พระพธธรรม

กรมการศาสนากระทรวงวฒนธรรม

พระพธธรรม

ปทพมพ พ.ศ. ๒๕๖๐ผจดพมพ กรมการศาสนา กระทรวงวฒนธรรมพมพครงท ๒ จ�านวน ๒,๐๐๐ เลมISBN 978-616-543-139-2

ทปรกษา นายมานส ทารตนใจ อธบดกรมการศาสนา พระสรภาณกว ทปรกษา พระครกลยาณสทธวฒน ทปรกษา นางสาวพไล จรไกรศร ทปรกษากรมการศาสนา นายชวลต ศรภรมย ทปรกษากรมการศาสนา

คณะท�างาน นางพมกาญจน ชยจตรสกล รองอธบดกรมการศาสนา นายเกรยงศกด บญประสทธ ผอ�านวยการกองศาสนปถมภ นายส�ารวย นกการเรยน เลขานการกรมการศาสนา นายสพรหม สวสดเมอง เจาพนกงานการศาสนาอาวโส นายโอสธ ราษฏรเรอง นกวชาการศาสนาช�านาญการพเศษ นายสมควร บญม นกวชาการศาสนาช�านาญการ นายปยวฒน วงษเจรญ นกวชาการศาสนาช�านาญการ นางสาวเรณ รตนชยเดชา นกวชาการศาสนาช�านาญการ นายวชาญ แฝกกลาง นกวชาการศาสนาปฏบตการ นายเอกพร เอยดจย เจาหนาทการศาสนา

พสจนอกษร นายบรบรณ ศรทธา

ออกแบบปก/รปเลม RT. DESIGN

พมพท โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๑๑ - ๑๗ ถนนมหาราช เขตพระนคร กรงเทพฯ ๑๐๒๐๐

ค�าน�า(ครงท ๒)

การสวดพระอภธรรม เปนพธกรรมทางพระพทธศาสนาท

พระสงฆและพทธศาสนกชนใชในการบ�าเพญกศลทเกยวเนองกบศพหรอ

ผตาย เพอเปนการสรางกศลอทศผลบญใหกบผทลวงลบ ซงความเชอ

ดงกลาว เกดจากการทพระบรมศาสดาสมมาสมพทธเจา ทรงปฏบต

ในคราวเสดจไปเทศนาพระอภธรรมโปรดพระพทธมารดาในสวรรคชน

ดาวดงส โดยทวไปแลวการสวดพระอภธรรมมการนมมนตพระสงฆ

จ�านวน ๔ รป ๘ รป สดแลวแตละพนท แตส�าหรบงานพระบรมศพ

พระศพ หรอขาราชการชนผใหญ ทมฐานนดรศกด ชนยศ หรออยใน

หลกเกณฑเทยบเกยรตยศพระราชทานแกพระศพและศพของส�านก

พระราชวง รวมทงบคคลซงไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ เปนกรณพเศษ

จะไดรบพระราชพระสงฆไปประกอบพธในการสวดพระอภธรรม เรยกวา

“พระพธธรรม” ซงในปจจบนนน ประกอบดวย ๑๐ พระอาราม ไดแก

วดพระเชตพนวมลมงคลาราม วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ วดราชสทธาราม

วดระฆงโฆสตาราม วดจกรวรรดราชาวาส วดอนงคาราม วดสระเกศ

วดสทศนเทพวราราม วดบวรนเวศวหาร และวดประยรวงศาวาส

กรมการศาสนา กระทรวงวฒนธรรม มภารกจหนาทในการ

รบสนองงานพระราชพธ พระบรมราชานเคราะห พระราชานเคราะห

พระอนเคราะห ในการนมนตรบและสงพระพธธรรมไปสวดพระอภธรรม

ดงนน กรมการศาสนาจงไดรวบรวม แกไขเรองราวทเกยวเนองกบ

พระพธธรรม และจดพมพหนงสอ “พระพธธรรม” ขนครงท ๒ เพอเปน

องคความรแก นกเรยน นกศกษา และผทมความสนใจ

กรมการศาสนา หวงเปนอยางยงวาหนงสอพระพธธรรมน

จกกอใหเกดประโยชนตอพทธศาสนกชนและผทสนใจอยางกวางขวาง

สบไป

(นายมานส ทารตนใจ)

อธบดกรมการศาสนา

สารบญ

หนา

ค�าน�า

บทท ๑ การสวดพระอภธรรม ๑

บทสวดพระอภธรรม ๑

ท�านองการสวด ๓

จดประสงคของการสวดพระอภธรรม ๕

บทท ๒ ความเปนมาของพระพธธรรม ๖

ความหมายของพระพธธรรม ๘

ประวตพระพธธรรม ๑๐ พระอาราม ๑๐

วดพระเชตพนวมลมงคลาราม ๑๐

วดมหาธาตยวราชรงสกฤษฎ ๑๒

วดสทศนเทพวราราม ๑๓

วดบวรนเวศวหาร ๑๔

วดสระเกศ ๑๖

วดราชสทธาราม ๑๗

วดระฆงโฆสตาราม ๑๘

วดจกรวรรดราชาวาส ๑๙

วดประยรวงศาวาส ๒๐

วดอนงคาราม ๒๑

สารบญ (ตอ)

หนา

การแตงตงพระพธธรรม ๒๒ ภารกจของพระพธธรรม ๒๓ บญชพระพธธรรมสวดจตรเวท ๒๕

บทท ๓ อปกรณในพธสวดพระอภธรรม ๒๘ ซาง พระแทนเตยงสวด เตยงสวด อาสนสงฆ ๒๙ ตพระธรรม ๒๙ คมภรพระอภธรรม ๓๒ พดยศพระราชาคณะ ชนสามญยก ๓๓ พดพระพธธรรม ๓๔

บทท ๔ บทสวดพระอภธรรม ๓๘ พระอภธรรม ๗ คมภร ๓๘ พระธรรมใหม ๔๙ พระอภธรรมมตถสงคหะ ๕๗ พระสหสสนย ๘๓

