल पा पस‍तक र पतयक पाठासबधीच अधययि-

अधयापिासाठी उपय कशावय सानहतय उपल ध होईल.

परथमावत‍ती : २०१९ महाराषटर राजय पाठ यपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण - 4११००4

महाराषटर राजय पाठ यपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळाकड या पस‍तकाच सरव हकक राह‍तील. या पस‍तका‍तील कोण‍ताही भाग सचालक, महाराषटर राजय पाठ यपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ याचया लखी परवािगीनशवाय उद धत करता यणार िाही.

©

शिकषणिास‍तर सशम‍तीडॉ. सनि‍ता नर. मगर - अधयकषडॉ. मघा म. उपलाि - सदसयडॉ. दत‍तातय पो. ‍तापकीर - सदसयडॉ. लनल‍ता रा. र‍तवक - सदसयडॉ. नचता र. सोहिी - सदसयडॉ. सरश गो. इसार - सदसयडॉ. पाची रा. चौधरी - सदसयडॉ. आर‍ती प. गागडड - सदसयडॉ. स‍तोष का. खिराड - सदसयडॉ. पन‍तभा स. पाटणकर - सदसयडॉ. अ‍तल प. कलकणणी - सदसय डॉ. पभाकर स. बधारम - सदसयडॉ. रामचदर धो. बलकर - सदसयडॉ. अलका स. पो‍तदार - सदसय सनचर

परकाशकशी. नववक उततम गोसावी

नियतकपाठ यपस‍तक निनमव‍ती मडळ

पभादरी, मबई-२5

शिकषणिास‍तर अभ‍ासगट

शी. धिाजी द. िबडडॉ. भाऊसाहब सो.आधळडॉ. जािशरर गो. मगरडॉ. रदिा श. पाटील डॉ. महशरर ग. कळलारशी. अमोल ल. दशपाडडॉ. अपणाव रा. उकलडॉ. नरदलल‍ता िा. कोलहडॉ. शिर प. पाटीलडॉ. शि म. रखियोद दीि

शिशममि‍तीशती. सचचि‍ािद आफळ, मखय निनमव‍ती अनधकारी

शती. शििाधर आतराम, निनमव‍ती अनधकारी

अकषराकिभाषा नरभाग,पाठ यपस‍तक मडळ, पण

कागद ७० जी.एस.एम. नरिमरोवह

मदरणादश

मदरक

परमख समनव‍कशीम‍ती पाची ररीदर साठ

डॉ. नरजय बा. कापस शी. दयाशकर नर. रद य शीम‍ती मम‍ता ज. दलाल डॉ. महादर स. नडसल शी. राजदर शी. गाडकर नसराज अिरर म. नमराि शी. पकाश अ. नपस शी. राजश स. कापस शी. सनचि श. जाधर

सयोजक डॉ. अिका पो‍दार, नरशषानधकारी नहदी,

पाठ यपस‍तक मडळ, पणसौ. सध‍ा शवि‍ उपासिती, सहायक नरशषानधकारी नहदी,

पाठ यपस‍तक मडळ, पण

मखपषठ व निताकि : शी. राजदर नगरधारी

परसताविा

ड . सनि मगरसिा क

महारा रा य पाठ यपस‍तक निनमव‍ती र अ यासरिम सशोधि मडळ, पण-०4

पणनदिाक २० जि २०१९

ारतीय स र ० जय ठ १९ १

नरिय नवदारथी नमतरमनतरणीिो,

इयतता अकरावीचया वगामित तमच आमही सहरमि सवागत करतो. यतया शकषनणक वरामिपासि (२०१९-२०) तमहास नशकषणशासतर या ऐचचछिक नवरयाच बदलत रप अभयासावयास नमळणार आह.

नशकषणशासतर एक सवततर नवरय आह आनण या नवरयात तमहास नवनवध उपशाखाचा अभयास करावयास नमळल. जस शकषनणक समाजशासतर, शकषनणक मािसशासतर, शकषनणक वयवसरापि, शकषनणक रिशासि आनण शकषनणक सशोधि. नशकषणशासतराला सवतःच अस ततवजाि आह, मािसशासतर आह. तमही जसजस नशकषणशासतराचा सखोल अभयास करावयास लागाल तसतस तमचया अस लकषात यईल की तमचा जवळपास सवमिच नवरयाचा अभयास यात समानवष‍ट आह. जया नशकषण रिनकरयत तमही नशकषण घत आहात तया नशकषण रिनकरयच सवरप समजि घणयास तमहाला मदत होईल.

नशकषणशासतर ही एक अतयत रिगत, नवकसिशील व सशोधिाधाररत जािशाखा मािली जात. मािवी जीविात नशकषण रिनकरयच व तया अिरगाि यणार अधययि-अधयापि-मलयमापि रिनकरयच आनण शकषनणक सशोधि रिनकरयच अिनयसाधारण महतव आह.

रिसतत पाठयपसतकाचया माधयमाति तमचा या नवरयात रिवश होत आह ही आिदाची बाब आह. या पसतकातील रितयक रिकरणाति तमहास एक िवीि अधयाय नशकावयास नमळल. नशकषणाचया पायाभत आधार, भारतीय आनण पाचचमातय नवचारवतािी सानगतलल नशकषणाचा अरमि कळल. आपलया नशकषण वयवसरला नवनवध नवचारवत आनण सधारकािी वचाररक अनधषाि नदलल आह. नशकषणाचया नवनवध कषतरामधील तयाच योगदाि तमही समजि घया. नशकषण ही समाजाची एक उपवयवसरा आह. समाजाि नशकषणाचया रिगतीमधय योगदाि दणयाची गरज आह आनण नशकषणाि समाजाला रिगतीशील िततव दाव. सामानजक रिगतीसाठी समाजसधारक आनण नवचारवत याचच योगदाि परस िाही तर समाजाचया रितयक घ‍टकािी योगदाि नदल पानहज.समाज आनण नशकषणाच परसपरावलबीतव तमही समजि घतल पानहज. तमहाला नशकषण नवरयक अतरमिषी यणयासाठी नशकषणाचया नवनवध घ‍टकाची उदा. अधयापि, अधययि, रिशासि, वयवसरापि इ. याच अाकलि होण गरजच आह. नशकषणाच िवरिवाह समजि घऊि रिगतीशील बदलाचा भाग बिा. मािसशासतर आनण अभयास सवयीचया मदतीि सवतःला आनण पररनसरतीला समजि घऊि जाि व यश सपादि करा.

रिसतत पाठयपसतक तमहा सवाािा नशकषणशासतर नवरयाचया अभयासास रिरणा दईल अशी आशा आह. तमही तमचया अवातर वाचिाति, नदललया उपकरमाचया व सवाधयायाचया माधयमाति पररपणमि अभयास करावा. रिसतत पाठयपसतकाचया अगर पािावर कय आर कोड नदला आह. तया‍ति ‍त हाला डीजीटल पस‍तकाचा आिद घ‍ता यईल.

तमहास शकषनणक रिगतीसाठी हानदमिक शभचछिा !!!

शिकषकासा ती दोि ि द......

• नशकषणशासत हा नरषय नवदारयाािा नशकनर या पाठीमागच पयोजि हणज नशकषण पनरिया कशी चाल‍त आनण नशकषणा या माधयामा‍ति वय ीचा सरागीण नरकास कसा घडि य‍तो, याची जाणीर नवदारयाािा मिा‍त रा ीस लारण ह आह. तयामळ नशकषणशासत या नरषयाच अधयापि करी‍त अस‍तािा सदरील पयोजि लकषा‍त घरि यो य अधयापि पद ध‍तीच नियोजि करार.

• दिनदि जीरि जग‍त अस‍तािा आपणा सरािा नरनरध अिभर पा हो‍त अस‍ता‍त. या अिभरा या अाधार आपण आपलया र‍तविा‍त सयो य प रर‍तवि घडनरण हणज नशकषण होय. पस‍त‍त नशकषण या पकरणा या माधयमा‍ति नशकषकािी नरनरध शकषनणक नरचारर‍ता या नशकषणा या वयाखयासह आपलही अ यासपणव अिभर नवदारयाासमोर माड‍त ‍तसच काही सरािभर नवदारयाािाही साग यास परत‍त करार‍त.

• महारा टा‍तील शकषनणक नरचारर‍त या पाठय घटका या अधयापिसमयी नशकषकािी नशकषणामधय शकषनणक नरचारर‍ताच स ाि नक‍ती महतराच आह ह सप ट क ि नशकषणा या बदलतया सर पा‍त शकषनणक नरचारर‍ताच योगदाि समजारि दयार. पतयक शकषनणक नरचारर‍ताच जीरिपट, शकषनणक नरचार र शकषनणक योगदाि सप ट करी‍त अस‍तािा ‍ततकालीि शकषनणक, सामानजक र राजकीय प रनस ‍तीररही चचाव करारी. सोब‍तच नवदारयाािा इटरिट, सदभव , बोधपट या ार शकषनणक नरचारर‍ताची अनधकानधक मानह‍ती सकनल‍त कर यास पोतसाहि दार.

• नशकषण आनण समाज या घटकामधय समाज हणज काय समाजाच नरनरध पकार कोण‍त समाजाच बदल‍त सर प समाजा या बदलतया सर पा‍त नशकषणाच योगदाि, अधययिशील समाजाच महतर समाजा या शकषनणक समसया कोणतया आनण समाजा या समसया निरारणा‍त नशकषणाची भनमका या बाबी चचावतमक अधयापिा या माधयमा‍ति समजारि साग‍त नवदारयाािा पतयकष सामानजक जीरिा‍त सहभागी होऊि समाज आनण नशकषण याचा परसपर सहसबध समजावि घणयास रिवतत कराव.

• इयतता अकरावीचया नवदारयाािा रयोगट लकषा‍त घ‍ता नशकषकािी बालकाची कौमायावरस ा, कौमायावरस मधील शारी रक र मािनसक बदल कमारा या समसया या समसयररील उपाय

योजिा या सदभाव‍त सयो य उदाहरणाचा रापर करी‍त शकषनणक मािसशासताची नवदारयाािा सिोल मानह‍ती दण आरशयक आह.

• नवदारयााचया उ नशकषणनरषयक पायाभरणी हणज उ माधयनमक स‍तराररील इ. री आनण २ री दोि रषव. या दोि रषावमधि नवदारथी आपलया जीरिाची नदशा

ठरनर याचा पयति करी‍त अस‍ता‍त. तया या जीरिा‍त मह राच स ाि असलली नशकषण वयरस ा यशसरीपण स राह यासाठी शकषनणक पशासि आनण वयरस ापि नक‍ती मह राच आह ह समजारि साग यास आपण िहमीच अ सर असाल.

• अधयापि या पकरणाच अधयापि करी‍त अस‍तािा नशकषकािी अधयापिा या नरनरध पद ध‍ती, ‍ततर, सत, नसधदा‍त याचा रनरधयपणव रापर आपलया अधयापि शली‍त ठरारा जणक ि पाठा‍तील ‍तानतरक अगाच पतयकष पातयनकषक रगाव‍तच अिभर‍ता यईल. सोब‍तच अधययिाची नरनरध साधि माही‍त हो ि ‍ती आतमसा‍त कर याची इ ा निमावण होईल.

• शकषनणक सशोधि या पा घटकामधि नशकषकािी नवदारयाािा शकषनणक सशोधिाची सकलपिा, गरज आनण महतर याच सप टीकरण द‍त यो य उदाहरण र दािलयासह नरषय सो या‍त सो या पद ध‍तीि समजारि साग‍त पकलपा या माधयमा‍ति नवदारयााचया सशोधि रत‍तीस चालिा दारी.

• नशकषणा‍तील िरपराह हा घटक नशकनर‍त अस‍तािा नशकषकािी नवदारयाािा पतयकष अधयापिादर याि ई-अधययिाची साधि, समह सपकावची माधयम, खवहडी कॉ रख सग,

िलाईि िरदी ई शॉनपग इ. ची मानह‍ती द‍त र‍तवमाि पत र नट.वही. ररील बा‍त या‍तील काही सकनल‍त भाग नवदारयाािा दािनर‍त सायबर सरनकष‍त‍तची गरज पटरि दारी.

• जािासाठी अ यास पाठा‍त अ यासा या यो य सरयी कोणतया, ह नशकषकािी नवदारयाािा लकषा‍त आणि द‍त नवदारयाािा जािपा ीमधय अ यासा या सरयीच स ाि नक‍ती महतराच आह ह पटरि दार.

• सपणव पाठयपसतकात नदललया नरनरध नचत, आकतया आनण ‍तकतयाचा उपयोग नवदारयााचया नरचारशक‍तीला चालिा द यासाठी करारा. नवदारथी अनधक कन‍तशील, नच‍तिशील आनण िरनिनमव‍तीशील राह‍तील या टीि सा‍ततयाि पयति करार.

अ.कर. परकरण कषमता नवधाि

१. नशकषण * नशकषणाचा अरमि सागता यण.* नशकषणाच सतर सागता यण.* नशकषणाच नवनवध रिकार सपष‍ट करता यण.

२. महाराष‍टटरातील शकषनणक नवचारवत * महातमा जोतीराव फल याचया शकषनणक कायामिच आनण शकषनणक नवचाराच महतव सागता यण.

* महरथी धोडो कशव कवव याचया शकषनणक कायामिच आनण शकषनणक नवचाराच महतव सागता यण.

* कममिवीर भाऊराव पा‍टील याचया शकषनणक कायामिच आनण शकषनणक नवचाराच महतव सागता यण.

* डॉ. पजाबराव दशमख याचया शकषनणक कायामिच आनण शकषनणक नवचाराच महतव सागता यण.

* अिताई वाघ याचया शकषनणक कायामिच आनण शकषनणक नवचाराच महतव सागता यण.

. नशकषण आनण समाज शकषनणक समाजशासतराची सकलपिा सागता यण.* नशकषणात समाजाचया सहभागाच महतव सागता यण.* अधययिशील समाजाची सकलपिा सागता यण.* बहसासककनतक नशकषणाच महतव सपष‍ट करता यण.

4. शकषनणक मािसशासतर शकषनणक मािसशासतराची सकलपिा सागता यण.* शकषनणक मािसशासतराचया अभयासाची उनदषट सागता यण.* शकषनणक मािसशासतराच सवरप व वयापी सागता यण.* बालकाचया नवकासाचया नवनवध अवसराची वनशष‍टय सागता

यण.

. शकषनणक वयवसरापि आनण रिशासि

* शकषनणक वयवसरापिाची सकलपिा सागता यण.* शकषनणक वयवसरापिाची मलततव व कायव सागता यण.* शकषनणक रिशासिाच सवरप सपष‍ट करता यण.* नजलहा व तालकासतरीय शकषनणक रिशासिाची रचिा सागता यण.* नजलहा व तालकासतरीय शकषनणक रिशासकीय अनधकाऱयाची

कायव सागता यण.

‍त‍ा अकरावती ‍ा अखरतीस शव ा ‍ामध‍ प तीि कषम‍ा शवकशस‍ ा ‍ा अिती अपकषा आ .

. अधयापिशासतर * अधयापिाची सकलपिा सागता यण.* रिाचीि काळापासि त आधनिक काळा पयातच अधयापिाच

बदलत सवरप सागता यण.* अधयापिाची ततव सागता यण.* अधयापिाची नवनवध सतर सपष‍ट करता यण.* अधयापि पद धती निवडीची कारणमीमासा करता यण.* नवनवध अधयापि पद धतीची वनशष‍टय माडता यण.

. शकषनणक सशोधि * शकषनणक सशोधिाची सकलपिा रोडकयात सागता यण.* शकषनणक सशोधिाची वनशष‍टय सागता यण.* शकषनणक सशाधिाच गरज व महतव सागता यण.* शकषनणक सशोधिातील मलभत सकलपिा सपष‍ट करता यण.* शकषनणक सशोधिाच नवनवध रिकार सपष‍ट करता यण.

. नशकषणातील िवरिवाह :ई-अधययि

* ई अधययिाची सकलपिा सपष‍ट करता यण.* ई अधययिाचया ऑिलाईि आनण ऑफलाईि साधिाच शकषनणक

उपयोग करता यण.* ई आशय नवकसिाची सकलपिा आनण पाय-या सपष‍ट करता यण.* सायबर नववातील धोक ओळखि तया रिमाण उपाय योजिा करता

यण.

. जािासाठी अभयास * अभयास करणयाची कारण सागता यण.* अभयासाची नवनवध साधि सागता यण.* अभयास करणयाचया योगय पद धती निवडता यण.* अभयास करणयाचया योगय जागा ठरवता यण.* अभयासाची योगय वळ निवडता यण.

अिकरमनणका

अ.कर. प.कर.पाठाि िाव

१. १ त ९नशकषणपरकरण

१० त २०महाराषटराती शकषनणक नविारवत२.परकरण

२१ त १नशकषण नण समाज.परकरण

२ त १शकषनणक मािसशासत.परकरण

२ त ०शकषनणक यवस ापि नण परशासि.परकरण

१ त अ यापिशासत.परकरण

त शकषनणक सशोधि.परकरण

त ९१नशकषणाती िवपरवाह : -अ ययि .परकरण

९२ त ९९ािासाठी अभयास९.परकरण

१०० त १०२प रनशष

1

. शिकषणा ती सक पिा १.१.१ भारतीय शकषनणक नवचारवत १.१.२ पाचातय शकषनणक नवचारवत

. शिकषणा शवशवध स‍‍र १.२.१ रिारनमक नशकषण १.२.२ माधयनमक व उ माधयनमक नशकषण

. शिकषणा परकार १. .१ पचाररक नशकषण १. .१.१ पचाररक नशकषणाची वनशष १. .१.२ पचाररक नशकषणाच महतव १. .१. पचाररक नशकषणाच घ‍टक

१. .२ अि पचाररक नशकषण १. .२.१ अि पचाररक नशकषणाची वनशष १. .२.२ अि पचाररक नशकषणाच महतव १. .२. अि पचाररक नशकषणाच घ‍टक

१. . सहज नशकषण १. . .१ सहज नशकषणाची वनशष १. . .२ सहज नशकषणाच महतव १. . . सहज नशकषणाच घ‍टक

शिकषण.परकरण

सागा पा

• बालवगामिपासि त दहावया वगामिपयातचया नवदारयाामधय कोणकोणतया रिकारची सवभाव वनशष आ ळतात

• तमही जस लहाि असतािा वागलात तसच आजही वागता का

• तमचया वतमििातील ठळक फरक सागा.

लहािपणी आपण खप खळकर, खोडकर, हटी सवभावाच असतो. वा तया वयािसार आपलयातील हा खळकरपणा, खोडकरपणा आनण हटीपणा कमी होतो. आपलयाला यणाऱया िवीि अिभवािसार आपण आपलया ककतीत, सवभावात आनण वतमििामधय बदल करतो. याच बदलास नशकषण अस महणतात. नशकषणामळ कोणकोणतया रिकारच बदल घडि यतात ह प ील तकतयाचया साहा याि समजावि घया. या वयनतरर आपणास कोणकोणत अिभव आलल आहत त ररकामया च क‍टीत नलहा.

शिकषण

जािसवधमिि

क शलय रिापीनिणमिय कषमतचा नवकास

वाचि-लखि ब द नधक नवकास

वयच मतव नवकास

१.१ ः नशकषणामळ घडि यणार बदल

2

मा ती‍ आ का ‍ ािा

"Education" या इगरजी श दाची वयतपतती लन‍टि भारतील To Educare या श दापासि ालली असि, To Educare या श दाचा लन‍टि भारमधय अरमि To Bring up (पालिपोरण करण) , (जनमजात सप गणािा चालिा दऊि, तयाचा अानवषकार करणयास मदत करण) असा होतो तर मराठीमधय नशकषण हा श द ससककत भारतील नशकष या धातपासि तयार ाला असि याचा अरमि उपदश करण असा होतो.

. शिकषणा ती सक पिानशकषण ही एक वयापक रिनकरया असि, भारतीय व

पाचातय नवचारवतािी नशकषणाबाबत कललया वया या समजावि घतलयास नशकषणाच सवरप लकषात यणयास मदत होईल.

. . ार‍ती‍ िकषशणक शव ारव‍ • मािवातील उपजत दवी गणाची अनभवय ी महणज

नशकषण होय . स‍वामती शववकािद• मािवाचया शारीररक, मािनसक व आधयाचतमक

अगामधील उतककषतचा नवकास व अनभवय ी महणज नशकषण होय . म ातमा गाधती

• नशकषण महणज आतमानवषकार . रशव िाथ टागोर

• नशकषण ह सामानजक, आनरमिक आनण सासककनतक पररवतमििाच साधि असि त कवळ मानहती दण एव ापरत मयामिनदत िाही तर शहाणपण दणयासाठी आह. खर नशकषण ह मलयाधाररत असि सतयाचा शोध घणार असत .

डॉ. सवमिप ती राधाक णि. . पा ा ‍ िकषशणक शव ारव‍

• मािवाच शरीर व आतमा याचयातील उतककषतचा पणमितवारित नवकास महणज नशकषण होय . टो

• निरोगी सर शरीरात निरोगी मिाचा नवकास करण महणज नशकषण . अ रस‍टॉटि

• नशकषण महणज बालकाचया िसनगमिक आतररक श ी व कषमतचा नवकास होय . सो

• नशकषण महणज साततयाि अिभवाची पिरमिचिा करत जीवि जगणयाची रिनकरया होय . ॉि

सागा पा

भारतीय व पाचातय शकषनणक नवचारवत यािी माडललया नशकषणाचया वया यामधय कोणकोणतया घ‍टकात सामय नदसि यत

. शिकषणा शवशवध स‍‍र

उ माधयनमक नशकषण(इ. ११ त १२ वी)

उ नशकषण(पदवी व पदवयततर)

उ रिारनमक नशकषण(इ. त वी)

माधयनमक नशकषण(इ. ९ त १० वी)

निमि रिारनमक नशकषण(इ. १ त वी)

पवमि रिारनमक नशकषण( त वयोग‍ट)

१.२ ः नशकषणाच नवनवध सतर

. . पराथशमक शिकषण रिारनमक नशकषण ह मलभत नशकषण महणि ओळखणयात यत. रिारनमक नशकषणाच दोि भागात नवभाजि करणयात यत. इयतता १ ली पासि वी पयातचया नशकषणास निमि रिारनमक नशकषण तर इयतता वी त वी पयातचया नशकषणास उ रिारनमक नशकषण अस सबोधतात. ( ) नशकषणाचा अनधकार या कायदाअतगमित सपणमि भारतात त १ या वयोग‍टातील बालकासाठी रिारनमक नशकषण मोफत, स ीच व सावमिनतरक आह. नवदारयाािा नशकषणाची आवड निमामिण वहावी यासाठी रिारनमक नशकषण नवदारथीक ी बिवणयात आल आह. रिारनमक नशकषणापासि कोणतही बालक वनचत रा िय यासाठी आनरमिकरष ा दबमिल व वनचत घ‍टकासाठी

3

शासिाकडि माधयानह भोजि, गणवश, मोफत पाठय-पसतक, नशषयवतया, राखीव जागा यासार या योजिा राबवणयात यतात. क सरकारचया २ ऑगस‍ट, २००९ चया राजपतरात राई‍ट ऑफ नचलडटरि ‍ट ी अ णड कमपलसरी एजयकशि

अ क‍ट, २००९ अनवय त १ वयोग‍टातील सवमि बालकािा मोफत, स ीच व सावमिनतरक रिारनमक नशकषण परवणयाची, तयािा शाळत रिवश दणयाची, उपचसरती न‍टकवणयाची व रिारनमक नशकषण पणमि करि घणयाची जबाबदारी आता शासिावर आह.

सागा पा

शभमि मोफत व स ीच शालय नशकषण पणमि कल आह, तर तयाि कोणतया सतरापयातच नशकषण घतल आहपराथशमक स‍‍रावरतीि शिकषणा ती सवमिसाधारण उद शद • रिारनमक सतरावर मातभारा आनण इगरजी याचया

अधययिाति वण, भारण, वाचि आनण लखि ही मलभत क शलय नवकनसत करण.

• उ रिारनमक सतरावर मातभारचया मलभत भानरक क शलयाचा अनधक नवकास करण तसच नहदी आनण इगरजी भारामधील मलभत क शलयाच र ीकरण करण.

• निरीकषण, तलिा, वगथीकरण, रियोग करण, निषकरमि का ण व तयाच निवदि करण. यासारखी मलभत वजानिक क शलय व रचषकोि निमामिण करण.

• नवदारयाामधय मानहती सरिरण व ततरजािनवरयक क शलय निमामिण करण.

• भारतीय सासककनतक परपरा आनण भ गोनलक व सासककनतक नवनवधता याची ओळख करि दण.

• सामानजक ह आनण जबाबदाऱया याचयाबरोबर सहकायमि आनण सनहषणता याची जाणीव निमामिण करण.

• पयामिवरण सवधमिि आनण सरकषण करणयाची वयच क, सामदानयक जबाबदारी अगी बाणवणयास मदत करण.

• नवदारयाामधय मरिनतषची जाणीव निमामिण करण.• नवदारयााचया शरीरसपदचा नवकास करण तसच

शारीररक, आरोगयनवरयक चागलया सवयी लावण.• नवदारयाामधय नवनवध कलागणाची जोपासिा करण.

• वयवसायानभमखता निमामिण करण.• नवनवध जीवि क शलय नवकनसत करण.• रिादनशकता, अध ा, लोकस या वा , रिदरण,

दहशतवाद, षाचार इ. समसयाची जाणीव निमामिण करि दण.

. . माध‍शमक व उचि माध‍शमक शिकषण इयतता ९ वी आनण १० वी या दोि वगाासाठी नदलया जाणाऱया नशकषणास माधयनमक नशकषण तर इयतता ११ वी आनण १२ वी वगााचया नशकषणास उ माधयनमक नशकषण अस महणतात. उ माधयनमक नशकषणाला कनिष महानवदालयीि नशकषण अस दखील मह‍टल जात. भारतीय राजय घ‍टििसार नशकषण हा नवरय भारताच क शासि व राजयशासि याचया सामाईक यादीत असलयामळ शालय नशकषणाचा राषटरीय सतरावरील अभयासकरम आराखडा NCERT (राषटरीय शकषनणक सशोधि व रिनशकषण परररद, िवी नद ी) ठरवत. तयावर आधारलला पण महाराषटरास अिकल असा पाठयकरम MSCERT (महाराषटर राजय शकषनणक सशोधि व रिनशकषण परररद, पण) ही ससरा ठरवत. महाराषटर राजयामधय महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ (बालभारती), पण ही राजयसतरीय ससरा इयतता पनहली त बारावी या वगाापयातचया पाठयपसतकाच लखि सपादि, तयाची छिपाई व नवतरण याची जबाबदारी साभाळत. तर इयतता दहावी आनण बारावीचया परीकषाची जबाबदारी महाराषटर राजय माधयनमक व उ माधयनमक नशकषण मडळ, पण याचयाकड आह. या मडळाची एकण िऊ नवभागीय नशकषण मडळ राजयभर कायमिरत आहत.

टरिट मा ा शमतर

इ‍टरि‍टवरि महाराषटर राजय माधयनमक व उ माधयनमक नशकषण मडळ, पण याचया नवभागीय नशकषण मडळाची यादी शोधा.

मा ती‍ आ का ‍ ािा

भारत सरकारचया वतीि िमणयात आललया डॉ. मदनलयार माधयनमक नशकषण आयोग (१९ २- ), डॉ. कोठारी भारतीय नशकषण आयोग (१९ - ) याचया नशफारशीिसार महाराषटर राजयामधय जि १९ २ पासि माधयनमक नशकषणाचया पिरमिचिस स वात ाली.

4

१९ पासि (१० २ ) या िवीि आककनतबधाचा सवीकार सपणमि राजयात करणयात आला. दहा वरााच माधयनमक नशकषण दोि वरााच उ माधयनमक नशकषण व तीि वरााचया पदवी नशकषणाचा समावश या आककनतबधात आह. माध‍शमक व उचि माध‍शमक स‍‍रावरतीि शिकषणा ती

सवमिसाधारण उद शद • निरीकषण करण, साधमयमि शोधण, अिमािा ार

नस ानताची सतय-असतयता पडताळण, उपपतती माडण इतयादी कषमता नवकनसत करण.

• मानहती सरिरण व ततरजािनवरयक क शलय नवकनसत करण.

• सवयरोजगार नमळवणयासाठी आवयक जीवि क शलय नवकनसत करण.

• पयामिवरण सवधमिि व सरकषणाबाबत ककनतशील करण.• नवदारयाािा सवात य, समता, नयाय, बधता तसच

बहनवनवधतचा आदर करणयास रिवतत करण.• नवदारयाामधय िनतक व मािनसक उजवच सवधमिि

होऊि सवततर नवचार करणयाची व सामानजक मलयािा धोका पोहचवणाऱया श ीिा सामोर जाणयाची कषमता नवकनसत करण.

• भतकाळाचया जानणवति वतमिमािकाळाच भाि निमामिण करण, तया ार भनवषयाचा वध घणयाची कषमता निमामिण करण.

• राषटरासमोरील सामानजक व आनरमिक आवहािाची ओळख करि दण.

• भारतीय ससककतीचया बलसरािाची ओळख करि दण.

• जागनतकीकरण, सरानिकीकरण, खाजगीकरण आनण आधनिकीकरण याचा मळ घालि परसपरावलबिाची जाणीव निमामिण करण.

• सावमिजनिक मालमतता व सासककनतक वारसा सरकषणाची जाणीव निमामिण करण.

• समाजातील दबमिल घ‍टकाचया आनण मनहलाचया सबलीकरणाचया आवयकतची जाणीव निमामिण करण.

• नवनवधतति एकता, सवमिधममिसमभाव, सामानजक ससवाद आनण समता इ. मलय अगी बाणवणयास मदत करण.

• िसनगमिक सपततीचा नवकास करि ती सामजसयाि सामाईकररतया वापरणयाबाबत जागती निमामिण करण.

ामि करा

रिारनमक नशकषणाची सवमिसाधारण उद नदष आनण माधयनमक व उ माधयनमक नशकषणाची सवमिसाधारण उद नदष यामधील ठळक मद दावर चचामि करा.

. शिकषणा परकार नशकषण दणयाचया आनण घणयाचया प तीवरि नशकषणाच पचाररक, अि पचाररक आनण सहज नशकषण अस तीि रिकार पडतात. याची मानहती खालीलरिमाण.

१. : नशकषणाच नवनवध रिकार

शिकषणा परकार

पचाररक नशकषण सहज नशकषणअि पचाररक नशकषण

5

. . प ा रक शिकषण पचाररक नशकषण ह शाळा, महानवदालय, नवदापीठ यासार या शकषनणक ससरामधि नदल जात.

पचाररक नशकषणाची धयय ही पवमिनियोनजत असतात. वय ीचया व समाजाचया गरजामधि पचाररक नशकषण ससरा निमामिण होतात. नवनशष यतरणमाफत, निचचत धयय समोर ठवि नियोजिपवमिक नदलया जाणाऱया नशकषणास पचाररक नशकषण अस महणतात. नियोजिबद ध, साचबद ध, रचिातमक नशकषण महणज पचाररक नशकषण होय. पचाररक नशकषणामधय नवदारयामिला नशकषण घणयासाठी शकषनणक ससरमधय रिवश घयावा लागतो. अभयासकरमाची निवड करावी लागत. नियम व नशसत याच पालि कराव लागत आनण शकषनणक हतनवरयी जागत रा ि रितयक वळी वगामितील अधययि अिभवाच गरहण व सपादि कराव लागत.

. . . प ा रक शिकषणा ती वशि • पचाररक नशकषण शाळा, महानवदालय आनण

वयावसानयक नशकषण ससराति नदल जात.• पचाररक नशकषण शासतरश , प तशीर व

पवमिनियोनजत असत.• अभयासकरम, वळापतरक, अधयापि प ती,

नवदारथी, नशकषक, वयवसरापक यािा महतवाच सराि असत.

• नशकषण दण व घण या नकरया जाणीवपवमिक चालतात.• परीकषा उततीणमि , अिततीणमि व पदवी यािा

महतवाच सराि आह. • नियम व नशसत महतवाची असत.• वयावहाररक जीविात या नशकषणास महतवाच सराि

आह.

. . .२ प ा रक शिकषणा म व• पचाररक नशकषणामळ समाजाचया नशकषणनवरयक

गरजा पणमि होतात.• पचाररक नशकषणामळ नवदारयाािा शासतरश

नवचार करणयाची सवय लागत. जीविाकड तानककति पाहणयाचा दचषकोि नमळतो.

• पचाररक नशकषण ह शाळा, महानवदालय, नवदापीठ यासार या ससरामधि नदल जात असलयामळ जर एखादा नवदारयामिस शकषनणक समसया उ वलयास तयाच तातकाळ निराकरण करता यत.

• पचाररक नशकषणामधय नवदारथी आनण नशकषक एकनतरत कायमिरत असतात. तयामळ नवदारयााचया अधययि अिभवािसार, अधयापि कायमिनितीत बदल करता यतो. यामळ नशकषणाच धयय साधय होत.

• पचाररक नशकषणामधय नवदारयामिस एखादा नवरयात रिानवणय नमळवणयासाठी नवनशष कालावधी दणयात यतो. तयाआधार परीकषचया माधयमामधि रिानवणय नमळवल की िाही ह ठरवल जात. रिानवणय नमळवलयास रिमाणपतर बहाल करणयात यत. यामळ नवदारयामिचा आतमनववास उचावणयास मदत होत.

• पचाररक नशकषणामळ आपलयाला एखादा तजज, रिशासक, अनभयता, नशकषक, वद नकवा उ रिनतभावताचा शोध घता यतो.

माश ‍ती शमळवा व ामि करा

• रिाचीि काळामधील भारतातील ग कल नशकषण प तीनवरयी इ‍टरि‍ट ार मानहती नमळवा.

• ग कल नशकषण प तीतील गर व नशषय याचयातील शकषनणक आतरनकरयनवरयी आपलया ग‍टामधय चचामि करा.

. . . प ा रक शिकषणा टक अ पचाररक नशकषणाच घ‍टक खालीलरिमाण :

नवदारथी

नशकषक

शाळा

अधयापि प ती

पसतक

न‍टपण, गहपाठ, अभयास

परीकषा अभयासकरम

वळापतरक

१. : पचाररक नशकषणाच घ‍टक

प ा रक शिकषणा टक

6

म नवदालय मडळ

गररालय समह सपक माधयम

म नवदापीठ सगणक नशकषक नवदारथी

. . .२ अिौप ा रक शिकषणा म व• जयािा वळअभावी पचाररक नशकषण घण शकय

िसत, अशा वय ीसाठी अि पचाररक नशकषण महतवाच आह.

• अि पचाररक नशकषणामळ फावलया वळचा सदपयोग होतो.

• अि पचाररक नशकषणाचया माधयमाति नमळवललया पदवीचा वापर िोकरीसाठी, िोकरीमधील पदो तीसाठी होतो.

• अि पचाररक नशकषणामळ आपल छिद जोपासता यतात.

सागा पा

कलपिाि रिारनमक नशकषण पणमि कलल आह. कलपिाला नियनमत शाळत यऊि माधयनमक नशकषण पणमि करता यण शकय िाही. तवहा कोणतया ससरमधि कलपिा आपल रानहलल नशकषण पणमि कर शकल

. . . अिौप ा रक शिकषणा टक अि पचाररक नशकषणाच घ‍टक खालीलरिमाण :

. . अिौप ा रक शिकषण

अि पचाररक नशकषण ह पचाररक नशकषणास परक अस नशकषण आह. या नशकषणामधय आपण आपलया फावलया व सोयीचया वळिसार नशकषण घऊ शकतो.

पचाररक नशकषणामधय शाळत उपचसरत राहण, नवनशष वळमधय अधयापि कायमि सर असण, रितयक वळस शाळस भ‍ट दऊिच कायमि पणमि करण अशी जी बधि असतात ती या प तीत िसतात. तयामळ आपण आपली िोकरी, वयवसाय नकवा घरकाम साभाळि नशकषण घऊ शकतो.

. . . अिौप ा रक शिकषणा ती वशि • अि पचाररक नशकषणामधय नशकषण दणारा आनण

नशकषण घणार ह एकमकापासि अिक वळा दर अतरावर असतात.

• अि पचाररक नशकषण ह समह सपक माधयम व म ससराचया माधयमाति दणयात यत.

• अि पचाररक नशकषणामळ जाि व क शलयात वा घडि यत.

• अि पचाररक नशकषण ह पचाररक नशकषण व सहज नशकषण याचया दरमयािच नशकषण आह.

• अि पचाररक नशकषणामधय अभयासकरम, परीकषा आनण पदवया यास महतवाच सराि आह.

. अिौपचा रक नशकषणाच घटक

अिौप ा रक शिकषणा टक

१. : अि पचाररक नशकषण (म नवदापीठ, नशकषण रिनकरया, नवदालय)

7

. . स शिकषण नशकषण ही सतत चालणारी रिनकरया आह. आपण रितयक कषणाकषणाला काहीतरी िवीि अिभव घतो. या अिभवाति वतमिि पररवतमिि घडत. यास सहज नशकषण अस महणतात. जीविातील सगळच नशकषण आपण शाळा, महानवदालयामधि घत िाही. आपल क‍टब, नमतर, समाज याचयाकडि आपणास अिक अिभव नमळतात. जस की श‍टमिच ब‍टि वयवचसरत लावायला नशकण, सबक रागोळी का ण, उजवया हाताि अ गरहण करण, िमसकार नकवा वदि करण इ. ही क शलय आपण शाळत ि जाता सहजगतया क‍टबाति, समवयसकाकडि आतमसात कली आहत. तयामळच या नशकषणास सहज नशकषण अस महणतात.

. . . स शिकषणा ती वशि • साचबदपणा असत िाही.• योजिाब ता नकवा पवमिनियोजि िसत.• नशकणयामाग नवनशष हत असत िाही.• नशकषणाचा उपचार िसतो, त उतसफतमि असत.• नशकणारा व नशकवणारा याच जाणीवपवमिक रियति

असत िाहीत.. . . स शिकषणा म व

• जीवि कौशलय व मलयनवचार याच नशकषण सहज नशकषणाति नमळत असलयामळ सहज नशकषण महतवाच ठरत.

• सहज नशकषणात साचबदपणा िसलया कारणाि आपण आपलया अिभवावरि नवनवध माधयमाचया ार ह नशकषण घऊ शकतो तयामळ अधययि आिदाची रिापी होत.

• सहज नशकषणामधय वळापतरक, अभयासकरम, परीकषा असत िाहीत. या कारणामळ नवदारथी खलया मिाि नशकषण घऊ शकतो.

• सहज नशकषण ह आपलया पररसरामधील अिभवावरि नमळत असलया कारणाि वय ीला काळ, वळ नकवा भारच बधि िसत. ह नशकषण नवनवध ोताचया माधयमामधि घता यत. तयामळ तलिातमक अधययि करण शकय होऊि अधययिात दजवदारपणा यतो.

• सहज नशकषण उतसफतमिपण घडि यत. उतसफतमिपण घडि आलल अधययि आिददायी व दीघमिकाळ समरणात राहणयास मदत होत.

• नशकषणात कोणतयाही रिकारची पचाररकता िसत.• नशकणयासाठी नवरय िसतात.• वळापतरक िसत.• अभयासकरम िसतो.• परीकषा िसतात.• दिनदि जीविात नवनवध रिसगाति नशकषण नमळत.• नशकषण उतसफतमि, सहज व सवयरिररत असत.

सागा पा

तमहाला सहज नशकषणामधि कोणकोणत अिभव व कौशलय रिाप ाल त सागा.