บทท ๕ โกศบรรดาศกด ๙๑

บทท ๖ หลกเกณฑเทยบเกยรตยศ ๙๕

พระราชทานแกพระศพและศพ

บทท ๗ การปฏบตหนาทของหนอยราชการ ๑๒๔

บรรณานกรม ๑๒๙

พระพธธรรม

1

๑ จดล�าดบตามชนพระอารามหลวง

บทท ๑การสวดพระอภธรรม

การสวดพระอภธรรม เปนพธกรรมทางพระพทธศาสนาทถอเปนธรรมเนยมหรอประเพณทพระสงฆและพทธศาสนกชนใชเปนพธบ�าเพญกศลทเกยวเนองกบศพหรอผ ตาย ซงเจาภาพจะนมนต พระสงฆ จ�านวน ๔ รป ไปสวดยงสถานทตงศพผตาย โดยมากจะเปน เวลาชวงค�าๆ หรอตอนกลางคนตามทเจาภาพสะดวก (หากเปนพระศพของเจานายจะจดใหมการสวดทงกลางวนและกลางคนตามจ�านวนวนทก�าหนด) พระสงฆทนมนตสวดถาเปนศพของผ ตายทเปนสามญชน กจะนมนตพระสงฆทวไป จ�านวน ๔ รป มาสวด แตถาเปนศพของบคคลหรอขาราชการผ ใหญทไดรบพระบรมราชานเคราะหจากสถาบนพระมหากษตรย ตลอดจนพระศพเจานาย ส�านกพระราชวงจะมหมายรบสงใหกรมการศาสนาวางฎกานมนต “พระพธธรรม” ซงมอย ๑๐ ส�ารบๆ ละ ๔ รป ซงไดรบการแตงตงจากเจาอาวาสพระอารามหลวง ๑๐ พระอาราม๑

คอ ๑. วดพระเชตพนวมลมงคลาราม ๒. วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ๓. วดสทศนเทพวราราม ๔. วดบวรนเวศวหาร ๕. วดสระเกศ๖. วดราชสทธาราม ๗. วดระฆงโฆสตาราม ๘. วดจกรวรรดราชาวาส๙. วดประยรวงศาวาส ๑๐. วดอนงคาราม

บทสวดพระธรรม บทสวดพระธรรมทใชสวด พระอภธรรมนน มหลายบท เชน บทสวดพระอภธรรม ๗ คมภ ร บทสวดพระธรรมใหม บทสวด

พระพธธรรม

2

พระอภธรรมมตถสงคหะ บทสวดสหสสนย และบทสวดมนตแปล(ซงเปนบทสวดส�าหรบวดทมฌาปนสถาน ใหพระสงฆทท�าหนาทสวดไดฝกหดแลวน�าไปสวด เพอใหพทธศาสนกชนทมารวมฟงสวดไดเขาใจในค�าสวดมากขน) แตบทสวดหลกท ใช สวดทวๆ ไป คอ บทสวดพระอภธรรม ๗ คมภร ซงตามขอสนนษฐานของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด�ารงราชานภาพ ทรงนพนธไววา “เหตผลทใชบทพระอภธรรมสวดในงานศพนน คงจะสบเนองมาจากค�าอธบายในหนงสอปฐมสมโพธของสมเดจฯ กรมพระปรมานชตชโนรส ตอนเทศนาปรวตรปรเฉทท ๑๗ กลาววา เมอพระพทธองคเสดจขนไปยงดาวดงสพภพทรงปรารถจะประทานพระธรรมเทศนาโปรดพระพทธมารดา ทรงพจารณาวา ค�าสงสอนของพระองคททรงจดไว เปนพระสตร พระวนย พระอภธรรม ใน ๓ ปฎก ควรจะแสดงพระปฎกไหน เมอทรงพจารณาไปกทรงเหนวา พระคณของมารดาทใหญยงกวาภเขาหลวงหลายพนเทานก พระสตร พระวนย ไมพอทจะแสดงทดแทนได ทรงเหนแตพระอภธรรมปฎกอยางเดยว พอจะเทศนาทดแทนไดเทานน” เพราะเหตนกระมง ทานโบราณจารยจงใชบทพระอภธรรม ๗ คมภรเปนบทสวดในพธบ�าเพญกศลอทศใหแกผ ตาย ซงถอวาผ ทเปนทายาทไดแสดงออกซงความกตญญกตเวทตอบคคลทตนเคารพ และสถานททพระพทธองคทรงเลอกแสดงธรรมเพอโปรดพทธมารดาซงอบตเปนเทพบตรอยชนดสตจะไดฟงธรรมดวย และพระธรรมทพระพทธองคแสดงโปรดพทธมารดากคอ “พระอภธรรม ๗ คมภร” ซงถอวาเปนหวขอธรรมทลกซงไมเกยวกบบญบาป ไมเกยวกบค�าชกชวนใหไปเกดในสวรรค และไมเกยวกบการโนมนาวจตใจเพอใหเกดความเชอความศรทธาในพระพทธศาสนาแตอยางใด แตพระพทธองคไดทรงแสดงธรรม

พระพธธรรม

3

ทเปนธรรมลวนๆ ทเรยกวา “อภธรรม” จนสามารถท�าใหพระพทธมารดาและเทวดาจ�านวนมาก ไดดวงตาเหนธรรมและไดมรรคผล ซงเปนสาเหตใหประชาชนทวไป มกนยมสรางหนงสอพระอภธรรมพรอมตใสไวตามวดตางๆ เวลาการสวดพระอภธรรม ธรรมเนยมของพทธศาสนกชน เมอมบคคลตาย จะมการนมนตพระสงฆสวดพระอภธรรม ๒ ชวงเวลา คอ ชวงเวลาท ๑ เมอมบคคลตายลงเจาภาพจะจดสถานทตงศพ และนมนตพระสงฆ จ�านวน ๔ รป ไปสวดพระอภธรรมในชวงเยนหรอกลางคน ตามก�าหนดวนและเวลาทเจาภาพสะดวกและมความประสงคจะนมนตพระสงฆสวด แตปจจบนวดทมฌาปนสถานจะก�าหนดเวลาสวดพระอภธรรมไวเปนเวลาทแนนอน ชวงเวลาท ๒ เรมสวดเมอเวลาเรมจดไฟเผาศพทอยบนเชงตะกอนหรอบนจตกาธาน หรอทเรยกวา การสวดหนาไฟ