. . . स शिकषणा टक सहज नशकषणाच घ‍टक खालीलरिमाण :

१. : सहज नशकषणाच घ‍टक

स शिकषणा टक

क‍टब पररसर नमतर चचामि सहली इ‍टरि‍ट सासककनतककायमिकरम

नशनबर नियतकानलक दरदशमिि समदाय

8

स‍वाध‍ा‍

पर. अ खािती शदि ‍ा कसा‍तीि प‍ामि‍ापक ‍ो ‍ प‍ामि‍ शिवडि वा ‍ पन ा शि ा. (१) लन‍टि भारकडि आललया मळ रपािसार EDUCATION या श दाचा अरमि .... असा आह. (अ) To pick up (ब) To understand (क) To bring up (ड) To learn

(२) खाली नदललया पयामियापकी कोणतया पयामियाचा समावश नशकषण या सकलपिमधय होत िाही (अ) शारीररक, मािनसक व ब द नधक कषमतचा नवकास (ब) जािसवधमिि, वतमिि पररवतमिि, क शलयरिापी (क) वय ीला सवारथी, अध ाळ, दववादी बिवण. (ड) मािवाला सवावलबी व निःसवारमि बिवण. ( ) पचाररक नशकषणामधय ........ या नशकषणाचा समावश होतो. (अ) शाळा, महानवदालय, नवदापीठामधय जाऊि नशकषण घण. (ब) अभयासकरम, वळापतरक, अधययि-अधयापि, परीकषा आनण पदवी याचया माधयमामधि नशकषण घण (क) पयामिय अ आनण ब (ड) दिनदि जीविामधील नवनवध अिभवाचया आधार नशकषण घण. स‍‍ अ आशण क ‍ा ‍ा‍तीि ‍ो ‍ स स धा ‍ा ो ा ळवा.

स‍‍ अशिकषणा परकार

स‍‍ शिकषणा ‍ा परकारा ती वशि

स‍‍ कशिकषणा ‍ा परकारा ती उदा रण

१. पचाररक नशकषण (अ) म शाळा नकवा म नवदापीठा ार नमळत.

(क) शभम श‍टमिला सवयवचसरत ब‍टि लावतो.

२. अि पचाररक नशकषण (आ) कोणतयाही जाणीव नकवा रियतिानशवाय सवयसफतथीि नमळणार नशकषण

(ख) शभम नियनमत शाळत जातो, परीकषा दतो, पदवी नमळवतो.

. सहज नशकषण (इ) वळापतरकािसार नदल जाणार नशकषण (ग) शभम म नवदालय मडळ म नवदापीठाति पदवी नमळवतो.

पर. क ‍ दोि ि दा‍ उत‍र शि ा. १. ............................... (१) रिारनमक नशकषणाच सतर २. ...............................

१. ...............................

(२) नशकषणाच रिकार २. ...............................

. ...............................

१. ...............................

( ) अि पचाररक नशकषणाच उ श २. ...............................

. ...............................

9

पर. क‍ती पणमि करा. (१) पचाररक नशकषणाच घ‍टक सागा.

(२) नशकषणाच नवनवध सतर सागणयासाठी खालील ओघत ा पणमि करा.

पर. खाितीि पर िा ती उत‍र शि ा. (१) रिारनमक नशकषणाची आवड निमामिण वहावी यासाठी शासिसतरावरि कोणकोणतया योजिा राबवणयात यतात (२) पचाररक नशकषणाच महतव कोणत ( ) सहज नशकषणाची वनशष सागा.पर. आपि म‍ ि दवा. (१) अि पचाररक नशकषण ह पचाररक नशकषणास परक नशकषण आह. (२) भारतीय नशकषण तजजाचया वया यमधि आपणास कोणकोणती मलय रिनतनबनबत होतात ( ) रिारनमक नशकषण आनण माधयनमक व उ माधयनमक नशकषण याचया उद नदषामधय जो च तया करमाि बदल होतो.

तयाची कारण काय असावीत पर. खाितीि उप म पणमि करा. (१) बालवाडीमधील मलाच निरीकषण करि, या मलामधय आ ळि यणारी सवभाव वनशष समजावि घया व तयावर

रोडकयात अहवाल लखि करा. (२) पचाररक नशकषणाति नदलया जाणाऱया बालकन त नशकषणासाठी कोणकोणत उपकरम राबवणयात यतात याची यादी

तयार करा.* * *

पचाररकनशकषणाच घ‍टक

पसतक

अधयापिप ती

नशकषक

------------(इ. ११ त १२ वी)

------------(इ. वी त वी)

माधयनमक नशकषण(इ. --- त --- वी)

निमि रिारनमक नशकषण(इ. --- त --- वी)

10

. म ातमा ो‍तीराव फि २.१.१ महातमा जोतीराव फल सनकषप जीविप‍ट २.१.२ महातमा जोतीराव फल याच शकषनणक योगदाि २.१. महातमा जोतीराव फल याच शकषनणक नवचार

. म ध डो किव कव २.२.१ महरथी धोडो कशव कवव सनकषप जीविप‍ट २.२.२ महरथी धोडो कशव कवव याच शकषनणक योगदाि २.२. महरथी धोडो कशव कवव याच शकषनणक नवचार

. कममिवतीर ा राव पाटतीि २. .१ कममिवीर भाऊराव पा‍टील सनकषप जीविप‍ट २. .२ कममिवीर भाऊराव पा‍टील याच शकषनणक योगदाि २. . कममिवीर भाऊराव पा‍टील याच शकषनणक नवचार

. डॉ. प ा राव दिमख २. .१ डॉ. पजाबराव दशमख सनकषप जीविप‍ट २. .२ डॉ. पजाबराव दशमख याच शकषनणक योगदाि २. . डॉ. पजाबराव दशमख याच शकषनणक नवचार

. अि‍ा वा २. .१ अिताई वाघ सनकषप जीविप‍ट २. .२ अिताई वाघ याच शकषनणक योगदाि २. . अिताई वाघ याच शकषनणक नवचार

परासतानवक

नशकषण ह समाज प रर‍तविाच एक पभारी साधि आह. समाजा या सासकन‍तक आनण सामानजक नरचार पराहािा सयो य रळण नमळरि द याच काम नशकषणाच आह. नशकषणा‍तील नरचार पराह आपलया आचार, नरचार आनण लिणीद रार सरव सामा यापय‍त पोहचर याच काम शकषनणक नरचारर‍त कर‍त अस‍ता‍त. पस‍त‍त पकरणामधि आपण महारा ा‍तील काही ोर शकषनणक नरचारर‍ता या कायावचा प रचय क ि घणार आहो‍त.

शकषनणक नरचारर‍ता या पतयकष शकषनणक कायावमधि आनण तया या नरचारधिामधि आपणा सरािा परणा लाभ‍त अस‍त, शकषनणक कामाची यो य नदशा लाभ‍त अस‍त. या नरचारर‍ताच ब मलय नरचार ह तया या अनरर‍त धडपडी‍ति, अिड नच‍तिा‍ति, पतयकष पयोगा‍ति आनण पगलभ अिभरा‍ति आलल अस‍ता‍त. ह नरचार आपलयाला सदर मागवदशवक ठर‍ता‍त.

महारा ामधय सरवप म सती नशकषणाचा पाया रचणार महातमा जो‍तीबा ल, सती नशकषण कायावसाठी र खसतया या पि द धारासाठी आपल सपणव आय य समनपव‍त करणार महषणी धोडो कशर करड, महारा ामधय मो ा पमाणारर शाळा, महानरदालय स ापि कर‍त रसन‍तगहाची सनरधा उपल ध क ि दणार कमवरीर भा रार पाटील, मो ‍त र स ीच नशकषण परर यासाठी अमरार‍ती नजल ा‍त ०० नशकषण कदर उभारणार डॉ. पजाबरार दशमि आनण कोसबाडसारखया दगवम भागा‍त बाल नशकषणाची स रा‍त कर‍त आनदरासी बालकािा नरनरध िळा या माधयमा‍ति नशकषण उपल ध क ि दणा या अि‍ताई राघ, या सरा या शकषनणक कायावचा प रचय आपण पस‍त‍त पाठामधि क ि घणार आहो‍त.

म ारा ा‍तीि िकषशणक शव ारव‍.परकरण

11

. म ातमा ो‍तीराव फि

सागा पा

नवदनविा मती गली मनतनविा िीती गली िीनतनविा गती गली गनतनविा नवतत गल नवततनविा श खचल इतक अिरमि एका अनवदि कल वरील लखिामधि महातमा फल यािी निरकषरतच कोणकोणत दषपररणाम सानगतल आहत

म ातमा ो‍तीराव फि. . म ातमा ो‍तीराव फि सशकष तीविपट

सपणमि िाव जोतीराव गोनवदराव फल

नम ११ एनरिल १ २नम श काण क‍टगण, ता. ख‍टाव, नज. सातारा

आ िाव नचमणाबाईपतिती िाव सानवतरीबाईपराथशमक शिकषण १ - १

मराठी नशकषण पतोजीचया शाळतमाध‍शमक शिकषण

१ २ - १सकॉन‍टश नमशि हायसकल, पण

माि ११ म १ जितकडि महातमा ही पदवी

शिधि २ िोवहबर १ ९०

२.१ : महातमा फल याचा सनकषप जीविप‍ट

िकषा‍ वा

महातमा जोतीराव फल यािी महाराषटरामधय सतरी नशकषणाचा पाया रचला. सतरी नशकषणासोबतच मागासवगथीयाचया नशकषणासाठी दखील भरीव कामनगरी कलली आह. समाजामधील सतरी-प र समाितसाठी व नशकषण रिसारासाठी १ मधय महातमा जोतीराव फल यािी सतयशोधक समाजा ची सरापिा कली. भारतातील

ीमतापासि त गोरगररबापयात रितयकाला नशकषण नमळाव यासाठी १ २ मधय ह‍टर आयोगासमोर भारतातील लोकािा स ीच, नविाशलक व सावमिनतरक सवरपाच नशकषण शासिामाफत दाव अशी मागणी कली. असच एक निवदि १ मधय चवहक‍टोररया राणीच रिनतनिधी क ऑफ किॉ‍ट यािा दखील नदल होत.

. . म ातमा ो‍तीराव फि ‍ा िकषशणक ‍ोगदािअ. . व मि िकषशणक सस‍था श काण

१ १ मलीची पनहली शाळा पण२ १ १ मलीची दसरी शाळा पण

१ १ मलीची नतसरी शाळा पण१ २ असपय मलासाठी शाळा पण

१ २ पिा लाय रीची सरापिा पण१ बहजि व सामानजकरष ा

वनचतासाठी नवदा नशकवणारी ससरा

पण

१ सकॉन‍टश नमशिचया शाळत अधमिवळ नशकषकाची िोकरी

पण

१ रि ासाठी रातरशाळा पण९ १ सतयशोधक समाजाची

सरापिापण

२.२ : महातमा फल याच शकषनणक योगदाि. . म ातमा ो‍तीराव फि ‍ा िकषशणक शव ार

• नशकषण हाच जीविाचा आधार आह• सवाासाठी रिारनमक नशकषण स ीच व मोफत असाव.• सतरी नशकषणाचा पाठपरावा कला जावा.• वयावसानयक व तानतरक नशकषणावर भर दावा.

12

• नशकषणाकररता नवदारयाासाठी नशषयवतती व वसनतगहाची सनवधा असावी.

• दजवदार नशकषणासाठी रिनशनकषत नशकषकाची िमणक करावी.

• कारकिी नशकषणाऐवजी उदोगी व जीविोपयोगी, जीवि जगणयास सकषम बिनवणार नशकषण दाव.

• चागल आनण वाई‍ट याचयातील भद लकषात आणि दत त नशकषण.

• समाज सधारणसाठी नशकषण महतवाच आह.

मा ती‍ आ का ‍ ािा

• म ातमा ो‍तीराव फि ‍ा िखि का‍मिगलामनगरी, शतकऱयाचा असड, इशारा, सावमिजनिक

सतय धममि ह पसतक ा णाच कसब हा लखसगरह, दीिबध ह दनिक, छितरपती नशवाजी राज भोसल याचा पोवाडा, ततीय रति ह िा‍टक, सतसार नियतकानलक इतयादी.

टरिट मा ा शमतर

महातमा फल आनण सानवतरीबाई फल यािी कललया नशकषणनवरयक कायामिची मानहती इ‍टरि‍टवरि नमळवि नभचततपतरक तयार करा व रिदनशमित करा.

. म ध डो किव कव

सागा पा

• चसतरयाचया पि ारासाठी आपल सपणमि जीवि वयतीत करणाऱया काही नवचारवताची िाव सागा.

• महाराषटर राजयामधय पनहलयादा सवततर मनहला नवदापीठाची सरापिा कोणी कली

म ध डो किव कव

. . म ध डो किव कव सशकष तीविपटसपणमि िाव धोडो कशव कवव

नम १ एनरिल १नम श काण शरवली,

ता. म ड नज. रतिानगरी, महाराषटरआ िाव ल मीबाईपतिती िाव राधाबाई आनण आिदीबाईपराथशमक शिकषण म ड, ता.दापोली, नज.रतिानगरीमाध‍शमक शिकषण

१ १ - म‍टटरीक परीकषारॉब‍टमि मिी हायसकल, मबई

पदवती शिकषण १ बी.ए. नवलसि कॉलज, मबईिोकरती १ एलनफनस‍टि कॉलज, मबई

१ िोवहबर १ ९१ - १९१ ड ि एजयकशि सोसाय‍टीच फगयमिसि महानवदालय, पण. गनणत नवरयाच रिाधयापक

माि बिारस नहद नवदापीठ,बिारस - १९ २ (डी.नल‍ट)पण नवदापीठ, पण - १९ १, (डी.नल‍ट). मनहला नवदापीठ, मबई - १९ , (डी.नल‍ट).मबई नवदापीठ, मबई - १९ , (एल.एल.डी.)

सनमाि १९ साली भारत सरकारचया वतीि प भरण सनमाि.१९ या वरथीचा भारत सरकारचया वतीि दणयात यणारा भारतरति हा सवमि ष परसकार रिदाि.

शिधि ९ िोवहबर १९ २२. : महरथी धोडो कशव कवव

याचा सनकषप जीविप‍ट

िकषा‍ वा

सतरी नशकषण ही परमवराची आराधिा मािि आपल सपणमि आयषय सतरी नशकषणासाठी समनपमित करणार रोर शकषनणक नवचारवत महणज महरथी धोडो कशव कवव होत. महरथी कवव यािी लहाि बानलका, अिार बानलकापासि तर

13

रि मनहलापयात सवाासाठी नशकषणाच कायमि करत असतािा अिार बानलका मापासि त मनहला नवदापीठापयात अिक नशकषण ससराची सरापिा कली. महरथी कवव सतरी नशकषणासच दशकायमि समजत असत. महरथी कवव यािी नशकषणाच माधयम महणि मातभारस महतवाच सराि नदल. परत याच वळी इगरजी भारच महतवही अधोरचखत कल. नशकषणामधय कवळ ताचतवक अभयासकरमाचाच समावश ि करता नवनवध खळ, ितय, सगीत, नचतरकला, बाधकाम, कायामििभव अशा उपकरमासही महतवाच सराि नदल. मनहला नवदापीठाचया माधयमामधि समाज पररवतमिि घडवि आणल.

. . म ध डो किव कव ‍ा िकषशणक ‍ोगदािअ. . व मि िकषशणक सस‍था१ १ ९ अिार बानलका माची सरापिा२ १९० नहगण यर मनहला नवदालयाची

सरापिा१९१ भारतातील पनहलया मनहला

नवदापीठाची सरापिा१९१ पण यर कनया शाळची सरापिा१९ पण यर बाल अधयापि मनदर व

नशशनवहार याची सरापिा१९ महाराषटर गराम नशकषण मडळाची

सरापिा१९ ० सातारा यर बालमिोहर मनदर सरापिा

२. : महरथी धोडो कशव कवव याच शकषनणक योगदाि

श‍ ासा‍ डोकाव‍ािा

जपािी मनहला नवदापीठाचया सबनधत वाचिामधि व तया नवदापीठाला भ‍ट दऊि महरथी कवव यािी मनहला नवदापीठाची सकलपिा माडली. नव लदास ठाकरसी याचया आनरमिक दणगीमधि या नवदापीठाच िाव एस. एि. डी. ‍टी. ( ीमती िारीबाई दामोदर ठाकरसी मनहला नवदापीठ) अस ाल. ह नवदापीठ मबई यर आह. तसच पण यर ही तयाचा पररसर आह.

ीमती िारीबाई दामोदर ठाकरसी या ी नव लदास ठाकरसी याचया मातो ी होतया. तयािी आपलया मातो ीचया समरणारमि या नवदापीठाला १ लाख पयाची आनरमिक दणगी नदलली होती.

. . म ध डो किव कव ‍ा िकषशणक शव ार• समाज सधारणच साधि महणज नशकषण होय.• नशकषण ससरा का ण महणज पनवतर कायमि होय.• नशकषणाच माधयम मातभारा असाव.• सतरी नशकषणाच कायमि महणज रितयकष परमवराची

आराधिा करण होय.• अभयासकरमामधय नवनवधता असावी महणजच

नवनवध नवरय उपल ध असावत.• सवावलबिासाठी नशकषण महतवाच.• नशकषणकायमि महणजच दशकायमि होय.• नवजाि, ततरजाि यासारख नवरय इगरजीमधि

नशकवल जावत. समाजामधील बालनववाह, क ‍टनबक नहसाचार, अनिष र ी, या वाई‍ट रिरािा आळा घालायचा असलयास सतरी नशकषणानशवाय पयामिय िाही.

. कममिवतीर ा राव पाटतीि.सागा पा

महाराषटरामधय कमवा व नशका या योजिची स वात कोणी कली

कममिवतीर ा राव पाटतीि. . कममिवतीर ा राव पाटतीि सशकष तीविपट सपणमि िाव भाऊराव पायगोडा पा‍टील

नम २२ स ‍टबर १नम श काण कभोज, नज. कोलहापर

आ िाव गगाबाईपतिती िाव ल मीबाईपराथशमक शिकषण नव‍टा, नज. सागलीमाध‍शमक शिकषण राजाराम हायसकल,

जि बानडाग, कोलहापर.शिधि ९ म १९ ९

२. : कममिवीर भाऊराव पा‍टील याचा सनकषप जीविप‍ट

14

िकषा‍ वा

कममिवीर भाऊराव पा‍टील यािी छितरपती राजरथी शा महाराज याचया रिरणमधि आनण महातमा जोतीबा फल याचयाति सफतथी घऊि रयत नशकषण ससरची सरापिा कली. महाराषटराचया कािाकोपऱयात नशकषणाची गगा िऊि पोहचवणयाच महाि व पनवतर कायमि कममिवीर भाऊराव पा‍टील यािी कल. कममिवीर भाऊराव पा‍टील यािी आपलया ससरच बोधनचनह महणि व‍टवकषाच नचतर ठरवल. रिारनमक नशकषणापासि त महानवदालयीि नशकषणापयातच नशकषण उपल ध करि दणाऱया शकषनणक ससरा असावयात याच सकलपिमधि कला, वानणजय, नवजाि, नशकषणशासतर, नवधी, अनभयानतरकी या नवदाशाखासह अिक रिारनमक, माधयनमक नवदालयाची सरापिा कली. भाऊराव पा‍टील ह खऱया अरामिि कायमिवादी होत. तयामळच तयािी मजीवी व बद नधवताचा मळ आपलया ससरामधि घातला. याचा फायदा गरामीण भागामधि अिक डॉक‍टसमि, वकील, रिाधयापक, नशकषक, समाजसवक, आधनिक शतीनिष पदवीधर तयार करणयासाठी ाला.

टरिट मा ा शमतर

इ‍टरि‍ट ार रयत नशकषण ससरचा नवसतार कोण कोणतया नजल ात आह याची यादी तयार करा.

. . कममिवतीर ा राव पाटतीि ‍ा िकषशणक ‍ोगदािअ. . व मि िकषशणक सस‍था

१ १९०९ दधगाव नवदारथी आ म (रयत नशकषण ससरच बीज)

२ १९१० दधगाव नशकषण रिसारक मडळ१९१९ सतयशोधक समाज परररदत बहजि

समाजाचया नशकषणासाठी नशकषणससरा सरापि करणयाचा रिसताव मजर करि घतला.

१९१९ रयत नशकषण ससरची सरापिा१९२१ िरल, ता. वाळवा, नज. सागली या

नठकाणी वसनतगहाची सरापिा१९२ सातारा यर सवमि जाती-धमााचया

नवदारयाासाठी मोठया वसनतगहाची सरापिा

१९२ सातारा वसनतगहाच िाव बदलि ी छितरपती शा बोनडाग हाऊस अस

करणयात आल.१९ २ पणयात यनियि बोनडाग हाऊस ची

सरापिा९ १९ रयत नशकषण ससरा, िोदणीककत

१० १९ नसलवहर जयनबली रल ‍टटरनिग कॉलजची सरापिा (आजच िाव म. फल अधयापक नवदालय)

११ १९ रयत नशकषण ससरच दसर अधयकष रा. ब. काळ याचया िावाि मराठी शाळा सर

१२ १९ डोगराळ भागातील मलासाठी यवतवर यर वहॉल‍टरी रिारनमक शाळा सर

१ १९ २ मनहलासाठी नम वसनतगह आनण नजजामाता अधयापक नवदालय सर

१ १९ मोफत व वसनतगहय छितरपती नशवाजी कॉलजची सरापिा

१ १९ कराड यर स र गाडग महाराज कॉलजची सरापिा

१ १९ सातारा यर आ ाद कॉलज ऑफ एजयकशिची सरापिा

२. : कममिवीर भाऊराव पा‍टील याच शकषनणक योगदािटरिट मा ा शमतर

इ‍टरि‍टचया साहा याि कममिवीर भाऊराव पा‍टील याचया नशकषण कायामिनवरयी अनधक मानहती नमळवा.

मा ती‍ आ का ‍ ािा

कममिवीर भाऊराव पा‍टील यािी १९२९ साली वाळवा तालकयातील िरल यर वसनतगहाची सरापिा कली. या वसनतगहात असपयासनहत सवमि जाती-धमााच नवदारथी राहत असत. कणाही एकावर भोजिाचा खचमि पड िय महणि मषीफड ही अनभिव याजिा सर कली. (मषीफड ही अनभिव योजिा घरातील बाई जवहा जातयावर दळणयासाठी बसायची तवहा फ एक मठ धानय ‍टागललया तया नपशवीत ‍टाकायची ितर वसनतगहातील मल नकवा नशकषक ती नपशवी घऊि जात. यासच एक ोळी योजिा असही महणतात).

15

. . कममिवतीर ा राव पाटतीि ‍ा िकषशणक शव ार• सवावलबिामधि नशकषण.• नशकषणाति सवानभमाि आनण सवानभमािाति रिनतषा.• समाजाचया उ ारासाठी नशकषण.• नशकषण ह चारर य निनममितीच साधि.• बहनवध उ शासाठी नशकषण.• नशकषक हा ख ातील गरामसवक व गरामिायक

असला पानहज.• सवााचया एकनतरत नशकषणसाठी वसनतगहाची गरज.• नवनवध नवदाशाखाचया नशकषणाची कलपिा.

सम ि ‍ा

नवदारयाािी आपलया बळावरती म करि तया मोबदलयात नशकषण घयाव अस कममिवीर भाऊराव पा‍टील याच नवचार होत. तयामळच तयािी आपलया रयत नशकषण ससरच सवावलबी नशकषण ह आमच ीद अस घोरवाकय निचचत कल होत.

सगणक मा ा शमतर

सगणकाचया आधार रयत नशकषण ससरनवरयीचया मानहतीच सादरीकरण तयार करा.

. डॉ. प ा राव दिमख

सागा पा

• भारताच पनहल ककरीमतरी कोण होत • नवदभामित ी नशवाजी नशकषण ससरची सरापिा

कोणी कली

डॉ. प ा राव दिमख

. . डॉ. प ा राव दिमख सशकष तीविपट

सपणमि िाव डॉ. पजाबराव (भाऊसाहब) शामराव बाप दशमख

नम २ नडसबर १ ९नम श काण पापळ, नज. अमरावती

आ िाव राधाबाईपतिती िाव नवमलाबाईपराथशमक शिकषण पापळ, नज. अमरावतीमाध‍शमक शिकषण

अमरावती

पदवती शिकषण फगयमिसि कॉलज, पणऑकसफडमि नवदापीठ, इगलड

शिधि १० एनरिल १९

२. : डॉ. पजाबराव दशमख याचा सनकषप जीविप‍ट

. . डॉ. प ा राव दिमख ‍ा िकषशणक ‍ोगदाि

अ. . व मि िकषशणक सस‍था

१ १९२ नशवाजी वयायाम रिसारक मडळ, अमरावती

२ १९२ ािद छिातरालय, अमरावती

१९ २ ी नशवाजी नशकषण ससरा, अमरावती

१९ ० ी नशवाजी लोक नवदापीठ, पण

२. : डॉ. पजाबराव दशमख याच शकषनणक योगदाि

• १९ २ मधय ी नशवाजी नशकषण ससरची सरापिा कली.

• मोफत व स ीच नशकषण परवणयासाठी नजलहा क चनसलच उतप वा वत अमरावती नवभागात स ीच नशकषण दणारी १०० क उघडली.

• नवदारयाािा वसनतगहय नशकषण नमळाल पानहज यासाठी ी नशवाजी नशकषण ससरा अमरावतीचया माधयनमक शाळािा लागि वसनतगहाची सरापिा कली.

16

• बहजि समाजातील नवदारयाािा महानवदालयीि नशकषण नमळणयासाठी नवदभामित अिक महानवदालय सर कली.

• गरामीण भागामधील अजाि, मागासलपण, दारर , अिारोगय आनण सामानजक आनरमिक नवरमता िष करणयासाठी ी नशवाजी नशकषण ससरत जिता कॉलज, गाधी गरामोदोग मनदर, कसतरबा मनडकल व वलफअर स‍टर सर कल.

• नशकषणाति कराती करणयासाठी ररल इननस‍ट ‍टची सरापिा कली.

• ी. नशवाजी नशकषण ससरत चसतरयािा उपय ठरणार अभयासकरम तयार कल.

• शारीररक नशकषणाकररता अमरावती यर शारीररक नशकषण दणारा सी.पी.एड. कोसमि व शारीररक नशकषण महानवदालय सर कल.

• १९ ० मधय ी नशवाजी लोक नवदापीठाची सरापिा कली.

• १९ २ मधय भारताच ककरीमतरी ालयाितर आधनिक ततरजािाचा शतीत उपयोग वहावा महणि भारत ककरक समाज सरापि करि ककरी नशकषणाचा रिसार कला.

• ी नशवाजी लोकनवदापीठातगमित जिता कॉलज, रि नशकषण वगमि, गराम सघ‍टकाचा वगमि, एक त दोि वरामिचा ककरी अभयासकरम वगमि, गाधी गरामोदोग मनदर इ. उपकरम सर कल.

• १९ मधय सर करणयात आललया ररल इननस‍ट ‍ट चया माधयमामधि सवततर ततरनिकति, जयनियर कॉलज ऑफ सायनस व वहोकशिल, ककनरनवजाि पदनवका, पशसवधमिि व दगधवयवसाय, पचायत राज क , गरामसवक रिनशकषण क , अगणवाडी सनवका क अशी नवनवध क सर कली.

िकषा‍ वा

शतीला जस पाणी तस समाजाला नशकषण हा मलमतर बाळगणार एक परोगामी नवचाराच शकषनणक नवचारवत महणज डॉ. पजाबराव दशमख. डॉ. पजाबराव

दशमखाचया कायामिमळ स ीच, नविाशलक व सावमिनतरक नशकषण सर करणयात अमरावती नजल ाि सपणमि भारतामधि दसरा करमाक प‍टकावला होता. नवदारयाािा शालय नशकषणासाठी वसनतगहाची सनवधा उपल ध ाली पानहज या नवचारामधि डॉ. पजाबराव दशमख यािी ी नशवाजी नशकषणससरा अमरावतीचया माधयनमक शाळािा लागि वसनतगहाची सरापिा कली. मला-मलीचया उ नशकषणाची सोय

ाली पानहज व गरामीण भागामधील मलािा पदवी नमळवता आली पानहज याकररता नवदभामिमधय अिक महानवदालय सर कली.

. . डॉ. प ा राव दिमख ‍ा िकषशणक शव ार• माधयनमक नशकषण घणाऱया मलािा वसनतगहाची

सनवधा उपल ध ाली पानहज.• नवदापीठीय नशकषणामधि कवळ पसतकी पनडत

तयार ि होता समाजाची व दशाची सवा करणार लोकसवक तयार वहायला पानहजत.

• परपरानरिय व कालनवसगत नशकषण प ती बदलि तया नठकाणी समाजानभमख नशकषण प तीचा अवलब वहायला हवा.

• गरामीण भागामधील अजाि, मागासलपण, दारर , अिारोगय आनण सामानजक आनरमिक नवरमता िष करणयासाठी लोकनशकषण दण गरजच आह.

• शरीर माधय खल धममि साधिम या ससककत वचिािसार शरीर सपतती ही सवमि ष सपतती असि सवाािी याची काळजी घतली पानहज.

• आधनिक ततरजािाचा शतीसाठी उपयोग ाला पानहज. यासाठी रिदशमिि, चचामिसतर, समलि भरवि ककनर नशकषण ककरकापयात पोहचल पानहज.

सम ि ‍ा

डॉ. पजाबराव दशमख यािी अनवकनसत समाज अनधकानधक नशकषणाचया रिवाहात कसा यईल यासाठी आयषयभर रियति कल. अनवकनसत समाज नशकषणाचया रिवाहात आला पानहज याकररता वसनतगहय नशकषण, शाळा महानवदालयाची सरापिा ररल इननस‍ट ‍ट यासार या माधयमामधि रियति कल.

17

. अि‍ा वा

अि‍ा वा. . अि‍ा वा सशकष तीविपट

सपणमि िाव अिताई बाळककषण वाघ

नम १ माचमि १९१०

नम श काण मोरगाव, नज. पणआ िाव यमिाबाई

प‍ती िाव शकर वामि जातगावकरशिकषण १९२९ - अधयापकीय रिनशकषण परीकषा

रिरम णीत उततीणमि१९ - रातरशाळत नशकषण घऊि मन‍टटरक परीकषा उततीणमि.१९ १ - बी.ए. परीकषा एस.एि.डी.‍टी. मनहला नवदापीठ, मबई यरि रिरम णीत उततीणमि.

माि १९ २ - महाराषटर शासिाचा आदशमि नशकषक परसकार.१९ - महाराषटर शासिाचा दनलत नमतर परसकार.१९ - भारत सरकारचया वतीि दणयात यणारा पद म ी परसकार.यानशवाय आदशमि माता, सानवतरीबाई फल व बालकलयाण कायमिकरमासाठी राषटरीय परसकार.

शिधि २ स ‍टबर १९९२

२.९ : अिताई वाघ याचा सनकषप जीविप‍ट

अिताई वाघ यािी ताराबाई मोडक याचया मदतीि व मागमिदशमििाति बाल नशकषणाचया इनतहासात अिक रियोग कलल आहत. अिता िी कोसबाड ता. डहाण,

नज. पालघर या आनदवासी वसतीचया भागात आनदवासी बालकािा नवनवध खळाचया माधयमामधि नशकषण नदल. अिता िी १९ ९ त १९ या कालावधीत एकण १ अगणवा ा चालवलया. वयावसानयक नशकषणाति आनदवासीिा रोजगार नमळवि नदला. यासाठी अिता िी नवकासवाडी ही योजिा सर कली. गरामसनवका, बालसनवका, अगणवाडी यासाठी डॉ. नचतरा िाईक याचया मागमिदशमििाखाली नवनवध रिकारच रिनशकषण वगमि घतल. आदरणीय ताराबाई मोडक याच शकषनणक कायमि एक निषावाि अियायी महणि अिताई वाघ यािी चाल ठवल.

. . अि‍ा वा ‍ा िकषशणक ‍ोगदािअ. . िकषशणक का‍मि

. गराम बाल नशकषा क बोडथी, ता. डहाण, नज. पालघर यर अधयानपका महणि कायमि (१९ - )

. िति बाल नशकषा क , कोसबाड, ता.डहाण, नज. पालघर यर सचानलका व अधयानपका महणि कायमि (१९ -१९ )

. राषटरीय नशकषण अिसधाि व रिनशकषण मडळ, िवी नद ी या ससरचया कायमिकाररणी सदसय पदावर कायमि (१९ - ९)

. अचखल भारतीय पवमि रिारनमक नशकषण ससरचया उपाधयकष या पदावर कायमि (१९ - ९)

. नशकषक-पालक रिबोधिासाठी वानहललया नशकषण पनतरका व सतरी जागती साठीचया सानवतरी या मानसकाचया सपानदका महणि

कायमि.. UNICEF चया मदतीि सकस आहार रिनशकषण

वगमि घतल.. बाल नशकषणाचया कायामिसाठी ऑल इनडया रिी

सकल एजयकशि या ससरचया परररदामधय सहभाग.

२.१० : अिताई वाघ याच शकषनणक योगदाि. . अि‍ा वा ‍ा िकषशणक शव ार

• बालकाचया चचल वततीला समजि घऊि तयाला तयाचया कलि समजावि सागाव.

• खळाति नशकषण द याव.

18

• कायामििभव नशकषणाति रोजगार रिापीची तयारी करावी.

• बडबडगीत व गोषी यामधि सलभ नशकषण होत.• पवमि रिारनमक नशकषणाच रियोगशीलररतया वयवसरापि

कराव.• मिोरजक नशकषणासाठी बालसानहतयाचा वापर

वहावा.• पररसरातील वसतचा शकषनणक सानहतय महणि वापर

करि रिभावी नशकषण दाव. अिताई वाघ यािी निरपकष वततीि बाल नशकषणाच कायमि सपणमि आयषयभर कल. मा‍टसरीला पयामिय महणि बालवाडी या सकलपिची स वात कली. आनदवासी नशकषणाच वयवसरापि रितयकष तयाचयामधय रा ि कल. अगणवाडी, बालवाडी अधयापकासाठी नवनवध रियोग व रिनशकषण वगामिच आयोजि कल. अिताई वाघ यािी बोडथी, कोसबाडचया आनदवासी पररसरामधय १० पाळणा घर, ११ बालवा ा, पवमि रिारनमक शाळा, ० रि नशकषण ससरा, बाल सनवका रिनशकषण वगमि, अगणवाडी रिनशकषण वगमि, अधयापक रिनशकषण नवदालय, रातर शाळा, करण, मकबधीर ससरा डहाण, ी श ी जागती ससरा, ठाण अशा अिक ससरा सरापि कलया. तया काळात बोडथी, कोसबाड ह आनदवासी पररसर बाल नशकषणाचया रियोग शाळाच बिलया. आनदवासीचया कलयाणासाठी तयािी आपल सपणमि आयषय वचल.

अि‍ा वा ‍ा िखि का‍मि अिता िी आपलया शकषनणक सकलपिा, पद धती आनण रियोग याची चचामि सफ‍ट लख व पसतकाद वार कली. तयािी बालवाडी कशी चालवावी, करण शाळा, नवकासाचया मागामिवर नशकषण नमतर माला, कोसबाडचया ‍टकडीवरि, सकस आहार गीत, सहज नशकषण, बालवाडीतील गोषी, बडबडगीत, ककतीगीत, रिबोनधका इ. पसतकाच लखि कल. पस

सम ि ‍ा

लहाि बालकाचया चचल वततीला समजि घता आल तर तयाला वळण लावता यत. तयाचया कलाि तयाला समजावि सागता यत. या नवचारामळ अिता िी बालनशकषणात अिक रियोग कल. आनदवासी वसतीत रितयकष रा ि तयाचया पररसराचा अधययिासाठी उपयोग करि घत अिता िी नशकषणरिनकरयसमोर एक आदशमि निमामिण कला.

टरिट मा ा शमतर

इ‍टरि‍टचया मदतीि अिताई वाघ याचया जीविावर सादरीकरण तयार करा. ताराबाई मोडक व नगजभाई बधका याचयानवरयी मानहती सकलि करि सादरीकरण तयार करा.

19

स‍वाध‍ा‍

पर. अ खािती शदि ‍ा प‍ामि‍ापक ‍ो ‍ प‍ामि‍ शिवडि वा ‍ पन ा शि ा. (१) खालीलपकी ....... ह कायमि महातमा फल यािी कलल िाही. (अ) नवलयम ह‍टर नशकषण आयोगासमोर नवचार माडल. (ब) सतयशोधक समाजाची सरापिा कली. (क) कावयफल या कावयसगरहाच लखि कल. (ड) सकॉन‍टश नमशि शाळत अधयापि कल. (२) खालील पयामियापकी ....... हा अिताई वाघ याचा शकषनणक नवचार आह. (अ) बालकािा तयाचया कलाि समजावि सागण. (ब) समाजानभमख नशकषण प तीचा अवलब करण. (क) सवावलबिामधि नशकषण दण. (ड) पयामिय ब आनण क बरोबर. ( ) खालील पयामियापकी चकीची जोडी ओळखा. (अ) महातमा जोतीराव फल - मलीची पनहली शाळा (ब) महरथी धोडो कशव कवव - फगयमिसि महानवदालयामधय गनणत नवरयाच रिाधयापक (क) कममिवीर भाऊराव पा‍टील - सतयशोधक समाजाची सरापिा (ड) डॉ पजाबराव दशमख - वसनतगहय नशकषणावर भर ( ) खालीलपकी ....... या शकषनणक नवचारवतािी पनहलया मनहला नवदापीठाची सरापिा कली. (अ) अिताई वाघ (ब) डॉ. पजाबराव दशमख (क) महरथी धोडो कशव कवव (ड) कममिवीर भाऊराव पा‍टील पर. स‍‍ अ आशण क ‍ा ‍ा‍तीि ‍ो ‍ स स ध ळखा व ो ा ळवा.

अ. . स‍‍ अिकषशणक शव ारव‍

स‍‍ स‍थापि कि ‍ा िकषशणक सस‍था

स‍‍ कश काण

(१) महातमा जोतीराव फल (अ) रयत नशकषण ससरा (क) अमरावती(२) कममिवीर भाऊराव पा‍टील (ब) नशवाजी नशकषण ससरा (ख) मबई( ) महरथी धोडो कशव कवव (क) मलीसाठी पनहली शाळा (ग) सातारा( ) डॉ. पजाबराव दशमख (ड) एस.एि.डी.‍टी. मनहला नवदापीठ (घ) पण

पर. क ‍ दोि ि दा‍ उत‍र शि ा. (१) महरथी धोडो कशव कवव यािा खालील नवदापीठािी कोणतया पदवयािी सनमानित कल. (अ) मबई नवदापीठ (ब) बिारस नहद नवदापीठ (२) डॉ. पजाबराव दशमख यािी सरापि कललया शकषनणक ससरा (अ) (ब) ( ) अिताई वाघ या बालनशकषणात कोणकोणतया सानहतयाचा वापर करत असत (अ) (ब)

20

पर. खाितीि पर िा ती उत‍र शि ा. (१) महरथी धोडो कशव कवव याच कोणतही तीि शकषनणक नवचार नलहा. (२) मषीफड या योजिनवरयी रोडकयात मानहती नलहा. ( ) डॉ. पजाबराव दशमख याच कोणतही तीि शकषनणक नवचार नलहा.पर. खाितीि पर िा ती उत‍र शि ा. (१) महातमा जोतीराव फल (१) सपणमि िाव (१) --------------- (२) नमळालल बहमाि (२) --------------- ( ) शकषनणक नवचार ( ) --------------- (२) अिताई वाघ (१) सपणमि िाव (१) --------------- (२) रिरणासराि (२) --------------- ( ) बहमाि ( ) --------------- पर. खाितीि पर िा ती उत‍र शि ा. (१) महातमा जोतीराव फल याचया शकषनणक कायामिचा आ ावा घया. (२) डॉ. पजाबराव दशमख याच शकषनणक कायमि नलहा.पर. अ वाि ‍‍ार करा. (१) आपलया घराशजारील बालवाडी ला भ‍ट दऊि बालवाडीमधील नशकषणाची रिनकरया कशी चालत यानवरयी मानहती

नमळवा व अहवाल तयार करा. (२) कममिवीर भाऊराव पा‍टील यािी सरापि कललया रयत नशकषण ससरनवरयी इ‍टरि‍टवरि अनधक मानहती सकनलत करा.

* * *

अहवा खि

अ वाि िखिा‍तीि म वा म आपलयाला अिकदा अहराल लिि करार लाग‍त. अहराल ह नरनरध नरषयासाठी अस‍त. जस कषतभट अहराल, पकलप

अहराल, सशोधि अहराल, रानषवक अहराल इतयादी. अहराल नलनह‍तािा सरवसाधारणपण प ील मद दाचा समारश कर‍ता यईल. शीषवक अहराल कशाचा आह. याचा ोडकया‍त उ ि शीषवका‍त असारा. पस‍तारिा पस‍तारि‍त अहरालाचा ह‍त, नठकाण अहरालाचा पकार यानरषयी मानह‍ती असारी. मखय आशय हा अहरालाचा गाभा आह. या‍त सनरस‍तर मानह‍तीची िोद नरशलषण, रगणीकरण, निरीकषण, रचिा इतयादीचा

समारश करारा. समारोप या भागा‍त साराश ोडकया‍त नदलला असारा. ‍तसच सर‍त च म‍त समारोपा‍त पन‍तनबनब‍त वहार. तयाला मह र

अस‍त. सदभव अहराल लिि कर‍तािा नरनरध सदभाचा रापर कलला अस‍तो. उदा. पस‍तक, र‍तवमािपता‍तील लि नकरा

इटरिटररील मानह‍ती. या सदभाची यादी दारी.

21

. िकषशणक समा िास‍तर अथमि उद शद वशि आशण का‍मि

. शिकषण आशण समा

. शिकषणा‍ समा ा ा स ाग . .१ लोकसहभाग . .२ बालरकषक आनण समतादत चळवळ . . उदोजकता सामानजक दानयतव ( ) . . अशासकीय ससरा ( )

शिरतीकषण करा

िागरती समा ामतीण समा आशदवासती समा

.१ : नवनवध रिकारच समाज

शिकषण आशण समा.परकरण

•. वरील नचतरामधय कोणकोणत फरक नदसत आहत

सागा पा

• आनदवासी समाजाची सामानजक वनशष सागा.• गरामीण समाजाची सामानजक वनशष सागा.• िागरी समाजाची सामानजक वनशष सागा.

िकषा‍ वा

शकषनणक समाजशासतराचा रिमख नवचारवत जॉजमि पि यािी १९२ साली नरिनसीपलस ऑफ एजयकशिल सोशॉलॉजी या गररामधय शकषनणक समाजशासतराला एक वगळ सराि रिाप करि नदल. महणि जॉजमि पि यािा शकषनणक समाजशासतराचा जिक समजणयात यत.

. िकषशणक समा िास‍तर अथमि नशकषणाची उद नदष ठरवणयासाठी शकषनणक समाज-शासतराचा आधार घतला जातो. शकषनणक समाजशासतर ही नशकषणशासतराची शाखा आह. वय ीला समाजशील बिवण हा या शाखचा म य उ श आह. वय ी आनण नतच सासककनतक पयामिवरण यामधील आतरनकरयचा अभयास यामधय कला जातो. रोडकयात शाळा आनण समाज यामधील घ‍टकाचया परसपरसबधाचा व आतरनकरयचा अभयास शकषनणक समाजशासतरात करणयात यतो.• सामानजकीकरणाचया रिनकरयच पर रण महणज शकषनणक समाजशासतर होय. शिवड चस‍मथ ा ि• वय ीला अिभवसप करणाऱया व नतचया अिभवािा ससघन‍टत करणाऱया सामानजक सबधाच व ह सामानजक सबध रिसरानपत करणाऱया ससरा, सामानजक समह व सामानजक रिनकरयाच वणमिि व नववचि करणार शासतर महणज शकषनणक समाजशासतर. ॉ मि पि

. अध‍‍िितीि समा ‍ा ‍ा अथमि उद शद वशि आशण म व

. सास‍कश‍क शिकषण ‍ा ‍ा स‍व प गर आशण म व

22

िकषशणक समा िास‍तरा ती उद शद • शाळा ह समाजाच सासककनतक क बिवणयासाठी

रियति करण.• नशकषणाचया माधयमाति समाजाची रिगती साधण.• नशकषकाची समाजातील भनमका सपष करण.• नवदारयामिस समाजातील शाळच सराि समजावि

सागण.• समाजात पचाररक, अि पचाररक आनण सहज

नशकषणाची गरज व महतव सपष करण.• वय ीचया सवाागीण नवकासासाठी सामानजक

श ीचा पडणारा रिभाव अभयासण.• नशकषणाची उद नदष साधय करणयासाठी सशोधि

प ती व नचनकतसातमक नवचारप तीचा उपयोग करि घण.

• समह सपक साधिाचा नशकषणाशी योगय सबध जोडण.िकषशणक समा िास‍तरा ती वशि • शकषनणक समाजशासतर ही नशकषणशासतराची शाखा

आह.• समाजशासतराची एक शाखा या रषीि दखील

शकषनणक समाजशासतराकड पानहल जात. • शकषनणक समाजशासतरात नशकषणाच पर:करण हा

घ‍टक उपघ‍टक महतवपणमि मािला जातो.• नशकषणाची उद नदष ठरवतािा शकषनणक

समाजशासतराचा आधार घतला जातो.• शकषनणक समाजशासतर ह उपयोनजत समाजशासतर

आह.• सामानजकीकरणाचया रिनकरयच पर रण ह शकषनणक

समाजशासतराचा मलभत अभयास नवरय आह.

शिरतीकषण करा व ामि करा

.२ : अगठा उम‍टवतािा वय ी

का‍ डि ‍ सागा

समाजात वय ीला रिारनमक नशकषणच िाही नमळाल तरिकषशणक समा िास‍तरा का‍मि• िव सामानजक प तीचा नवकास करण.• सजिशील व नवधायक कायमि करण.• समाज नियतरण व समाज पररवतमिि करण.• सामानजकीकरण रिनकरयस साहा य करण.• समाजपररवतमििामधय रिसार माधयमाचया भनमकचा

वापर करण.• लोकशाहीनिष जीविप तीचा ससकार समाजातील

वय ीवर घडवण.• सामानजक पिरमिचिच नवलरण करण.• लोकशाहीरिधाि समाजवयवसरत सजाण िागररक

घडवण.• सामानजक सबधाचा व सामानजक रिनकरयाचा समाज

नवकासाचया सदभामित अभयास करण.

सागा पा

• समाज पररवतमििामधय मन त साधि, समह सपक साधि आनण वब नमनडया यापकी कोणतया सपक साधिाचा अनधक रिभाव होतो

िोध ‍ा

• नवनवध रिकारचया शालय नशकषणाि वय ीचया सामानजक व वयावहाररक जीविात कोणत बदल नदसि यतात

• समाज महणज एक राषटर महणता यईल काय कस

मा ती‍ आ का ‍ ािा

• समाजात सामानजक समता व बधतव निमामिण करणयासाठी नशकषणाची गरज आह.

• नशकषणामळ समाजातील अनिष र ी व परपरा िष होतात.

• जीविात माणसाि चागलया गोषीचा सवीकार करावा व वाई‍ट गोषीचा तयाग करावा ह वय ीला नशकषणामळ समजत.

23

. शिकषण आशण समा नशकषण आनण समाज या एकाच िाणयाचया दोि बाज

आहत. समाजाच अचसततव अबानधत ठवणयासाठी व समाज वयवसरस नवकनसत नदशि वा‍टचाल करणयासाठी नशकषणाची मदत होत. तसच नशकषण वयवसरला गणवततापणमि व उपय तापणमि बिवणयासाठी समाजातील सवमिच घ‍टकाच सहकायमि आवयक असत. नशकषणामधय समाजाचा सहभाग घतलयास नशकषण ह समाजानभमख बिणयास मदत होत तसच नशकषणाची गणवतता वा नवणयासाठी समाजाचा नशकषणाशी सहसबध जोडण आवयक ठरत.

. शिकषणा‍ समा ा ा स ाग

सागा पा

थोड आ वा

• तमही नवदारथी महणि तमचया शाळला कोणती मदत कली

• तमचया गावासाठी पररसरासाठी तमही कोणतया रिकारची मदत करता

• तमचया पररसरातील जया गावािी मदािाति पाणी ‍टचाईचा रिि सोडनवला आह अशा गावाचया िावाची यादी करा.

• तमचया गावातील वकषलागवड व वकषसवधमिि यामधय सकरीय सहभागी असणाऱया नवनवध ससरा नकवा मडळ याची िाव सागा.

• वरील उपकरम यशसरी होणयाचया कारणाची ग‍टामधय चचामि करा.

. : नवनवध रिसग

• खालील नचतरात ‍त हाला कोणकोण‍त पसग नदस‍त आह‍त. तयाची यादी करा.

24

. . िोकस ाग

शव ार करा मा ा गाव, मा िगर, मा ा पररसर कसा असावा

कसा नवकास करावा याब ल खरतर रितयक िागररकाच मत लकषात घण आवयक असत. वया व वया घ‍टिा द सतीिसार त कायदाि बधिकारक कल आह. शहरामधय आनण गावामधय क शासिाकडि र‍ट योजिा यतात. िागररकाचया मदतीि ह रिकलप रिभावीरीतया राबनवल जातात.

ामि करा

तमच गाव, िगर व पररसर याचा नवकास कसा होत गला याची चचामि करा. िोकस ाग ण का‍ शाळा आनण समाज ह दोि अनवभाजय घ‍टक आहत. समाजासाठी शाळा व शाळसाठी समाज असतो. वयच नवकास व तयाति समाजनवकास ह शाळच रिारनमक धयय आह. तर समाजाचया साहा याि शाळचा नवकास साधण हही नततकच गरजच असत. तयासाठी शाळचया कायामिमधय लोकाचा अरामित समाजाचा सहभाग घण आवयक ठरत. यालाच शाळा नवकासातील लोकसहभाग महणतात.

िकषा‍ वा

नवकासाचया नियोजिामधय, सरानिक निणमियामधय िागररकाचा सहभाग वा वणयासाठी िागरी भागात रिभागसभा आनण गरामीण भागात गरामसभा नियनमत

घयायला हवयात.

माश ‍ती शमळवा

• तमचया नवदालयात लोकसहभागाति कोणकोणतया बाबीनवरयी प ाकार घतला जातो, तया उपकरमाची यादी करा.

• लोकसहभागामधील उपकरमापकी तमही नवदालयासाठी शाळसाठी कोणतया उपकरमात योगदाि दऊ शकता त सागा.

• तमचया नवदालयात लोकसहभागाति घतलया जाणाऱया उपकरमात कोणतया अडचणी आलया याची यादी करा.

िाि‍ का‍ामि‍ िोकस ागा ती उद शद • समाज व शाळा सहसबध जोपासण. • शाळची नववासाहमिता वा वण.• शालय समसया सोडवण.• शालय कायामिवर नियतरण रिसरानपत करणयास नदशा

दण.• सहशालय कायमिकरमात समाजाच सहकायमि नमळवण.• शालय नवकासासाठी आनरमिक मदत रिाप करण.• नवदारयााची उपचसरती वा वण.• समाजाचया सहकायामिति शालय सामगरीच सवधमिि

करण.• समाजातील जयष ष रिनतभावत वय ीचया

जािाचा व अिभवाचा उपयोग नवदारथी नवकासासाठी करण.

. . ािरकषक आशण सम‍ाद‍ ळवळािरकषक

िकषा‍ वा

शासि वयवसरतील बालरकषक ही अशी वय ी आह जी शालाबा मलाच रिमाण कमी करणयासाठी सवदशिशील रषीि रियति करत. शाळाबा मल शोधि का ण, ती शाळत यावी महणि पालकाच रिबोधि करण आनण तयािा शाळत दाखल करि दजवदार नशकषण नमळल यासाठी सतत रियति करत असत.

िोध ‍ा

• पररसरातील शाळाबा मलाचया नवकासासाठी काम करणाऱया ससरा.

• शाळाबा मलासाठी तमचया पररसरातील बालरकषक महणि कायमि करणाऱया वय ी.

• तमचया पररसरात शाळाबा असणारी मल व तयाची कारण जाणि घया.

ािरकषका ती का‍शाळाबा मलाचा शोध घणपालक रिबोधि करणशाळाबा मलािा शाळत दाखल करि दणमलाचया दजवदार नशकषणासाठी रियति करणनशकषण रिवाहात मलािा न‍टकवि ठवणयारिनत मदत करणबालकािा शारीररक आनण शकषनणकरष ा सकषम बिवण.शाळा व समाज याचा दवा महणि काम करण.

बालरकषकाचीकायड

. : बालरकषकाची कायव

25

( ) सदसय - सचालक, राजय रिकलप( ) सदसय - भारतीय वदकीय परररद ( ) ( )( ) सदसय - NGO रिनतनिधी व नशकषणतजज( ) सदसय - सनचव उपसनचव, रिनशकषण नवभागउ ो क‍ा सामाश क दाश‍तव ‍ा का‍ ा ती गर• सामानजक परतावा महणि• आनरमिक उतप ाति सामानजक नवकासास हातभार

लावणयासाठी• मोठया उदोगािा सामानजक जबाबदारीची जाणीव

होणयासाठीउ ो क‍ा सामाश क दाश‍तव ‍ोगदाि• अरिगत नवदारयााचा सववकषणाति शोध घण.• आनरमिकरष ा दबमिल मलािा नशकषणासाठी मदत

करण.• शाळाबा मलािा शकषनणक सनवधा उपल ध करि

दण.• शाळामधील भ नतक सनवधा वा ीसाठी रियति करण.• शालय नवदारयाािा क शलय नवकासाच नशकषण

दण.• िवोपकरमशील शाळािा गणवतता सवधमििासाठी

सवमितोपरी मदत करण.• िवोपकरमामधील नशकषकािा आनरमिक निधी उपल ध

करि दण.• दततकशाळा दततक नवदारथी योजिा राबवण.

िकषा‍ वा

उदोजकता सामानजक दानयतव ( ) चया धोरणाचा उदोग व नशकषण कषतरातील वय ीिी परसपर समनवय ठवि अवलब कलयास नशकषणाची गणवतता वा णयास निचचत मदत होत.

. . अिासक ‍ सस‍था सोसाय‍टी रनजस‍टटरशि क‍ट, १ ० व बॉमब पच लक

क‍ट, १९ ० सारखा अनधनियमातगमित िा िफा , िा तो‍टा या ततवावर िोदणी ाललया व समाजात सवाभावी कायमि करणाऱया ससरािा अशासकीय ससरा अस महणतात.

टरिट मा ा शमतर

अशासकीय ससरा याचया कायामिनवरयी अनधक मानहती नमळवा.

सम‍ाद‍ परक प नद. जल २०१ रोजी राजयपालाचया समतीि डॉ. बाबासाहब आबडकर सशोधि व रिनशकषण ससरा (बा‍टथी), पण यर समतादत रिकलपाचा ठराव सवामििमत समत ाला. सम‍ाद‍ परक पा ती उद शद (१) सामानजक नयाय, समता, बधतवासाठी व

राजयघ‍टिमधील िमद नयाय, सवात य, एकातमता, समािता ही मलभत ततव जितपयात पोहोचनवण ह या रिकलपाच रिमख उद नदष आह.

(२) अिसनचत जाती व अिसनचत जमाती (अतयाचार रिनतबध) कायदा १९ ९ बाबत जाणीव जागती करण.

( ) अिसनचत जातीतील सामानजक, आनरमिक, दबमिल व वनचत घ‍टकातील सामानय जितला तयाचा मलभत अनधकार ह असललया शासकीय योजिाचा लाभ नमळवि दणयाच म य काम समतादत करतात.

( ) जातीय दभामिविा िष करण, सामानजक सलोखा व बधभाव निमामिण करण.

( ) सामानजक नयाय व नवशर सहा य नवभाग व इतर शासकीय नवभागाचया अिसनचत जातीचया जितसाठी असणाऱया योजिाचा रिचार व रिसार करण तसच तयािा योजिचा ह नमळवि दण.

. . उ ो क‍ा सामाश क दाश‍तव

िकषा‍ वा

भारतातील उदोगधदािा भारत सरकार नवनवध रिकारचया सवलती उपल ध करि दत असत. यामळ खाजगी कपनयािीही तयािा ाललया उतप ातील ि यावर २ र म सामानजक बाबीसाठी खचमि करण आवयक आह. यासबधी भारत सरकारि कपिी कायदा - २०१ मधील कलम - १ अनवय उदोजक कपनयासाठी सामानजक जबाबदारीच धोरण निचचत कल. याची अमलबजावणी १ एनरिल २०१ पासि करणयात आली. ही अमलबजावणी आपलया वानरमिक ताळबदात कपिीला िमद करावी लागत.उ ो क‍ा सामाश क दाश‍तव सशम‍ती र िा म ारा रा ‍

(१) अधयकष - सनचव, शालय नशकषण व करीडा नवभाग (२) सदसय - आय , नशकषण नवभाग( ) सदसय - आय , करीडा नवभाग

26

अिासक ‍ सस‍था ती ती ‍ादती पणमि कराअिासक ‍ सस‍थ िाव अिासक ‍ सस‍थ का‍मि• ...................... •.......................• .......................• .......................• .......................

• ....................... • ....................... • .......................• .......................• .......................

वरीलपकी कोणतयाही पाच ससराची कायव जाणि घऊि ग‍टामधय चचामि करा.

मा ती‍ आ का ‍ ािा

• आपलया दशात सनचब NGO ची स या जवळपास लाख आह.

• महाराषटरात सनचब NGO ची स या जवळपास . लाख आह.

• भारतात रितयक वरथी NGO माफत अदाज ० त ० हजार को‍टी निधी जमा कला जातो.

• दशातील अिक ससरा आनण नवदापीठ आहत जी NGO वयवसरापिाशी सबनधत अभयासकरम चालवतात. ा शिकषणा‍ स ाग

• भ नतक सनवधा वद नधगत करणयासाठी• आनरमिक साहा यासाठी• नशकषणाचया योजिाचा रिचार व रिसार समाजात

सवमिसामानयापयात पोहचवणयासाठी• नवदारयााचया क शलय नवकासास सनकरयपण नदशा

दणयासाठी • नशकषणातील लोकसहभाग वा वणयासाठी• समाजातील नवनवध उपकरमात सहभागी होणयास

नवदारयाािा रिोतसानहत करणयासाठी• समाजानभमख उपकरमाब ल नवदारयाामधय

जाणीव जागती करणयासाठी (उदा. पयामिवरण सरकषण, अधः ा निममिलि, लक वाचवा, समगर नशकषा अनभयाि इतयादी).

. अध‍‍िितीि समा

शव ार करा

• समाजातील रितयक वय ीि सतत नशकत रानहल पानहज अस का मह‍टल जात

• अधययिाची रिनकरया ही वय ीचया जीविात कोणकोणतया भनमका पार पाडत असत

ाणि ‍ा

आज एकनवसावया शतकामधय साततयाि जािाचया ककषा नवसताररत होत आहत. आजच यग ह सगणकाच यग असि आज जािाचा नवसफो‍ट होत आह. ह बदलतया जगामधील बदलत जाि अद ययावत रीतीि नमळवायच असल तर रितयक वय ीि ततपर असायला हव. नशकषणाची सकलपिाच इतकी वयापक बिली आह की, त एका ससरकडि, समाजातलया एखादा ग‍टाकडि नकवा नवनशष यतरणकडि दणयाची कलपिा दखील आपण कर शकत िाही. मग यावर उपाय काय तर रितयक वय ी नशनकषत ाली पानहज एव च िवह तर नति आजनम नशकषण घत रानहल पानहज अस आपण महणतो. यासाठी समाजातील रितयक घ‍टकाि सवतःच अधययि करण ही काळाची गरज आह. यातिच अधययिशील समाजाची निनममिती होईल.अध‍‍िितीि समा ा ती उद शद • नशकषणा ार समाजाची रिगती साधण.• समाजातील रितयक वय ीला सव:ची जाणीव करि

दण.• समाजातील सामानजक, आनरमिक नवरमता दर

करणयासाठी रियति करण.• पचाररक व अि पचाररक नशकषणाचा समनवय

साधण.• लोकशाहीसाठी जबाबदार िागररक तयार करण.• नशकषण व ससककती याचा समनवय साधण.• समाजातील वनचत घ‍टकािा नशकषणाचया रिवाहात

आणण. समाजातील रितयक घ‍टकाि सवतःच अधययि करण,

समाजातील िविवीि बाबीचा अभयास करण, िवीि रचषकोि, िव नवचार, वजानिक रषी या सदभाातील जाि सवतः अधययिकतामि समजि नशकत राहण, या नशकषण रिनकरयस नशकणारा समाज नकवा अधययिशील समाज अस मह‍टल जात.

अध‍‍िितीि समा ा ती वशि • अधययिशील समाजात पचाररक, अि पचाररक,

अस कोणतच भद असत िाहीत.• अधययिशील समाजामळ समाजातील दलमिनकषत

घ‍टक, नशकषण व समाज रिवाहाचया जवळ यऊ शकतात.

27

• अधययिशील समाजामळ समाजात िवीि मलयाची जवणक होत.

• अधययिशील समाजामळ वय ीत आतरराषटरीय सामजसयाची जाणीव निमामिण होत.

• अधययिशील समाजाति वय ीचा दजामि उचावणयास मदत होत.

अध‍‍िितीि समा ा म व• आधनिक मलयाचा सवीकार करि सससककत समाज

निनममितीसाठी• लोकशाही ततवावर आधाररत जािक ी समाज

घडवणयासाठी• समाि सधी, सवयपणमिता, सवावलनबतव, सससककतता

ही मलय वद नधगत करणयासाठी• सवाािा आपलया कषमतिसार वयच मतव नवकासाची

समाि सधी रिाप करि दणयासाठी• नवरमतची दरी िष करणयासाठी• सनशनकषत समाजाचया निनममितीसाठी• नवनवधतति एकता निमामिण करणयासाठी• आनरमिकरष ा सवयपणमि समाज निनममितीसाठी• नवजािनिषतवर आधाररत समाजनिनममितीसाठी• सपष व सवततर अनभवय ीसाठी• वचवक िागररकतवाची भाविा नवकनसत करणयासाठी• फावलया वळचा सदपयोग करणयाची जाणीव निमामिण

करणयासाठी

ामि करा

• भारतीय ससककतीत बहनवनवधता का महतवाची आह, यावर चचामि करा.

• अधययिशील समाज निनममितीसाठी तमचया सतरावर तमही कोणतया कायमििीतीचा अवलब करता तयाची ग‍टामधय चचामि करा.

. सास‍कश‍क शिकषण. सास‍कश‍. सास‍कश‍. सास‍सागा पा

• भारतात असणाऱया नवनवध ससककती कोणतया• तमचया पररसरातील ससककतीच रोडकयात वणमिि

करा.• जया समहात नवनवध भानरक, वानशक, धानममिक

वय ी एकाच भ-भागावर राहतात, अशा समहाला काय महणतात

मा ती‍ आ का ‍ ािा

समहा‍त लोका या नरनरध भाषा, धमव, ी, परपरा, नियम र सरयी आ ळ‍ता‍त तयास बहसासकन‍तक‍ता अस हण‍ता‍त.

नरनरध भाषा बोलणार, नरनरध जीरि जगणार, नरनरध ी, परपरा असणा या नरनरध ससक‍ती या लोका या समहास ब सासकन‍तक समाज अस हण‍ता‍त.

मिोरजि, खळ इतयादी कायमिकरम

चचामि मडळ

सचिा चखडकी

क शलय नवकास रिनशकषण

. : अधययिशील समाज तयार करणयाचया कायमििीती

अधययिशील समाज तयार करणयाचया कायमििीती खालीलरिमाण :-

अधययिशील समाज तयार करणयाचया कायमििीती

गररालयवाचिालय क

सामनहक वाचि नचतिसासककनतक कायमिकरम

आयोजि

पाठातर क

28

वरील नववचिावरि बहसासककनतकता ह एक भारतीय समाजाच वनशष आह ह लकषात यत. भारतात रितयक वय ीला सम जीवि जगणयाचा समाि अनधकार आह. वय ीला सम जीविासाठी नशकषण बहमोल मदत करत. बहसासककनतकतमधय नशकषणाची भनमका आपण समजि घऊया.

सास‍कश‍क शिकषणा ा अथमि नवदारयाािा नशकषणाचया माधयमाति नवनवध भारा, सानहतय, सण उतसव, कला, राहणीमाि, धममि, र ी-परपरा, िीनतनियम, नववाहप ती, आहार इतयादीची ओळख करि दऊि नवनवध ससककतीब ल निकोप रचषकोि निमामिण करि दणाऱया नशकषणास बहसासककनतक नशकषण अस मािल जात. नवदारयामिि नवनवध ससककतीची ओळख करि घऊि रितयक ससककतीमधील बलसराि याची मानहती करि घयावी व तया ससककतीच निःपकषपातीपण मलयमापि करि सासककनतक एकातमता निमामिण करणयास योगय भनमका पार पाडावी.

सास‍कश‍क शिकषणा ती गर आशण म व • नवनवध ससककतीची नवदारयाािा ओळख होणयासाठी• बहसासककनतक समाजाचा सकषम िागररक बिणयासाठी• नवदारयााचया वयापक सकारातमक सामानजक

रचषकोिासाठी• नवदारयाामधय वचवक भाविा जवणयासाठी• नवनवधतति एकता साधणयाचा रियति करणयासाठी• सवतःचया व इतराचया ससककतीब ल नवदारयाामधय

आदराची भाविा निमामिण करणयासाठी• बहसासककनतक समाजात राहणाऱया वय ीिा

एकापकषा अनधक ससककती वासतवात यशसवीपण आचरणात आणणयाच क शलय रिाप करि दणयासाठी

• भारतीय समाजात सासककनतक दवाण-घवाणीसाठी• भारतातील नवनवधततील एकता या रचषकोिाति

ससककतीचया एकातमीकरणासाठी• सवमिधममिसमभाव यािसार सवाािा समाि सधीची हमी

दता यणयासाठी नशकषण ह सामानजक पररवतमििाच महतवाच साधि

आह. नशकषणाति सासककनतक नवनवधता आपणास सहज लकषात यत. बहसासककनतकतचया रषीि नवचार करि नदल जाणार नशकषण ह फ पसतकी वा बद नधनिष असणयापकषा त बहसासककनतक नशकषणास परक गणाचा, मलयाचा नवकास करणयास परपर वाव दणार असण आवयक आह.

बहसासककनतक नशकषणासाठीचया अभयासकरमामधय सवमि ससककतीिा सराि असाव. ससककतीमधील चागलया बाबी माडणयाचा रियति वसतनिषपण करण आवयक आह. ससककती पररवतमििाची योगय नदशा अभयासकरमाति नदली जावी. इतर ससककतीच अधािकरण होऊ िय. याच मागमिदशमिि नवदारयाािा अभयासकरमाति वहाव. तयासाठी बहसासककनतक नशकषणासाठीचया अभयासकरमात प ील बाबीचा नवचार करावा लागतो.• बहसासककनतक नशकषणासाठीचा अभयासकरम लवचीक

असावा.• बहसासककनतक नशकषण ह समाजानभमख असाव.• अभयासकरमाति रितयक नवदारयााचया अगी

असललया गणाचा नवकास करणयासाठी सधी उपल ध करि दावी.

• सरानिक जीविनवरयक सासककनतक गरजा व समसयाच रिनतनबब अभयासकरमात असाव.

• नवदारयाामधय सहकायमि भाविा, सवदिशीलता, सवावतती व जबाबदारीची जाणीव यासार या गणाचा नवकनसत करणारा अभयासकरम असावा.

• बहसासककनतक नशकषणात नवदानरमिकन त नशकषण प तीचा परसकार कला जावा. बहसासककनतक नशकषण दतािा अभयासकरमाचा आतरनवदाशाखीय रचषकोि समजि घऊि नवनवध नवरयाति बहसासककनतक नशकषण दाव.

भारा सण, उतसव, रिवासवणमिि, नचतरपाठ इ. यासार या पाठाति आशयाति सासककनतक वनशष ावर भर दावा.

इनतहास हड पा, मोहोजोदडो, नशवकालीि ससककती, इ.

भगोल भारतीय भरिदश, जग, दश-सराि, नवसतार, भ-सीमा, हवामाि, लोकजीवि, वयवसाय, इ. महाराषटराचया शजारील राजय, भारताचया शजारील दश

नवजाि भारतीय वजानिक, तयाच शोध, परदशातील वजानिक तयाच नवनवध शोध,

पयामिवरण पयमि‍टि नवकास, पयामिवरण समसया इ.सामानजक शासतर अरमिकराती जागनतकीकरणगनणत नवनवध धमाातील कालमापिाचया नवनवध

प ती व तयातील सहसबध शोधण.. : बहसासककनतक नशकषणाचा अभयासकरम

29

अशा रिकारचा बहसासककनतक नशकषणाचा अभयासकरम रितयकष राबवणयासाठी मानहतीप‍ट, रिकलप प ती, सवयशोधि, समसया निराकरण, पररसवाद, वादनववाद, चचामि अशा नवनवध अधयापि प तीचा उपयोग कलयास नवदारयााचा सासककनतक नवकास होणयास मदत होत.

सास‍कश‍क शिकषणा‍तीि समस‍‍ा व उपा‍‍ो िासमस‍‍ा • सासककनतक सघरमि• पवमिगरहावर आधाररत रचषकोि• सामानजक नवरमता• सासककनतक जाणीव जागतीचा अभाव • बहसासककनतक अधयापि कायमिनितीचा अभाव• बहसासककनतक नशकषण नमळणयाच मागमि नवनवध

आहत.उपा‍‍ो िा• समाजातील सासककनतक सघरमि ‍टाळणयासाठी

बहसासककनतक नशकषणा ार आवयक वातावरण-निनममिती, सघ‍टि, वया याि इ. चया माधयमाति नशकषक, शाळा व नशकषणससरािी योगदाि दाव.

• बहसासककनतक समाजातील रितयक ससककतीनवरयी व ससककतीमधील रितयक घ‍टकानवरयी नशकषकाचया मिात आदर असावा. ससककतीचया कोणतयाही घ‍टकासदभामित पवमिगरह अस िय. तरच आपण बहसासककनतकतसाठी सजाण िागररक घडव शकतो.

• बहसासककनतक पररचसरतीमधील एकातमता शोधि ती वद नधगत करणाऱया नवनवधागी कायमिकरमाच आयोजि कल तर तयाति नवनवध ससककतीमधील असणाऱया समाितच दशमिि नवदारयाािा होत. तयातिच एकसघतची आपण सवमि एक आहोत ही भाविा नवदारयाात वद नधगत होईल.

• नवनवध ससककतीचया घ‍टकािा नशकषण घणयासाठी रिवतत करण, समाज ससककतीला गनतमाि करणार, ससककतीच सकरमण करणार नशकषण दणयासाठी आवयक अभयासकरम, नवनवध सतरावर कायमिशाळा, चचामिसतर, पररसवाद इतयादीच आयोजि करि नवदारयाािा बहसासककनतकतसबधी सासककनतक जाणीव जागतीस सकारातमक बिवाव.

• बहसासककनतक नशकषणासाठी नशकषक हा रिनशनकषत असावा. नशकषकािा बहससककतीची सवाागाि ओळख असावी. तसच तया समाजातील घ‍टकािा नशकषण दणयासाठी लागणारी क शलय, कषमता, रचषकोि याच रिनशकषण घतलल असाव.

• नशकषकाि बहसासककनतक नशकषणासाठी अिरप अधयापि कायमिनितीची निवड करावी. अधयापिामधय नवनवधता आणावी.

• नवनवध दाखल, उदाहरण, सदभमि इ. चा वापर करावा व तयाति नवदारयाािा एक बहसासककनतक िागररक महणि नवकनसत करणयासाठी योगदाि दाव.

30

स‍वाध‍ा‍

पर. खाितीि प‍ामि‍ापक ‍ो ‍ प‍ामि‍ शिवडि रका ‍ा ागती शि ा. (१) शकषनणक समाजशासतराच जिक ......... ह आहत. (अ) बाऊि (ब) जॉजमि पि (क) अॉगस‍ट कॉम ‍ट (ड) ऑ‍टोव (२) सरानिक नवकासाचया निणमियामधय िागररकाचा सहभाग वा वणयासाठी गावामधय ......... नियनमत वहाव. (अ) वॉडमि सभा (ब) आरोगय नशनबर (क) गराम सभा (ड) नवकास मळाव ( ) शालय कायामित ......... ह लोकसहभागाच उद नदष िाही. (अ) शालय समसया सोडवण (ब) समाज व शाळा सबध जोपासण (क) शाळची नववासाहमिता वा वण (ड) शाळवर सासककनतक नियतरण ठवण ( ) शाळामधय मलािा शाळत दाखल करि दण ह प ीलपकी म यतव ......... च कायमि मािल जात. (अ) समतादत (ब) सासककनतक मडळ (क) शाळा वयवसरापि सनमती (ड) सी.एस.आर ( ) उदोजकता सामानजक दानयतव यािसार कपनयासाठी सामानजक जबाबदारी च धोरण ......... पासि अमलात आह. (अ) १ एनरिल, २०१ (ब) २ आक‍टोबर, २०१ (क) १ एनरिल, २०१ (ड) २ ऑक‍टोबर, २०१ ( ) समाजवयवसरतील िवीि बाबीचा अभयास करणाऱया समाजास ......... अस मह‍टल जात. (अ) समतादत (ब) वजानिक रनषकोि (क) अधययिशील समाज (ड) बहसासककनतक नशकषणपर. . टतीपा शि ा. (१) शकषनणक समाजशासतराचा अरमि (२) लोकसहभाग ( ) बालरकषक चळवळ ( ) उदोजकता सामानजक दानयतव ( )

( ) अशासकीय ससरा ( )

( ) अधययिशील समाज ( ) बहसासककनतक नशकषणपर. . खाितीि पर िा ती थोड ‍ा‍ उत‍र शि ा. (१) नशकषणात समाजाचया सहभागाच महतव नलहा. (२) शकषनणक समाजशासतराची धयय िमद करा. ( ) महाराषटर राजयातील उदोजकता सामानजक दानयतव सनमतीची ( ) रचिा नलहा. ( ) अधययिशील समाजाच महतव सागा. ( ) बहसासककनतक नशकषणाची गरज नलहा. ( ) बहसासककनतक नशकषणातील नवनवध समसयाची यादी करा.पर. . प तीि पर िा ती सशवस‍‍र उत‍र शि ा. (१) अधययिशील समाजाची वनशष सपष करा. (२) बहसासककनतक नशकषणाच सवरप नवशद करा.

31

पर. . प तीि सक पिा श तर पणमि करा.

पर. अिासक ‍ सस‍था व त‍ा ती का‍मिकषतर ‍ािसार प तीि ‍ ा पणमि करा.

अिासक ‍ सस‍था ती िाव का‍ामि परमख कषतर

(१) .............. दषकाळगरसत शतकऱयासाठी मदत

(२) .............. जलय नशवार, चादा त बादा पाणी आडवा

( ) .............. आरोगय नशनबर, र दाि, ....... , .......

( ) .............. बालनशकषण, ....... , .......

( ) .............. बालमजरािा नशकषण सनवधा, बचपि बचाव आदोलि

सास‍कश‍क शिकषणासा ती अभ‍ास म ‍ािसार ौकटती पणमि करा.

शव ‍ शव ‍ा‍गमि‍ परक आि‍

(१) भारा मराठी, नहदी, इगरजी, इतयादी भारा नवरयाति सण-उतसव, रिवासवणमिि, नचतरप‍ट इ. ार सासककनतक वनशष

(२) भगोल ............................

( ) हड पा, मोहजोदडो, नशवकालीि ससककती इतयादी

( ) नवजाि

( ) पयमि‍टि नवकास, पररसर समसया इतयादी

उप म(१) तमचया पररसरातील नवनवध NGO पकी कोणतयाही एका NGO ची मानहती एकनतरत करि अहवाल सादर करा.(२) तमचया वगामित अनभरप गरामसभा आयोनजत करा.

* * *

~hþgm§ñH¥${VH$ {ejUmMr d¡{eîQ>ço

32

परासतानवक

आदशमि, सजाण िागररक तयार करण ह नशकषणाच महतवाच धयय आह. चागला िागररक तयार करणयासाठी तयाला अिरप अशी नशकषणरिनकरया आवयक आह. तयासाठी नवदारयााचया अनभ चीिसार, तयाचया आकलि कषमतिसार आिददायी असा अभयासकरम तयार करण आवयक आह. तयासाठी आवयक अशी अधयापि प ती, अभयासपरक कायमिकरमाच आयोजि इतयादी बाबतची माडणीही महतवपणमि आह महणजच नवदारयाािा िमक कस नशकषण दाव, अभयासकरमाची रचिा वयािरप, नवरयािरप, घ‍टकािरप कशी करावी याच मागमिदशमिि शकषनणक मािसशासतरामधय नमळत महणि शकषनणक मािसशासतराचा अभयास करण करमरिाप ठरत.

. मािसिास‍तरा ा अथमििकषा‍ वा

मािसशासतराला इगरजीत Psychology महणतात. हा श द Psyche (आतमा) logos (शासतर) या दोि गरीक श दापासि तयार ाला आह महणज आतमयासबधी ज शासतर त मािसशासतर होय. रोर गरीक ततववतता अ ररस‍टॉ‍टल ( ) याि

िावाचा गरर नलनहला. De Anima चा अरमि about soul असा होतो. यावरि मािसशासतर महणज आतमयाच शासतर अशी या शासतराची पनहली वया या

करणयात आली. आतमा महणज काय या रििाच उततर समाधािकारक सापडिास ाल, तवहा मािसशासतराची वया या बदलणयाचा नवचार प आला. मािसशासतर महणज मिाचा अभयास करणार शासतर अशी वया या करणयात आली.

प १ ९ मधय नवलयम रड स यािी सवदिा व भाविा इतयादी आतररक अिभवाचा नवचार रियोगशाळमधय करि मािसशासतराची प ील वया या कली. मािसशासतर महणज बोधावसरच शासतर होय. प ज. बी. व‍टसि या वतमििवादी मािसशासतरजाि अस रिनतपादि कल की, मािवी वतमििाचा आपण वसतनिषपण अभयास कर शकतो आनण महणि वतमिि हाच मािसशासतराचा अभयास नवरय होऊ शकतो अस मत माडल. तयाचया मत, मािसशासतर महणज मािवी वतमििाचा अभयास करणार शासतर अशी वया या आता मानय ाली आह. वरील वया यािसार मािसशासतराचया अभयासात मािवतर रिाणयाचा अभयास अतभमित होत िाही महणि मकडगल ( ) यािी सजीव रिाणयाचया वतमििाचा अभयास कारणार वासतववादी शासतर महणज मािसशासतर अशी वयापक वया या कली. मािसशासतराचया अिक शाखा आहत, तया नवनवध शाखापकी शकषनणक मािसशासतर ही महतवाची शाखा आह.

. िकषशणक मािसिास‍तरा ‍ा ‍ा ‍ा अधययि-अधयापि रिनकरयामधय सधारणा घडवि आणणयासाठी मािसशासतराच उपयोजि हणज शकषनणक मािसशासतर ती. फ. चस‍किर शकषनणक मािसशासतर महणज वय ीचया जनमापासि त व ावसरपयात नमळणाऱया अधययि अिभवाच वणमिि व सपषीकरण करणार शासतर आह. ो. आशण ो. नशकषण कषतरातील कोणतयाही रिकारचया समसया सोडवणयासाठी मािसशासतरीय ततवाचा वापर करणार शासतर महणज शकषनणक मािसशासतर.