ท�านองการสวด พระสงฆทนมนตมาสวดพระอภธรรมในงานศพตางๆ นน ใชท�านองการสวดตางกน คอ ๑. ท�านองสงโยค เปนการสวดเหมอนกบการสะกดตวหนงสอประกอบค�าอาน โดยสวดเปนประโยค เชนเดยวกบทพระสงฆสวดพระพทธมนตไปเรอยๆ ซงพระสงฆจะใชสวดในงานศพของประชาชนทวไป ๒. ท�านองหลวง เป นท�านองสวดท มระดบเสยงสงต�า เบาหนก สนยาว ทมลกษณะเปนท�านองหลก ซงถอเปนท�านองมาตรฐานของการสวดพระอภธรรมของพระพธธรรม ซงท�านองหลวงนจะแบงยอย

พระพธธรรม

4

เพอเปนเอกลกษณของบทสวดและวด ซงพระครกลยาณสทธวฒน (สมาน กลยาณธมโม) วดราชสทธาราม ไดอธบายไวในหนงสอพระพธธรรมการสวดท�านองหลวง ดงน ๒.๑ ท�านองกะ คอ ท�านองสวดทมลกษณะวาลงตวชดเจน และเออนเสยงมจงหวะหยดเปนวรรค ซงม ๒ ลกษณะ คอ กะเปดมการสวดเนนการออกเสยงค�าสวดชดเจน และกะปด เปนการสวดเออนเสยงยาวตอเนองกนตลอดทงบท ๒.๒ ท�านองเลอน คอ การสวดทมการเออนเสยงสวดยาวตอเนองกนตลอดทงบท ไมเนนความชดเจนของค�าสวด ซงบางครงกเรยกกะเลอน หรอ กะเคลอน ๒.๓ ท�านองลากซง คอ การสวดทมการออกเสยงหนกลงททรวงอกทกตวอกษร โดยการลากเสยงเออนจากหนกไปหาเบาวาอยางนตลอดทงบท เหมอนอยางการลากซงหรอลากสงของทหนก จะมเสยงเคลอนแรงในชวงแรกและเมอใกลจะหมดก�าลงกจะเบาลง ๒.๔ ท�านองสรภญญะ คอ ท�านองแบบการสวดสงโยค สวดเปนรปประโยค และหยดตามรปประโยคของฉนทลกษณ ซงจะมการใชเสยงเออนบางเลกนอยไมใหเสยอกขระวธ

พระพธธรรม

5

จดประสงคของการสวดพระอภธรรม การนมนตพระสงฆมาสวดพระอภธรรมนอกจากเปนการสบสานโบราณราชประเพณ ซงเปนมรดกทางสงคมของบรรพบรษทสบทอดจากรนสรน โดยมวตถประสงค ดงน ๑. เพอธ�ารงรกษาค�าสอนของพระพทธศาสนา ทเรยกวา “มขปาฐะ” เพราะเปนการน�าพระอภธรรมในพระอภธรรมปฎกมาสวด เนองจากค�าสอนในพระอภธรรมนน ลวนเปนค�าสอนเพอใหคนทมชวตตงอยในความไมประมาท ๒. เพอเปนการบ�าเพญกศลอทศใหผตาย การท�าบญนนมการบรจาคทาน รกษาศล และเจรญภาวนา ซงถอวาผทมารวมงานทกทานไดรวมกนท�าบญ และรวมกนอทศสวนกศลใหแกผตายอกทงเปนการแสดงออกซงความกตญญกตเวทตอบพการดวย ๓. เปนการชวยสบตออายพระพทธศาสนาดวยการรกษาขนบธรรมเนยมประเพณศาสนพธใหมความมนคง ๔. ชวยเปนก�าลงใจแกเจาภาพ เมอคนอนเปนทรกหรอคนในครอบครว ตองจากไปอยางไมมวนกลบ ยอมเกดความเศราโศกเสยใจ เมอไดเหนญาตสนทมตรสหายบานใกลเรอนเคยงไดแสดงน�าใจมารวมพธกสามารถชวยใหเจาภาพคลายทกขคลายความโศกเศราเสยใจลงได

พระพธธรรม

6

บทท ๒ความเปนมาของพระพธธรรม

ค�าเรยกพระสงฆทสวดพระอภธรรมวา พระพธธรรม นน

เกดขนในสมยใดไมมบนทกไวเปนหลกฐานทชดเจน หากจะพจารณา

ตามทสมเดจกรมพระยาด�ารงราชานภาพทรงมพระวนจฉยไววา

“หมอมฉนไดไปเหนในหนงสอพระราชนพนธพธ ๑๒

เดอน ของสมเดจพระพทธเจาหลวงมรายชอวดทมพระพธ

ธรรมมาแตเดม ๙ วด คอ วดระฆง วดมหาธาต วดราชสทธ

วดพระเชตพน วดราชบรณ วดสระเกษ วดโมลโลก วดหงส

วดอรณ ลวนเปนวดมในรชกาลท ๑ ทงนน กเขาใจไดวา

พระพธธรรมวดระฆงเปนหวหนา ดวยเปนวดทสถตของ

สมเดจพระสงฆราช (ศร) วดมหาธาตอยถดลงมา กดวยเปน

ทสถตของสมเดจพระวนรต (สข) พระพธธรรมวดสทศน

เพมขนใหมในรชกาลท ๓ และเลกพระพธธรรมวดโมลโลก

เปลยนมาเปนวดบวรนเวศเมอรชกาลท ๔ จงมพระพธธรรม

๑๐ ส�ารบเชนเปนอย ทกวนน และพงเหนไดตอไปวา

พระพธธรรมมขนส�าหรบสวดอาฏานาฏยสตรในพธตรษตอ

กน ๙ ส�ารบ พอรงสวางคงจะหวดหวดบาง พระบาทสมเดจ

พระนงเกลาเจาอยหว จงโปรดใหเพมพระพธธรรมวดสทศน

ขนอกวด ๑ ถงรชกาลท ๔ จะเปนแตเพมพระพธธรรม

วดบวรนเวศขน กจะมากเกนการจงโปรดใหเปลยนพระพธธรรม

พระพธธรรม

7

๒ สาสนสมเดจ. ๒๕๐๕. หนา ๑๗ – ๑๘. อางถงใน เดชา ศรคงเมอง. ๒๕๔๘. หนา ๘๙.