ग ती . आर आशण फ. फ.पॉवसमि

. मािसिास‍तरा ा अथमि

. िकषशणक मािसिास‍तरा ‍ा ‍ा ‍ा

. िकषशणक मािसिास‍तरा ती उद शद

. िकषशणक मािसिास‍तरा स‍व प

. िकषशणक मािसिास‍तरा ती ‍ा ती

. शवकास परश ‍ा . .१ नवकास रिनकरयची वनशष . .२ वा आनण नवकास यातील फरक . . नवकासाचया अवसरा

िकषशणक मािसिास‍तर.परकरण

33

बालकािा नशकषण दणयाचया रषीि तयाचया वतमििाचा व तयािा नदलया जाणाऱया अिभवाचा प तशीरपण अभयास करणार शासतर महणज शकषनणक मािसशासतर.

मकफरिड वरील सवमि वया यावरि आपणास अस महणता यत की, शकषनणक मािसशासतर ही मािसशासतराची उपयोनजत शाखा आह. तयामधय वय ीच वयच मतव, नवकासाचया अवसरा, अधययि-अधयापि पद धती, वयच नवकासा-बाबतचया अपकषा व तयामधय यणाऱया समसया इतयादीचा वजानिक प तीि अभयास कला जातो.

. िकषशणक मािसिास‍तरा ती उद शद • अधययि अधयापि सधारणयासाठी, वयच मतवाचा

नवकास घडवि आणणयासाठी, समायोजिासबधीचया समसया सोडवणयासाठी मािसशासतरीय ततवाचा व नियमाचा कसा उपयोग होतो ह समजि घण.

• वगमि वयवसरा, नशसत, सामानजक व िनतक वतमिि या नवरयीचया समसया सोडवतािा मािसशासतरीय ततवाचा उपयोग करण.

• रिरणा व नशकषा याचा योगय रीतीि वापर करण.• वयच नभ ता लकषात घऊि नवदारयामिचया

वयच मतवाचा कशलति नवकास घडवि आणण. • शासतरश प तीि वापर करि नवदारयाािा

शकषनणक व वयावसानयक मागमिदशमिि करण.• अधययि-अधयापि, समरण-नवसमरण, अधययि-

अधयापिावर पररणाम करणार घ‍टक इतयादीसबधी मािसशासतरीय जाि नमळवण.

• सामानय व असामानय नवदारयााचया समसया समजि घऊि तया कशलति सोडवण.

• वतमििनवरयक समसयाच मािसशासतरीय नवलरण करि समसया सोडवणयासाठी वय ी आनण पररचसरतीतील वनशष ािा अिसरि योगय अशा उपायाचा व मागााचा अवलब करण.

• मािसशासतरातील सामानयीकरण, नियम, ततव व उपपतती समजि घण.

• नशकषकािी सवतःचया व नवदारयााचया मािनसक सवासरयाची काळजी घण. आपलया वतमििाचा ठसा नवदारयााचया वतमििावर उम‍टत असतो ह लकषात घऊि आतमपरीकषण कराव व सवतःचया वतमििात योगय तया सधारणा घडवि आणण.

. िकषशणक मािसिास‍तरा स‍व प• शकषनणक मािसशासतर ह नशकषण रिनकरयचा सवाकर

अभयास करणार शासतर आह. शकषनणक मािसशासतरात नशकषकाचया व नवदारयााचया नशकषणनवरयक समसया सोडवणयाचा रियति कला जातो. शकषनणक मािसशासतराचया अभयासाि अभयासकरमाच आयोजि, नशकषकाच रिनशकषण, अधययि-अधयापि प तीची योजिा करतािा नवदारयााचया आवडी-निवडी, कषमता, गरजा, ब द नधक कवत इतयादीचा साकलयाि नवचार कला जातो.

• शकषनणक मािसशासतर ह एक नवकासातमक शासतर आह. िविवीि सशोधिामळ िवीि मानहती, सतर, पद धती इतयादीची भर पडत असत. तर काही कलपिा बदलतात, िवीि कलपिाचा समावश होतो. तयामळ शकषनणक मािसशासतराच सवरप गनतशील होत.

• नशकषक रिनशकषणामळ आतररक कषमताचा नवकास करण ह नशकषण रिनकरयच धयय साधय करण महणजच मािसशासतराच उपयोजि होय.

• शकषनणक मािसशासतर महणज शकषनणक नवकासाचा पद धतशीर कलला अभयास होय. मानहतीच सकलि क ि तयाच उपयोजि करण, अधययि-अधयापि रिनकरयािा शासतरीय बठक रिाप करि दण, शकषनणक रिनकरया सर करण इतयादी मलभत गोषीवर लकष कन त करणयाच कायमि शकषनणक मािसशासतरात कल जात.

रोडकयात शकषनणक मािसशासतर ह मािवी वा आनण नवकास, पररप ता अनण अधययि, मािसशासतरीय सतर, ततव, अधययि-अधयापि रिनकरयत उपयोजि याचा अभयास करणार शासतर आह.

. िकषशणक मािसिास‍तरा ती ‍ा ती

. अध‍‍िाथ शकषनणक रिनकरयत वयच कररतया नकवा समहात सनकरय सहभागी असललया नवदारयामिस अधययिारथी अस महणतात. नवदारथी हा शकषनणक कायामिचा रिमख घ‍टक आह. नवदारयामिची सवाागीण रिगती वहावी ह नशकषणाच महतवाच धयय आह, यासाठी नवदारयामिचा शारीररक, मािनसक, भावनिक, िनतक, स दयमिनवरयक, सामानजक नवकास वहावा महणि व रितयक अवसरतील बदलाची िोद

34

घऊि योगय मागमिदशमिि करणयासाठी शकषनणक मािसशासतर मदत करत व नवदारयामिचया नवकासास कसा हातभार लावावा याच मागमिदशमिि करत.

. अध‍‍ि परश ‍ा नवदारयामिला समजि घण नजतक महतवाच आह, नततकच तयाच अधययि कस होत ह समजि घण महतवाच आह. अधययि रिनकरया महणज अधययि-अधयापिाचया रिगनतपरावर असलला परावा सादर करणयाची रिनकरया होय. नवदारथी वगामित नशकतो, महणज िमक काय करतो तयाची अधययि रिनकरया कशी चालत तयाचया अधययिाचया पद धती कोणतया अधययिावर पररणाम करणार घ‍टक कोणत आहत अशा नवनवध गोषीचा नवचार शकषनणक मािसशासतरात कला जातो.

. अध‍ापि पद ध‍ती अधयापिाचा मळ उ श नवदारयााच अधययि वहाव हा आह. तयासाठी नवदारयाािा कोणतया पद धतीि नशकवण अनधक उपयोगाच होईल ह नशकषकाला ठरवाव लागत. तयारषीि चागल, रिभावी व पररणामकारक अधयापि महणज काय त कस कल पानहज यासाठी कोणकोणतया पद धती व ततराचा वापर करावा नवदारयााच अवधाि अधयापिाकड कस आकनरमित कराव इतयादी गोषीबाबत नशकषकाला मागमिदशमिि करणयाच काम शकषनणक मािसशासतर करत. नवदारयााची आवड, कवत, पातरता, कल इतयादी पा ि अधयापि कराव लागत. तयासाठी नवदारयाास अधययिास कशा पद धतीि रिररत कराव, याचही मागमिदशमिि शकषनणक मािसशासतरात कल जात. नवदारयााची मिःचसरती, भावनिक सघरमि, तयाच मािनसक आरोगय इतयादीब लची ओळख शकषनणक

मािसशासतरामळच नशकषकाला होत, नशकषक योगय अधयापि पद धत व अधययिािभवाची निवड करतो आनण तयािसार तो नवदारयाािा अधयापि व मागमिदशमिि कर शकतो.

. म ‍मापि नवदारयाािा अधययिािभव नदलयाितर अपनकषत वतमििबदल ाला की िाही, तयाचा सवाागीण नवकास ाला की िाही ह पाहणयासाठी नशकषकाला नवदारयााच मलयमापि कराव लागत. तयासाठी नशकषकाला नवनवध ततराचा व कसो ाचा वापर करावा लागतो. कसो ा कशा तयार करावयात तया कसा ामधि नवदारयााचया कोणतया गणाच मापि होणार आह, गणदाि कस कराव, या सवमि रििाची उततर शकषनणक मािसशासतर दत.

रोडकयात, नवदारयामिचा नवकास साधणयासाठी, नशकषणाची उद नदष साधय करणयासाठी, अधयापि प ती पररणामकारक करणयासाठी, अधयापिात योगय साधिाचा वापर करणयासाठी, नवदारयााच अवधाि अधयापिाकड आकनरमित करणयासाठी, तयािा अधययियास रिरणा दणयासाठी व तयाच मलयमापि करणयासाठी शकषनणक मािसशासतर हा नवरय नशकषकाला मदत करत असतो. नशकषण कषतरात कोणतयाही सतरावर कोणतही शकषनणक कायमि करणयासाठी नशकषकाला शकषनणक मािसशासतर मागमिदशमिि करत.

ामि करा

वय ीचया जनमापासि त वद धावसरपयात वय ीमधय कोणकोणत बदल होतात यावर चचामि करा.

. शवकास परश ‍ा

नवकास रिनकरयची वनशष

साततयता करमब ता सकनलत सवरप सरलाकडि स माकड सकीणमि एकनजिसीपणा वयच नभ ता

.१ : नवकास रिनकरयची वनशष

. . शवकास परश ‍ ती वशि

35

मा ती‍ आ का ‍ ािा

वा आनण नवकास ह दोनही श द बऱयाच वळा एकाच अरामिि वापरल जातात. परत दोनहीही श दामधय भानरक रषीि फरक आह. वा मयामिनदत तर नवकास ही वयापक सकलपिा आह. वय ीचया बाबतीत वा ही सकलपिा शारीररक मापिाचया रचषकोिाति वापरली जात. उदा., उची, वजि, हाता-पायाची लाबी याचयातील स यातमक बदलाचया रचषकोिाति हा श द वापरला जातो. वा ही नवकास रिनकरयचा एक भाग आह. मळचया चसरतीमधय नवनशष मािकािसार निचचत नदशि, ससगतपण व करमशः होणारा बदल महणज नवकास. वय ीचा नवकास हा करमब असतो. वय ी आनण पररसर यामधय अातरनकरया होत असतात व तयामळ नवकास

घडि यतो. नवकास हा श द गणधमामित होणाऱया बदलाचया जानणवची मानहती करि दतो. मातर तयास वा ीरिमाण भ नतक सर पा‍त मोजता यत िाही. नवकासातील बदल ह गणातमक असतात. उदा., मदची वा ाली की समरणश ी वा त, निणमियकषमता सधारत, ह नवकासातमक बदल आहत. नवकास हा जनमापासि मतयपयात सर असतो. नवकास वय ीचया वतमििात व ककनतशीलतत सधारणा सचवि गणातमक बदल घडवि आणतो. जयाच रितयकष मापि अवघड असत तयाच मलयमापि वतमििाचया पररचसरतीिसार अचक निरीकषणाति करता यत. अशा रिकार वा व नवकास या दोनही सकलपिा वय ीचया वतमििातील व वयच मतवाचया जडणघडणीतील बदल सचवतात.

. . वा आशण शवकास ‍ा‍तीि फरकअ. . फरका म वा शवकास

१ अरमि शरीर अवयवाचया आकारात व रचित नदसि यणारी मापियोगय रिगती महणज वा होय. उदा., उची, वजि, कस व हाडाची स या इ.

मळ चसरतीमधय नवनशष मािकािसार निचचत नदशि ससगतपण व करमशः होणार धिातमक बदल महणज नवकास होय. उदा., सवमि अवयवाचया कायाातील ससगतपणा, भाविावर नियतरण ठवता यण, अमतमि नवचार करता यण.

२ सवरप वा ही नवनशष वयापयात सतत आनण निचचतपण सर असत, पण ती एकदम लकषात यत.

ब द नधक, सामानजक, कारक, भावनिक नवकास सतत सर असतो. मलाच वतमिि व सवयीमधि तो नदसतो.

वयापी शरीरातील पशीची स या, आकारात वा होत. उदा., हात, पाय, मद, सिाय इतयादीची वा .

सवमि रिकारचया वतमििात नदसि यणाऱया स म आतररक बदलाचा नवकासात समावश होतो. महणि नवकास ही वयापक सकलपिा आह.

कालमयामिदा वा ही मयामिनदत काळापयात होत.उदा., नवनशष वयापयातच उची वा त.

नवकास सतत होत असतो. नवकासाला कालावधीची, वयाची मयामिदा िसत. समद ध अिभवामळ नवकास जनमभर होत राहतो.

मापि वा ही स यातमक सकलपिा आह. कारण ती मापिकषम असत. उदा., उची, वजि यामधय

ालली वा ही स यमधय नलनहता यत.

नवकास हा गणातमक असतो. नवकासामळ मलाचया वतमििात होणार बदल जाणवतात. पण नकती बदल ाला ह निचचत साग शकत िाही. परत नवनवध चाचणया ार ाललया बदलाचा अदाज वय करता यतो.

पररणाम करणार घ‍टक

वा ीवर अिवश व पररचसरती याचा पररणाम होतो. तसच आहार, वयायाम, आरोगय इतयादीचा पररणाम होतो.

नवकासावरही अिवश व पररचसरती या दोनही घ‍टकाचा पररणाम होतो. तसच योगय शकषनणक वातावरण, रिरणा, रियति व नज इतयादीचा पररणाम होतो.

.२ : वा व नवकास यातील फरक

36

डोक ािवा

(१) खालील उदाहरणाच वा व नवकासाचया वनशष ाचया अिरगाि वगथीकरण करा.

• रमश इ. १० वी मधय असतािा तयाच वजि नकलो होत तो इ. १२ वी मधय गलयावर तयाच वजि

२ नकलो ाल.• गीताजली दोि वरााची असतािा इतराचया मदतीि

सायकलवर बसत होती व सहा वरााची ालयावर सवतः सायकल चालव लागली.

• नदपक बालपणी अिोळखी वय ीला बघि घाबरत होता, प शाळत गलयावर धी‍ट होऊि स‍टजवरि बोल लागला.

• साररका सहा वरााची असतािा नतची उची २ फ‍ट होती. सोळा वरााची ालयावर नतची उची . फ‍ट इतकी ाली.

(२) बालकाचया जनमाचया वळी ० त समी असणारी उची बालकाचया कमारावसरमधय १ ० समीचया प जात, याति आपलयाला कोणत निषकरमि का ता यतील

( ) तमहास माहीत असललया नवकासाचया अवसरा सागा.

. . शवकासा ‍ा अवस‍था बालकाचया नवकासाचा नवचार करणयासाठी नवकासाच नवनवध ‍ट प सानगतलल आहत. तयािाच नवकासाचया अवसरा अस महणतात. सवमि वय ी या अवसरािा िमकया एकाच वयात पोहचतात व एकाच ठरावीक वयात बाहर पडतात अस िाही, महणजच रितयकाचा तया अवसरामधय जाणयाचा वग नभन असतो, महणिच या अवसरा कवळ सरलमािािच घयायचया आहत. बालकाचया नवकास अवसराचा अभयास प तशीरपण करण सोईच वहाव महणि नवकासाच ‍ट प प ील वयोग‍टात नवभागलल आहत.अ नमपवमि अवस‍था परस‍तीपवमि काळ

ग मिधारणा ‍ नम गभमिधारणपासि जनम होईपयातचा िऊ मनहनयाचा काळ महणज जनमपवमि अवसरा होय. या काळातील नवकास म यत: शारीररक सवरपाचाच असतो. शरीराची अतयत

पा ाि वा होत. साधारणपण सातवया मनहनयापयात नवकासाच कायमि बऱयाच रिमाणात ालल असत आनण तयामळच या काळात जर मल जनमाला आल तर त जगणयाचीही बरीच शकयता असत. गभामिवसरचा पणमि काळ िऊ मनहनयाचा असतो. मािवी मल या रषीि ा काळात मलाचा खपच नवकास ालला असतो.

नमपवमि अवस‍था शदवस नमोत‍र

. : बालयावसराअवस‍था कािावधती अवस‍था कािावधती

जििावसरा ० त २ आठवड अभमिकावसरा आनण पवमि बालयावसरा जनमापासि वरवअभमिकावसरा गभामिवसरा २ त १० आठवड उततर बालयावसरा नकशोरावसरा त १२ वरव

णावसरा १० आठवड त जनमापयात क मायामिवसरा १२ त २१ वरवता णयावसरा २१ त ० वरव

रि ावसरा ० त ० वरव

व ावसरा ० वराापासि मतयपयात

. : नवकासाचया अवसरा

37

नमोत‍र अवस‍था. अ मिकावस‍था आशण पवमि ा ‍ावस‍था ‍ व

जनमोततर अवसरतील ही पनहली अवसरा होय. ही जलदगतीि नवकनसत होणारी अवसरा मािली जात. मल या अवसरत हात आनण डोळ याचया मदतीि वय होऊ लागत. शारीररक क शलय सपादि करणयाचा वग

स वातीला अफा‍ट असतो. प तो कमी होतो. या अवसरतील मल मोठया माणसावर अवलबि असत. नकरयानरियता ह या वयातील बालकाच खास रनश सागता यईल. बालक अिकरणनरिय असत. या वयातील मलामधय खप नजजासा असत. बालकाच मि चचल असत.

िारती रक कारक मािशसक सामाश क ावशिक•अनतशय ती गतीिजनमावळी वजि २. त . नकलो तर उची

० त स.मी.•एक वराापयात वजि दप‍टीि तर उची १ स.मी. वा त.

• नवनवध हालचाली व क शलय ही नवकासावर अवलबि असतात. उदा., बसण, रागण, धावण, वसत हातात धरण इ. कारक क शलय.

•क शलय ही शरीरातील असरी व सिायचया प तवर अवलबि असतात.

•वयाचया वया वरामिपयात नवनवध नकरया सफाईदारपण करता यण. उदा. पचनसल, कातरी पकडण, नशडीवर च ण इ.

•सिायवर ताबा रिाप होतो. उदा. चड फकण व पकडण.

•वयाचया वया मनहनयापयात आईचा आवाज व सपशमि कळतो.

•सभोवतालची माणस व रिाणी इ. ब ल कतहल

•नतसऱया वरामिपासि कलपिा श ीचा नवकास होतो.

•समरणश ी अनतशय ती असत.

•नवनवध श दाचा वापर करतो.

•पनहलया वरथी क‍टबापरताच मयामिनदत नवकास होतो.

•हळहळ नवनवध ककतीति सामानजक नवकासास स वात होत.

•दसऱया वरामिपयात मल आतमक ी होत. उदा. सवतःच सवतःची खळणी खळण.

•च रया पाचवया वरथी मल एकतर खळतात.

•मलामधय परसपर सहकायामिची भाविा निमामिण होत.

•अिभव नवव मयामिनदत असत.

•एका वरामिचया मलाचा नवकास शारीररक गरजाशी निगनडत असतो.

•नवनवध भाविा चहऱयावरि सपष नदसतात. उदा., राग, हरमि, रिम इ.

• भावनिक नवकासात सहा मनहनयाच मल व पाच वरााच मल यामधय बरीच तफावत असत.

•मल पाचवया वरथी ककतीति भाविानवषकार करत. उदा. उ ा मारण, िाचण इ.

. : पवमि बालयावसरची वनशष

पवमि ा ‍ावस‍थ िकषशणक म व• नशश शाळा आनण बालक मनदराति नदल जाणार

नशकषण अि पचाररक सवरपाच असाव.• शकषनणक कायमिकरमाची कालमयामिदा कमी असावी.

कारण या वयातील बालकाची अवधािककषा कमी असत. शाळतील तानसकाही कमी कालावधीचया असावयात.

• ककतीवर भर दावा. बालकाकडि अिक ककती क ि घयावयात. उदा. कागद कापण, खळण, गाणी महणण, नचतर का ण व रगवण इतयादी ककतीवर भर दावा.

• समह गीत, बडबड गीत, ककनतय गीत महणणयाची भरपर सधी उपल ध करि दावी.

• बालकािा चागलया सवयी लावावयात. सवचछिता ठवणयास नशकवाव. गोषी सागावयात.

• मलािा एकमकािा सहकायमि करणयाची सधी उपल ध करि दावी.

. शकिोरावस‍था ‍ व शालय रिवश ही या अवसरतील सवाात महतवाची घ‍टिा मािली जात. या वयातील मल शाळत जातात. सवग ामधय रममाण होतात. या अवसरतील बालकािा बर-वाई‍टाची जाणीव वहायला लागत. या अवसरतील मलाचा आतमनववास वा तो.

38

िारती रक कारक मािशसक सामाश क ावशिक• नवकास मद गतीि होतो.• मलीचा शारीररक नवकास १ त १० तर मलाचा १० त ११ या वयोग‍टात मद गतीि होतो.• या वयातील मल आपलया शारीररक ठवणी ब ल नवशर जागरक िसतात.• शरीरातील र ानभसरण, वसि, पचिससरा कायमिकषम होतात, सोबत वा चालच असत. •डो ाचा पणमि नवकास ालला असतो.

• नवनवध रिकारचया ककती करतात. उदा. चाक, कातरी याचा वापर करि वसत कापण, पचनसलि नलनहण, पसतक धरण इ.• सिाय नवकनसत

ालयामळ हाता पायाशी सबनधत कारक क शलय मल कशलति करतात. उदा. ितय करण, वाद वादि, भरतकाम इ. • नवनवध ककती सवततरपण करता यऊ लागलयाि मलाचा आतमनववास वा तो.• मद बा रचिचया रषीि पणमि नवकनसत होतो.•उ मािनसक नकरयाचा नवकास अपणमि होतो. उदा., तक, कलपिा.•मल कारक श ीचया उपयोगामळ मािनसक व शारीररकरष ा निरोगी बित.

• बालकाच अिभव कषतर नवसतारत. िवीि गोषी जाणि घणयाचा रियति करतात.• वसत व घ‍टिाब ल सतत िवीि रिि नवचारतात.• अवधािाची ककषा वा लली असत.• सवतः उतसफतमिति कोणतीही ककती करतात.• श दसपतती वा लली असत, तयामळ श दाचा वापर कशलति करतात. • नशकषकाब ल मिात अनतशय आदरभाव असतो.

• सामानजक जीविाचा आिद घतात.• या वयातील मल आपलया समवयसक मलाबरोबर खळतात.• सघातील सवमि नियम व अ‍टीच पालि करतात तसच सघाशी एकनिष राहतात.• आतम-ग रव, सघनरियता आनण सघनिषा या रिवतती रिकरामिि आ ळतात.• सघातील इतर सभासदाचया क तकास पातर ठरण हीच तयाचया चागलया व योगय वतमििाची कसो‍टी असत.• ग‍टात साकनतक भारा व नचनह याचा वापर करतात.• सामानजक वतमिि-क शलयाच सवधमिि होणयास मदत होत. उदा. िततव, सपधामि, सहकायमि, इ.

• कालपनिक गोषीची भीती वा‍टत उदा. अधार, भत इ.• नवनवध भाविाचा नवकास परसा ालला असतो. उदा., रिम, राग, भय, नचता इ.• भाविाची अनभवय ी रिखर आनण सनकरय पद धतीि करतो.• या वयातील मल खप भावक व सवदिशील होतात.• या मलामधय आतमसनमाि व सवानभमाि यात वा होत जात.• समहामधय राहण व रिम ह सरायीभाव अनधक नवकनसत होतात. तयामळ मल अनधक भावक बित.• खळ, लखि, भाडण यामाफत भाविाच रिक‍टीकरण करतो.

. : नकशोरावसरची वनशष

. : नकशोरावसरा

39

शकिोरावस‍थ िकषशणक म व• या अवसरत सघरिवततीचा नवकास होतो. नवनवध

उपकरम, रिकलप, कला व सपधाासाठी या रिवततीचा उपयोग करि घता यईल. नवदारयाावर जबाबदारी ‍टाकि उतककष कायामिची सधी नकशोरािा दता यईल.

• अधययि-अधयापिात ककतीसाठी वाव दावा. वाचण, बोलण, नलनहण, रियोग करण, मोजण, िकाशा भरण इतयादी ककती नकशोराकडि करि घयावयात.

• नकशोरावसरतील नवदारयाािा नशकषकाब ल आदर असतो. त नशकषकाच अिकरण करतात, महणि नशकषकाि आपलया वतमििाब ल जागत रहाव.

• या अवसरत नवदारथी पचाररक नशकषण घत असतात. तवहा भानरक क शलयाकड लकष दाव.

• नवदारयाािा अवातर जािाची पसतक उपल ध करि दण गरजच असत.

ामि करा

तमही सधया क मायमिवसरत आहात. नकशोरावसरपकषा आता तमचयामधय कोणकोणत बदल ालल तमहाला जाणवतात त नलहा. वगमिनमतराचया उततराशी पडताळि पहा.

. कौमा‍ामिवस‍था ‍ व यातील १२ त १ १ वरव वयोग‍टाचया अवसरला प गडावसरा अस महणतात. मािवी जीविातील हा सवाात महतवाचा कालखड मािला जातो. मािसशासतरात या अवसरला सकरमणाचा कालखड अस महणतात. या अवसरत िवी रिवतती व िवा रचषकोि निमामिण होतो. कमारावसरला इगरजीत Adolescence हा श द वापरला जातो. या श दाचा अरमि वा ण नकवा वयात यण असा होतो. या वयात अिक शारीररक बदल होतात. आचार

नवचार व भाविा यात खळबळजिक पररवतमिि घडि यत. वतमिि अचसरर बित. हा काळ मािनसक वादळाचा आनण भावनिक ताण-तणावाचा काळ मािला जातो. वासतव आनण आदशमि याची ओ ाताण याच काळात सर होत.कौमा‍ामिवस‍थ िकषशणक म व• या वयातील मला-मलीवर काही जबाबदाऱया

सोपवण आवयक आह. मातर नशकषकािी व पालकािी तयािा मागमिदशमिि कराव.

• या वयातील मल ससकारकषम असतात, तसच या वयातील मला-मलीकचया मताची दखल घतली पानहज. तयािा वारवार उपदश ि दता रोड सवात य दाव.

• या वयोग‍टातील मला-मलीचया समसया नशकषकािी आनण पालकािी जाणि व समजि घयावयात. तयाचयाशी मिमोकळी चचामि करावी व समसया सोडवावी.

• या वयोग‍टातील मलािा सहज नशकषण दण गरजच आह. मलाचया समसया सोडवणयासठी शाळतील वातावरण पोरक हव.

• या वयातील मलाचया वयच मतवाचा अिादर ि करता, तयािा कमी ि लखता तयाचया क शलय नवकसिासाठी योगय त वातावरण घरी व शाळत निमामिण करता आल पानहज.

• ही अवसरा अतयत िाजक व सवदिकषम असत. अनत लाड, ज रीपकषा जासत सरकषण, सवराचार, पशाचा हवयास, वयसिाधीिता इतयादी गोषीपासि नशकषक व पालक यािी नवदारयाािा योगय जीविमागमि दाखवावा, जयामळ या वयोग‍टातील मल-मली समाजाच सजाण िागररक बितील.

. कौमायावरस ा

40

िारती रक कारक मािशसक सामाश क ावशिक

• या अवसरत उची व वजि यात

पा ाि वा होत. मला-मलीचया उचीत जवळपास १० स.मी. त १२. स.मी. तर वजिात त नक.गरम. ि वा होत.• मला-मलीचया चहऱयावर प‍टक ा नदस लागतात.• आवाजात बदल होतो, तो घोगरा वा‍टतो.• शरीराचया नवनशष अवयवावर कस यऊ लागतात.• मलाचया ओठा-चयावर नमसरड फ‍ट लागत.• मलीची शरीररचिा व बाधा यात बदल नदसि यतो, •मलापकषा मली दोि वरव अगोदर शारीररक प ावसरत पोहचतात.• कमार अवसरतील मला- मलीच लनगक अवयव पणमि नवकनसत होतात. मलीमधय मानसक पाळीची स वात होत.

• या अवसरतील कारक श ीचया नवकासाति बालकाच सव सपष होत.• नवनवध ककती सवततरपण करता यऊ लागलयाि मलाचा आतमनववास वा तो.• धावण, उ ा मारण, फार क शलय ि लागणारी काम हाताि करण तयाला जम लागत.• सवतःची बहतक सवमि काम त कर शकतात.• या वयात नवनवध रिकारचया ककती कौशलयाचा अिभर पा करण आरशयक आह.

• मल सारमिक व निररमिक गोषीच समरण कर शकत.• मल अरमि ि कळताही पाठातर कर शकत.• बालकाला भतकाळात घडललया घ‍टिा काळािसार माडता यतात.• या वयात तकश ीचा नवकास होतो.• या वयातील मलाचा सव िाळपणा कमी होऊि त वयवहारी बितात.• बालकामधय नवनवध सकलपिा नवकनसत होतात.

• सम रयक ग‍टात जासत रममाण होऊ लागतात.• सामानजक सपकामिच व मतरीच कषतर नवसतारत.• ग‍टामधय मलाशी च ाओ , आवड-निवड, रिशसा अशा नवनवध मािनसक रिनकरया अिभवतात.• लोकािी आपलयाला चागल महणाव अशी तयाची ख‍टप‍ट सर होत.• या वयातील मलािा नियमब मदािी खळ खळायला आवडत.• सामानजक जीविाचा आिद घतात.

• भावनिक पातळीचया रषीि मलामधय वय ी नभ ता असत.• मल व मली लवकर भावनिक होतात.• सवत:ला ध ा पोहचलयावर राग अिावर होतो.• भावनिकरष ा पररप ता अदाप पररपणमि िसत.• नभ नलगी वय ीच आकरमिण वा‍टत.• नदवासव िात रममाण होतात.• मिातील नवचार कनवता, शायरी व चारो ा इतयादीमधि वय करतात.

.९ क मायमिवसरची वनशष

41

स‍वाध‍ा‍

पर. शदि ‍ा प‍ामि‍ामधि ‍ो ‍ प‍ामि‍ शिवडि रका ‍ा ागा रा. (१) वा ही सकलपिा ....... मापिाचया रचषकोिाति वापरली जात. (अ) मािनसक (ब) शारीररक (क) भावनिक (ड) सामानजक (२) .............. या अवसरला वादळी अशाततचा काळ महणतात. (अ) क मायामिवसरा (ब) पवमि बालयावसरा (क) ता णयावसरा (ड) नकशोरावसरा ( ) .............. या अवसरत मल-मली साकनतक भारचा वापर करतात. (अ) ता णयावसरा (ब) पवमि बालयावसरा (क) नकशोरावसरा (ड) क मायामिवसरापर. . खािती शदि ‍ा प‍ामि‍ापक अ क प‍ामि‍ासमोर अिती खण करा. (१) शकषनणक मािसशासतरात कशाचा अभयास कला जातो (अ) वय ीचा (ब) समाजाचा (क) शकषनणक समसयाचा (ड) रिाणयाचा

(२) शकषनणक मािसशासतराचया अभयासाच उद नदष कोणत (अ) पररचसरतीचा नवदारयााचया वतमििावर होणारा पररणाम अभयासण (ब) नवदारयााची सामानजक पररचसरती अभयासण

(क) नवदारयााची आनरमिक पररचसरती अभयासण (ड) समाजाचया सासककनतक घ‍टकाचा अभयास करण.

( ) शकषनणक मािसशासतराचया अभयासाच उपयोजि काय (अ) नशकषकाचया आनरमिक पररचसरतीचा अभयास करणयासाठी (ब) वयच भद समजणयासाठी

(क) शाळचया भ नतक दजामिचा अभयास करणयासाठी (ड) पालकाचा सामानजक दजामि अभयासणयासाठी

पर. थोड ‍ा‍ उत‍र शि ा. (१) नवकास रिनकरयची कोणतीही तीि वनशष नलहा. (२) पवमि बालयावसरची शारीररक वनशष नलहा. ( ) क मायामिवसरची भावनिक वनशष नलहा.पर. टतीपा शि ा. (१) नवकास अवसरा (२) वादळी अशाततचा काळ ( ) नकशोरावसरतील सामानजक नवकास ( ) शकषनणक मािसशासतर ( ) शकषनणक मािसशासतराच उपयोजिपर. सशवस‍‍र उत‍र शि ा. कोण‍ ती क (१) शकषनणक मािसशासतराचया अभयासाची उद नदष सनवसतर नलहा. (२) शकषनणक मािसशासतराची वयापी सनवसतर नलहा.पर. शवशवध सद मि पस‍‍का‍ि िकषशणक मािसिास‍तरा ‍ा शकमाि पा ‍ा ‍ा िोधा व शि ा.

* * *

42

. ‍वस‍थापि सक पिा .१.१ वयवसरापि महणज काय .१.२ वयवसरापिाची मलततव

. िकषशणक ‍वस‍थापि .२.१ शकषनणक वयवसरापि अरमि व सवरप .२.२ शकषनणक वयवसरापिाची उद नदष .२. शकषनणक वयवसरापिाची गरज व महतव .२. शकषनणक वयवसरापिाची कायव

. िकषशणक परिासि . .१ शकषनणक रिशासिाच सवरप . .२ शकषनणक रिशासिाची उद नदष . . शकषनणक रिशासिाची गरज आनण महतव . . शकषनणक रिशासिाच कायमि . ‍वस‍थापि सक पिा

वयवसरापि ही एक वयापक सकलपिा आह. वयवसरापिात उद नदष ठरवि योजिा बिवणयाच कायमि कल जात. वयवसरापिाचा इनतहास रिाचीि असला तरी २० वया शतकात शासतरश वयवसरापिाचा नवचार सर ाला. वयवसरापि रिभावी होणयासाठी नियोजि महतवाच असत.

शाळा, उदोग, इतर वयवसाय इतयादी भरभरा‍टीस आल असतील तर आपण तयाच वयवसरापि चागल आह अस महणतो. पालक आपलया पालयाचया रिवशाचयावळी जया शाळा, महानवदालयाच वयवसरापि चागल आह अशाच नठकाणी रिवशास रिाधानय दतात.

तमही तमचया शाळत नवनवध कायमिकरमास उपचसरत रानहला असाल. कायमिकरमात आयोजिामधय काही तर‍टी रानहली असल तर तया कायमिकरमाच वयवसरापि चागल िवहत अस आपण सहजच महणतो. वयवसरापि चागल होण महणज उद नदषाची पतथी होण होय.उद

सागा पा

तमही तमचया शाळत नवनवध कायमिकरमात सहभाग िोदवला असल. आपण आपलया दिनदि जीविात दखील नवनवध कायमिकरम आनण समारभ साजर करत असतो.

. म ारा रा ‍ा‍तीि श ा व ‍ािका स‍‍रती‍ िकषशणक परिासि . .१ नजलहा प रषद नशकषणानधकारी (रिारनमक) . .२ नजलहा प रषद उपनशकषणानधकारी (रिारनमक) . . ग‍टनशकषणानधकारी . . नशकषण नवसतार अनधकारी

िकषशणक ‍वस‍थापि आशण परिासि.परकरण

• एखादा कायमिकरम वयवचसरतरीतया पार पाडणयासाठी कोणकोणतया बाबीची आवयकता असत

• एखादा कायमिकरमाच नियोजि कस कल जात • कायमिकरमाच नियोजि करतािा कोणकोणत घ‍टक

तयात सहभागी असतात . . ‍वस‍थापि ण का‍

वयवसरापिामधय अिक वय ी एकतर यऊि काम करीत असतात. वयवसरापिाची सकलपिा अनधक सपष होणयासाठी काही तजजाचया वया या अभयास.

• वयवसरापि ह एक बहउ शीय साधि असि तया अनवय एखादा वयवसाय, वयवसरापक,कामगार आनण कामाच वयवसरापि कल जात.

पतीटर डकर• वयवसरापि महणज वय ीचा नवकास होय.

वयवसरापि महणज वय ीसदभामित रिशासि होय. िॉरनस अ पिती• पवमिनिधामिररत उद नदषाचया पतमितसाठी निणमिय घणयाची

तसच उपकरमात काम करणाऱया वय ीचया हालचालीवर नियतरण ठवणयाची नकरया महणज वयवसरापि होय. स‍टिि ानस

43

. . ‍वस‍थापिा ती मि‍ व वयवसरापिाची एकण १ मलततव hoÝar फयॉल

यािी माडलली आहत.

मलत

तव

(१) कायमिनवभाजि(२) अनधकार व जबाबदारी( ) नशसत( ) अनधकाऱयामधील एकवाकयता( ) मागमिदशमििाची एकल य नदशा( ) वयच क नकवा सामनहक फायदास कमी महतव( ) मोबदला( ) क ीकरणाच रिमाण(९) अनधकार साखळी(१०) करम(११) समािता(१२) कममिचाऱयाच दानयतव(१ ) प ाकार(१ ) सघभाविा

.१ : वयवसरापिाची मलततविकषा‍ वा

• वयवसरापि ही सजा उदोग वा वयवसायाशी सबनधत आह. तरि ती नशकषणशासतरात आली आह.

• वयवसरापका ार नशकषणाचया कषतरातही वयवसरा-पिाची सकलपिा लाग कली जात, तयास शकषनणक वयवसरापि अस महणतात.

• नदललया आदशािसार काम कल जात वा िाही यावर वयवसरापकाच नियतरण असत.

• वयवसरापिशासतर ही एक महतवाची जािशाखा आह.

• सवमिच कषतरात वयवसरापि ही आवयक बाब बिली आह.

. िकषशणक ‍वस‍थापि वरीलरिमाण आपण वयवसरापिाची सकलपिा

अभयासली. वयवसरापिाची सकलपिा जया वळी नशकषण कषतरास लाग होत तवहा तयास शकषनणक वयवसरापि अस महणतात. शकषनणक कषतरात दखील वयवसरापि आवयक ठरत. नशकषणा या माधयमा‍ति दशाचा जबाबदार िागररक घडवला जातो. शालय उपकरम, भ नतक साधि सपतती व मलयमापि याचा समावश शकषनणक वयवसरापिात होतो.

. . िकषशणक ‍वस‍थापिा ा अथमि व स‍व पअथमि

शकषनणक उद नदषारित पोहचण तसच नियोजिपणमि कायमिवाही करणयासाठी शकषनणक वयवसरापि महतवाच ठरत. भ नतक व मािवी ससाधि, नवनवध उपकरम इतयादीचा नशकषणात उपयोग करि शकषनणक उद नदष साधय करणयाचया हति तयाचा काळजीपवमिक वापर करण महणज शकषनणक वयवसरापि होय.स‍व प रिशासिाि ठरवि नदलली उद नदष वयवसरापिामाफत पणमि कली जातात. वयवसरापिातील नवनवध कायव ही परसपरसबधी व परसपरपरक असतात. वयवसरापि ही एक एकाचतमक सवरपाची रिनकरया आह. या रिनकरयत अनधकाराची एक वयवसरा अतभमित असत. शकषनणक उद नदष साधय करणयासाठी नवदारथी, वळ, अधयापि,

म, साधिसामगरी, अिदाि, नवनवध उपकरम याच नियोजि, सघ‍टि आनण नियतरण कल जात व रितयक घ‍टकाचा तयाचया कायमिकषमतिसार उपयोग करि घतला जातो. आधनिक काळात वयवसरापिाची आवयकता सवमिच कषतरात वा‍ट लागली आह. वयवसरापिाची ततव नशकषण कषतरात स ा लाग कली जातात. शकषनणक वयवसरापिामधय नियोजि, सघ‍टि, सचालि, अनभरिरण, िततव, सदशवहि, निणमिय, नियतरण इतयादी घ‍टकाचा समावश होतो.

. . िकषशणक ‍वस‍थापिा ती उद शद • शकषनणक ससरचया कायामिच धोरण निचचत करण. • मािवी घ‍टकात योगय आतरसबध नवकनसत करण.• शकषनणक वयवसरापिातील रितयक घ‍टकाला योगय

रिरणा दण.• नियोनजत काम वळत पणमि करण व ससरचा कारभार

योगयरीतया चालवण व कामाची नवभागणी करण.• उपल ध भ नतक घ‍टकाच नियोजि करण.• ससराचया उद नदषाची पतमिता करण.

. . िकषशणक ‍वस‍थापिा ती गर आशण म वगर • नशकषण रिणालीतील सरचिाची मानहती करि

घणयासाठी.• सहकायमि, ग‍टाची एकातमता, नवशाल रचषकोि

इतयादी गणाचा नवकास करणयासाठी.• शकषनणक कषतरातील आवहािािा सामोर जाणयासाठी.• ससरच रिशासि व ससरतील इतर कममिचारी

याचयातील सघरामिच वयवसरापि करणयासाठी.

44

• नशकषणाची धयय व तयाचया प‍तव‍तसाठी.• वयच क अनधकार व कतमिवयाची अमलबजावणी

करणयासाठी.म व• नशकषणाची धयय, धोरण, निचचत करि मािवी व

भ नतक ससाधिाच व उपकरमाच नियोजि करता यत.• यामळ शकषनणक ससरस आनरमिक व भ नतक सनवधा

परनवलया जातात व तयाची निगा राखणयाची जाणीव निमामिण कली जात.

• मािवी घ‍टकाची निवड, निय ी व नवकास यासाठी उपय ठरत.

• अधययि, अधयापि प ती, अभयासकरम, पाठयपसतक, अधयापि नवरय, वळापतरक, अभयासपरक उपकरम, मलयमापि इतयादीमधय योगय तया सधारणा सचवता यतात.

• रितयक नवदारयामिला अधययिाची योगय सधी उपल ध करि दऊि रिोतसाहि दता यत.

• समाज व इतर बा यतरणाशी सलो याच सबध रिसरानपत करि त न‍टकवणयास मदत होत.

. . िकषशणक ‍वस‍थापिा ती का‍ (१) नियोजि

(२) सघ‍टि

( ) समनवय

( ) नदगदशमिि

( ) सरिरण

( ) निणमिय रिनकरया

( ) कायमि रिरण

( ) नियतरण

(९) साधिाची जळवाजळव व तयाचा एकातम उपयोग

(१०) कायमिवाही

(११) मलयमापि

का‍

.२ : शकषनणक वयवसरापिाची कायव शि‍ो ि नशकषणाची राषटरीय उद नदष, शकषनणक धोरण, कायमिकरम आनण प ती साधय करायच मागमि व साधि ठरवण याचा समावश शकषनणक नियोजिात होतो.

स टि नशकषण रिनकरयतील समानवष मािवी घ‍टकाची भनमका निचचत करण व तयाचया परसपर आतरसबधाचया माधयमाति योगय ती कायमिवाही करण महणजच सघ‍टि होय.

समनव‍ शकषनणक कायामिचया बाबतीत एकमकाचया अनधकार मयामिदा आखि दण, तसच कामाचया मयामिदा निचचत करि तयाचा एकमकाशी सबध साधण. उदा. म याधयापक व नशकषक.

शद दिमिि कममिचाऱयास काम समजावि सागण, आदश व सचिा दण, चचामि करण, निरीकषण करण इ. चा समावश नदगदशमििात होतो.

सपर ण दोि नकवा अनधक वय ीमधील होणाऱया शकषनणक कलपिा, नवचार वसतचसरतीची मत, भाविा याचया दवाणघवाणीस सरिरण अस महणतात.

शिणमि‍ परश ‍ा जवहा दोि नकवा दोिपकषा जासत पयामियामधि एकाच पयामियाची निवड काही नवनशष निकराचया आधार करायची असत तवहा तया रिनकरयस निणमिय रिनकरया अस महणतात.

का‍मिपररण कोणतही काम करणयासाठी इचछिा व उतसाह निमामिण करण यालाच कायमिरिरण अस महणतात.

शि‍तरण नियतरण या सकलपिमधय रितयकष ालल काम निचचत करण, व तया कामाच मलयमापि करण आनण योजिरिमाण निषपतती होणयासाठी गरजिसार सधारणातमक उपाययोजिा सचवण या तीि बाबीचा समावश होतो.

साधिा ती ळवा ळव व त‍ा ा कातम उप‍ोग

यामधय भ नतक व मािवी साधिसामगरीचया जळवाजळवीसाठी व मािवी ससाधिाचया नवकासासाठी करावया लागणाऱया एकातम रियोगाचा समावश होतो.का‍मिवा ती निचचत कललया उद नदषािसार कामाची पतमिता करणयासाठी आवयक सवमिच ककतीचा समावश कायमिवाहीमधय होतो.

45

म ‍मापि मलयमापि ही उद नदषाच सपादि मोजणयाची आनण मलयाकिाची रिनकरया आह. तयामळ बलसराि आनण कमकवतपणा याबाबतची अतरमिषी नमळत. तसच शकषनणक वयवसरापिात सधारणा होणयासाठी मदत होत.

क ि प ा

• इ‍टरि‍टचा वापर करि शकषनणक वयवसरापिाचया नवनवध वया या सकनलत करा.

• शाळतील म याधयापकाची भ‍ट घऊि तयाचयाकडि शकषनणक वयवसरापिाचया नवनवध पलची मानहती घया.

. िकषशणक परिासि आपलया दिनदि जीविात वयवसरापि आनण रिशासि

ह दोि श द िहमीच आपलया कािावर पडतात. वयवसरापि आनण रिशासि या दोि नभ सजा आहत. रिशासि ही सजा शासि यतरणति आली आह. रिशासिामधय कायमिवयवसरचा कारभार पाहण अनभरित आह. रिशासि ह कोणतही कायमि रितयकष कायमिवाहीत आणणयासाठीची तयार कलली एक यतरणा आह. धोरणाची अमलबजावणी करणयाच कायमि ही यतरणा करत. रिशासक योजिाची अमलबजावणी करत असतो व इतराकडि योजिाची पतमिता करि घत असतो.

रिशासि ही सकलपिा समजि घणयासाठी प ील वया या अभयास.• रिशासि महणज नियोजि करण, सघ‍टि करण,

आदश दण, समनवय करण व नियतरण करण होय. फ‍ॉि

• रिशासि महणज वयवसरापिाशी सबनधत सवमि बाबीची काळजी घण.

• नियोजिािसार रितयकष कायमिवाही करण महणज रिशासि होय.

िकषशणक परिासिा ा अथमि जगातील रितयक राषटर आपलया सामानजक, आनरमिक

व सासककनतक बाबीचा नवचार करि नशकषणाची राषटरीय उद नदष ठरवत असत. ठरवलली उद नदष पणमि करणयासाठी शासिाकडि निचचत अशी रिशासकीय रिणाली निमामिण कली जात. तसच आपापलया आवयकतिसार रितयक

राषटर नवनवध रिकारचया रिशासि रिणालीचा सवीकार करत असत. उदा., कन त रिशासि, नवकन त रिशासि, सनम सवरपाच रिशासि अशा रिशासकीय यतरणचया माधयमाति शासिाचया नवनवध धोरणाची व कायमिकरमाची नवभागणी कली जात. नियोजि हा रिशासिाचा गाभा आह. रिशासिामधय ठरवि नदललया नियमारिमाणच कायमि कल जात. कोणतयाही कायामिच वयवसरापि आनण सघ‍टि

ालयाितर रिशासि कायमि सर होत. रिशासिामधय रितयकष ककतीवर भर नदला जातो. धोरण

निचचती, समनवय, नवतत वयवसरा, कायमिनिषपतती, सघ‍टि निनममिती व नियतरण इतयादी बाबीचा शकषनणक रिशासिात समावश होतो.

. . िकषशणक परिासिा स‍व प • शकषनणक रिशासिात नियोजि करण, सघ‍टि करण,

नदगदशमिि करण, समनवय साधण आनण मलयमापि करण या रिनकरयाचा समावश होतो.

• िफा नमळवण ह शकषनणक रिशासिाच उद नद ट िसत.• शकषनणक रिशासि ह सवमि रिकारचया नशकषणात असत.• शकषनणक रिशासि ह काही बाबीसदभाात सामानय

रिशासिारिमाणच असत तर काही बाबतीत सामानय रिशासिापकषा नभ असत.

• शकषनणक रिशासि ह नशकषणाचया नवनवध सतरावर कल जात. यामधय पवमि रिारनमक नशकषण, रिारनमक नशकषण, माधयनमक नशकषण, उ माधयनमक नशकषण आनण उ नशकषण इतयादी सतराचा समावश होतो.

• शकषनणक रिशासि ह नशकषणाचया सवमि रिकारात कल जात. यामधय पचाररक नशकषण, अि पचाररक नशकषण, रि नशकषण, सामानय नशकषण, वयावसानयक नशकषण, नवशर नशकषण, नशकषक नशकषण, एकाचतमक नशकषण, तानतरक नशकषण इतयादी.

• शकषनणक रिशासि ह नवनवध ‍ट यावर करणयात यत. यामधय कन य सतरावरील रिशासि, राजय सतरावरील रिशासि, नजलहा सतरावरील रिशासि, ग‍ट सतरावरील रिशासि आनण ससरातमक सतरावरील रिशासि याचा अतभामिव होतो.

. . िकषशणक परिासिा ती उद शद • नवदारयाािा योगय नशकषण परवण.• सवमि ससाधिाचा परपर व योगय वापर करण.

46

• नशकषकाची वयावसानयक िीनतततव आनण वयावसानयक नवकास निचचत करण.

• लोकशाहीस परक शालय उपकरम राबवण.• समाजामधय गनतमािता आणण.• सहशालय उपकरम व गणतताव ीसाठी उपकरम

राबवण.• काम वळत पणमि करण.• नवदारयाािा जीवि जगणयास सकषम बिवण.• नवदारयाामधय शासतरीय रचषकोि जवण तसच

जीविातील सवमि बाबतीत वसतनिष रचषकोि नवकनसत करण.

• नशकषणातील गणवततत सधारणा घडवि आणण.. . िकषशणक परिासिा ती गर आशण म व

नशकषण ही अखनडत चालणारी रिनकरया आह. रितयक कालखडामधय नशकषण रिनकरयमधय कालािकरम बदल घडि यत असतात. काळािसार नशकषणाचया रिनकरयमधय कोण-कोणत बदल घडवि आणावत कवहा, कस, कोणी व कोठ बदल करावत समाजसधारणा व समाजरिगती हया उद नदषपतथीकररता नशकषणाि कोणती भनमका पार पाडावी या सवमि गोषी साधय करणयासाठी शकषनणक रिशासिाची आवयकता असत. रिाचीि काळामधय शाळा ग कलामधय महणजच ग गही, आ मामधय भरत असत. तयामळ नशकषणाची धयय धोरण ठरवणयापासि त राबवणयापयात सवमिच अनधकार

रीमिी याचयाकड होत. सवात योततर काळात आपण लोकशाहीचा सवीकार कलयामळ नशकषणाची धयय धोरण ठरवणयापासि त नशकषण रितयकष राबवणयापयातच सवमि अनधकार राजयकतयााकड आल आहत. लोकशाहीमधय नवनवध ब द नधक व वचाररक कायामिसाठी रिशासिाची गरज निमामिण ाली. उदा., खासगी व सरकारी ससराचा कारभार कसा चालवावा. शकषनणक नवकासासाठी कोणकोणत कायमिकरम राबवावत. कोणतया कायामिसाठी मागमिदशमिि घण गरजच आह यासार या नवनवध बाबीसाठी शकषनणक रिशासि गरजच वा‍टायला लागल. रोडकयात, गनतमाि शकषनणक बदलाचया अिरगाि लोकशाहीला उपय िागररक तयार करणयासाठी आनण शकषनणक उद नदषाचया पतथीसाठी शकषनणक रिशासिाची गरज आह.

. . िकषशणक परिासिा ती का‍

शकषनणक रिशासिाची कायव

समनवय अनधकार निचचती

कामाच नवभाजि

योजिाची रितयकष कायमिवाही

मागमिदशमिि

सघ‍टि

. : शकषनणक रिशासिाची कायव

. म ारा रा ‍ा‍तीि श ा व ‍ािकास‍‍रती‍ िकषशणक परिासि

१ म १९ ० या नदवशी महाराषटर राजयाची सरापिा ाली. १ माचमि १९ २ या नदवसापासि नजलहा परररद

आनण पचायत सनमती हा कायदा समत करणयात आला. तयािसार १ म १९ २ पासि महाराषटर राजयात पचायत राजय ससराचया कारभारास स वात ाली. या कायदािसार नजलहा हा रिशासिाचा रिमख घ‍टक मािणयात आला. पोलीस व नयाय ही खाती वगळि इतर सवमि खातयाचया रिशासिाची जबाबदारी नजलहा परररदावर सोपवणयात आली. यािसार नशकषण, बाधकाम, आरोगय, सहकार, उदोग, ककरी, अरमि, समाजकलयाण या खातयाचा कारभार नजलहा परररदाकड आला. शहरामधील नशकषणाची जबाबदारी ही िगरपानलका व महािगरपानलका याचयावर सोपवणयात आली. तयामळ नशकषणाचया कषतरात नजलहा परररद, पचायत सनमती, गरामपचायत, िगरपानलका या सरानिक सवराजय ससरािा महतव रिाप ाल. नजलहा परररदाकड रिारनमक, माधयनमक व उ माधयनमक नशकषणाची जबाबदारी सोपवणयात आलली आह. नजल ातील रिारनमक व माधयनमक नशकषणाच नियतरण रिारनमक व माधयनमक नशकषणानधकाऱयाचया माफत करणयात यत. नजलहासतरीय शकषनणक रिशासिाची सरचिा प ील पािावर नदलली आह.

. . श ा प र द शिकषणाशधकारती पराथशमक रितयक नजलहा परररदसाठी, नजल ातील नशकषणनवरयक जबाबदाऱया पार पाडणयासाठी नजलहा परररदमधय नशकषणानधकाऱयाची निय ी कलली असत. नजल ातील नशकषणनवरयक वयवसरापि व रिशासिाचया खालील जबाबदाऱया नशकषणानधकाऱयािा पार पाडावया लागतात.

47

•श ा प र द शिकषणाशधकारती पराथशमक ‍ा ती काम (१) नजल ातील रिारनमक नशकषणाचया रिगतीचा अहवाल

दरवरथी १ माचमिपवथी नशकषण सचालकािा सादर करण.

(२) स ीचया रिारनमक नशकषणाची योजिा मजर करि ती नशकषण सचालकािा सादर करण.

( ) शासिाकडि मजर ाललया स ीचया रिारनमक नशकषणाची कायमिवाही करण.

( ) नजल ात समाज नशकषण कायमिकरमाची अमलबजावणी करि तयाचा अहवाल शासिास सादर करण.

( ) नजलहा परररदचया रिारनमक शाळतील नशकषकाचया बदलया करण व तयावर नियतरण ठवण.

( ) नवनवध राषटरीय कायमिकरम व शकषनणक उपकरम शाळामधय राबवण.

( ) नजल ातील रिारनमक शाळाची तपासणी करि तयािा शकषनणक व रिशासकीय मागमिदशमिि करण.

टरिट मा ा शमतर

इ‍टरि‍टचया माधयमाति नजलहा परररद नशकषणानधकारी माधयनमक याचया कायामिची मानहती नमळवा.

. . श ा प र द उपशिकषणाशधकारती पराथशमक नजलहा परररद नशकषणानधकाऱयािा तयाचया कामात

मदत करणयासाठी उपनशकषणानधकाऱयाची िमणक कलली असत.

श ा प र द उपशिकषणाशधका ‍ा ती का‍ (१) रिारनमक व माधयनमक शाळाची तपासणी करण.(२) खासगी रिारनमक शाळाची तपासणी करि तयािा

अिदाि मजर करण.( ) नशकषण नवसतार अनधकाऱयाचया कायामिवर नियतरण

ठवण व तयाचयाकडि आललया नशफारशी नशकषणानधकाऱयासमोर ठवण.

( ) रिारनमक शाळातील नशकषकाचया व सवक वगामिचया बदलयाबाबत नशकषणानधकाऱयािा नशफारस करण.

. . गटशिकषणाशधकारती तालकयातील शकषनणक रिशासिाच रिमख ह ग‍टनशकषणानधकारी असतात. तयािा तालकयातील नशकषणाच रिशासि, पयमिवकषण व नियतरण या तीि जबाबदाऱया पार पाडावया लागतात. तालकयातील नशकषण नवरयक जबाबदारी ग‍टनशकषणानधकाऱयाची असत.

श ा प र द शिकषणाशधकारती पराथशमक

उपनशकषणानधकारी ग‍टनशकषणानधकारी

नशकषण नवसतार अनधकारी

म याधयापक नशकषक

. : नजलहा परररद नशकषणानधकारी (रिारनमक)

श ा प र द अध‍कष

म य कायमिकारी अनधकारी सरायी सनमती अधयकष (पदनस सभापती) नवरय सनमती अधयकष

उप म य कायमिकारी अनधकारी नशकषणानधकारी (रिारनमक)

नशकषणानधकारी माधयनमक उपनशकषणानधकारी उपनशकषणानधकारी ग‍टनशकषणानधकारी ग‍टनशकषणानधकारी

48

गटशिकषणाशधका ‍ा ती का‍ (१) नशकषणनवरयक सवमि रिकारची रिशासकीय मानहती

सबनधतािा पाठवण.(२) तालकयातील रिारनमक शाळािा आवयक तया

सानहतयाच वा‍टप करण.( ) तालकयातील रिारनमक, माधयनमक आनण आ म

शाळा याची तपासणी करि अहवाल नजलहा नशकषणानधकाऱयािा अहवाल पाठवण.

( ) नशकषण नवसतार अनधकाऱयाचया कामावर दखरख ठवण.

( ) नवनवध राषटरीय कायमिकरम शाळामधि राबवण.( ) शाळािा आकचसमक भ‍ट दऊि शालय कामकाजाची

पाहणी करण.( ) खाजगी रिारनमक शाळावर नियतरण ठवण, तयाच

पयमिवकषण करण.( ) नशकषणाची गणवतता वा वणयासाठी रियति करण.

. . शिकषण शवस‍‍ार अशधकारती नशकषण नवसतार अनधकारी हा नशकषण यतरणतील महतवाचा व तळाचा घ‍टक आह. रिारनमक नशकषणाच सावमिनतरकीकरण व गणवतता नवकास यामधय नशकषण नवसतार अनधकारी याची भनमका महतवाची आह. रितयक तालकयाच शकषनणक रिशासिाचया रषीि काही भाग पाडलल असतात. तयास बी‍ट अस महणतात. या रितयक बी‍टसाठी एक नशकषण नवसतार अनधकारी िमणयात यतो.शिकषण शवस‍‍ार अशधकारती ‍ा ती का‍ (१) िमि नदललया नवनशष भागातील (बी‍ट) रिारनमक

शाळाची तपासणी करण.

(२) रिारनमक शाळातील नशकषकाचया कामावर दखरख ठवण तयाचा गोपिीय अहवाल नलनहण, योगय तया नशफारशी ग‍टनशकषणानधकाऱयािा सादर करण.

( ) रिारनमक शाळातील नशकषकासाठी शकषनणक ग‍टसमलिाच आयोजि करि तयािा मागमिदशमिि करण.

( ) खासगी रिारनमक शाळाची तपासणी करण, तयाचया अिदािाची आकारणी करण व याब ल उपनशकषणानधकारी याचयाकड नशफारस करण.

( ) नवनवध सरकारी योजिाचया कायमिवाहीवर नियतरण व दखरख ठवण.

उदा., गणवश वा‍टप, पसतकप ी, सानवतरीबाई फल दततक पालक योजिा इ.

( ) बालवा ाची मानहती सकनलत करण.( ) स ीचया रिारनमक नशकषण योजिसाठी दरवरथी

रितयक शाळति सपाह साजरा करणयाचया कामावर दखरख ठवण.

( ) आपलया नवभागातील माधयनमक शाळाचया पयमिवकषणासाठी वररषािा मदत करण.

क ि प ा

आपलया नशकषकाचया मदतीि आपलया बी‍टमधील नशकषण नवसतार अनधकारी याची मलाखत घऊि बी‍टसतरीय शकषनणक रिशासिाची सरचिा समजावि घया.

49

स‍वाध‍ा‍

पर. ‍ो ‍ प‍ामि‍ शिवडि गाळि ‍ा ागा रा. (१) सिहसमलिाचया रिमख पाहणयािी कायमिकरमाच खप क तक कल. यावरि कायमिकरमाच ........ चागल होत अस

महणता यईल. (अ) नियोजि (ब) सिहसमलिातील कायमिकरम (क) अधयकष (ड) शालय वातावरण (२) खालीलपकी कोणतया बाबीसाठी शकषनणक वयवसरापिाची गरज िाही (अ) नशकषणाचया धययाची अमलबजावणी करणयासाठी (ब) वयवसरापक, रिशासक व कममिचारी याचयातील सघरमि ‍टाळणयासाठी (क) नवदारयााचया सगोपिासाठी (ड) शकषनणक कषतरासमोरील आवहािाचा सामिा करणयासाठी ( ) खालीलपकी ........ मधय रितयकष ककतीवर भर असतो. (अ) वयवसरापि (ब) रिशासि (क) नियोजि (ड) सघ‍टि पर. उत‍र शि ा. (१) शकषनणक वयवसरापिाची उद नदष (१) ................................ (२) ................................ ( ) ................................ (२) शकषनणक रिशासिाची उद नदष (१) ................................ (२) ................................पर. खाितीि पर िा ती थोड ‍ा‍ उत‍र शि ा. (१) शकषनणक वयवसरापकास करावी लागणारी कोणतीही चार कायव नलहा. (२) नजलहा परररद नशकषणानधकारी (रिारनमक) याची कायव सागा. ( ) आपलया मत रिशासकामधय कोणकोणती गणवनशष असावीत पर. क‍ती पणमि करा.

(१) शकषनणक वयवसरापिाची कायव

१.

.

.

२.

.

.

50

१

२

पर. खाितीि पर िा ती उत‍र शि ा. (१) शकषनणक वयवसरापिाची गरज सागा. (२) शकषनणक रिशासिाच सवरप सागा.पर. आपि म‍ ि दवा. (१) सहशालय कायमिकरम (जयती, पणयनतरी, करीडा सपधामि, राषटरीय नदि) यशसवी करायचा असल तर वयवसरापकास

कोणकोणती कायव करावी लागतील तयाची यादी करा. (२) एक उतककष वयवसरापक या िातयाि, वयवसरापकाि आपलया सहकाऱयास कोणतया रिकारची कायमिरिरणा दायला

पानहज ( ) उततम सघ‍टि कायामिसाठी, मािवी घ‍टकाचया परसपर आतरसबधामधय कोणती काळजी घयायला हवी पर. अ वाि ‍‍ार करा. (१) आपलया शाळमधील शालय वयवसरापि सनमती अधयकषाची भ‍ट घऊि, शालय वयवसरापि सनमतीचा कारभार

कसा चालतो यानवरयी मानहती नमळवि अहवाल तयार करा. (२) आपलया शाळमधय कोणतयाही एका सहशालय कायमिकरमाच आयोजि करा. या आयोजिादरमयाि आपणास

कोणकोणतया अडचणी जाणवलया याबाबत अहवाल तयार करा. ( ) तमचया शाळचया म याधयापकासोबत चचामि करा व म याधयापकाची कायव समजि घऊि अहवाललखि करा. ( ) आपलया तालकयातील ग‍टनशकषणानधकारी याची भ‍ट घऊि तालका सतरावरील शकषनणक रिशासिाची सरचिा व

कायव समजि घऊि अहवाल तयार करा.* * *

(२) शकषनणक वयवसरापिातील आवयक घ‍टक नलहा.

शकषनणकवयवसरापिातील आवयक घ‍टक

51

. अध‍ापिा ती सक पिाथोड आ वा

लहािपणापासि त आतापयात तमही कोणा-कोणाकडि काय-काय नशकलात व तयामळ तमचयात काय सकारातमक बदल ालत तयािसार खालील त ा पणमि करा.

का‍ शिकिा‍

कोणाकडि शिकिा‍

व‍मिणक ‍तीि सकारातमक दि

‍च म वा‍तीि सकारातमक दि

.१ : लहािपणापासिच त आतापयातच बदल

. अध‍ापिा ती सक पिा

. अध‍ापिा दि‍ स‍व प .२.१ रिाचीि अधयापि पद धती .२.२ आधनिक काळातील अधयापि प ती

. अध‍ापि प ‍ती ‍ा शिवडती ती कारणमतीमासा

. अध‍ापिा ती ‍ व

. अध‍ापिा ती सतर

अध‍ापििास‍तर.परकरण

शाळा महानवदालयात नशकषक जाणीवपवमिक काही नवरय नशकवतात. आशय नवदारयाापयात पोहचवण, एखादी गोष सहज व सो या भारत समजावि सागण महणज अधयापि होय. अधयापि महणज नवनवध ककती ार व उपकरमा ार नवदारयाािा िवीि आशय नशकवण होय. नवदारयाािा अिभवाति नमळाललया जािाची प तशीर पिरमिचिा करणयास साहा य करण महणज अधयापि होय. अधयापि ही अधययिास मदत करणारी रिनकरया होय. अधयापि ह सहतक असत. अधययिात सलभता आणण ह अधयापिाच रिमख उद नदष असत. अधयापिशासतर महणज नशकणया-नशकवणयाचया पद धतीचा अभयास करणार शासतर होय.

खालील नचतराच निरीकषण करि अधयापि महणज काय यानवरयी तमचया नमतराशी चचामि करा.

. शवशवध अध‍ापि प ‍ती . .१ करि प ती . .२ वया याि प ती . . आधार प ती . . रिवास प ती . . चचामि प ती . . नदगदशमिि प ती . . रिकलप प ती

. ाग ‍ा अध‍ापि पधद‍ती ती वशि ट‍

नशनकषका नशकवतािा वतमििबदला सदभामित (गबाळा मलगा - िी‍टि‍टका मलगा)

ामि करा

52

नवदारथी सवतः कागदाच नवमाि जहाज तयार करतात.

नशकषक नवदारयामिला शाबासकी दतािा

.२ : अधययि अधयापि रिसग

प तीि ‍ ा पणमि करा.फरका म अध‍ापिा ा

पारप रक श कोि

अध‍ापिा ा आधशिक

श कोिअधयापिाच धययअधयापि प तीगरच नशकषकाच सरािआशय

. : अधयापिातील बदल. अध‍ापिा दि‍ स‍व प

मा ती‍ आ का ‍ ािा

रिाचीि काळापासि अधयापि कल जात आह. बदलतया काळािसार, गरजिसार व पररचसरतीिसार अधयापिाचया सवरपात बदल घडत गल. रिाचीि काळापासि त आजचया आधनिक काळापयात प ील बदल ालल नदसि यतात.

. . परा तीि अध‍ापि प ‍ती वशदक काळा‍तीि अध‍ापि प ‍ती

वनदक काळातील नशकषण प ती ही रिाचीि भारतातील सवाात रिरम उदयास आलली नशकषणप ती होय. ही नशकषणप ती वनदक ततवजाि व नवचारावर आधाररत असलयामळ नतला वनदक नशकषणप ती अस मह‍टल जात. वनदक नवचारािसार नवदच परा नवदा व अपरा नवदा अस दोि रिकार पडतात. परा नवदा महणज

तया काळातील ष अशी अधयातमनवदा नकवा आतमसाकषातकाराची नवदा, तर अपरा नवदा महणज ऐनहक अरवा ल नकक जीविातील उपय नवदा होय.

मािवी जीविाचया सारमिकतसाठी दोनही नवदाची तया काळात गरज होती. तवहा नशकषण ह आ मात नदल जाई. तयाला ग कल अस महणत.

खाितीि आक‍ती‍तीि रकामती व‍मिळ रा.

. : वनदक काळातील अधययि - अधयापिाची प ती

पाठातर

मिि

वण

चचामि

वनदक काळातील अधययि - अधयापिाची

प ती

ौ अध‍ापि प ‍ती ब धमामििसार निवामिण ह आयषयाच अनतम धयय समजल जात. निवामिणपद रिाप करणयासाठी आवयक ती पातरता निमामिण करणयावर अधयापि प तीचा भर असतो. तयात प ील प तीचा समावश होता. तोडी प तपाठातर, चचामि व सवाद, वादनववाद, मिि, नचति, धयािधारणा, तजजाची व जािीजिाची वया याि इतयादी. नवहारमधय जाि सपादि कल जात.

53

टरिट मा ा शमतर

ब काळातील नशकषण पद धतीनवरयी इ‍टरि‍टवरि मानहती नमळवा.

ि अध‍ापि प ‍ती जि धमामित खालील अधयापि प तीचा वापर कला जात होता.

. . आधशिक काळा‍तीि अध‍ापि प ‍ती सवात यपवमि काळातील नशकषण ः १ वया शतकाचया उततराधामित इगरज, च यासार या पाचचमातय दशाच समह भारतात यऊ लागल. या काळात नशकषणात अामलागर बदल होत गल. लॉडमि मकॉलचया धोरणािसार नशकषणात इगरजी भारचा उपयोग कला जाऊ लागला. तया काळा‍त गानण‍त र भाषा या नरषयािा अनधक पाधा य असलयाि पाठा‍तर, राचि र वयाकरण भाषा‍तर यासारखया आधयापि पधद‍तीचा रापर कला जा‍त हो‍ता.

१. धम पदश• रिवचि• एकागरनचतताि ऐकणयाची साधिा

. नचति• वाचललया गोषीच नचति व मिि या नचतिास अितरिकष महणतात.

२. धममिगररवाचि• एकागरति वाचि• योगय व अचक उदाहरणाच वाचि, या ततरास आमिाय महणतात.

. शका समाधाि• नचतिाति यणाऱया शकाच आचायााकडि सपषीकरण समजि घण. याला रिचछि ा महणतात.

. : जि काळातील अधयापि प ती

ि काळा‍तीि अध‍‍ि अध‍ापि प ‍ती

स‍िाम अध‍ापि प ‍ती इसलाम धमामित मकतब मधय रिारनमक नशकषण नदल जात आनण मदरसा मधय माधयनमक नशकषण नदल जात. यात पाठातर, कराकरि या प तीचा उपयोग होतो तर मदरसामधील उ नशकषणामधय भारण, चचामि, सदभमि गरराच वाचि व सवयअधययि या प तीचा जाि साधिसाठी उपयोग कला जातो.

‍ ‍ा पणमि करा

रिाचीि काळातील कोण-कोणतया अधयापिप ती आजही वापरलया जातात तयाचया फायदा-मयामिदानवरयी चचामि करा.

शिकषण प ‍ती अध‍ापि प ‍तीवनदक बजिइसलाम

. : रिाचीि काळातील अधयापि प ती

सवात योततर काळात व आधनिक ततरजािाचया यगात अधयापि प तीमधय आमलागर बदल ाल. जािाच अिक ोत आता उपल ध होऊ लागल आहत. ततरजाि व उपल ध असललया जािाचया नवनवध

ोताब ल मािसशासतराचया आधार नवनवध अधयापि प तीचा वापर आजकाल करता यऊ लागला आह. सवात योततर काळातील अधयापि प तीची चचामि

. या मद दामधय नवनवध अधयापि प ती करणयात आलली आह.

. अध‍ापि प ‍ती ‍ा शिवडती ती कारणमतीमासा• शव ा ‍ा पवमि ाि कोणतयाही नवरयातील

आशय पररणामकारकपण नवदारयाापयात पोहचवणयासाठी रिरम नवदारयााच तया नवरयाबाबतच पवमिजाि तपासाव. तयासाठी नशकषक रिि नवचार शकतात. गोष साग शकतात. अधयापि साधिाचा (नचतर, त , िकाश) वापर करि पवमिजाि जागत करता यईल.

• शव ा ‍ा ती प रप ‍ा नशकषकािी नवदारयााची शारीररक, मािनसक पररप ता, अनभ ची आनण अनभकषमताचा नवचार करि अधयापि प ती निवडावी.

54

ािा स‍तरो‍

परा तीि काळ अवामि तीि काळ

• गर• गरर• ग कल व आ म• नवदापीठ

• नशकषक• ई लनिाग सॉ ‍टवअसमि व नडवहाइसस• आतरजाल ( )• नवनवध रिसार माधयम ( )• वतमिमािपतर ( )

. : जािाच ोत

. : अधयापिाच बदलत सवरप

अध‍ापिा दि‍ स‍व प

रिाचीि अधयापि प ती (ग कल) वगमि ई-वगमि

• शव ा ‍ा ा प रसर नवदारथी जया भ गोनलक पररचसरतीतील आह, गरामीण वा िागरी भागातील आह, याचा नवचार करि अधयापि प तीची निवड करावी.

• उपि ध िकषशणक साधि कोणतयाही नवरयाच अधयापि करणयासाठी, आशय सोपा करि नशकवणयासाठी, नवनवध शकषनणक अिभव दणयासाठी शकषनणक साधि महतवाची भनमका बजावतात. उदा., त , िकाश, नचतर, रिनतककती इ. महणि नशकषकाि आपलया नवरयाची कोणकोणती साधि उपल ध आहत याचा नवचार करि अधयापि प ती निवडावी.

• अपशकष‍ वळ नियोनजत घ‍टकाच अधयापि करणयासाठी नकती तानसका उपल ध आहत याचा सारासार नवचार करि अधयापि प ती निवडावी.

• आि‍ा ती ‍ा ती अधयापि नवरयाचया आशयाची वयापी नकती आह व तयातील नकती भागाच अधयापि करण आवयक आह याचा नवचार करि अधयापि प ती निवडावी.

• अध‍ापिा ती उद शद आपलया अधयापि घ‍टकाची उद नदष कोणतया अधयापि प तीि अनधक रिमाणात साधय होणार आहत, तयािसार अधयापि प ती निवडावी.

• शव ा ‍ा ा स ाग आपलया अधयापिात कोणतया प तीि अनधकानधक नवदारयााचा सहभाग आपलयाला नमळवता यणार आह अशी अधयापि प ती निवडावी. नवनवध अधयापि प तीमधि नशकषकाि अचक अधयापि प ती निवडावी.

. अध‍ापिा ती ‍ व अधयापि ही जशी कला आह तसच त एक शासतर

दखील आह. महणिच तयाच नियोजि करणयात काही मागमिदशमिक ततवाचा नवचार होण आवयक ठरत. नशकषणाचया सवमिच सतरावर ही ततव व सतर आधारभत ठरतात. ही ततव प ीलरिमाण आहत.

55

िकषा‍ वा

जी बाब एखादा रिसगाचया, घ‍टिचया नकवा वतमििाचया क सरािी राहत नतला तयाच ततव महणतात.• का‍मिपररण ‍ व कायमिरिरण महणज कायमि करणयाची

रिरणा होय. कायमिरिरण ह आतररक व बा अशा दोि रिकारच असत. नशकषकाि सवतः आतररक कायमिरिरणवर भर दऊि नवदारयाािा कायमिरिररत करणयाच ततव अगीकारल पानहज. नशकषकािी नवदारयााचया नवनवध गरजा ओळखि ितर तयाची पतमिता करणयास मदत करावी. यशरिापी ह सवाात रिभावी कायमिरिरण आह. तयामळ नशकषकािी नवदारयाािा तयारषीि योगय मागमिदशमिि कराव.

• क‍ती ार अध‍‍िा ‍ व नवदारयाामधय योगय सकारातमक वतमििबदल घडि यणयासाठी तयािा अधययि अिभव दण आवयक आह. नवदारयााचया अधययिामधय रितयकष अिभव आनण सवतः ककती करि रिाप कलला अिभव सवाात ष असतो महणिच नशकषकािी आपलया अधयापिा‍त नवदारयाािा ककती ार नशकषण दाव.

• तीविाश मख शिकषणा ‍ व : नशकषकािी आपलया अधयापिात नशकवायचया पाठाचा जीविाशी सबध जोडावा. नवनवध नवरयाच नशकषण दत असतािा घतललया नशकषणाचा नवदारयाािा जीविात उपयोग होईल अस नशकषण दाव. तयासाठी नवदारयाािा प ील रिकारच नशकषण दण आवयक आह.

OrdZm{^_wI

{ejU

gwOmU ZmJ[aH$ËdmMo

YSo>

Mm[aÍ`mMr OS>UKS>U

{d{dY H$m¡eë`o d j_Vm§Mm {dH$mg

ì`dhmamV K{Zð> g§~§Y

.९ : जीविानभमख नशकषण • ‍ो ‍ अध‍ापि प ‍ती ‍ व रितयक नशकषकाला

आपल अधयापि रिभावी वहाव अस वा‍टत असल तर नवरयाचया आशयारिमाण, नवदारथी वयोग‍टारिमाण काही पारपररक व काही आधनिक अधयापि प तीचा वापर करावा. चागल नशकवण महणज नवदारयामिला नशकणयासाठी चागली मदत करण होय. ह लकषात घऊि नशकषकािी योगय अधयापि प तीची निवड करावी. अधयापि प ती ही आतरनकरयातमक

असावी, तयामधय नवदारथी ककतीला भरपर वाव असावा.

• शव ‍ा ‍ा सखोि ािा ‍ व नशकषक जो नवरय नशकवत असतील तया नवरयाच सखोल जाि तया नशकषकास असायला पानहज. तरच नशकषक आपलया नवरयातील आशयाच योगय सपषीकरण आनण नवदारयााच शका निरसि करतील. तसच नशकषकािी आपलया नवरयाच जाि सतत अदयावत ठवण आवयक आह. तयासाठी नशकषकाि सतत अधययिशील असल पानहज.

• िकषशणक साश त‍ वापरा ‍ व दजवदार अधयापिासाठी आजचया नशकषणप तीमधय शकषनणक साधिािा अतयत महतव दणयात आल आह. नवदारयाािा रितयकष व अरितयकष अिभव दणयासाठी शकषनणक साधि अनतशय गरजची आहत.

िकषशणक साधि क शा ‍ क शा ‍

खड-फळा रनडओ पी.पी.‍टी.त ‍टपरकॉडमिर शकषनणक चवहनडओनचतर ऑनडओ सीडी सीडीिकाश मोबाइलरिनतककती

.१० : शकषनणक साधि• ‍ो ‍ म ‍मापि नवदारयाामधय अपनकषत वतमििबदल

घडवि आणण हा अधयापिाचा रिमख हत आह. तयासाठी नशकषकािी नवदारयााच साततयपणमि व सवाकर मलयमापि करण आवयक आह. कारण मलयमापि ह नवदारयााचया सखयातमक र गणातमक पग‍तीच नचत दशवर‍त मलयमापिामधय प ील साधिाचा समारश हो‍तो.

मलयमापिाची साधि

स यातमक गणातमक

परीकषा पडताळा सची

लखी तोडी रिातयनकषक पदनिचयि णी

ऑि-लाईि

रििावली

मलाखत सची

.११ : मलयमापिाची साधि

56

. अध‍ापिा ती सतरसागा पा

सतर नकवा नियमाचा वापर आपण कशासाठी करतो नवदारयााच अधययि चागल वहाव याच उ शाि अधयापिाचया सतराचा वापर कला जातो. नशकषकािा तयाचया अधयापि कायामिसाठी मागमिदशमिक ठरतील अशी अधयापिाची सतर अधययिाचया मािसशासतरीय ततवावर आधाररत आहत.

ा‍ाकडि अ ा‍ाकडाकडिडोक ािवा

(१) नशकत असतािा तमहाला गणाकार नकरया नशकवतािा बरीज नकरयचा आधार घऊि का नशकवल जात

(२) तोडण सोप जोडण अवघड ह ततव नशकवणयासाठी मनहती असललया नवनवध गोषी, उदाहरण, दाखल सागि का नशकवल जात

नवदारयाािा कोणताही िवीि सबोध नशकवतािा मानहती असललया, पवथीच पररनचत असललया आशयाचा आधार घऊि प ील भाग नशकवण, जणकरि पवथी नशकललया भागाचच वग ा पररचसरतीत उपयोजि महणज िवीि सबध आह याची जाणीव नवदारयाािा होईल. अधयापि कायामिमधय जाताकडि अजाताकड ह सवाात मलभत व महतवाच सतर आह. अधयापिात या सतराचा वापर कलयास िवीि सबोध नशकतािा नवदारयाािा दडपण यणार िाही.