๓ เรง อรรถวบลย. ๒๕๑๒. หนา ๔๕. เลม ๒. อางถงใน เดชา ศรคงเมอง. ๒๕๕๘. หนา ๙๓.

เมอพจารณาตามพระวนจฉยนจะเหนไดวา ไดมการแตงตงพระสงฆปฏบตหนาทสวดในงานพระราชพธมาแตโบราณกาล ทงยงไดมการเปลยนแปลงพระพธธรรมเพอใหเหมาะสมกบการปฏบตงานอกดวยเชน การเพมพระพธธรรมวดสทศน และการเปลยนแปลงพระพธธรรมวดโมลโลกมาเปนวดบวรนเวศ เปนตน แตจะเรยกพระสงฆทปฏบตหนาทสวดนนวาอยางไร และเรมมการเรยกวา พระพธธรรม แตครงใด ยงไมปรากฏชด อนง เรง อรรถวบลย ไดกลาวถงจ�านวนพระพธธรรมและจ�านวนส�ารบพระพธธรรมประจ�าพระอารามหลวง ไวดงน

วดโมลโลกมาเปนวดบวรนเวศ และมไดมการเพมเตมตอมา”๒

“ . . . ในสม ยร ชกาลท ๑ ถ ง ร ชกาลท ๖ แหง

กรงรตนโกสนทร พระพธธรรมโปรดตงขนประจ�าพระอาราม

หลวงรวมดวยกน ๑๒ พระอาราม พระอารามหนงๆ ม

จ�านวน ๔ รป เรยกวา ๑ ส�ารบไดยนวาวดราชสทธารามเปน

วดตนส�าหรบจงหวดธนบร ฝงพระนคร ไดแก วดราชบรณะ

(วดเลยบ) เปนวดตนซงวดตนทงสองวดน เรยกขานกนในหม

น กสวดและนกฟ งสวดท ว ไปวา ส� ารบราชคร อนม

ความหมายวาทวงท�านองหรอกลเมดในการรองสวดทก

วรรคตอน ไดรกษาของเดม ซงมมาแตครงกรงศรอยธยาไว

ไดทกประการ”๓

พระพธธรรม

8

และไดสนนษฐานในเรองชอของพระพธธรรมไว ดงน

“...ทมาของค�าวาพระพธธรรมนน เดมมาแตยคกอนรชกาลท ๔ เขยนโดยตรงดวยทเดยววา “พระพธท�า” ทรงต�าหนวา การเขยนอยางนเปนการมกงายและดาดเกนไปความหมายของค�าวาพระพธท�านนหมายเอาพระสงฆผ มความรความสามารถในอนจะประกอบพธการไดโดยเฉพาะ ซงแตกตางไปจากพระสงฆอนๆ ทวไป ฉะนน ค�าวา“พระพธธรรม” จงเปนต�าแหนงของสงฆ...”๔

๔ เรองเดยวกน. หนา ๘๗.

เมอพจารณาตามทไดอางถงนจะเหนไดวา ต�าแหนงพระพธธรรมเปนต�าแหนงประจ�าวด มไดเปนต�าแหนงเฉพาะพระสงฆรปหนงรปใด และค�าวา พระพธท�า ซงพองเสยงกบค�าวา พระพธธรรม ซงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงโปรดใหเปลยนนน นาจะมมาต งแต สมยรชกาลท ๑ ททรงโปรดให ต งพระพธธรรมประจ�าพระอารามตางๆ

ความหมายของพระพธธรรม พระพธธรรม หมายถง พระสงฆในพระพทธศาสนาทมความรความสามารถในอนทจะประกอบพธตางๆ ทางพระพทธศาสนา โดยเฉพาะเกยวกบการสวดในงานพระราชพธตางๆ แตเดมมานนพระสงฆดงกลาวปฏบตเกยวกบพธตางๆ คอ ๑) ท�าหนาทสวดอาฏานาฏยสตร ในการพระราชพธสมพจฉรฉนท ซงในปจจบนพระราชพธดงกลาวไดถกยกเลกไปแลวคงเหลออยแตในงานศาสนพธของทองถนทเรยกกนวา สวดภาณยกษ

พระพธธรรม

9

๒) ท�าหนาทสวดจตรเวท คอ การสวดพระปรตรทหอศาสตราคมในพระบรมมหาราชวง เพอท�าน�าพระพทธมนตถวายพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ๓) ท�าหนาทสวดพระอภธรรม ในการศพทงทเปนงานหลวงงานในพระบรมราชานเคราะห พระราชานเคราะห และพระอนเคราะห ๔) ท�าหนาทสวดภาณวารในการพธมงคล เชน การสวดในพธพทธาภเษก เทวาภเษก หรอมงคลาภเษก เปนตน

ปจจบนหากกลาวถงพระพธธรรม หมายถง พระสงฆทสวดพระอภธรรมงานศพหลวงและงานศพในพระบรมราชานเคราะหพระราชานเคราะห พระอนเคราะห และสวดจตรเวท เพอท�าน�าพระพทธมนต เทานน สวนพระสงฆทสวดพระอภธรรมในงานราษฎรทวๆ ไป พระสงฆทสวดภาณยกษ และพระสงฆทสวดพทธาภเษกไมเรยกวา พระพธธรรม แตพระพธธรรมจะไปสวดในงานราษฎรตางๆ ดงกลาวนนกได