सो ‍ाकडि कश णाकड

सागा पा

अधयापि करतािा खाली नदललया सबोधाचा सो याकडि कनठणाकड असा योगय करम सागा. उदा., एकचल समीकरणाची बरीज, गणाकार, द नवचल समीकरणाची बरीज, बरीज व गणाकारावर आधाररत शाच दक उदाहरण. अधयापि करतािा सोपा व सहज समजल असा भाग आधी नशकवावा व आकलिास गतागतीचा नकवा अवघड वा‍टणारा भाग हा िहमी ितर नशकवावा. अधयापिात

सो याकडि कनठणाकड या सतराचा वापर कलयाि आपलयाला िवीि भाग सहज कळतो ही भाविा नवदारयााचया मिात निमामिण होईल.

म‍ामिकडि अम‍ामिकड आपलया जािन यामाफत जया बाबी आपण अिभव शकतो. तयािा मतमि बाबी महणतात उदा., पसतक, ‍टबल, इमारत इतयादी. जया बाबी कवळ मािनसक नकवा भावनिक पातळीवरि अिभवावया लागतात. तयािा अमतमि बाबी महणतात उदा., नजवहाळा, दशरिम, र, लोभ इतयादी.• मतमि व अमतमि बाबीची यादी तयार करा.

सागा पा

नवजािातील उषणता ही अमतमि सकलपिा नवदारयाािा सागतािा नकवा अभयासतािा कोणकोणती मतमि उदाहरण दता यतील अमतमि बाबीचया तलित मतमि गोष समजणयास सोपी असत. नतच च‍टकि आकलि होऊ शकत. अमतमि बाब तया मािाि च‍टकि समजायला कठीण जात. ती डो ासमोर आणता यत िाही. महणि अधयापि करतािा आधी मतमि गोषीचा उ ख करि नकवा ती दाखवि ितर अमतमि बाबीकड जाव लागत. मतमि बाबीची जोड नदलयाि अमतमि बाब समजण सोप जात. महणजच मतामिकडि अमतामिकड या अधयापि सतराचा वापर करण सोईच जात.

शवि ाकडि सामान‍ाकड

का‍ िकषा‍ ‍‍खालील उदाहरणावरि तमहाला काय सागता यईल(१) ० (२) -१० ० -१०( ) १ - ० १ ( ) -२ - ० -२

अिक सार या उदाहरणामधि सवमिसामानय नियम बितो. वगवग ा घ‍टिामधय एखाद समाि ततव कायमिरत असत. महणि काही घ‍टक नशकवतािा आधी नवशर सवरपाची उदाहरण सागि ितर तयामागील नियमाचा नकवा सतराचा उ ख करावा लागतो. नवशराकडि सामानयाकड या सतराचा उपयोग करि नशकवणयाचया प तीस उ ामी प त ( ) अस महणतात.

57

सामान‍ाकडि शवि ाकड सामान कडिसागा पा

सवामी नतनही जगाचा आईनविा नभकारी या सनवचारासाठी तमही कोणकोणती उदाहरण व दाखल दाल काही वळा सवमिसामानय नियम नकवा वया या आधी सानगतली जात व ितर तयाचयाशी सबनधत नवनवध उदाहरण नदली जातात. हच अधयापिाच सामानयाकडि नवशराकड सतर होय. आधीचया सतराचया अगदी नव ह सतर आह. सामानयाकडि नवशराकड या सतराचा उपयोग करि

नशकवणयाचया प तीस अवगामी प त (Deductive ) अस महणतात.

पणामिकडि अिाकड

सागा पा

तमहाला आवडणारी कोणतीही कनवता समजि घतािा तमही काय काय कराल कोणताही नवरय नशकवणयासाठी तयाच सपणमि नचतर नवदारयााप उभ कराव व ितर तयातील तपनशलाकड वळाव. महणजच पणामिकडि अशाकड या सतराचा वापर करावा. ह सतर बोधातमक मािसशासतरावर आधाररत आह. उदा., फलाच भाग नशकनवतािा आधी सपणमि फल दाखवि ितर रितयक भागाच सपषीकरण कराव.

अिाकडि पणामिकड

खािती शदि ‍ा मद ाव ि गो पणमि करा.घिदा‍ट जगल... दरोडखोर ... ल‍टमार करण ... जीव घण ... साधची भ‍ट ... ाडाची पाि तोडणयास सागण ... पाि पनहा जोडणयास सागण ... दरोडखोराची असमरमिता ... साधचा उपदश ...

‍ातप‍मि गोष तयार करणयावरि तमही काय सागाल जवहा नवदारयामिचया तकश ीचा परसा नवकास

ालला असतो व तयािा पररप ता आलली असत तवहा अशाकडि पणामिकड या सतराचा अवलब करावा. ह सतर

आधीचया सतराचया अगदी नव आह. उदा., अगोदर फलाचया भागाच सपषीकरण करि तयाितर तयाच फलातील कायव सपष कराव.

अि व न‍‍कडि ‍कि ‍कड जािरिापीच अिभवजनय आनण तकश अस दोि मागमि आहत. लहाि वयात जािरिापी ही रितयक अिभवा ार करण आवयक असत महणजच अिभवजनय जाि उदा., ऐनतहानसक नकललयाला भ‍ट दण. तानकक नवचारश ीचा नवकास ालयावर आनण आवयक त नशकषण गाठीशी असलयावर जािरिापीसाठी दसरा मागमि महणज तकश नवचार प तीचा अवलब करण योगय ठरत. उदा. नकललयाचया सरापतयशासतराचा नवचार करि अभयास करण. नकललयाची रचिा, रगसगती वापरलल सानहतय, पाणी वयवसरा यावरि ततकालीि राजय कारभार, जीवि प ती, राजकीय पररचसरती इतयादीचा नवदारयाािा तक करणयास लावण.

मािसिास‍तरती‍ च कोिाकडि ‍ाशकक च कोिाकड मािसशासतर कोणतयाही बाबीचया भावातमक अगाकड आधी लकष दणयास सचवत तर तानकक नवचारशासतराचा सबध ब द नधक अगाशी असतो. तयामळ कनवता नशकवतािा नकवा एखाद वयच नचतरण सादर करतािा तयातल भावनवव आधी उलगडाव आनण कनवतत अतभमित असलला म य नवचार ितर माडावा. अशा ररतीि नशकषकाि आपलया अधयापिात वरील सतराचा उपयाग आशयािरप करावा.

. शवशवध अध‍ापि प ‍ती

रा आ वा

तमहाला आतापयात तमचया नशकषकािी कोणकोणतया प तीि नशकवल आह तयापकी कोणती पद धती आवडली त सकारण सागा.

. . कथि प ‍ती पररणामकारक अधयापिासाठी अिक क शलय आतमसात करावी लागतात. तयापकी करि ह एक महतवाच क शलय आह. करि महणज घ‍टिच वा वसतचसरतीच जसचया तस कलल वणमिि होय. िवीि मानहती साग यासाठी, एखादा रिसगाच, घ‍टिच दखावयाच वणमिि करणयासाठी या प तीचा वापर कला जातो. ह करि नजतक सहज, गनतमाि, रसपणमि व हावभावय असल नततक त नवदारयााची मि नजक शकल. आशय नशकवतािा या प तीचा िमका वापर कठ-कठ करायचा याच नियोजि करण आवयक असत.

58

‍ त‍ा शिरतीकषण करा

कथि पद ध‍तीफा‍द म‍ामिदा

• िवीि जािासाठी उपय पद धती

• नशकषककन त पद धत

• कमी वळात अनधक जाि

• नवदारथी सहभागाचा अभाव

• नवरयाची गोडी निमामिण करण, अनभ ची वा वण

• मािसशासतरीयरष ा अयोगय पद धत

.१२ : शकषनणक साधि

अशधक माश ‍ती शमळवा

करि प ती अभयासणयासाठी य- बवरील नवनवध गोषी पहा व ऐका.

. . ‍ा ‍ाि प ‍ती

थोड आ वा व ामि करा

आजपयात तमही ऐकललया नवनवध वया यािापकी कोणत वया याि तमहाला आवडल त आठवा व सकारण सागा.

थोडा शव ार करा

‍म ‍ा म‍ ‍ा ‍ाि ण का‍ जमस मायकल ली याचया मत वया याि ही अशी

अधयापि प ती आह जया ार नशकषक अतयत

काळजीपवमिक नियोजि कललया एखादा नवरयासबधी नकवा समसयसबधी सपषीकरण वा वया याि करतो. नशकषकाकडि नवदारयााकड जाणारा शाच दक मानहतीचा ओघ महणज वया याि.

शव ार करा

तमहाला कशा प तीच (कस) वया याि ऐकायला आवडल चागल व ओघपणमि वया याि ऐकण सवाािाच आवडत. नशकषक नवदारयााला दायच जाि, तरय, ततव व इतर मानहती, िवीि कलपिा आपलया वया यािात सागतात. वया यािात वया याता जासत वळ सलगपण बोलत असलयामळ ही प ती एकतफ आतरनकरयवर भर दणारी आह. वया याि सर असतािा नवदारथी वण करतात, न‍टपण घतात.‍ा ‍ाि प ‍ती गण• रिभावी वया यािामळ नवदारथी अधययि करणयास

रिररत होतात.• नवदारयाािा वणाची, न‍टपण नलनहणयाची सवय

लागत.• नशकषकाच व तव नवकनसत होत.• िवी मानहती, ततव, सकलपिा सागणयासाठी उपय

प त.• घ‍टिच निवदि, सपषीकरण ततवाच समरमिि

करणयास उपयोगी• मोठया वगामिला रो ा वळात जासत आशय

सागणयासाठी उपयोगी

.१ : वया यािातील पायऱया

‍ा ‍ाि पद ध‍ती ‍ा पा‍ ‍ा परस‍‍ाविा

• उतसकता वा वणार• िवीि नवरय नशकणयास रिरणा नमळणारी• पवथीचया पाठयाशावर रिि नवचारण.• नवरयासबधीचया अिभवावर आधाररत रिि नवचारण.

आि‍ा सादरतीकरण• मानहती, सकलपिा, ततव सागण.• दिनदि जीविातील उदाहरण दण.• रक-साधि वापरण.• ससब माडणीमळ आशय आकलि सलभ होत.

परत‍ा रण ण• नवदारयााचया नवचाररिनकरयला चालिा• नवदारयाािा शकानिरसि करणयाची सधी

सकिि समारोप• साराश सागण• सकलिातमक रिि नवचारण• मद दातील परसपर सबध लकषात घण.

59

खाितीि आक‍ती‍तीि रकामती व‍मिळ रा

वया यािाचयामयामिदा

नवनवध सकलपिाव क शलय

नवकसिासाठी अयोगय पद धत

सवतः नवचार करण, तक करण

याचा नवकास कमी होतो

नवदारथी निषकरीय ोत

बितात.

.१ : वया याि प तीचया मयामिदा

टरिट मा ा शमतर

तमहाला आवडणाऱया नवरयावरील तजज वय ीच इ‍टरि‍टवरील वया याि पहा आनण तया वया यािातील कोणती शली तमहाला आवडली आनण आवडली िाही यावर न‍टपण नलहा.

. . आधार प ‍ती

थोड आ वा व ामि करा

तमही आतापयात ऐनतहानसक घ‍टिा रिसग, सरळ याची मानहती कशा रिकार नमळवली आधार प त ही रिाम याि इनतहास या नवरयाचया अधयापिासाठी वापरली जात. इनतहासाच अधयापि अनधक वसतनिष होणयासाठी आधार प त उपय आह. इनतहासातील सतय घ‍टिाचा शोध आधार साधिाि घता यतो. इनतहासातील नववसिीय ठरललया साधिाचा अभयास आनण उपयोग करण यालाच आधार प ती महणतात. सतय घ‍टिाचा शोध घणयाकररता जो परावा उपल ध असल तयाची नचनकतसापवमिक छिाििी करि सशोधिाि निणमियारित जाण महणज आधार प ती होय.

‍ ‍ा पणमि करा

तमही अभयासललया इनतहासाचया साधिाच प ीलरिकार वगथीकरण करा.

म चखक साधि नलचखत साधि वसतरप वासतरप साधि

• लोकगीत• ............• ..............• ..............

ता प‍टआजापतर............................

ताजमहलिाणी.........................

.१ : इनतहासाची साधिआधार प ‍ती फा‍द• आधारामळ नवदारयाािा इनतहासातील नवनवध

घ‍टिा, वय ी, सरळ, इ. च यरारमि जाि होत.• ऐनतहानसक सशोधि कायामिनवरयी मानहती नमळत.• इनतहासाचया सतयतब ल खातरी वा‍टत.• ऐनतहानसक घ‍टिाबाबत कतहल निमामिण होत.• नवदारयााचया नचनकतसक वततीचा नवकास होतो.आधार प ‍ती ‍ा म‍ामिदा• आधार ह नवनवध भारामधय उपल ध असलयाि

सवमिच भारच जाि नवदारथी व नशकषकाला असलच अस िाही. उदा., पारसी, अरबी, ससककत, पाली इ.

• आधार प त ही खनचमिक व वळखाऊ आह.• लहाि मलाचया वगामिसाठी ही प त उपय िाही.• अिक आधारातील मानहती एकागी असलयाि

ऐनतहानसक सतयाला बाधा यणयाची शकयता असत.

िोधा पा

भारतीय व पाचातय ऐनतहानसक सशोधि करणाऱया ससराची मानहती नमळवा.

. . . परवासप ‍ती या प तीचा वापर भगोल, इनतहास व भारा या नवरयाचया अधयापिासाठी कला जातो. रिवास प ती महणज नवदारयाािी कालपनिकररतया

नतर जाण आनण नतरला अिभव घण. रिवास प तीि अधयापि करतािा नशकषकाि काही अि रनगक रिि नवचारायच असतात. रिवास प तीचया एकण पायऱया

सभवतात.

60

परस‍‍ाविा रिसतावित रिवासाचा हत सपष करावा. रिवास कालपनिक असणार आह याची पवमिकलपिा नशकषकाि नवदारयाािा दावी.

परवास प ‍तीि परत‍कष अध‍ापि जो आशय रिवास प तीि नशकवायचा तयासाठी िकाशा, नचतर, आराखडा याचा वापर करायचा असतो. नचतराचा नकवा नफलमचस‍टटरपचा वापर करता यतो. महतवाचया मद दाच लखि कल जात.

म ‍मापि या पायरीत नशकवललया आशयािसार रिि नवचारि नवदारयााच मलयमापि कल जात. परवास प ‍ती फा‍द• भौगोनलक ा भट दण शकय िसललया स ळा या

अधयापिासाठी सहल रजी परास पद ध‍तीचा उपयोग कला जा‍तो. उदा. रालामिी परव‍त.

• परास पद ध‍ती‍त पतयकष परास ि कर‍ता रगाव‍त बसि परासाच नचत उभ कल जा‍त. तयामळ पतयकष सहलीसाठी होणा या िचाव‍त र रळ‍त बच‍त हो‍त.

• पतयकष भट द या या अिक धोकयापासि दर राह‍ता य‍त. उदा., अपघा‍त, िसनगवक आपत‍ती इ.

परवास प ‍ती ‍ा म‍ामिदा• पतयकष भट द ि अिभर घ या या ‍तलि‍त रगाव‍त

बसि अपतयकष अिभरा‍ति होणार अधययि कमी पभारी हो‍त.

• पतयकष प रखस ‍ती उभी कर यासाठी नरनरध अधयापि सानहतयाचा रापर कला जा‍तो. अस समपवक अधयापि सानहतय जमा करण नजनकरीच, रळिा आनण िनचवक काम आह.

• पारप रक अधययि अधयापिापकषा आशय नशकर यासाठी जास‍त रळ लाग‍तो.

डोक ािवा

कोणतया अभयास घ‍टकासाठी रिवास पद धती वापरता यईल

. . . ामि प ‍ती चचामि प त ही नवचाराि पररप ग‍टास उपय ठरत. चचामि करणयासाठी नवदारयाािा आशयासदभामित परस पवमिजाि असत. त सवतः नवचार कर शकतात. आपली

बाज सवततरपण व आतमनववासाि माड शकतात. शकाच निममिलि कर शकतात. महणि कमार ग‍टातील नवदारयाासाठी ही प ती अनधक लाभदायक ठरत.गट ामि पथक ामि सवाद यासाठी नशकषक नवदारयााची नवभागणी वगवग ा ग‍टात करतात. ग‍ट तयारषीि आपलया उपघ‍टकाची तयारी करतात. तयारीसाठी नवदारथी पाठयपसतक, सदभमिगरर, िकाश, कालप‍ट तसच इ‍टरि‍ट अशा नवनवध ोताचा वापर कर शकतो. नवदारथी आपापलया ग‍टात चचामि करतो. नशकषक ग‍टात नफरि मागमिदशमिि करतात. सवमि ग‍टाच अधययि पणमि ालयाितर एक-एक ग‍ट आपलया नवरयािसार आशय माडतो. इतर ग‍टातील मल तयािा रिि नवचारतात. ग‍टरिमख तयािा उततर दतो. ग‍टरिमख असमरमि ठरलयास नशकषक रििाची उततर दतात. अशारिकार एक-एक ग‍ट प यऊि अधयापि सपवतो. चचामि प ती इनतहास, भगोल व भारा नवरयाचया अधयापिासाठी उपय ठरत. या प तीत नशकषकाची भनमका मागमिदशमिकाची असत. तयासाठी नशकषकाि आशयावर रिभतव नमळवल पानहज. चचामि प तीत नवदारथी सवयअधययि करतात. तयामळ तयािा सवततरपण नवचार करणयाची सवय लागत. नवदारथी सवावलबी बितो व तयाचा आतमनववास वा तो. नवदारयााचा पाठात रितयकष सहभाग असलयामळ पाठात नजवतपणा यतो. नवदारयाामधील आतरनकरया वा तात व तयाति सहकायामिची भाविा निमामिण होत.

‍ ा पणमि करा

ामि प ‍फा‍द म‍ामिदा

• नमळवललया जािाचा उपयोग करि चचामि करता यत.

• नदवयाग व लहाि वयोग‍टातील नवदारयाासाठी उपय िाही.

• योगय रिि नवचारण व रििाची अचक उततर दण ह क शलय नवकनसत होत.

• वळखाऊ प त आह.

• ..................... • .....................

• ..................... • .....................

.१ : चचामि प तीच फायद व मयामिदा

61

. . शद दिमिि प ‍ती नशकषक जवहा एखादा रियोग, रितयकष वसत, नकरया इतयादी भाग दाखवतात व तयाच सपषीकरण करतात, तवहा तयास नदगदशमिि अस महणतात. या प तीत नशकषक सवतः नवदारयामिच कमी-अनधक सहकायमि घऊि रियोगाच निरीकषण करतात आनण आवयक तवहा िोदी घतात.

िकषा‍ वा

• मतामिकडि अमतामिकड नकवा रितयकषाकडि अरितयकषाकड

• निरीकषणाति जािरिापी• ज रितयकष नदसत नकवा अिभवास यत तच सतय व

नववसिीय जया गोषीब ल मल कलपिा कर शकत िाही नकवा सपषीकरण करि सानगतलयाि समजत िाही अशावळी नदगदशमिि प ती उपय ठरत. नशकषक सवतः रिायोनगक ककती करि दाखवतात. आवयक तवहा सपषीकरण करतात. नवदारथी नशकषकािी कललया ककतीच निरीकषण करतात. रियोग नदगदशमििात नशकषकास आवयक तव ी मदत करतात. मोजमाप व िोदी घणयास सहकायमि करतात. तसच निषकरमि का णयाचा रियति करतात. नदगदशमिि प त रिाम याि नवजाि नवरयासाठी उपय आह.शिरतीकषण करा व शव ारि ‍ा पर िा उत‍र शि ा.

.१ : नशकषक रियागशाळत रियोग करतािा पर ि वरील नचतराच निरीकषण करि नदगदशमिि प तीच सवरप तमचया श दात नलहा. शद दिमिि प ‍ती फा‍द• शाच दक सपषीकरणापकषा नदगदशमििामळ सकलपिा

सपष होतात.

• ज रियोग नवदारयामिचया रषीि धोकयाच असतात त या प तीि नवदारयाािा ककती करतािा सरनकषतता कशी बाळगावी ह समजत. उदा., ोरीि वाय, हायडटरोजि वाय इ. तयार करण व तयाच गणधममि तपासण.

• नवजाि नवरयाची वतती, आवड नवदारयाामधय निमामिण होत.

• रिातयनकषकाचया तलित रो ा वळात अनधक रियोगाच नदगदशमिि करता यत.

• या प तीत नवदारयाािा अिभवी व तजज वय ीकडि आदशमि कायमिप ती नशकणयाची सधी नमळत.

शद दिमिि प ‍ती ‍ा म‍ामिदा• ककती ारा नशकषण या ततवाचा वापर होत िाही.• नवदारयाािा वयच क रियोगाचा आिद नमळत

िाही.• मोठया वगामित सवमि नवदारयाािा नदसलच अस िाही.• सवमिच उपकरणाची ओळख होईलच अस िाही.• पवमि नियोजिाअभावी नदगदशमिि अपयशी ठर शकत.

. . परक प प ‍ती रिकलप प त ही अधयापि प तीतील महतवाची प त आह. रिकलप प तीच य जॉि ई या अमररकि ततवजाकड जात. परत जॉि डयई याच नशषय ड लय. एच. नकलप‍टटरीक यािा रिकलप प तीच जिक अस महणतात. तयाचया मत, नवदारथी जवहा एखादी ककती सवतः करतो तवहा तया ककतीचा आशय नवदारयामिचया लकषात राहतो. ड लय. एच. नकलप‍टटरीक याचया मत, सामानजक वातावरणात सवचछिि, हतपवमिक कलली ककती महणज रिकलप. डॉ. ज. ए. स‍टीवहनसि याचया मत, िसनगमिक पररचसरतीत समसया पतथीसाठी कलली ककती महणज रिकलप. वरील वया यािसार अस महणता यत की, रिकलपात नवदारयाािी कललया ककतीला महतव आह. नवदारथी वयच क नकवा ग‍टाि एखादी समसया नकवा कायमि हाती घतात. समसया सोडवणयाचा नकवा कायमि प तशीरपण पणमि करणयाचा सवतः रियति करतात. ह काम तयाि सवतः ि सवीकारल पानहज. रिकलप पणमि करणयासाठी नवदारयामिला नवनवध रियति कराव लागतात. उदा. मानहती नमळवण, रियोग करण, सरळभ‍टी, वाचि, तजजािा भ‍टण इ. या सवमि

62

कायाामधय नशकषक योगय तर मागमिदशमिि, नदशादशमिि व आवयक तर मानहतीचा ोत महणि कायमि करतात. नशकषक रिकलप कायामिच मलयमापिही करतात. शाळमधय सवमि नवरयासाठी उपयोगी अशी ही प त आह.परक प प ‍ती ‍ा पा‍ ‍ा(१) रिकलप नवरयाची निवड(२) रिकलपाची योजिा( ) रितयकष कायमिवाही( ) मलयमापि परक प प ‍ती फा‍द

फा‍द

रितयक नवदारयामिचा ककनतय सहभाग

सहकायमि वतती वा त

सजमििशीलतचानवकास

सवयअधययिाची सवय

परक प प ‍ती ‍ा म‍ामिदा

म‍ामिदा

वळखाऊ

तजज नशकषकाचा अभाव

खनचमिकआशयाची माडणी

.१ : रिकलप प तीच फायद आनण मयामिदा

परक प शव ‍• रिनतककती तयार करण - उदा., ऐनतहानसक नक ,

घर इ. • सगरह करण - उदा., िाणी, वसत, नचतर, नवनवध

रिकारच दगड इ.• नभचततपतरक तयार करण - उदा., पयामिवरण सरकषण,

सतरी णहतया इ.. ाग ‍ा अध‍ापि पद ध‍ती ती वशि ट‍

चागलयाअधयापिप तीचीवनशष

नवरयाब लअधययिाबाबतआवड निनममिती

अधययिअधयापिात

सहभाग

नवचाराची सपषताजािाच जीविातउपयोजि

ग‍टकायामितिसहकायमि वततीत

वा

.१९ : चागलया अधयापि पद धतीची वनशष

63

नशकषक कन त

H$WmH$WZ

AmYma nX²YVी

नवदारथी कन त

àH$ën nX²YVr

िा ीकरण

अधयापि प ती

स‍वाध‍ा‍

पर. स‍‍ अ आशण क ‍ा ा स स ध ोडा.स‍‍ अ स‍‍ स‍‍ क

(१) जि (अ) निवामिण ह अनतम धयय ( ) मदरसा(२) इसलाम (ब) ग कल ( ) आमिाय( ) वनदक (क) मकतब ( ) नवहार( ) ब (ड) अितरिकष ( ) परा व अपरा नवदा

पर. खाितीि ‍ ा पणमि करा.

पर. सक पिा श तरा‍तीि रकामती व‍मिळ पणमि करा.

वनदक काळातील अधययि - अधयापिाची

वनशष

पाठातर

पर. थोड ‍ा‍ उत‍र शि ा. (१) अधयापिाचया कोणतयाही दोि वया या नलहा. (२) तमचया मत चागलया अधयापि प तीच निकर कोणत ( ) करि प ती रोडकयात सपष करा. ( ) आधार प तीचया मयामिदा नलहा. ( ) अधयापिाचया सतराची िाव नलहा. ( ) नदगदशमिि प तीची उद नदष नलहा.

64

पर. टतीपा शि ा. (१) इसलाम अधयापि प ती (२) मतामिकडि अमतामिकड ( ) आधार प ती ( ) वया याि प तीचया पायऱया ( ) चचामिप तीपर. फरक स‍प करा. (१) वनदक नशकषणप ती व ब नशकषण प ती. (२) सामानयाकडि नवशराकड व मािसशासतरीय रचषकोिाकडि तानकक रचषकोिाकड ( ) रिवास प ती व रिकलप प ती.पर. खाितीि पर िा ती सशवस‍‍र उत‍र शि ा. (१) अधयापिाच बदलत सवरप तमचया मत सपष करा. (२) जि नशकषण प ती सनवसतर सपष करा. ( ) रिकलप प ती सनवसतर नलहा. ( ) अधयापिाची सतर सोदाहरण सपष करा. ( ) अधयापिाची ततव सपष करा. ( ) वया याि प ती सनवसतर सपष करि तयाच फायद व मयामिदा नलहा.पर. . उप म (१) तमचया जवळचया ऐनतहानसक सरळाला भ‍ट दऊि अहवाल नलहा. (२) तमचया वगामित करि सपधवच आयोजि करा.

65

. िकषशणक सिोधिा ती सक पिा

. िकषशणक सिोधिा ा अथमि

. िकषशणक सिोधिा ती गर

. िकषशणक सिोधिा ती वशि

. िकषशणक सिोधिा‍तीि मि ‍ सक पिा

. िकषशणक सिोधिा परकार . .१ मलभत सशोधि . .२ उपयोनजत सशोधि . . ककती सशोधि

. िकषशणक सिोधिा ‍ा परकारा‍तीि फरक

िकषशणक सिोधि.परकरण

परासतानवक

नवनवध शकषनणक पररचसरतीमधय नवदारयामिला िावीनयपणमि मानहती व जाि नमळवणयासाठी नवनवध रियति कराव लागतात. या रियतिािा नशकषक, पालक, नमतर याच गरजिसार वळोवळी मागमिदशमिि होत असत. रिाप मागमिदशमििाचया व अिभवाचया आधार नवदारथी मानहती व जािाचा शोध घत असतो. दिनदि जीविात निमामिण होणाऱया समसया सोडवणयासाठी नवजािाची मदत होऊ लागली. तयाचाच आधार घऊि शकषनणक समसया सोडवणयासाठी शासतरीय प तीचा वापर होऊ लागला. यरच शकषनणक सशोधि नवरय चचवत आला.

. िकषशणक सिोधिा ती सक पिा काळािसार बदल हा मािवी जीविाचा अनवभाजय भाग आह. या बदलाचया मळाशी सशोधि असत. समसयच निराकरण करण, सदचसरतीत बदल करण, िवीि जािाचा शोध घण ह सशोधिाच म य कायमि आह.

थोड आ वा

• शोध ( ) महणज काय• तमहाला मानहती असलल शोध कोणत• दिनदि जीविात यणाऱया समसया कोणतया

.१ : नवनवध शोध• सिोधिा ा अथमि

मानहती नमळवण शोध घण

सिोधिा ा पडताळणी करण अथमि तपासणी करण नचनकतसा करण तरय शोधण समसयवर उपाय शोधण

.२ : सशोधिाचा अरमि सशोधिामधय कोणतयाही नवरयातील िवीि तरय अरवा ततव शोधणयासाठी आनण अगोदरची तरय अरवा ततव पडताळणीसाठी नचनकतसक व प तशीर अभयास कला जातो. अशा अभयासात नमळाललया फनलताची सखोल चचामि कली जात. याचाच अरमि अचसततवात असललया परत मानहत िसललया बाबी परावयासह सवाासमोर आणण महणज सशोधि होय.

66

नशकषण घतािा यणाऱया समसया

गनणत नवरय अवघड वा‍टतो

नशकवलल समजत िाही नशकषक नशकवतािा नवदारयाामधय एकागरता निमामिण होत िाही

मा ती‍ आ का ‍ ािा

सशोधि या सजला इगरजी भारमधय अस महणतात. ही सजा या च श दावरि आली आह. या श दाचा अरमि शोध घण असा होतो. महणज शोध घण व Re महणज पनहा या अरामिचा उपसगमि लावि महणज पनहा-पनहा शोध घण होय.

िकषा‍ वा

• एखादी समसया सोडवणयासाठी शासतरीय नवचार प तीचा वापर करि समसया निराकरण करण महणज सशोधि होय.

• सशोधि महणज तरय व ततव शोधणयासाठी करणयात यणारी नचनकतसा, परीकषण, सतत व प तशीरपण कलला अभयास होय.

• सशोधि समसया सोडवणयासाठी सनियोनजत कलला रियति महणज सशोधि होय.

. िकषशणक सिोधि ा अथमि

नशकषण कषतरातील सकलपिा, अभयास नवरय, िवोपकरम याची अचक व पररपणमि मानहती असल तर नवदारथी दखील जािसम होतील. ही जािसम ता आणणयासाठी नशकषण कषतरातील असललया म य रिनकरया महणज अधययि-अधयापि होय. या रिनकरयतील म य घ‍टक नवदारथी आनण नशकषक होय. महणि तयािा साहा यभत ठरणार सशोधि हाती घण आवयक आह. यामळ शकषनणक समसयाच निराकरण होऊि नशकषण रिनकरयची गणवतता वा ीस लागत. याचाच अरमि नशकषण रिनकरयतील नवनवध समसया सोडवणयासाठी व नशकषणाची गणवतता वा वणयासाठी कल जाणार सशोधि महणज शकषनणक सशोधि होय.

‍ ा पणमि करा

. : नशकषण घतािा यणाऱया समसया

67

िकषा‍ वा

शकषनणक रिनकरया अनधक पररणामकारक होणयासाठी आवयक असलली ततव व कायमिकारण सबध याचा शोध घणयासाठी हाती घयायचया ककतीची माडणी महणज शकषनणक सशोधि होय. शकषनणक सशाधि महणज अशी ककती की जी शकषनणक पररचसरतीब ल वतमििशासतराचया रिगतीचया नदशि गनतमाि ालली असत. •िकषशणक सिोधिा ती कषतर शकषनणक सशोधि करतािा रिाम याि खालील कषतराचा नवचार कला जातो. • शकषनणक ततवजाि• शकषनणक मािसशासतर• शालय रिशासि• नशकषणाचा इनतहास• वनचताच नशकषण

• शकषनणक ततरजाि• नशकषक नशकषण• पचाररक नशकषण• अभयासकरम नवकसि• शकषनणक समाजशासतर• शकषनणक मलयमापि• शालय वयवसरापि• नशकषणाच अरमिशासतर• वयावसानयक नशकषण• सामानजक शासतर• अधययि-अधयापि रिनकरया• तलिातमक नशकषण

. िकषशणक सिोधिा ती गर अधययि-अधयापि रिनकरयत आनण मलयमापिात नववसिीयता वा वण महणज शकषनणक सशोधि होय. शकषनणक सशोधि ह खालील कारणासाठी गरजच आह.

ामि करा व सम ि ‍ा

e¡j{UH$ g§emoYZmMr

JaO

नचनकतसक अभयासासाठीपररणामकारक शकषनणक रिशासिासाठी

मिषयबळाचया नवकासासाठी

अधययि-अधयापि रिनकरया सलभ करणयासाठी

शकषनणक पररवतमििासाठी

नवदारयामिचया समसया सोडवणयासाठी

अधययि-अधयापिात यणाऱया समसया सोडवणयासाठी

रिभावी शकषनणक वयवसरापिासाठी

अभयासकरमाचया सवरपाची निचचती करणयासाठी

शकषनणक गणवतता वा ीसाठी

. : शकषनणक सशोधिाची गरज

68

मा ती‍ आ का ‍ ािा

• अधययि व अधयापिात यणाऱया समसया सोडवणयासाठी सशोधि कल जात.

• नशकषणकषतरातील रिगतीच कारण शकषनणक सशोधि आह.

• शकषनणक बदलासाठी शकषनणक सशोधि गरजच आह.

• शकषनणक गणवतता वा ीसाठी शकषनणक सशोधि आवयक आह.

शव ार करा व ामि करा

• जर नशकषकािी नशकवतािा ततरजािाचा वापर कला तर नवदारयाािा नवरयाच अनधक सपषपण आकलि होईल का

• अिक वळा भडसावणारी शकषनणक समसया वारवार रियति कलयाि कशारिकार स‍टल

• वळचा नियोजिब वापर कलयास वळचा अनधक चागला उपयोग कशारिकार होईल

. िकषशणक सिोधिा ती वशि • िकषशणक समस‍‍ा सोडवण नशकषण रिनकरयतील म य घ‍टक महणज नशकषक व नवदारथी. तयािा भडसावणाऱया समसया सोडवण ह शकषनणक सशोधिाच म य उद नदष आह. एकदरीत नशकषणरिनकरया गनतमाि करणयासाठी शकषनणक सशोधि उपयोगी पडत.• िास‍तरती‍ च कोि शकषनणक सशोधि करतािा शासतरीय प तीचा उपयोग कला जातो. शासतरीय प तीचा वापर करि शकषनणक सशोधि प तशीर व सतरब रीतया पणमि कल जात.• पवमि ािावर आधा र‍ अस‍ शकषनणक सशोधि हाती घतािा उपल ध मानहतीचा व जािाचा वापर कला जातो. सशोधिाची रिनकरया ही उपल ध मानहतीचया आधार, पवमिजािाचा वापर करि कली जात.

• िकषशणक सिोधि ‍पणमि अस‍ शकषनणक सशोधि करत असतािा कोणता िा कोणता म य हत ठवि कल जात. हत साधयतसाठी शासतरीय प तीचा उपयोग कला जातो.• वस‍‍शि व अ क सशोधक वसतनिषपण समसया सोडवणयाचा रियति करतो. सशोधिामधय रिाप मानहती, वसतनिष आनण अचक असत. सशोधकाि योजलल उपचार आनण उपकरम याच सचलिही वसतनिषपण कल तर रिाप निषकरमि अचक नमळतात. पवमिगरह, वयच क फायदा अशी वयच निषता सशोधिात यत िाही. वरील मद दानशवाय तानकक नववचि, पवामििमाि ही दखील शकषनणक सशोधिाची वनशष आहत.

. िकषशणक सिोधिा‍तीि मि ‍ सक पिा सिोधि समस‍‍ा

नशकषण कषतरातील नशकषक नकवा सबनधत अिक वय ीिा भडसावणारी, बदल नकवा िवीि जाि निमामिण करणारी, सद धाचनतक अरवा पतयकष कषतरातील अडचण महणज शकषनणक समसया होय.

सिोधि िती मिक सशोधि समसयची सपष, अरमिपणमि व िमकया श दात कलली माडणी महणज सशोधिाच शीरमिक होय. उदा. इयतता अकरावीचया नवदारयााचया आरोगय-नवरयक सवयीचा अभयास.

सिोधिा‍तीि ि सशोधि अभयासाचया निषकरामिवर पररणाम बदल कर शकणाऱया कोणतीही बाब महणज चल होय. शकषनणक सशोधिात पररचसरतीचा अभयास कलया-ितर वय ी नकवा वसतच गणधममि, गणवतता, वनशष याच मापि करणयासाठी या सजचा उपयोग होतो. सशोधि समसया नवधािातील मापिकषम बाब महणज, जया गोषीच मापि करता यत तयाला सशोधिातील चल अस महणतात. उदा. आरोगयनवरयक सवयी, परीकषतील गण, सगणकानधचषत कायमिकरम, लखि क शलय इ.

69

सिोधिा ती उद शद सशोधि समसयचया अभयासासाठी घणयात आललया समसय सदभामितील उपरििाची नवधािरपी माडणी महणज सशोधिाची उद नदष होय. उदा. इयतता अकरावीचया नवदारयााचया आरोगय-नवरयक सवयीचा अभयास करण.

सिोधि ग ती‍क पराविभरारर आधा र‍त प रनस ‍ती नरषयी गही‍त धरलल म‍त वयक‍त करणार नरधाि हणज गही‍तक होय. उदा. नवदारयाािा योगय आरोगयनवरयक सवयीची परशी समज िाही.

सिोधि प रक पिा पररकलपिा महणज सशोधि समसयच सभावय उततर होय. उदा. इयतता अकरावीचया नवदारयाािा आरोगय-नवरयक सवयीनवरयी मागमिदशमिि कलयास तयाचया आरोगयाचया सवयीमधय सधारणा होईल.

सिोधि िस ‍ा सशोधकाि जयाति रिनतसादकाचा ग‍ट निवडला आह, अशा रिनतसादकाची एकण स या महणज जिस या होय. नयादशामिवरि रिाप निषकरमि जिस यला लाग पडतात. उदा. इयतता अकरावीतील सवमि नवदारथी

सिोधिा‍तीि िमिा न‍ादिमि जिस यची सवमि वनशष समानवष असलला व सशोधि अभयासासाठी निवडलला रिानतनिनधक सवरपातील ग‍ट महणज सशोधिातील िमिा नयादशमि होय. उदा. सशोधिासाठी एखादा शाळतील निवडलला नवदारयााचा ग‍ट

OZg§»`m

Ý`mXe©

. : जिस या व नयादशमि

माश ‍ती शमळवा

तमहाला तमचया पररसरातील एका शाळतील पनहली त सातवीतील नवदारयााची वाचि कषमता तपासायची आह. याकामी तमही जिस या आनण नयादशमि कसा निचचत कराल

माश ‍ती सकििा ती साधि सशोधि समसयचया अभयासासाठी रिनतसादकाकडि जया साधिामाफत मानहती गोळा कली जात तयािा सशोधिात मानहती सकलिाची साधि अस महणतात. उदा. रििावली, मािसशासतरीय कसो ा, सपादणक चाचणी, मलाखत, पदनिचयि णी इ.

माश ‍ती शव ि ण सशोधि साधिाचा वापर करि सकनलत कललया मानहतीवर उद नदषारिमाण रिनकरया करि निषकरामिरित जाण महणजच मानहती नवलरण होय.