พระพธธรรม

10

ประวตพระพธธรรม ๑๐ พระอาราม

พระพ ธธรรมในอดตและในป จจบน ม เฉพาะแต ในพระอารามหลวงเทานน จะเปนดวยเหตทพระอารามเหลานนตงอยใกลพระบรมมหาราชวง สะดวกในการนมนตมาสวดในงานของหลวงกอาจเปนไดเพราะการเดนทางในสมยกอนมความล�าบาก อกประการหนง คอพระสงฆทประจ�าอยในพระอารามหลวงเปนผ รอบร ขนบธรรมเนยมงานหลวง รวธการสวดวธการประกอบพธตางๆ ด ปจจบนนต�าแหนงพระพธธรรมทตงไวประจ�าพระอารามตางๆ มจ�านวน ๑๐ พระอาราม พระพธธรรมประจ�าพระอารามเหลานน เรมมการแตงตงมาแตครงใดไมมหลกฐานปรากฎชด แตเนองจากวดตางๆ ทมพระพธธรรมปรากฏอยลวนเปนวดทไดสถาปนาขนเปนพระอารามหลวงในสมยรตนโกสนทรทงสน ดวยเหตดงกลาวนพอจะสนนษฐานไดวา ต�าแหนงพระพธธรรมในกรงรตนโกสนทร นนน าจะเรมม ขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช และจะมเพยงบางพระอารามเทานน ทมหลกฐานการเรมตงปรากฏชด เชน วดสทศนเทพวรารามและวดบวรนเวศวหาร เปนตน ประวตพระพธธรรม ๑๐ พระอาราม มดงน

๑.พระพธธรรมวดพระเชตพนวมลมงคลาราม ตามหลกฐาน

ปรากฎตามทสมเดจกรมพระยาด�ารงราชานภาพ ทรงมพระวนจฉยวา

มมาตงแตสมยตนกรงรตนโกสนทร ตอมา ปพทธศกราช ๒๕๑๗

สมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช (ป น ปณณสร)

สนพระชนม เมอวนท ๗ ธนวาคม พทธศกราช ๒๕๑๖ คณะสงฆวดน ได

จดใหมการบ�าเพญกศล จงไดจดพระสงฆขนอก ๕ ส�ารบ เพอผลดเปลยน

พระพธธรรม

11

กนสวดท�านองหลวงถวายจนกระทงออกเมรพระราชทานเพลง ตอมาใน

สมยพระเดชพระคณพระวสทธาธบด (สงา ปภสสโร ป.ธ.๘) ไดแตงตง

พระพธธรรมขนอยางเปนทางการ ซงมรายนามดงน

๑) พระมหานพนธ เขมโก ป.ธ.๗

๒) พระครพพฒนบรรณกจ (สวาง มหาวโร)

๓) พระสม ญาณโสภโณ

๔) พระเดนดวง

ตอมาในพทธศกราช ๒๕๔๙ พระมหานพนธ เขมโก ป.ธ.๗

ไดรบพระราชทานสมณศกดเปนพระราชาคณะ นามวา พระศรสมโพธ

(นพนธ เขมโก ป.ธ.๗) ด�ารงต�าแหนงเจาอาวาสวดหลกส เขตหลกส

กรงเทพมหานคร พระเดชพระคณพระธรรมปญญาบด เจาอาวาส

ในขณะนน จงมการแตงตงพระสงฆขนมาแทน คอ พระมหาวรวฒ

ชตธมโม ป.ธ.๗ ส�าหรบพระพธธรรมวดพระเชตพนวมลมงคลาราม

ตามทปฏบตหนาทในปจจบน มรายนามดงตอไปน

๑) พระมหาวรวฒ ชตธมโม ป.ธ.๗, สส.ม.

๒) พระมหาประจวบ ยตตโยโค ป.ธ.๘ พธ.บ. พธ.ม.

๓) พระครสนทรโฆสต (สวาง มหาวโร) น.ธ.เอก

๔) พระมหาวจตร นววฑฒโน ป.ธ.๓, น.ธ.เอก

๕) พระมหาชยวฒน ชยวฑโฒ ป.ธ.๗

๖) พระมหาศภวฒน ฐานวฑโฒ ป.ธ.๖

๗) พระมหามงกร สทธเมธ ป.ธ.๖ วท.บ. วท.ม.

๘) พระมหาสรยา ปญญาวชโร ป.ธ.๗

พระพธธรรม

12

๕ พระธรรมใหม ม ๗ บท คอ อาสวโคจฉกะ สญโญชนโคจฉกะ คนถโคจฉกะ โอฆโคจฉกะ โยคโคจฉกะ

นวรณโคจฉกะ และเวทนโคจฉกะ

บทสวดทพระพธธรรมวดพระเชตพนวมลมงคลารามใชในปจจบน เปนบททเรยกวา พระอภธรรม ๗ คมภร และ พระธรรมใหม ท�านองการสวดของพระพธธรรมวดพระเชตพนวมลมงคลารามทใชในปจจบน ไดแก ท�านองกะ ท�านองเลอน และท�านองลากซง

๒.พระพธธรรมวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ สนนษฐานไดวาเปนพระพธธรรมทมการสบทอดกนมาตงแตสมยรชกาลท ๑ แตหลกฐานการแตงตงนนไมมปรากฏแนชด ส�าหรบพระพธธรรมวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ ตามทปฏบตหนาทในปจจบน มรายนามดงตอไปน ๑) พระครปลดเนยม ปภาโต น.ธ.โท ๒) พระมหาประสทธ สรปญโญ ป.ธ.๙, พธ.ม. ๓) พระมหากฤษฎา สปภาโส ป.ธ.๖ ๔) พระมหาชยณรงค กนตธมโม ป.ธ.๔ ๕) พระมหาสมชาย ปญญาวชโร ป.ธ.๓ ๖) พระมหาอานนท อภชาโน ป.ธ.๓ ๗) พระวารศ ฐานวฑโฒ ๘) พระศรากร ปญญาพโล ๙) พระมหาชยยนต ขนตวรโย ป.ธ.๖ บทสวดทพระพธธรรมวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎใช ในปจจบน เปนบททเรยกวา พระธรรมใหม๕ ท�านองการสวดของพระพธธรรมวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎทใชในปจจบน ไดแก ท�านองเลอน และท�านองลากซง