‍ादती करा

• आरोगयाचया चागलया सवयी कोणतया• सशोधिासाठी मानहती सकलि करणयाची साधि

कोणती• नशकषण घतािा यणाऱया नवनवध समसया कोणतया

. िकषशणक सिोधिा परकार आपण यापवथी सशोधिाचा अरमि व वया या, शकषनणक सशोधिातील मलभत सकलपिाचा पररचय करि घतला आह. या घ‍टकातगमित आपण शकषनणक सशोधिाच रिकार समजि घऊ. वसतत: ह रिकार सवमिसाधारणपण सशोधिाच रिकार असि त अरामितच शकषनणक सशोधिाचही रिकार ठरतात. मलभत सशोधि

शकषनणक सशोधिाच रिकार उपयोनजत सशोधि

ककती सशोधि

. : शकषनणक सशोधिाच रिकार

70

‍ादती करा व ामि करा

तमही आतापयात नवनवध शासतरज आनण तयािी लावलल शोध याचा अभयास कलला आह. नवनवध शासतरज आनण तयािी लावललया शोधाची यादी करा.

. . मि ‍ सिोधि मलभत सशोधिा ार तया तया कषतरामधय मलभत नियम, नसद धानत निमामिण होतात. समसय या मळाशी जाऊि सवमिसमावशक असा शोध घण महणज मलभत सशोधि होय. िसनगमिक व सामानजक घ‍टकासबधीच जाि नमळवण, तयाच सपषीकरण करण आनण तयाबाबत पवामििमािअदाज करण यास मलभत सशोधि अस महणतात. जािरिापी नकवा जािनिनममिती ह मलभत सशोधिाच उद नदष आह.उदा. इ.एल. रॉिमिडाईक याच अधययिाच नियम :-(१) तयारीचा नियम(२) पिरावततीचा नियम( ) पररणामाचा नियम

. . उप‍ोश ‍ सिोधििकषा‍ वा

वयवहारात उपय ता हा या सशोधिाचा म य हत आह. जािासाठी जाि यावर भर िसतो तर समसया सोडवणयावर भर असतो. मलभत सशोधिामधि रिाप निषकरमि, नियम, ततव, नसद धात, उपपतती याचा वापर करतािा यणाऱया समसयाच निराकरण करणयासाठी कल जाणार सशोधि महणज उपयोनजत सशोधि होय. उदा. जीि नपयाज याचया उपपततीिसार निमि रिारनमक सतरावरील नवदारयाािा समवयसकाचयासोबत आतर-नकरयवरि नशकणयास रिररत करण.

. . क‍ती सिोधि ककती सशोधि हा उपयोनजत सशोधिाचा एक रिकार आह. आपल निणमिय व उपकरम याचया बाबतीत मागमिदशमिि नमळाव, तयात सधारणा वहावयात व तयाच योगय प तीि उपयोजि वहाव महणि आपलया समसयाचा वजानिक प तीि सवतःच ककनतय अभयास करणयाचा रियति करण महणज ककती सशोधि होय. उदा. वगमिसमीकरण सोडवतािा नवदारयाािा यणाऱया अडचणी शोधि उपाययोजिा सचवण. नशकषकािी दिनदि जीविात अधययि-अधयापि रिनकरयशी सबनधत यणाऱया समसया सवतः सोडवणयासाठी कलला शासतरीय रियति महणज ककती सशोधि होय. . िकषशणक सिोधिा ‍ा परकारा‍तीि फरक

मि ‍ सिोधि उप‍ोश ‍ सिोधि क‍ती सिोधिनशकषणाची ततव, नियम, नसद धात नकवा उपपतती याचयाशी सबनधत

नशकषणाचया वयावहाररक भागाशी सबनधत

नशकषणकषतराचया दिनदि समसयाशी सबनधत

उपय ता व उपयोजि याचा नवचार िसतो तर उपयोजिाचा नवसतत पाया असणारी मानहती शोधणयाकड कल असतो.

रितयकष सामानजक जीविातील काम कस व का शोधणयाकड कल असतो.

सवत:चा नवकास, दिनदि पररचसरतीच मलयमापि व नतचयात सधारणा करणयाकड कल असतो.

जािरिापी नकवा जािनिनममिती ह उद नदष असत.

जािाचा उपयोग करण ह रिारनमक धयय असत.

जािावर भर दणयापकषा उपयोजिाशी निगनडत असत.

वयवहारावर अरितयकष रिभाव वयवहारावर रिभाव तातकाळ व रितयकष पररणामनिषकरमि नवववयापी असतात. नवववयापक निषकरमि जिस यला

लाग असतात.निषकरमि सबनधत नयादशामिपरत मयामिनदत असतात.

. : शकषनणक सशोधिाचया रिकारातील फरक

71

स‍वाध‍ा‍

पर. शदि ‍ा प‍ामि‍ापक ‍ो ‍ प‍ामि‍ शिवडि वा ‍ पन ा शि ा. (१) सशोधि समसयच सभावय उततर महणज .......... होय. (अ) निषकरमि (ब) पररकलपिा (क) चल (ड) गहीतक (२) सशोधिासाठी जिस यतील रिानतनिनधक सवरपातील ग‍ट महणज .......... होय. (अ) प ती (ब) िमिा (क) साधि (ड) चल ( ) जािरिापी ह .......... या सशोधिाच रिमख उद नदष आह. (अ) मलभत सशोधि (ब) उपयोनजत सशोधि (क) ककती सशोधि (ड) यापकी कोणतही िाही ( ) सशोधि समसया नवधािातील मापिकषम बाब महणज जया गोषीच मापि करता यत तयाला .......... अस महणतात. (अ) िमिा (ब) चल (क) साधि (ड) पररकलपिापर. सक पिा स‍प करा. (१) शकषनणक सशोधि (२) सशोधिातील चल ( ) सशोधिाचा िमिा ( ) सशोधि जिस यापर. खाितीि कसा‍तीि सिोधि परकारािती स शध‍ ‍ो ‍ ि द शिवडि ‍ ा पणमि करा. (१) (जाि निनममिती, शकषनणक समसयशी सबनधत, अधययिाच नियम, ततवाचा रितयकष वापर, सशोधिातील मापिकषम बाब)

मलभत सशोधि

उपयोनजत सशोधि

ककती सशोधि

(२) सशोधि समसयची सपष व अरमिपणमि माडणी, रिनतसादकाची एकण स या, मानहती सकलिाच साधि, समसयच सभावय उततर, सशोधिातील मापिकषम बाब.

रििावलीपररकलपिाजिस याशीरमिकचल

पर. टतीपा शि ा. (१) मलभत सशोधि (२) ककती सशोधि ( ) उपयोनजत सशोधिपर. थोड ‍ा‍ उत‍र शि ा. (१) शकषनणक सशोधिाची वनशष सपष करा. (२) शकषनणक सशोधिातील मलभत सकलपिा सपष करा.पर. सशवस‍‍र उत‍र शि ा. (१) शकषनणक सशोधि महणज काय शकषनणक सशोधिाची गरज सनवसतर सपष करा. (२) तमही अभयासललया शकषनणक सशोधिातील मलभत सकलपिाची माडणी खालील समसयला अिसरि तयार करा. शीरमिक - नवदारयााचया अभयास सवयीचा तयाचया शकषनणक सपादिावर होणारा पररणाम ( ) नशकषणकषतरात भडसावणाऱया समसयाच निराकरण करणयाच मागमि सचवा.

72

सिोधिा ा अथमि

तपासणी करण

नचनकतसा करण

पडताळणी करण

पर. फरक स‍प करा. (१) मलभत सशोधि व उपयोनजत सशोधि (२) मलभत सशोधि व ककती सशोधि ( ) ककती सशोधि व उपयोनजत सशोधिपर. आपि म‍ खाितीि टका ‍ा अि गाि ि दवा. (१) शकषनणक नवकासासाठी सशोधिाची उपय ता महतवपणमि असत. (२) शालय समसया सोडवणयासाठी ककती सशोधि उपयोगी ठरत. ( ) मािवी नवकासाला सशोधि एक सहायक घ‍टक ठरतो.पर. . खाितीि ‍ ा पणमि करा.

िकषशणक सिोधिा ती

कषतर

अधययि अधयापि रिनकरया

नशकषक रिनशकषण

अभयासकरम

(१)

(२)

73

( ) प सतभ अ मधय शकषनणक सशोधिाचया सकलपिाचा अरमि दणयात आला आह. तयाचया समोरील सतभ ब मधय अरामिशी निगनडत सकलपिच िाव िोदवा.

स‍‍ अ स‍‍

(१) उपरििाची नवधािरपी माडणी

(२) मापिकषम बाब

( ) जयाद वार मानहतीच सकलि कल जात

( ) रिनतसादकाची एकण स या

( ) जयाचयावर रियोग कल जातात

पर. . उप म (१) नवरयािसार अधययि अधयापिात यणाऱया समसयाची यादी तयार करा. (२) शाळतील नवदारयााचया आरोगयनवरयक समसयाचा शोध घणयासाठी रििावली तयार करा. ( ) शकषनणक सशोधिाची आवयकता यावर आपल मत नलहा. ( ) पाच नवदारयााचा ग‍ट तयार करि शकषनणक सशोधि या घ‍टकावर आधाररत तयार करि वगामित सादर करा. ( ) शकषनणक सशोधिाचया रिकाराची PPT तयार करि वगामित सादर करा. ( ) खालील वबसाई‍ट स (सकतसरळािा) ला भ‍ट दा व शकषनणक सशोधिाशी सबनधत ससरचया सकतसरळावर

कोणकोणती मानहती उपल ध आह तयाचा आ ावा घया. (१) : . . . (२) : . . . ( ) : . . . ( ) : . . ( ) . . . ( ) : . .

* * *

( )

शकषनणक सशोधिाची वनशष

74

. अध‍‍ि सक पिा व वशि .१.१ सकलपिा .१.२ वनशष

. अध‍‍िा ती साधि .२.१ ऑि-लाईि साधि ः .२.१.१ वबसाई‍ट .२.१.२ मोबाइल अ प .२.१. ई-गररालय .२.१. लॉग .२.१. नवकी .२.१. चवहनडओ कॉनफरचनसग .२.१. सामानजक माधयम

.२.२ ऑफ-लाईि साधि .२.२.१ शकषनणक डी. वही. डी. .२.२.२ शकषनणक सगणक गम

. आि‍ शवकसि सक पिा व पा‍ ‍ा . .१ सकलपिा . .२ पायऱया

. सा‍ र सरकषा सक पिा धोक आशण उपा‍‍ो िा . .१ सकलपिा . .२ धोक आनण उपाययोजिा

परासतानवक

नशकषण ही पनरिया निर‍तर चाल‍त अस‍त. जीरिमािा‍त होणार प रर‍तवि सामारि घ यासाठी नशकषण पनरियासद धा काल ससग‍त हो‍त अस‍त. दिनदि जीरिा‍त प रर‍तविाच ज पराह य‍ता‍त, तयाच अिषगाि नशकषण पनरिय‍तही ह प रर‍तविाच पराह पन‍तनबनब‍त हो‍ता‍त. सधयाच यग मानह‍ती ‍ततजािाच असलयाि जीरिा या सरवच कषता‍त या ‍ततजािाचा पराह नदसि य‍तो. ‍तसाच ‍तो नशकषण कषता‍तही

शिकषणा‍तीि िवपरवा अध‍‍ि.परकरण

नदसि य‍तो. मानह‍ती ‍ततजािाचा उपयोग क ि अधययि - अधयापि आनण मलयमापि पभारी बिि एकण नशकषण पनरियचा दजाव उचार यास मद‍त हो‍त. ई-अधययि हा असाच एक िरपराह की जो अधययिासाठी ‍ततजािाचा पभारी रापर कर‍ता यईल याच नदशादशवि कर‍तो. या िरपराहाचा नरचार या पकरणा‍त कलला आह.

. अध‍‍ि सक पिा व वशि . . सक पिा

सागा पा

खाली नदललया यादीमधील कोणकोणतया इलक‍टटरॉनिक साधिाचा तमही वापर करता त च कोिात अशी खण करि सागा.

• दरदशमिि सच• रडीओ • मोबाइल फोि• लप‍टॉप • सगणक

• ‍टबल‍ट सगणक• समा‍टमि वॉच • नरि‍टर • सकिर • नडनज‍टल कमरा

• डी.वही.डी.• सी.डी. • पि डटराईवह• ममरी काडमि• रिोजक‍टर

िकषा‍ वा

इलक‍टटरॉनिक साधि, माधयम याचया साहा याि होणार अधययि महणज ई-अधययि होय.

75

ामि करा

वरील साधिाचा वापर तमही कोणतया कारणासाठी करता तयामळ तमहाला कोणत फायद होतात

B©-AÜ``ZmÀ`m _`m©Xm

Aà{e{jV _Zwî`~i^m¡{VH$ gw{dYm§Mm A^md

drO nwadR>çmVrb A{Z`{_VVm

`mo½` _mJ©Xe©ZmMm A^md _mZdr Am§Va{H«$`oMm A^md

Am{W©H$ ~m~r

आक‍ती पणमि करा

.१ : ई-अधययिाचया मयामिदा. . वशि

ई-अधययि ह सगणक आनण इ‍टरि‍ट याचया साहा याि होत असत. समा‍टमि फोि हा आधनिक सगणकाचच एक रप आह आनण तो सवमितर सहज उपल ध आह. सगणक आनण इ‍टरि‍ट सवमितर, सदाकाळ उपल ध असलयामळ ई-अधययि सावमिनतरक होणयास मदत ाली आह. ई-अधययि ही पारपररक अधययिास परक वयवसरा आह.

• खालील आककती पणमि करि ई-अधययिाची वनशष रोडकयात सपष करा.

B©-AÜ``ZmMr d¡{eîQ>ço

जगातील तजजाचया जािाचा फायदा

वनवधयपणमि माधयमाचा समावश

मानहतीच अमयामिद भाडार

सवतःचया गतीि अभयास

.२ : ई-अधययिाची वनशष

आक‍ती पणमि करा

. अध‍‍िा ती साधि . . ििा ि साधि

आ वा पा

• तमहाला माहीत असललया वबसाई‍ट सची िाव नलहा. • . . . • ------------------ • . . . • ------------------ • . . • ------------------ • . . •------------------

76

मा ती‍ आ का ‍ ािा

• जगात समार १०० को‍टीपकषा जासत वबसाई‍ट स आहत. . .• जगातील पनहली वबसाई‍ट १९९१ मधय रिकानशत ाली.• वबसाई‍टचया पतयामधील : यात : मधय असल तर ती वबसाई‍ट अनधक सरनकषत असत.• वबसाई‍ट मधय . . . अशी नवसतार अकषर असलयास ती शकषनणकरष ा अनधक नववसिीय असतात.

िकषा‍ वा

. . . व सा ट समाि अ डटरस असललया, नवनशष आशयाचया, वलडमि वाईड वबवर असललया वबपजचया समहास वबसाई‍ट महणतात. वब आधाररत अधययि महणज वबसाई‍टचया माधयमाति होणार अधययि होय. या रिकारच अधययि ह ई-अधययि तसच ऑिलाईि अधययि या रिकारात मोडत. ऑिलाईि अभयासकरम दणाऱया ससरा रिवशापासि निकालापयातचया सवमि रिनकरया आपलया वबसाई‍टचया माधयमाति पणमि करत असतात.

र‍ट रिकषपण

ससरचा लोगोलॉग ईि

रिोफाईल

सवाधयाय

नवदारयााच रिि नवचारणयासाठी जागा

मानहती (अभयास सानहतय)

चवहडीओ वया याि

. . .

Uploads

Course Name

. : वबआधाररत अधययिासाठी वापरलया जाणाऱया वबसाई‍टची रचिा

. . . मो ा ि अ पखाितीिपक कोणकोण‍ मो ा ि अ प ‍ ती वापर‍ा ‍ ौकटती‍ अिती खण क ि सागा.o वहॉ‍टस अ प o गगल मप o ई-मल o य- ब o फसबक o शकषनणक अ प o ऑिलाईि शॉनपग o कोड रीडरo ईनस‍टागराम o फो‍टो एनड‍टीग o ‍ट नव‍टर o श दकोशo अ न‍टीवहायरस o ऑिलाईि नतकी‍ट बनकग

77

शव ार करा व िअर करा

तमही कोणत मोबाईल अ प सवाात जासत वापरता का

मा ती‍ आ का ‍ ािा

मोबाईल अ प ह अ ीकशि सॉ ‍टवअरचा रिकार आह. मोबाइल अ प नवशरतवाि फ मोबाइलवर वापरणयासाठी तयार कलल असतात. समा‍टमि फोिमधय वगवग ा सनवधा दणयासाठी वगवग ा रिकारच मोबाइल अ प असतात. उदा., शकषनणक गम, फो‍टो, मप, सोशल नमनडया, आरोगय, खरदी, करमणक इ.

िोध ‍ा व ‍ ा पणमि करा.

खालील नवरयािसार रितयकी तीि मोबाइल अ पची िाव नलहा.अ. . शव ‍ अ प ती िाव(१) मराठी(२) नहदी( ) इगरजी( ) नवजाि( ) गनणत( ) इनतहास( ) भगोल( ) नचतरकला(९) हसतकला

(१०) शारीररक नशकषण(११) श दकोश(१२) नववकोश

ामि करा

वरील मोबाइल अ पचया माधयमाति ई-अधययि कस करता यईल

िकषा‍ वा

खालीलपकी कोणती वसतचसरती तमहास मानहती आह तया च क‍टीसमोर करा.(१) अनधककत स‍टोअरवरि अ प डाऊिलोड करण सरनकषत असत. o(२) रितयक मोबाईल अ प आपलया मोबाइलमधील सवमि मानहती आपलया परवािगीि तयाचयाकड जमा करत

असत. o

( ) मोबाइल अ पमळ आपलया मोबाइलमधील मानहतीची सरनकषतता आनण गोपिीयता धोकयात यऊ शकत. o

78

मो ा ि अ प ‍ा माध‍मा‍ि शिमामिण ोणा ‍ा अध‍‍िा ‍ा म‍ामिदा

आक‍ती पणमि करा

मयामिदा

मानहतीचयानववसिीयतनवरयी

साशकता

अनतवापर ववयसिाधीिता

मोबाइलव इ‍टरि‍टचा

खचमि

. : ई-अधययिाचया मयामिदा . . . थाि‍

थोड आ वा

आपण आपलया शाळचया महानवदालयाचया गररालयाति हव असलल पसतक ि नमळालयामळ कधी परत आला

आहात का तयाची कारण कोणती होती

आक‍ती पणमि करा

. : शाळा महानवदालयीि पारपररक गररालय सनवधचया मयामिदाक पिा करा व ामि करा

• तमहाला हवया तया वळी हव त पसतक उपल ध ाल.• पसतक हाताळणयाची काळजी करणयाची गरज िाही.• सटीचया नदवशीस ा नवनवध रिकाशिाची नवनवध पसतक उपल ध आहत.

िाळा म ाशव ाि‍तीि पारप रक थाि‍ सशवध ‍ा म‍ामिदा

नवनशष मयामिनदत पसतक फ छिापील कमी वळ पसतक व फा‍टण, खराब सानहतयाची कालावधीसाठी नियतकानलक होण, हरवण उपल धता पसतकाची या शकयता उपल धता

79

• राषटरीय व आतरराषटरीय सतरावरील िामवत लखकाची पसतक नविामलय उपल ध ाली.

• छिापील पसतकाबरोबरच बहमाधयमातील पसतक उपल ध ाली.

• पसतक परत करणयाची घाई िाही.• पसतक फा‍टणयाची, खराब होणयाची नचता िाही.• पसतक कोणतयाही वळी, कोणतयाही नठकाणी

सोबत िणयासाठी व वापरणयासाठी सनवधा उपल ध आह.

िकषा‍ वा

वरील सवमि फायद असणाऱया इ‍टरि‍टचया माधयमाति नवनवध ऑिलाईि साधिाचया मदतीि वापरलया जाणाऱया गररालयास ई-गररालय अस महणतात. ई-गररालय ह ई-पसतकाचा साठा व परवठा करत. एखादा नवनशष वबसाई‍टचया आनण अ पचया माधयमाति ई-गररालय आपलया वाचकापयात ई-पसतक पोहचवत असतात. काही ई-गररालय मोफत तर काही ई-गररालय सशलक सवा परवतात. ई-गररालयामधय ई-पसतक, ई-चवहनडओ, मानहतीप‍ट (डॉकयम‍टरीज), लघप‍ट, नचतरप‍ट, धवनिफीत, अ निमशनस अशा नवनवध माधयमाति जाि ोत उपल ध असतात.का ती थाि‍ा ‍ा व सा ट• . . .• : . .• . . .• . . .

क ि प ा

तमचया नशकषकाचया मदतीि एका ई-गररालयाच सदसयतव घऊि तो अिभव वगामित सागा.

. . . िॉगसागा पा

‍त ही मानह‍ती नमळर यासाठी कोणकोणतया रबसाईटचा रापर कला आह वयावसानयक, शकषनणक, राजकीय, सामानजक, शासकीय इ. नवनवध रिकारचया ससरा आवयक ती मानहती लोकापयात पोहोचवणयासाठी वबसाई‍टचा वापर करतात.

सम ि ‍ा

एखादा वय ीला आपल नवचार व जाि लोकापयात पोहोचवणयासाठी वबसाई‍टचा उपयोग करता यतो. मातर तयामधय खालील अडचणी यतात.• वबसाई‍ट तयार करणयासाठी खचमि यतो.• वबसाई‍ट रिकानशत करणयासाठी खचमि यतो.• वबसाई‍ट रिकानशत राहणयासाठी दरवरथी खचमि करावा

लागतो. वरील अडचणीवर मात करणयासाठी लॉग या ऑिलाईि पच लकशि साधिाचा वापर कला जातो.

मा ती‍ आ का ‍ ािा

Blog हा श द या दोि श दाचया एकतरीकरणाति तयार ालला आह. चा अरमि इ‍टरि‍टच जाळ आनण लॉग महणज दिनदि कामाचा तपशील नलनहण. यावरि लॉग महणज अि पचाररकपण नलनहलया गललया दिनदि बाबी, असा श दशः अरमि घता यईल.िॉग ती वशि • लॉग ही वयच क वबसाई‍ट महणता यईल.• लॉग ही एक मोफत सनवधा आह.• लॉगवरील मानहती श द, नचतर, चवहनडओ तसच

नलकचया सवरपात रिकानशत करता यतात.• लॉगवर रिकानशत कललया मानहतीचा सवानमतव

ह (कॉपी राई‍ट) सवतःचा असावा लागतो.• लॉगवरील रिकानशत कललया मानहतीला पोस‍ट

अस महणतात.• कोणतीही पोस‍ट कधीही एनड‍ट नकवा नडली‍ट करता

यत.• लॉगच नड ाईि, ल आउ‍ट आनण शीरमिक कधीही

बदलता यत.• रितयक पोस‍टवर कॉम‍ट करणयाची सनवधा

वाचकासाठी उपल ध करि दता यत. पोस‍टवर आललया कॉम‍ट रिकानशत करणयाचा अनधकार लॉग लखकाचा असतो.

• लॉगच िाव व अ डटरस सवत: ठरवता यत.

80

• िॉग ‍ा म‍ामिदा• लॉग ह सचमि इनजिमधय सहजासहजी यत िाही.• लॉगवरील मानहतीची नववसिीयता तपासि

बघावी लागत.• वबसाई‍टचया तलित सनवधा कमी असतात.

काळ तीपवमिक ा

वबसाई‍ट व लॉगमधील फरक ओळखणयासाठी अ डटरसबारमधील काळजीपवमिक बघावा. वबसाई‍टचया अ डटरसमधय असतो व लॉगचया अ डटरसमधय िसतो.उदा., वबसाई‍ट ः : . .

लॉग ः : . .

करा

कोणतयाही पाच शकषनणक लॉगला भ‍ट दा व तयाच अ डटरस खाली नलहा.(१) -------------- (२) --------------( ) --------------

( ) --------------( ) --------------

. . . शवकमा ती‍ आ का ‍ ािा

नवकीनपनडया ही वबसाई‍ट नवकी या रिकाशि साधिाच उदाहरण आह.

िॉग ‍ा माध‍मा‍ि ोणार अध‍‍िा फा‍द

शकासमाधाि व रिनतसाद िोदवणयाची सोय

सवमिसामानय वय ीचया अिभवाचा फायदा

वनवधयपणमि आशयाची उपल धता

सरळ, काळ, वळच बधि िाही

अधययिकतयामिचया गतीि व सोयीि अधययिाची सधी मानहतीचया नवनवध माधयमामळ

बहइन य अधययिाची सधी

. ः लॉगचया माधयमाति होणार अधययिाच फायद

आक‍ती पणमि करा

81

सागा पा

या पवथी तमही मानहती घणयासाठी कोणतया नवकी वबसाई‍टला भ‍ट नदली आह

सक पिा सम ि ‍ािा

नवकी ह इ‍टरि‍टवर उपल ध रिकाशिाच एक साधि आह. वबसाई‍टवर रिकानशत मानहतीमधय बदल सचवणयाची सोय नवनकमधय असत. रितयक वाचक वबसाई‍टवरील जािामधय आशय, नचतर, आलख, िकाशा इ. सवरपात भर घाल शकतो महणि नवकीला सहयोगी वबसाई‍ट ( ) अस महणतात. उदा., नवकीनपनडया या नवकी रिकारातील वबसाई‍टवर जगभरातील वाचकािी जािाची भर घालि सवमि नवरयावर जािाचया रिचड साठयाची निनममिती कली आह.वशि • नवकी ह सामनहक जािनिनममितीच ऑिलाईि साधि

आह.• नवकीमधील जािामधय कोणताही सामानय वाचक

सधारणा सचव शकतो नकवा भर घाल शकतो.• वाचकािी सचवलली द सती नकवा भर रिकानशत

करणयाचा अनधकार नवकीची वबसाई‍ट तयार करणाऱया मालकाकड असतो. नवकीच रिकाशक वाचकाकडि आललया द सतया सबनधत नवरयातील तजजाचया पिलकड परीकषणासाठी पाठवतो. तजजाचया सललयािसारच ती द सती नकवा भर रिकानशत करणयासदभामित निणमिय घतला जातो

‍ादती पणमि करा

शवक ‍ा माध‍मा‍ि ोणार अध‍‍िा फा‍द• सामानय वाचकाचया जािाचा फायदा• जािाचया रिचड साठयाची निनममिती• नवनवध नवरयातील जािाची उपल धता• वाचकाला द सती सचवणयाची व भर घालणयाची

सधी

• अदयावत जािाची साततयाि निनममिती• ...........................................• ........................................... ...........................................

िकषा‍ वा

शवक ‍ा म‍ामिदा• नवनवध वाचकािी भर घातलयामळ जािाची

नववसिीयता कमी असत.• साततयाि मानहती बदलत असलयाि जािाची वधता

कमी होत.• मानहतीचा साठा रिचड असलयामळ योगय मानहती

निवडण अवघड बित.• नवकीमधील आशय म असलयामळ या

सवात याचा गरफायदा सायबर गनहगाराकडि घतला जाणयाची शकयता असत.

• नवकीमधील मानहती अनय ोताकडि पडताळिच सवीकारणयाचा निणमिय घयावा.

. . . च शड कॉनफरचनसगामि करा

• तमही चवहनडओ कॉलचा (फसबक कॉल, वहॉ‍ट स प कॉल, सकाईप चवहडीओ कॉल) अिभव

घतलला असलयास तो अिभव सवााशी शअर करा.• समा‍टमि फोिमधील असलली कॉनफरनस कॉल ही

सनवधा तमही वापरली आह का वापरली असलयास अिभव शअर करा.

ाणि ‍ा

चवहनडओ कॉनफरचनसग महणज दोि नकवा दोिपकषा अनधक वय ीिी वगवग ा नठकाणा ि चवहनडओचया माधयमाति एकमकाशी साधलला सवाद होय.अध‍‍िासा ती च शड कॉनफरचनसग ा उप‍ोग• एक नशनकषका जगभरातील वगवग ा शाळामधील

नवदारयाािा खवहनड कॉ रनसग या माधयमाति अधयापि कर शकत.

82

चवहनडओ कॉनफरचनसगच घ‍टक

शकषनणक रिशासक

नवरय तजज पालक समदाय

शाळामहानवदालय

शाळामहानवदालय

म याधयापक रिाचायमि

नशकषक

नवदारथी

पालक

म याधयापकरिाचायमि

नशकषक

नवदारथी

पालक

. : चवहनडओ कॉनफरचनसगच घ‍टक• वगवग ा शाळातील नवदारथी चवहनडओ

कॉनफरचनसग ार एकमकाशी सवाद साध शकतात.• वगवग ा शाळातील नशकषक व तजज जािाच

आदािरिदाि कर शकतात.• शकषनणक रिशासि, समदाय, पालक आनण नवनवध

शासकीय ससरा याचा परसपराशी सवाद साधणयासाठी स ा उपयोग होतो.

• सवादाचया भ गोनलक मयामिदा पार करि जगभरातील वगवग ा शाळातील नशकषक आनण नवदारथी एकमकाशी सवाद साध शकतात.

• पारपररक वगामिच रपातर आभासी वगामित (Virtual ) होत.

मा ती‍ आ का ‍ ािा

चवहनडओ कॉनफरचनसगसाठी खालील भ नतक आनण तानतरक सनवधा आवयक असतात. • सवततर ककष • ॉडबणड इ‍टरि‍ट सवा • नसकरि • चसपकसमि • मायकरोफोनस • बठक वयवसरा • सगणक

. . . सामाश क माध‍मिअर करा

खालीलपकी कोणकोणतया सामानजक माधयमाचा ( ) तमही वापर कलला आह.• फसबक o• इनस‍टागराम o• वहॉ‍ट स अ प o• ‍ट नव‍टर o• य ब o• ........ o

ामि करा

सोशल नमनडया वापरणयाच दिनदि जीविातील फायद कोणत

स ा ो िक‍

• सोशल नमनडयावरील नवनवध शकषनणक गरपच सदसय होऊि दजवदार अधययि घड शकत.

• आपलया नशकषकाशी सोशल नमनडयावरि सवाद साधि अधययिात तयाची मदत घता यऊ शकत.

83

• सोशल नमनडयावरील आपल क‍टब, िातवाईक आनण नमतर याचया गरपचया माधयमाति एकमकािा शकषनणक व वयच क आयषयात मदत करता यत.

• सोशल नमनडयाचा वापर करि महतवाची कागदपतर, अदयावत शकषनणक घडामोडी आनण बातमया, उपय मानहती, शकषनणक वबसाई‍टची नलक याची दवाणघवाण करता यत.

िकषा‍ वा

समाज माधयम महणज दोि नकवा दोिापकषा जासत वय ीशी श द, नचतर, नचनह, चवहनडओ, ऑनडओ इ. माधयमाति एकाच वळी सवाद साधणयाची सनवधा असलल माधयम होय.

िअर करा

खालीलपकी कोणकोणतया कारणासाठी तमही सोशल नमनडयाचा वापर करता •शकषनणक o

•क ‍टनबक o

•सामानजक o

•वयच क o

• नमतर-मनतरणीशी सवाद साधणयासाठी o

जर तमही सोशल नमनडयाचा वापर करत िसाल तर तयाची कारण सागा.• आनरमिक पररचसरती o

• पालकाची परवािगी o

• इ‍टरि‍ट सनवधचा अभाव o

• आवयकता वा‍टत िाही o

• अनय o

. . फ िा ि साधि

सागा पा

इ‍टरि‍ट िसतािा स ा सगणकाचा नशकषणामधय कोणकोणतया कामासाठी उपयोग होऊ शकतो

िकषा‍ वा

सगणकाचया जया सनवधा वापरणयासाठी इ‍टरि‍टची आवयकता िसत तया सनवधािा ऑफ-लाईि सनवधा अस महणतात.

. . . िकषशणक डती. ती.डती. तमही यापवथी शकषनणक डी.वही.डी. वापरलया आहत का असलयास तयाची िाव नलहा. • ...................... • .......................

माश ‍ती अस ा

• शकषनणक डी.वही.डी. या बहताशी अभयासकरमातील नवनवध नवरयावर आधाररत असतात. नकबहिा मलयनशकषण, आरोगयनशकषण, िीनतकरा, कनवता, शारीररक नशकषण अशा रिकारचया नवरयावर स ा आधाररत असतात.

• शकषनणक डी.वही.डी. या सगणक आनण डी.वही.डी. अर याचया मदतीि बघता यतात.

• या डी.वही.डी. मधय श द, नचतर, अ निमशि, धविी, नचनह, चवहनडओ अशा बहनवध माधयमाचा (मचल‍टनमनडया) याचा रजकति वापर कलला असतो.

. . . िकषशणक सगणक गम

आ वा पा

तमचा आवडता चवहनडओ गम कोणता

िकषा‍ वा

एखादा नवरयावर आधाररत शकषनणक हति तयार कललया गमला शकषनणक सगणक गम अस महणतात. हा गम सगणकावर खळता यतो. निणमियकषमता, भदाभद कषमता, तकश ी, अवधािकषमता इ. उपय गणकषमताचा नवकास होणयात शकषनणक सगणक गमसचा हातभार लागतो.

84

. आि‍ शवकसि सक पिा व पा‍ ‍ाशव ार करा

तमही प ीलपकी कोणकोणतया गोषी कललया आहत • ई-बक वाचण o• चवहनडओ पाहण o• इ‍टरअ क‍टीवह सॉ ‍टवअरचा वापर o• शकषनणक डी.वही.डी. चा वापर o

िकषा‍ वा

• नवनवध डीनज‍टल साधिामधय उपल ध होणारा आशय हा इलक‍टटरॉनिक सवरपात असतो. यालाच ई-आशय अस महणतात.

• ई-आशय हा श द, नचतर, आककती, त ा, अ निमशि, धविी, चवहनडओ इतयादी सवरपात माडला जातो.ई-आशय हा नवनवध नडनज‍टल साधिाचया मदतीि नवदारयाापयात पोहोचवला जातो.

. . सक पिा नशकषक हा सशोधक आनण ततरजाचया मदतीि आशय नवकनसत करत असतो. नशकषक सशोधि करि ई-आशयाची वधता व नववसिीयता नस करतो. ई-आशय बहमाधयमाति माडणयासाठी ततरजाची आवयक ती मदत घतली जात.

. ः शकषनणक सगणक गमची वनशषय

िकषशणक सगणक गम ती वशि

मिोरजिाति अधययि

‍ट या‍ट याि अधययि

आकरमिक गरानफकसचा वापररितयक ‍ट यावर रिोतसाहि

सवतःचया गतीि, सोईि अधययि करणयाची सधी

बहइन य अधययि

एक ाि व ग‍टाि खळणयाची सधी

आक‍ती पणमि करा

नशकषक

ततरजसशोधक

.९ ः ई-आशय नवकसक

. . पा‍ ‍ा ई-आशय नवकसिाची अिक रिनतमाि आहत. तयातील सवमि त रिनतमाि ह अमररकतील

ोरीडा स‍ट‍ट नवदापीठा ि तयार कल आह. ADDIEरिनतमाि हा श द , , Implementation आनण Evaluation या पायऱयाचया आदाकषराचया एकतरीकरणाति तयार ाला आह. • शव ि ण ई-आशय नवकसिाची ही पनहली पायरी आह. जया आशयाच रपातर ई-आशयात करायच आह, तयाच घ‍टक, उपघ‍टक, सकलपिा, नियम, ततव, कायमिकारणभाव अशा निकराचया आधार नवलरण करि उद नदष आनण मलयमापिाशी तयाची सागड घातलीजात. आशयासाठी आवयक बहमाधयमाचा ( ) नवचारही कला जातो.

85

. मलयमापि( )

. कायमिवाही( )

२. रचिा( )

१. नवलरण( )

. नवकसि( )

पिरावलोकिपिरावलोकि

पिरावलोकि ( )

पिरावलोकि

.१० ः ई-आशय नवकसिाचया पायऱया

र िा नवलनरत कललया घ‍टक-उपघ‍टकाची माडणी करतािा अधयापिाचया नवनवध सतराचा नवचार करावा लागतो. उदा., सो याकडि कनठणाकड, भागाकडि पणामिकड, अजाताकडि जाताकड इतयादी तसच घ‍टकाची माडणी व ततरजािाचा ताळमळ बसवि एक-एका पाठयाशाची रचिा कली जात. सगणक तजज व सशोधकाचया मदतीि ई-आशयाची रचिा निद र कली जात.

शवकसि तयार कललया रचिरिमाण रितयकषात सॉ ‍टवअरचया मदतीि ई-आशय नवकनसत कला जातो. नशकषक आनण सगणक तजज नमळि आशयाच रपातर ई-आशयात करि तयाची वधता आनण नववसिीयता तपासतात.

का‍मिवा ती ई-आशय तयार ालयाितर तयाची रितयकषात नवदारयाासाठी

अमलबजावणी कली जात. रिरम नवदारयााच उद बोधि करि ई-आशय हाताळणयासाठी आवयक हाडमिवअर आनण सॉ ‍टवअरची वयवसरा कली जात.

म ‍मापि ई-आशय नवकसिाचया या पायरीमधय ई-आशयाति नवदारयााच नकती अधययि ाल. याच मलयमापि कल जात. ह मलयमापि आकाररक आनण सकनलत दोनही प तीिी कल जात. या ‍ट यामधि नवकनसत कलला आशय नकती पररणामकारक आह ह निचचत होत.

. सा‍ र सरकषा सक पिा धोक आशण उपा‍‍ो िा

. . सक पिा सगणक आनण इ‍टरि‍ट नमळि सायबर नवव तयार होत. इ‍टरि‍ट वापरणार ह सायबर नववाच िागररक असतात. इ‍टरि‍टचया या सायबर नववात अिक गनहगार दखील असतात. ततरजािाचा द पयोग करि ह गनहगार वगवग ा रिकारच गनह करत असतात. या गनहगारापासि सरनकषतता नमळणयासाठी रिनतबध आनण उपाययोजिानवरयी जागती महणज सायबर सरनकषतता होय.ती

आ वा पा

खालीलपकी कोणकोणतया बातमया तमचया वाचणयातऐकणयात आलया आहत o ई-मल ार बनकषसाच आनमर दाखवि फसवणकo सोशल नमडीयावर बिाव‍ट अकाउ‍ट ार फसवणकo बकचा सवहमिर हक ालयाि को वधी पयाच

िकसािo सोशल नमनडयावरील हजारो अकाउ‍टचया ड‍टाची

चोरीo बिाव‍ट करडी‍ट डनब‍ट काडमि तयार करि हजारो

पयाची फसवणकिकषा‍ वा

• इ‍टरि‍टचा वापर करणाऱयाची स या रिचड वगाि वा त आह.

86

gm`~a YmoHo$

मािसशासतरीय धोक

मानहतीचया गोपिीयतच धोक

सोशल नमनडयाच धोक

नवघातक खळ

आनरमिक धोक

शारीररक धोक

ओळख चोरी होणयाच धोक

.११ ः सायबर धोक

• समा‍टमि फोिमळ इ‍टरि‍टचा वापर करणाऱयाची स या लकषणीय रीतीि वा त आह.

• ऑि-लाईि वयवहाराची स यास ा मोठया रिमाणात वा त आह.

• ऑि-लाईि शॉनपगच रिमाण नदवसनदवस वा त आह.

• जीविाचया सवमि कषतरात सगणकीकरण (डीनज‍टलाय शि) मोठया रिमाणात सर आह.

तमही ह कल आह का o ऑि-लाईि शॉनपग o ऑि-लाईि पम‍टo ऑि-लाईि नबनलगo ई-बक ग

. . धोक आशण उपा‍‍ो िा आशथमिक धोक

ऑि-लाईि वयवहार करतािा अिक ‍ट यावर फसवणक कली जाऊ शकत. यामधय पासवडमि हक करण, खो‍ट डनब‍ट करडी‍ट काडमि तयार करण, हरवललया मोबाईलमधि अकाऊ‍टचया मानहतीचा वापर करि गरवयवहार करण, खो‍ट अकाऊ‍ट तयार फोि करि नकवा एस.एम.एस. पाठवि बकचया अकाऊ‍टची मानहती घऊि तया ार अपहार करण, अशा नवनवध मागााचा वापर सायबर गनहगार करत असतात.