พระพธธรรม

13

๓.พระพธธรรมวดสทศนเทพวราราม ไดรบการแตงตงในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอย หว รชกาลท ๓ ตอมาในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอย หว รชกาลท ๔ ไดกลาวถงพระพธธรรมไวในการเสดจพระราชด�าเนนถวายผาพระกฐน ในวนพฤหสบดขน ๗ ค�า เดอน ๑๒ ปกน จลศกราช ๑๒๓๗ (พ.ศ. ๒๔๑๘) เมอเสดจถงวดทรงรบผาไตร เสดจเขาพระอโบสถ ทรงจดธปเทยนเครองนมสการพระรตนตรย แลวพระราชทานเทยนอโบสถปาฏโมกขแกพระองคเจาโสณบณฑต เพอน�าไปถวายพระสงฆ เจาหนาทไดกราบทลจ�านวนพระสงฆในอารามใหทรงทราบ ไววา พระราชาคณะ ๒ รป พระฐานานกรม ๙ รปพระเปรยญ ๓ รป พระพธธรรม ๔ รป พระอนดบเรยนคนถธระ ๑๒ รป พระอนดบเรยนวปสสนาธระ ๓๕ รป พระอนดบเรยนสวดมนต ๘๖ รป รวมพระสงฆทงหมด ๑๕๑ รป จากนนทรงประกอบพธถวายผาพระกฐน พระพธธรรมวดสทศนเทพวราราม ในอดตทพอสบคนได มรายนามพระพธธรรมดงตอไปน ๑) พระญาณโพธ (เขม) ๒) พระครศพทสนทร (เตม) ๓) พระครอมรโฆสต (จนทร) ๔) พระครวนยธรสนทร ๕) พระครสมหแสวง ๖) พระครประทปกจจาทร ๗) พระครพทกษถรธรรม ๘) พระครสวฒนประสทธ ๙) พระมหาสทศน ๑๐) พระมหาสธน

พระพธธรรม

14

๑๑) พระมหาเอราวณ ๑๒) พระครพมนสรภาณ (ณรงค เขมาราโม)๖

สวนพระพธธรรมในชดปจจบนมรายนามดงตอไปน ๑) พระครสนทรโชตยานวตร ประโยค ๑-๒, น.ธ.เอก ๒) พระมหาสงหา ส�ฆสร ป.ธ.๙ ๓) พระมหา ดร. กรวก อหสโก ป.ธ.๗ ๔) พระมหาค�าแสน มงคลเสว ป.ธ.๖, น.ธ.เอก ๕) พระมหาปรเมศร ภรทสส ป.ธ.๖ ๖) พระมหาชรส ญาณโสภ ป.ธ.๖ ๗) พระมหานคม นสโก ป.ธ.๖ ๘) พระมหาอรรถสทธ อคสทธ ป.ธ.๔ ๙) พระมหานพรตน ภททวญญ ป.ธ.๘ บทสวดทพระพธธรรมวดสทศนเทพวรารามใชในปจจบน เปนบททเรยกวา พระธรรมใหม ท�านองการสวดของพระพธธรรมวดสทศนเทพวรารามทใชในปจจบน ไดแก ท�านองสรภญญะ และท�านองกะ

๔.พระพธธรรมวดบวรนเวศวหาร ไดรบการแตงตงขนในสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงมพระราชด�ารใหเปลยนพระพธธรรมวดโมลโลกเปนพระพธธรรมวดบวรนเวศวหารแทน ตอมาในสมยทานเจาประคณสมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรสเหนวาท�านองการสวดพระอภธรรมของวดนมการสวดเลนเสยงชวน๖

ปจจบนด�ารงต�าแหนงพระราชภทรญาณ

พระพธธรรม

15

๗ พระอภธรรมมตถสงคหะ ประกอบดวย ๙ ปรจเฉท ไดแก จตตสงคหวภาค เจตสกสงคหวภาค ปกณณก

สงคหวภาค วถสงคหวภาค วถมตตสงคหวภาค รปสงคหวภาค สมจจยสงคหวภาค ปจจยสงคหวภาค และกมมฏฐานสงคหวภาค

เศราสลด จงเปนเหตใหไมรบนมนตงานพระบรมราชานเคราะหตงแตนนมา ตอมาเมอวนพธ ท ๒ มกราคม พทธศกราช ๒๕๕๑ สมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟากลยาณวฒนา กรมหลวงนราธวาสราชนครนทร ไดสนพระชนม สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ซงทรงเสดจพระราชด�าเนนในการสวดพระอภธรรมเปนประจ�า มพระประสงคจะสดบพระพธธรรมวดบวรนเวศวหาร จงรบสงใหเจาหนาทกรมการศาสนาอาราธนามาสวด ณ พระทนงดสตมหาปราสาท พระพธธรรมวดบวรนเวศวหาร ตามทปฏบตหนาทในปจจบน มรายนามดงตอไปน ๑) พระครปลดสมพพฒนสตาจารย ๒) พระมหาฉตรชย สฉตตชโย ป.ธ.๙ ๓) พระมหาจนดา ฐานจนโต ป.ธ.๔, น.ธ.เอก ๔) พระมหาพสฐพงษ ปวสฏโ ป.ธ.๓, น.ธ.เอก ๕) พระมหาสชาต อภชาโต ประโยค ๑-๒, น.ธ.เอก ๖) พระมหาวรฒ อภนาโท ป.ธ.๗ ๗) พระมหาชยรตน วรสโข ป.ธ.๖ ๘) พระปฏภาณ ปญญธโร ๙) พระเจรญ สภวฑฒโก ประโยค ๑-๒, น.ธ.เอก ๑๐) พระภาคน สชาโต บทสวดทพระพธธรรมวดบวรนเวศวหารใชในปจจบน เปนบททเรยกวา พระอภธรรมมตถสงคหะ๗ ซงม ๙ ปรจเฉท

พระพธธรรม

16

ท�านองการสวดของพระพธธรรมวดบวรนเวศวหารทใช ในปจจบน ไดแก ท�านองสรภญญะ

๕.พระพธธรรมวดสระเกศ จากค�าบอกเลาของพระครธรรมธรบญช สทธปญโญ อดตพระพธธรรม วา พระพธธรรมในอดตทมพรรษากาลมเพยงรปเดยว คอ พระครวมลธรรมคณ (ปลด) ซงทานไดเลาใหฟงวาไดรบการแตงตงพรอมกนกบพระพธธรรมอก ๙ วด แตไมทราบรายละเอยดวาชวงเวลาใด ตอมาในสมยสมเดจพระอรยวงศาคตญาณ สมเดจพระสงฆราช(อย ญาโณทย) หวหนาพระพธธรรมจะไดรบการแตงตงชอวา พระครสรวฒพศาล ซงมอยหลายทาน เชน พระครสรวฒพศาล (จอย) พระครสรวฒพศาล (จ�าป) เปนตน ส�าหรบพระพธธรรมวดสระเกศ ตามทปฏบตหนาทในปจจบน มรายนามดงตอไปน ๑) พระครศพทสนทร (กจการ โชตปญโญ) ป.ธ.๔, น.ธ.เอก, พธ.บ., พธ.ม. ๒) พระมหาศกดา สญาโณ ป.ธ.๗, พธ.บ., กศ.ม. ๓) พระมหามนตร มนตญาโณ ป.ธ.๖, น.ธ.เอก, พธ.บ., ๔) พระมหากฤษณะ กตตปญโญ ป.ธ.๖, น.ธ.เอก., พธ.บ. ๕) พระมหาชาญณรงค ชตปญโญ ป.ธ.๗, มบ.ส. ๖) พระมหาศภชย สญาโณ ป.ธ.๖., น.ธ.เอก., ศน.บ. ๗) พระมหาศรวฒน ภรปญโญ ป.ธ.๖, น.ธ.เอก, พธ.บ. ๘) พระมหาวราวธ ปญญาวโธ ป.ธ.๖, น.ธ.เอก ๙) พระมหาวรเชษฐ วรญาโณ ป.ธ.๖, น.ธ.เอก ๑๐) พระมหาทวทรพย โสภณญาโณ ป.ธ.๔, น.ธ.เอก บทสวดทพระพธธรรมวดสระเกศใชในปจจบน เปนบททเรยกวา พระธรรมใหม

พระพธธรรม

17

ท�านองการสวดของพระพธธรรมวดสระเกศทใชในปจจบน

ไดแก ท�านองเลอน และท�านองสรภญญะ

๖.พระพธธรรมวดราชสทธาราม จากค�าบอกเลาของพระเถระ

ในวดราชสทธาราม นน เลาใหฟงวา การสวดพระอภธรรมท�านองหลวง

เดมมท�านองอยางไรไมทราบแนชด แตท�านองทใชสวดในปจจบน เปนท�านอง

ทพระมงคลเทพมนเปนผแตงท�านองขน ซงอยในรชสมยพระบาทสมเดจ

พระจอมเกลาเจาอยหว ท�านองทแตงขนมาใหมนนถกใชในการบ�าเพญ

พระราชกศลพระบรมศพพระบาทสมเดจ พระจลจอมเกลาเจาอยหวดวย

ซงพระสงฆทไดรบการฝกท�านองสวดจากพระมงคลเทพมน ไดแก

พระอาจารยเชอม พระ ม.ล.วรรณ พระอาจารยชน พระอาจารยตวน

พระอาจารยเจรญ พระอาจารยแถม ส�าหรบพระพธธรรมวดราชสทธาราม

ทปฏบตหนาทในปจจบน มรายนามดงตอไปน

๑) พระมหามอง อนทปญโญ ป.ธ.๕, น.ธ.เอก, พธ.บ.

๒) พระมหาอภวฒน อภวฑฒโณ ป.ธ.๔, น.ธ.เอก

๓) พระมหาพรชย กสลจตโต ป.ธ.๕, น.ธ.เอก, พธ.บ.

๔) พระครใบฎกาจกรกฤษณ จกกวโร น.ธ.เอก

๕) พระมหาหลอ านตตโร ป.ธ.๕, น.ธ.เอก

๖) พระมหาโยธน โชตปญโญ ป.ธ.๓, น.ธ.เอก

บทสวดทพระพธธรรมวดราชสทธารามใชในปจจบน เปนบทท

เรยกวา พระอภธรรม ๗ คมภร

ท�านองการสวดของพระพธธรรมวดราชสทธารามทใชในปจจบน

ไดแก ท�านองกะ

พระพธธรรม

18

๗.พระพธธรรมวดระฆงโฆสตาราม เปนวดทมพระพธธรรมมาตงแตยคตนกรงรตนโกสนทร เชนเดยวกบวดพระเชตพนวมลมงคลารามและวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ ซงพระมหาปรชา ปสนโน ป.ธ.๗ ไดเลาใหฟงวา พระพธธรรมวดระฆงโฆสตาราม ตามทปฏบตหนาทในอดต มรายนามดงตอไปน ๑) พระมหาผน (ผน)๘ ๒) พระครโฆสตสมณคณ (พกล) ๓) พระมหาประจวบ ขนตธโร ป.ธ.๔๙ ๔) พระครสรธรรมวภษต (บรรเจด) ๕) พระมหาทม วทตธมโม ๖) พระครวมลธรรมธาดา (สวง) ๗) พระครปลดสมคด สรวฑฒโน ๘) พระบวรรงส ๙) พระมหาสมคด ปยวณโณ

สวนชดทท�าหนาทในยคปจจบน มรายนามดงตอไปน ๑) พระมหาปรชา ปสนโน ป.ธ.๗ ๒) พระครพพธวรกจจาทร (เผชญ กวว�โส) ประโยค ๑-๒, น.ธ.เอก ๓) พระครปลดธรวฒน (องอาจ ฉนทธมโม) ประโยค ๑-๒, น.ธ.เอก ๔) พระครธรรมธรมานพ สชาโต