आशथमिक धो ‍ापासि सरशकष‍‍ा• बकचया अकाऊ‍टची मानहती कोणतयाही फोि,

एस.एम.एस., ई-मल ार दऊ िय.• यजरिम आनण पासवडमि कठही सवह कर िय. त

लकषात ठवाव.• ऑि-लाईि पम‍ट करणयापवथी मोबाईल अ प नकवा

वबसाई‍टची नववसिीयता तपासि घयावी.• पासवडमि नियनमतपण बदलत रहावा.• सोशल नमनडयावर अिोळखी वय ीशी कोणताही

वयवहार कर िय.• ऑि-लाईि वयवहार शकयतो सावमिजनिक ि‍टवक,

सायबर कफ, ी वायफाय यावर कर िय.

87

ामि करा

• तमहाला सोशल नमनडयावर मािनसक तरास ाला आह का

• तमहाला रितयकषात नकती नमतर आहत आनण सोशल नमनडयावर नकती नमतर आहत

मािसिास‍तरती‍ धोक• इ‍टरि‍टवर बराच काळ वयतीत कलयामळ काही

मािसशासतरीय धोक स ा सभवतात.• सोशल नमनडयावर एका नवनशष नवचारसरणीचया

वय ीकडि नकवा समहाकडि, नशवया व अयोगय श द वापरि मािनसक तरास नदला जातो यालाच सायबर बनलग महणतात. यात जीव मारणयाची धमकी दणयापयात स ा मजल जात. यामळ मािनसक ताण रिचड वा तो.

• सतत इ‍टरि‍टचा वापर वा लयाि सायबर नववात रममाण होणयाची रिवतती वा त. रितयकष समाजापासि दर जाणयाची रिवतती वा त. एकलकोडपणा वा तो. सामानजक वतमििातील आतमनववास कमी होतो.

• सायबर नववात सवमि गोषी एका च कवर साधय होत असलयाि रितयकषातही तशीच अपकषा कली जात. याति सहिशीलता व धीर धरणयाची कषमता कमी होत जात. याति िराय वा ीस लाग शकत.

मािसिास‍तरती‍ धो ‍ापासि सरशकष‍‍ा• इ‍टरि‍टचा वापर मयामिनदत वळसाठी करावा.• रितयकषात समाजात नमसळणयाची सधी सोड िय.• नमतर-मनतरणी, क‍टबीयाशी नमळि नमसळि रहाव.• वादगरसत नवरयावरील रिनतनकरया सोशल नमनडयावर

दऊ िय.• रमलक पोस‍ट लाईक कर िय अरवा फॉरवडमि

कर िय.• जातीय, धानममिक, राजकीय, रिादनशक इ. भदाभद

करणाऱया पोस‍ट लाईक अरवा फॉरवडमि कर िय. िारती रक धोक

सायबर नववात जासत काळ घालवलयामळ शारीररक हालचाली कमी होऊि आरोगयाचया समसया

उ व शकतात. बऱयाच गोषी ऑिलाईि करता यत असलयामळ रितयकषातील वयवहार कमी होत चालल आहत.

‍ादती पणमि करा

सा‍ र शव वा‍तीि िारती रक धोक• शारीररक हालचाली कमी ालयाि सिायची

बळक‍टी कमी होत.• सरलपणा वा तो.• हसतक शलयाचा परसा नवकास होत िाही.• खळाकड दलमिकष होत.• ............................................• ............................................िारती रक धो ‍ापासि सरशकष‍‍ा• निधामिररत वळासाठीच इ‍टरि‍टचा वापर करावा.• मदािी खळ खळाव.• शकय असल तव वयवहार रितयकष कराव.

ळख ोरतीस ा ‍ा धोक सायबर नववातील दसऱयाचया फो‍टोचा, िावाचा वापर करि एखाद खो‍ट अकाऊ‍ट तयार करण, याला ओळख चोरण अस महणतात. सायबर नववात आपण

सवतःच अिक फो‍टो अपलोड करत असतो. त सवाािा उपल ध होतात. सायबर गनह करणयासाठी गनहगार अस फो‍टो डाऊिलोड करि खो‍ट रिोफाईल तयार कर शकतात.

श ‍ि करा

आतापयात तमही सवतःच कोणकोणत फो‍टो, कोणासोबत इ‍टरि‍टवर शअर कलल आहत

ळख ोरती ो ‍ापासि सरशकष‍‍ा• सवतःची शकय तव ी कमी मानहती इ‍टरि‍टवर दा.

अिावयक तपशील दणयाची गरज िसत. उदा., जनमनठकाण, जनमनदिाक, पतता, नशकषण इ. तपशील दऊ िय.

88

. शव ा‍क खळासद ामि‍ धोकश ‍ि करा

सायबर नववात अिक रिकारच करमणकीच खळ असतात. जासतीत जासत लोकािी आपल खळ खळाव यासाठी वगवग ा यकतया कलया जातात. अशातच लाकाचया िरायाचा फायदा घणार गमसस ा अचसततवात आहत. हाणामारी, ह ा, गो ा घालण, बॉमबसफो‍ट करण, पशप यािा मारण, सवतःला इजा करण अस नवघातक गमही आहत. यामळ गनहगारी मािनसकता तयार होऊ शकत.शव ा‍क खळापासि सरशकष‍‍ा• रितयकष खळावर भर दावा.• ताणतणाव िराय आलयास क‍टबातील सदसय

आनण नमतर-मनतरणीशी सवाद साधावा, ज रितयकषात समसया सोडवणयात मदत कर शकतात.

• नवधायक व बद नधमरिाच खळ खळावत.• महाप राच चररतर समजि तयािी कशा प तीि

समसया यशसवीपण सोडवलयात ह समजि घयाव.िअर करा

सोिि शमशड‍ा ा ‍ ािा का ती तरास ािा अस ‍ास ‍ो िअर करा

. सोिि शमशड‍ािती स शध‍ धोक• सोशल नमनडया ही काळाची गरज ाली आह.

फसबकची सदसय स या ०० को‍टीपकषा जासत आह. यावरि सोशल नमनडया नकती लोकनरिय आह ह लकषात यत. इनस‍टागराम, य-‍टयब, वहॉ सअ प, सिपच‍ट, ‍टीक ‍टॉक इ. समाज माधयमाचा भारतातहीमोठया रिमाणात वापर होत आह.

सोशल नमनडयाच सबनधत धोक खालीलरिमाण आहत.• काही सोशल नमनडया वापरणाऱयाकडि एखादा

वय ीला सामनहकरीतया तरास नदला जातो याला ‍टटरोनलग अस महणतात. एखादाि सामानजक, राजकीय, धानममिक अशा नवरयावर मत वय कलयाि तया वय ी नव द ध अनय नवचारधारच वय ी सामनहकपण ‍टीका न‍ट पणी करतात. अलील श द वापरण, नशवया दण, अपमानित

• वयच क फो‍टो इ‍टरि‍टवर अपलोड कर िय. गरपफो‍टो शअर करायला हरकत िाही.

• सोशल नमनडया साई‍टवर आपली मानहती फो‍टो फ आपलया नमतरािाच नदसतील, अशी स‍टीग करा.

ामि करा

• समा‍टमि फोिमधील मोबाइल अ पचया परवािगीचा तपशील काळजीपवमिक वाचा व चचामि करा. माश ‍ती ‍ा गोपिती‍‍ धोक

सायबर नववात नफरती राहणारी मानहती ही गोपिीय ठवण ह ततरजासाठी एक आवहाि आह. नवनवध वबसाई‍टवरील ड‍टाबस सरनकषत ठवि गराहकाची वयच क गोपिीयता ( ) राखण नदवसनदवस अवघड होत चालल आह. सायबर गनहगार वगवग ा बका, ससरा, याचया वबसाई‍ट सवर सायबर ह ा करि वयच क मानहती चोरि तयाचा उपयोग वगवग ा गनहगारी ककतयासाठी करतात. मोबाईल अ प वगवग ा परवािगीचया माधयमाति मोबाईलमधील वयच क मानहती गोळा करत असतात. तयामळ गराहकाची वयच कता धोकयात यत.माश ‍ती ‍ा गोपिती‍‍ ती सरशकष‍‍ा• मोबाइलमधय कमीत कमी अ प ठवावयात.

अिावयक अ प नडली‍ट करावयात. नडली‍ट होत िसतील तर नडसबल नकवा फोसमिफली स‍टॉप करावयात.

• वयच क मानहती दणयाआधी कोणतयाही वबसाई‍टची नववसिीयता तपासि बघावी.

• यजरिम, पासवडमि ह गोपिीय ठवाव.• सोशल नमनडयावर अिोळखी वय ीशी मतरी कर

िय.

सागा पा

तमही कोणकोणत ऑि-लाईि गमस खळलल आहत, जयात तमही एका ‍टीमचा भाग होतात

89

करण, अशा पद धतीि ‍टटरोल कल जात.• एखादा नवनशष वय ीचया समाज माधयमावरील

रितयक ककतीवर लकष ठवण याला सायबर स‍टॉक ग अस महणतात. तया वय ीचया सवमि ककतीवर लकष ठवि नमळाललया मानहतीचा उपयोग गन ासाठी कला जातो. उदा., एखादा वय ीि लाईवह लोकशि शअर कलयाितर ती घरी िाही ह लकषात यत आनण तया वय ीचया घरी चोरी करणयाची सधी घतली जाऊ शकत.

• सोशल नमनडयाचया अनतरकी वापराि तयाच वयसि लागत. अकाउ‍ट उघडि च‍ट बनघतलयानशवाय चि पडत िाही. या वयसिाि अिक मािनसक वयाधी जड शकतात. उदा., फोमो FOMO (Fear Of

) या वयाधीमधय आपण ऑफलाईि रानहलो तर सोशल नमनडयावरील महतवाची घ‍टिा, कॉम‍ट, पोस‍ट यापासि अजािी रा अशी भीती वा‍टत. ही भीती दर करणयासाठी साततयाि ऑिलाईि रा ि सोशल नमनडया बनघतला जातो.

• सोशल नमनडयावर अिोळखी वय ीशी मतरी कलयास तयाचयाकडि मानहती चोरण, फो‍टो डाउिलोड करण, खो‍ट अकाउ‍ट तयार करण, आनरमिकरष ा फसवण, लकमल करण. इ. सवरपाच गनह होऊ शकतात.

• सोशल नमनडयामळ जासत वळ इ‍टरि‍ट वापरल जात. महणि वयावहाररक बाबीसाठी वळ कमी

राहतो. तयामळ कला, करीडा, करमणक, अभयास, वयायाम, क‍टब नमतरपररवार, िातवाईक याचया आतरनकरया अशा दिनदि कामासाठी वळ कमी पडायला लागतो.

ामि करा

सोशल नमनडयाचया हलप स‍टर मनयमधय जाऊि काय कराव व कर िय या सदभामितील मानहती

वाचि वगामित चचामि करा.सोिि शमशड‍ा ‍ा धो ‍ापासि सरशकष‍‍ा• वादगरसत नवरयावर समाज माधयमामधय वय

होतािा श द काळजीपवमिक वापराव.• सवतःला खातरी असललया आनण सहमत असणाऱया

पोस‍टला लाईक व शअर करावयात.• कोणी ‍टटरोनलग, स‍टॉनकग करत असल तर पालकािा

याची मानहती तवररत दावी.• सोशल नमनडयाच वयसि लागणार िाही याची

काळजी घयावी. सवतःवर सवतःच सोशल नमनडया मयामिनदत वळसाठी वापरणयाच बधि घालाव.

• सोशल नमनडयामळ आपली क‍टबातील आनण समाजातील आतरनकरया कमी होणार िाही याची काळजी घयावी.

90

स‍वाध‍ा‍

पर. रका ‍ा ागती ‍ो ‍ प‍ामि‍ शिवडि शि ा. (१) ई-अधययि महणज .........

(अ) मोबाईलचया माधयमाति अधययि (ब) वबसाई‍टचया माधयमाति अधययि (क) लॉग वाचि होणार अधययि (ड) यापकी सवमि (२) जगातील पनहली वबसाई‍ट ......... मधय रिकानशत ाली. (अ) १९९९ (ब) १९९ (क) १९९१ (ड) २००१ ( ) ई-गररालयात खालीलपकी कोणतया सवरपात सानहतय िसत (अ) ई-बक (ब) मानहतीप‍ट (क) चवहनडओ वया याि (ड) छिापील पसतक ( ) Blog हा श द कोणतया दोि श दापासि तयार ालला आह (अ) (ब) (क) (ड) ( ) खालीलपकी कोणत समाज-माधयम िाही. (अ) फसबक (ब) अडटरॉइड (क) इनस‍टागराम (ड) वहा स पपर. सक पिा श तर पणमि करा.

मोबाईल अ प अधययिाच

फायद

ई-गररालयातउपल ध सानहतय

(१)

(२)

पर. खाितीि पर िा ती थोड ‍ा‍ उत‍र शि ा. (१) ई-अधययिाची वनशष सपष करा. (२) मोबाइल अ पमळ होणाऱया अधयापिाचया मयामिदा सपष करा. ( ) ई-गररालयाची सकलपिा सपष करा. ( ) लॉगची वनशष सपष करा. ( ) नवकी ची सकलपिा सपष करा. ( ) चवहनडओ कॉनफरनससाठी कोणतया तानतरक सनवधा आवयक असतात ( ) शकषनणक सगणक गमसची वनशष सपष करा. ( ) ई-आशय नवकसिाचया पायऱया रोडकयात सपष करा. (९) सायबर धोक रोडकयात नलहा.

91

पर. खाितीि पर िा ती सशवस‍‍र उत‍र शि ा. (१) कोणतयाही एका शकषनणक मोबाइल अ पच खालील मद दाचया आधार न‍टपण नलहा. (अ) अ पच िाव व निमामिता (ब) अ पची तानतरक मानहती (क) अ पमधील सनवधा (ड) अ पचा शकषनणक उपयोग (२) कोणतयाही एका ई-गररालयाचया वबसाइ‍टला ऑि-लाईि भ‍ट दऊि तयातील सनवधा नलहा. ( ) एका शकषनणक लॉगला ऑि-लाईि भ‍ट दऊि तयाच शकषनणक फायद सपष करा. ( ) अमररकतील नवदारयााशी चवहनडओ कॉनफरनसग करायची आह तर तया नवदारयाािा तमही कोणत रिि नवचारणार

ती यादी नलहा.उप म खाितीि शव ‍ावर ा सअप ‍ा पोस‍ट ‍‍ार करा. (१) ऑि-लाईि आनरमिक वयवहार करतािा घयायची काळजी. (२) सोशल नमनडयाचया अनतवापराि होणार मािसशासतरीय धोक. ( ) नवघातक सगणक गमस खळणयाच धोक. खाितीि शव ‍ावर आप ‍ा कोणत‍ा ती का शमतर मशतरणती ‍ा पािकािती ामि क ि अ वाि शि ा. (१) मोबाइल - गरज की वयसि (२) सोशल नमनडया - शकषनणक उपयोग ( ) सायबर सरनकषतता सोिि शमशड‍ा ा वापर कर‍ािा ‍ा‍ ती काळ ती ‍ाशव ‍ती खा ा मो ा ि अ प ा वापर क ि पोस‍टर

‍‍ार करा.* * *

92

. अभ‍ास का करावा

. अभ‍ास किा‍ि करावा

. अभ‍ास कसा करावा

. अभ‍ास को करावा

. अभ‍ास क ा करावा

परासतानवक

नवदारयााची रिगती ही तयाचया अभयास सवयीवर अवलबि असत. नवदारयामिला अभयासाबाबत रिोतसाहि बऱयाच जणाकडि नमळत. रिोतसाहि दणयाबरोबर सवमिजण नवदारयामिला िहमी सागतात की, अभयास कर , अभयासाच नियाजि कर , परत ह कस करणार हा

नवदारयााप ील खरा रिि आह. नवदारयामिचया एकदा लकषात आल की आपण ह कर शकतो तर तो कोणतयाही पररचसरतीत जाि नमळवणयासाठी आवयक रियति करतो. नवदारयााचया अभयासाच नियोजि करतािा यणाऱया अडचणी तयामधय म यतः शाळची वळ, नशकवणी वगामिची वळ, परीकषा, शालय व क ‍टनबक वातावरण आनण पसतकाची अिपल धता या सवमि गोषीचा समावश होतो महणि नवदारयाािा यशाचा मतर दणयासाठी जािासाठी अभयास हा घ‍टक दणयात आला आह.

. अभ‍ास का करावा

शिरतीकषण करा व ामि करा

खालील नचतराचया निरीकषणाति पररचसरतीचया बदलाचया कारणाची यादी करा, तमचया मत तयातील सवामित रिभावी कारण कोणत

ािासा ती अभ‍ास.परकरण

िकषा‍ वा

ध‍‍ पचाररक नशकषणाितर जीविाच धयय कोणत आह, याची जाणीव असण गरजच आह. धयय ह नवशाल व वयापक असि कठोर परर म व साततय या ार गाठता यत. नशकषण घत असतािाच धयय ठरवल तर प ील मागमि अनधक सखकर व यशदायी ठरल. धयय गाठणयासाठी अभयास करतािा नियोनजत अशी उद नदष ठरवण गरजच असत. उद नदष महणज धययरिापीसाठी कल जाणार नवनवध रियति होय. नवदारयामिि अभयास का करावा याची कारण प ीलरिमाण आहत.• जाि व मानहतीचया रिापीसाठी• परीकषत उततम यश सपादि करणयासाठी• चागलया अभयास सवयी आतमसात करणयासाठी• शकषनणक रिगतीसाठी• उदरनिवामिहासाठी व वयावसानयक रिगतीसाठी• राहणीमािाचा दजामि उचावणयासाठी• यशसवी वय ी होणयासाठी• समाधािी व सखी जीवि जगणयासाठी• वयनक‍तमततर नवकासासाठी

९.१ : बदलत जीविमाि

93

. अभ‍ास किा‍ि करावा (१) पाठयपसतक (२) सदभमि पसतक ( ) सवनलचखत िोदी ( ) वतमिमािपतर ( ) नियतकानलक ( ) रक - ावय साधि ( ) ऑि-लाईि साधि ( ) ऑफ-लाईि साधि (९) पररसर भ‍ट इतयादीमधि अभयास करावा.• तमचया मत अभयास करतािा वरील साधिाचा

रिाधानय करम कसा असावा सवय अभयासाला स वात करतािा सवाात महतवाचा रिि महणज अभयासाला स वात कशी करायची अभयास कसा करायचा वरील सवमि साधिाचा वापर करि अभयास कसा करावा ह पा या.

पा पस‍‍क पा पस‍‍का ा अभ‍ासासा ती वापर पाठयपसतकातील अभयास कसा करावा ह समजि घऊ या. पाठयपसतक ह अभयासाच म य साधि आह. पाठयपसतकातील रितयक रिकरण िी‍ट वाचि तयातील आशय समजि घयावा. नचतर, आककती, त या सवरपात आशय नदला असलयास तया अिरगाि तयाचा अरमि समजि घयावा. आशय समजि घतािा कठीण वा‍टणार श द, सकलपिा याचा अरमि समजि घणयासाठी नशकषकाशी चचामि करावी तसच योगय सदभमिगरराचा उपयोग करावा. रिकरणातील आशय हा कवळ रििोततराचया सवरपात अभयास िय तर पाठाचा आशय समगरपण समजि घयावा. रिकरणनिहाय दणयात आलल सवाधयाय रिकरणाचा अभयास करि सोडवावत. तयासाठी शकयतो मागमिदशमिक पसतकाचा वापर ‍टाळावा. कारण सवयअधययिाति कलला अभयास दीघमिकाळ समरणात राहतो व प ील अभयासासाठी तयाची मदत होत. िवीि पाठयपसतक बघा, वाचा व तयातील रोड आठवा, रोडा नवचार करा, क ि पहा, यादी करा, त ा पणमि करा, चचामि करा, निरीकषण करा, तमच मत माडा या ककतीचा जाणीवपवमिक अभयास व ककती करा.वगामिध‍ापिा‍ पा पस‍‍क वा ‍ािा दिनदि वगामिधयापिात पाठयपसतकाचा वापर नियनमतपण कला जातो. पाठयपसतकाचा वगामितील वापर हा अधयापि नवरयावर अवलबि असतो. महणज भारा नवरयाचया अधयापिावळी पाठयपसतक ह नवदारयामिसमोर असण अनिवायमि आह. तसच इतर नवरयाचया अभयासासाठी दखील पाठयपसतक सोबत असण गरजच आह. पाठयपसतक वाचतािा रिकरणातील म य घ‍टक, उपघ‍टक, म य सकलपिाच वाचि करण अस अनभरित

िसि तयावळी सखोल वाचि करण व काही पाठयाश वा आशय समजला िाही तर तवररत आपलया नवरय नशकषकाकडि तयाबाबत मागमिदशमिि घता यत. तसच वगामिधयापिावळी पाठयपसतकाच वाचि करतािा योगय िोदीच लखि दखील करण आवयक असत.

सद मि पस‍‍क सद मि पस‍‍का ा अभ‍ासासा ती वापर पसतकाची निनममिती करतािा वाचकाचया गरजिसार आशयाचा समावश कलला असतो. समावश कलला आशय बारकाईि अनधक चागलया रिकार समजि घणयासाठी तसच कठीण श द, तानतरक श द, सकलपिातमक सजा याचा सखोल अरमि तसच आशयाची वयापकता समजि घणयासाठी पसतकाचा तसच सानहतयाचा वापर करण अनधक रिभावी ठरत. नवदारयामिला पाठयपसतकातील आशय नवसताराि, सहजति तसच अनधक मानहती सहज समजि घणयासाठी सदभमिपसतक लाभदायक ठरतात. तयामळ पसतकाचया शव‍टी सदभमि पसतकाची यादी नदलली असत, जयामळ नवदारयामिला नदललया आशयासबधी सखोल मानहती नमळनवणयासाठी उपय ठरत. एका पाठयपसतकासाठी नकवा एखादा रिकरणातील सकलपिा अनधक सपष होणयासाठी एकापकषा अनधक सदभमि पसतक उपल ध असतील तर तयाचा सयोगय वापर करि आपल आशय आकलि अनधक सलभ करता यत. सदभमि पसतक ही नवदारयाािा मागमिदशमिक ठरतात.

स‍वशिचख‍ ि दती सशकष पण अथमिपणमि िोट स ि दती का ण िो‍ट स नकवा िोदी घण महणज एखादा नवरयाचा महतवाचा व अभयासलला भाग लकषात ठवणयासाठी ता नल ि ठवण होय. िो‍ट स दोि रिकारचया असतात. एक महणज वगामित अधयापि सर असतािा िोदी करण व दसरा महणज पाठयपसतकातील रिकरणाच वाचि करि रिकरणनिहाय िोदी करण. वगामिधयापि सर असतािा िो‍ट स नलनहण ह समरणाचया रचषकोिाति चागल असत, कारण उजळणी करतािा नकवा पनहा अभयास करतािा वगामित का ललया िो‍ट स आतमनववास वा वतात व उजळणी करणयास सोप जात.ऐकि लकषात राहणयापकषा नल ि दीघमिकाळ लकषात राहत. वगामित सनकषप परत अरमिपणमि िोदी का तािा आपलया मदची कायमिकषमता अनधक असत. कारण ऐकण व सोबत

94

नलनहण अशा दोनही नकरया नवदारथी करतो महणि मदची कायमिकषमता अनधक असत. चागला अभयास करणयासाठी सनकषप समजणयायोगय अरमिपणमि िो‍ट स का ण एक चागली सवय आह. िो‍ट स व उतार नलनहणयासाठी तकतयाचा वापर करि तयाच सादरीकरण अनधक रिभावी करता यत. िोदी करतािा काही वळस आककतया, आलख याचा वापर करि िोदी सनकषप करता यतात. वगामित व पाठयपसतकावरि िोदी घतािा रिरम कचचया सवरपात नकवा पचनसलि नलहावयात, शकयतो ह क काम सदभााचा आधार घऊि वयवचसरत नलहाव. रितयक नवरयासाठी सवततर िोदवही असावी. तयात तारखिसार िोदी ठवावयात. िोदीमधय सधारणा करणयासाठी काही मोकळी जागा ठवावी. इ‍टरि‍टवरि िोदी घतािा एकच मानहती एकापकषा जासत ोतामधि पडताळि पहावी. रितयक मानहतीचा ोत व नदिाकाची िोद करावी. इ‍टरि‍टवरि वबसाई‍टस, ई बकस, चवहनडओज , ऑनडओज , लॉ ज अशा नवनवध माधयमातील आशय पणमि समजि घऊि सवतःचया भारत िोदी घयावयात.

व‍मिमािपतर वतमिमािपतरामधील दनिक घडामोडीसह नवनवध नवरयावरील वचाररक लखाच वाचि करण सामानय जािासाठी महतवाच असत. पाठयपसतक अभयासतािा एखादा श दाचा अरमि नकवा तया सदभामितील अनधक मानहती नमळर यासाठी सदभमि महणि वतमिमािपतरातील लख अभयासावा. तयासाठी सपणमि वतमिमािपतर अभयासणयाची गरज िाही. परत योगय सदभामिसाठी वतमिमािपतरातील लखाचा अभयास जाणीवपवमिक करावा.• वतमिमािपतरातील कोणकोणतया रिकारच लख तमही

वाचता शि‍‍काशिक

पाठयपसतकाचया साहा याि अभयास करतािा नवदारयामिि नवनवध सदभमि मानसक, नियतकानलक यातील मानहतीचा व लखाचा वापर कलयाि सखोल जािरिापी होत. मानसक व नियतकानलकातील लखाति लखकाि अिभवललया पररचसरती व रिाप जािाची सागड घातलली असत. तयामळ सखोल व अिभवजनय जािाचा ो‍त महणि नियतकानलक व मानसक जािरिापीसाठी सहा यक ठरतात.

‍ादती करा

• तमही नियनमत वाचत असणाऱया नियतकानलकाची यादी करा. नियतकानलकामधय कोणकोणतया नवरयावरील लख वाचलल आहत. तयाति तमही काय बोध घतला

क शा ‍ साधि अभयास करतािा रक- ावय साधिाचा रिभावी पररणाम अभयासावर होतो. जस सी.डी., दरदशमिि, य.जी.सी., नहस‍टटरी व इतर शकषनणक वानहनयावरि नवनवध शकषनणक कायमिकरम िहमीच रिसाररत करणयात यतात. नवनवध जािशाखािा मागमिदशमिि करणार, सवमि वयोग‍टासाठी उपय असणार ह कायमिकरम सवतःचया अभयासास मदत नमळल तया रषीि पहावत.र

‍ादती करा

• ‍टी.वही. वर तमही कोणकोणत शकषनणक कायमिकरम पाहता

अभ‍ासा ती ि िा ि साधि• खालील जागत मानहती भरा.

अभयासाची ऑि-लाईि

साधि

do~gmB©Q>

९.२ : अभयासाची ऑि-लाईि साधि तमचया अभयासकरमातील नवनवध जािशाखातील, तयात नशकरलया जाणाऱया नवनवध नवरयाची मानहती, आककतया, नचतर तयाचया अरामिसह तमहाला समजल अशा भारत अिक उदाहरणासह इ‍टरि‍टवर उपल ध आह. तयाचा योगय वापर करि जाि सकलि करण गरजच आह. इ‍टरि‍ट वरील मानहतीची सतयता पडताळि पाहण गरजच असत. आतरजाल (इ‍टरि‍ट) हा मानहतीचा महासागर जािरिापीसाठी उपल ध आह.

95

अभ‍ासा ती फ िा ि साधि• खाितीि ाग‍ माश ‍ती रा.

अभयासाची ऑफ-लाईि साधि

शकषनणक ई-नवव गम कोश

९. : अभयासाची ऑफ-लाईि साधि

• वरतीि फ िा ि साधिा ा वापर अभ‍ासासा ती ‍ ती कसा कर‍ा

यानशवाय इतर अिक माधयमाति अभयासास आवयक मानहती नमळवता यत.

प रसर ट. पररसर भ‍टीति रितयकष अिभव नमळतो, या अिभवाति निरीकषण करणयाची सधी नमळत. नसद धा‍त आनण वयवहार याची सागड घालता यत.

शिरतीकषण करा व ामि करा

९. : नशकषक-नवदारथी चचामि करतािा• वरील नचतरात दाखनवललया चचवच तमचया मत अभयासासदभामित महततव सागा.

९. : कषतर भ‍ट

• अशा रिकारचया रितयकष भ‍टीति तमचया मत मानहती कशी नमळवता यईल

96

. अभ‍ास कसा करावा कोणतयाही नवरयाचा अभयास करतािा तो नकती सखोल होईल व दीघमिकाळ लकषात राहील ह अिक घ‍टकावर अवलबि आह. तयातील सवाात महतवाचा घ‍टक महणज अभयास कशा रीतीि कला जातो साधारणतः दिनदि वगामिधयापि व उपल ध साधि याचया साहा याि अभयास कला जातो. नवनवध साधिाचा क शलयाि वापर करण गरजच आह.

शव ार करा

९. : अभयासाला बसणयाचया प ती

वरील नचतराति अभयासाला बसणयाची योगय प त कोणती त सागा व तया प तीच अिकरण करा.

•अभ‍ास त‍ा अभयास करतािा अभयास सहज व सोपा होणयासाठी तसच लवकर लकषात रा ि योगय वळी आठवणयासाठी नवनवध अभयास तयाचा वापर करता यतो. तयातील काही तया प ीलरिमाण :-

अभयास तया

नव ाती घया.

सवाधयाय वही वापरा.

दीघमिकालीि नियोजि करा.सवतःच क तक सवतः करा..

सवतःस शाबासकी दा.

शारीररक व मािनसक साहचयमि निमामिण करा.

मानहतीसाठी नवनवध ो‍त वापरा.

समह चचवति अभयास करा.

अभयासाची जागा निचचत करा.

अभयासाची वळ निचचत करा.

अडरळ दर करा.

नियनमत मागोवा घया.

आककतया का ा.

साततयपणमि सराव करा.

आतमनचति करा.

कषतरभ‍ट, सहल, रिदशमिि यात सहभाग घया.

अभयास तया

९. : अभयास तया

97

स‍व‍ िा ळखा

अभयास करणयापवथी रितयकाला आपली अधययिशली कोणतया रिकारची आह ह समजि घण गरजच आह. तमही सवतः कोणतया रिकारच अधययिकतामि आहात, ह खालील यादीचया साहा याि तपासि पहा.•अध‍‍िािसार अध‍‍िकत‍ामि परकार • रक अधययिकतामि अधययिासाठी नचतर, िकाश, आककती, त , नचतरफीत अशा रक साधिािा रिाधानय• ावय अधययिकतामि धविी व आवाज यावर आधाररत ावय साधिािा रिाधानय• ककनतय अधययिकतामि रितयकष ककतीति अधययिास रिाधानय• शान दक-भानरक अधययिकतामि नलचखत व श दानकत साधिािा रिाधानय• तानकक-गनणतीय अधययिकतामि गनणतीय व तानकक साधिािा रिाधानय• सामानजक अधययिकतामि रितयकष समाज निरीकषण साधिािा रिाधानय• सवक ी अधययिकतामि आतमपरीकषण आनण सवावलबी अधययि साधिािा रिाधानय

•अभ‍ास कौि ‍ अभयास चागला होणयासाठी काही ककती करण आवयक असि तयासाठी क शलयाची गरज भासत. तयातील काही क शलय प ीलरिमाण :-

अभयास क शलय

ककनतशील वण

पाठातर

वाचि, आकलिअभयासाची योगय जागा निवडण

िोदी घणरिनतसाद क शलय

तणाव वयवसरापिरििक शलय

ककती करि पाहण

९. : अभयास क शलय

डोक ािवा

• अभयासाचया नवनवध पद धती व ततर कोणती. अभ‍ास को करावा

अभयास करतािा अभयासात मि रमण, एकागर होण आवयक असत. एकागरता न‍टकण ह आपण अभयासासाठी कोणती जागा निवडतो यावर दखील अवलबि असत. अभयासावर सभोवतालचया पररचसरतीचा सकारातमक अरवा िकारातमक पररणाम होतो. सवमिसाधारणपण अभयास करणयाचया जागा प ीलरिमाण - • वगमि • गररालय • शाळचा पररसर • घर • अभयास ग‍ट • अभयानसका • निचचत नठकाणी • अनय

98

िकषा‍ वा

करा क िका• रिभावी व पररणामकारक अभयासासाठी वळ निचचती •गोधळसरय पररचसरतीत अभयास• मोबाईल ( मणधविी)चा वापर शकषनणक कामासाठी • मोबाईल, ‍टी.वही. आनण सामानजक रिसारमाधयमाचा

अनतवापर• नदिकरम व अभयासाचया वळापतरकाच नियोजि •वळचा अपवयय• अभयासासाठी योगय सहकारी नमतर नकवा अभयास समह

निवडा. •अभयास हा फ परीकषपरताच असा नवचार

• सवतःला सतत रिोतसाहीत करा, शाबासकी दा. •आळस, निषकाळजीपणा• एकागरता, साततय, सराव •वारवार तकरार• नमतरमनतरणीशी चचामि •अनत आतमनववास. अभ‍ास क ा करावा • नवदारथी नमतरासोबत चचामि करा.

मी पहा‍ट .०० वा उठि अभयास करतो. मा ा सकाळी अभयास चागला होतो

रातरी जागि शाततत मा ा अभयासचागला होतो.

मा ा अभयास सायकाळी चागला होतो.

मा ा अभयास दपारी छिाि होतो.

९.९ : नवदारथी चचामि करतािा• तमचा अभयास नदवसातील कोणतया वळत चागला होतो का

िकषा‍ वा

अभयास करणयासाठी नदवसभरातील २ तासातील जया वळत एकागरति अभयास होतो तीच आपली अभयासाची वळ निचचत करावी. रितयकाची एकागरति अभयास करणयाची वळ वगळी अस शकत. उततम यशासाठी अभयासात साततय व नियनमतता आवयक आह.

करा

• मागील तीि वरामितील इयतता १० वी व १२ वी तील उ गणवतता रिाप नवदारयााचया वतमिमािपतरातील मलाखती वाचा. यशसवी नवदारयााचया मलाखती वाचि अभयासाब ल तमहाला कोणता कािमतर नमळाला

99

स‍वाध‍ा‍

पर. खाितीि ौकट ‍ ‍ो ‍ ि द रा.अभयासाची ऑफ-लाईि साधि

सी.डी. सगणक

पर. खािती शदि ‍ा रका ‍ा ाग‍ शवशवध अभ‍ास त‍ा शि ा.

अभ‍ास त‍ा

पर. . ‍म ‍ा कोणत‍ा ती दोि शमतर मशतरण ती अध‍‍ि ििती कोणकोण‍ती आ ‍ शि ा.

पर. . खािती शदि ‍ा रका ‍ा ाग‍ शवशवध अभ‍ास कौि ‍ शि ा.

Aä`mg H$m¡eë`o

पर. . खाितीि पर िा ती सशवस‍‍र उत‍र शि ा. (१) तमचया मत अभयास करणयाचया उततम जागा कोणतया सकारण नलहा. (२) रिभावी व पररणामकारक अभयास होणयासाठी तमही कोणतया गोषी क‍टाकषाि ‍टाळाल ( ) तमचया मत अभयास करण का गरजच आह ( ) अभयासातील ऑि-लाईि साधिाच महतव तमचया श दात नलहा. ( ) अभयासातील ऑफ-लाईि साधिाची गरज तमचया श दात नलहा.

* * *

100

१) अधययिशील समाज -

२) अधययि रिनकरया -

) अधयापिशासतर - Pedagogy

) अधयापि सतर - Maxims of Teaching

) अधयापिाची ततव - Principles of Teaching

) अि पचाररक नशकषण - -

) अभयास तया - Study Tricks

) अभयास क शलय - Study Skill

९) अभयास ततर - Study Technologies

१०) अभयास सवयी - Study Habits

११) अशासकीय ससरा - Non Government Organization ( )

१२) आतमनचति Introspection

१ ) ई-अधययि - -

१ ) ई-आशय नवकसि - -

१ ) ई-गररालय - -

१ ) ई-नववकोर - -

१ ) उदोजकता सामानजक दानयतव - Corporate Social ( )

१ ) उ रिारनमक नशकषण - Upper Primary Education

१९) उ माधयनमक नशकषण - Higher Secondary

२०) उपयोनजत सशोधि - Applied Research

२१) उपनशकषणानधकारी - Deputy Education Officer

२२) ओळख चोरी - Identity Theft

२ ) पचाररक नशकषण - Formal Education

२ ) करि प ती - Narration Method

२ ) कमवा व नशका -

२ ) कायमिरिरण - Motivation

२ ) क मायामिवसरा - Adolescence

२ ) ककती सशोधि - Action Research

२९) ककतीय अधययिकतामि -

०) ककती ार अधययि -

१) ग‍टनशकषणानधकारी - Block Development Officer

२) गणातमक साधि - Qualitative Tools

) गनहतक Assumption

) चल Variable

) जिस या Population

) जीवि क शलय -

) जीविानभमख नशकषण -

) जनमपवमि अवसरा - Prenatal Stage

९) ताक क-गनणतीय अधययिकतामि

०) नदगदशमिि प ती - Demonstration Method

१) रक अधययिकतामि -

२) रक साधि - Visual Aids

) िमिा नयादशमि - Sample

) िमिानिवड नयादशमिि Sampling

) िवरिवाह -

) नियतकानलक Periodical

) निमि रिारनमक नशकषण -

) पडताळा सची -

९) परकचचामि - Panel Discussion

०) पद निचयि णी - Rating Scale

१) पाठयपसतक Textbook

२) पररकलपिा Hypothesis

) रिकलप प ती - Project Method

) रिवास प ती - Journey Method

) रििावली Questionnaire

) बहनवध माधयम Multimedia

) बहसासककनतक नशकषण - Multicultural Education

) बालयावसरा - Childhood

९) माधयनमक नशकषण - Secondary Education

पा र ाश क स ा

101

०) मानहती नवलरण - Data Analysis

१) मानहती सकलि - Data Collection

२) म नवदापीठ - Open University

) म नवदालय - Open School

) म य कायमिकारी अनधकारी - Chief Executive Officer

) मलाखत -

) मलभत सशोधि - Fundamental Research

) वतमिमािपतर

) वयच मतव Personality

९) वा -

०) नवकास - Development

१) नवकासाचया अवसरा - Stages of Development

२) वयच क गोपिीयता - Privacy

) वया याि प ती -

) शाच दक-भानरक अधययिकतामि - -

) नशकषणानधकारी - ( )

) नशकषण नवसतारअनधकारी - Education Extension Officer

) शशवावसरा Infancy

) शकषनणक मािसशासतर - Educational Psychology

९) शकषनणक समाजशासतर - Educational Sociology

०) शकषनणक सशोधि - Educational Research

१) शकषनणक वयवसरापि - Educational Management

२) शकषनणक रिशासि - Educational Administration

) ावय साधि - Audio Aids

) ावय अधययिकतामि -

) स यातमक साधि - Quantitative Tools

) सगणक गम - Computer Game

) समवयसक ग‍ट - Peer Group

) समायोजि - Adjustment

९) समह चचामि - Group Discussion

९०) समह सपक माधयम - Mass Media

९१) सहज नशकषण - Informal Education

९२) सशोधि समसया - Research Problem

९ ) सामानजक अधययिकतामि -

९ ) सामानजक माधयम - Social Media

९ ) सायबर गनह - Cyber Crime

९ ) सायबर धोक - Cyber Threats

९ ) सवक ी अधययिकतामि -

९ ) सरायी सनमती - Standing Committee

९९) कषतर भ‍ट - Field Visit

१००) जािाच ोत -

102

Notes