๘ ปจจบนด�ารงต�าแหนงพระเทพประสทธคณ

๙ พระราชประสทธวมล (ประจวบ)

พระพธธรรม

19

๕) พระครสงฆรกษสมชาย อตพพโล ๖) พระมหาดสต ภททสาโร ป.ธ.๖ ๗) พระมหาวเชยร ตกขญาโณ ป.ธ.๙ ๘) พระมหาสพศ ธมมคตโต ป.ธ.๘ บทสวดทพระพธธรรมวดระฆงโฆสตารามใชในปจจบนเปนบททเรยกวา พระอภธรรม ๗ คมภร พระธรรมใหม บทสหสสนย ท�านองการสวดของพระพธธรรมวดระฆงโฆสตารามทใชในปจจบน ไดแก ท�านองเลอน

๘.พระพธธรรมวดจกวรรดราชาวาส มทมาทไปอยางไรนนไมมปรากฏแนชด ซงพระครพศาลสนทรกจ (ส�าราญ) เลาวา พระพธธรรมรนอาจารยของทานม ๑) พระครวนยธร (เปลยน) ๒) พระแมน เมธาวโร ๓) พระครใบฎกาไสว ๔) พระครปลดสาคร ส�าหรบพระพธธรรมวดจกวรรดราชาวาส ตามทปฏบตหนาทในปจจบน มรายนามดงตอไปน ๑) พระมหานรนดร สรยเมธ ป.ธ.๔ ๒) พระมหาเอกอาทตย อนทวโร ป.ธ.๕ ๓) พระมหาอวยชย ธรปญโญ ป.ธ.๔ ๔) พระมหาเฉลมพล ชยสทธ ป.ธ.๔ ๕) พระมหาถาวร กตตถาวโร ป.ธ.๗ ๖) พระมหาวรวฒ วรวญญ ป.ธ.๕, น.ธ.เอก

พระพธธรรม

20

๑๐ พระราชปรยตดลก และคณะ. ประวตวดประยรวงศาวาสวรวหาร ๑๘๐ ป ๒๕๕๑. หนา ๖๑ – ๖๓.

๗) พระมหาภมเทพ อภวฑฒโน ป.ธ.๓ บทสวดทพระพธธรรมวดจกวรรดราชาวาสใชในปจจบนเปนบททเรยกวา พระอภธรรม ๗ คมภร พระธรรมใหม ท�านองการสวดของพระพธธรรมวดจกวรรดราชาวาสทใชในปจจบน ไดแก ท�านองกะ และท�านองเลอน

๙.พระพธธรรมวดประยรวงศาวาส เรมมในสมยทพระธรรมไตรโลกาจารย (อย อตตรภทโท) ด�ารงต�าแหนงเจาอาวาสรปท ๑๑ ระหวาง พ.ศ. ๒๔๕๔ - ๒๔๗๖ ไดเสนอขอแตงตงคณะพระพธธรรม ประจ�าพระอารามน๑๐ และไดรบฉนทานมตจากสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ใหมคณะพระพธธรรมในวดประยรวงศาวาส เมอพทธศกราช ๒๔๕๙ พระพธธรรมวดประยรวงศาวาส พระสนทรวหารการ(เลอน อนทรพบลย) ซงเคยเปนพระพธธรรม ไดเลาวา ในสมยนนมพระพธธรรมหลายรป เชน พระครปลดสพจน (หลวงตาแพร เยอไม) พระครปลดสรนทร ผลวงศ พระปลดเกษม พระมหาส�ารวม อตเมโธพระสมหถร ถรปญโญ สวนพระพธธรรมชดปจจบน พระครปลดศลวฒน ปรกกโม ไดเลาวา มรายนามพระพธธรรมดงตอไปน ๑) พระครวบลศาสนกจจาทร ๒) พระมหาบรรจง อาภากโร ป.ธ.๔, น.ธ.เอก ๓) พระครสมหระว เขมธมโม น.ธ.เอก ๔) พระสมหกตตพงษ กตตว�โส

พระพธธรรม

21

๕) พระครพพธธรรมภาณ ๖) พระมหาสาม อคคธมโม ป.ธ.๖ ๗) พระบณฑต ปณฑตจตโต ๘) พระมหานพไกร จตตทนโต ป.ธ.๓ ๙) พระนตภม อภนนโท บทสวดทพระพธธรรมวดประยรวงศาวาสใชในปจจบนเปนบททเรยกวา พระธรรมใหม ท�านองการสวดของพระพธธรรมวดประยรวงศาวาสทใชในปจจบน ไดแก ท�านองกะ

๑๐.พระพธธรรมวดอนงคาราม พระครปลดบญนาค เขมปญโญซงเปนพระเถระทมพรรษากาลมากและเปนพระพธธรรมชดปจจบนเลาใหฟงวา ทานไดรบการแตงตงใหสวดพระอภธรรมท�านองหลวงตงแต พทธศกราช ๒๕๐๐ และไดเลายอนหลงไปวา กอนหนานในสมยทานเจาประคณสมเดจพระพฒาจารย (นวม) อดตเจาอาวาส รปท ๕ ไดแตงตงพระฐานานกรมของทานเองเปนพระพธธรรม ไดแก พระครศพทสนทร พระครอมรโฆสต (ชลอ) พระครอรรถโกศล และพระมหาสพจน สวโจ สวนพระพธธรรมวดอนงคาราม ตามทปฏบตหนาทในปจจบน มรายนามดงตอไปน ๑) พระครปลดบญนาค เขมปญโญ ป.ธ.๔, น.ธ.เอก, ศน.บ. ๒) พระมหาเมองอนทร อาภากโร ป.ธ.๗, พธ.บ. ๓) พระมหาชมพล ชตปญโญ ป.ธ.๖, น.ธ.เอก ๔) พระค�าพนธ ธมมวรโย น.ธ.เอก ๕) พระครศรกตตยาภนนท ป.ธ.๖, น.ธ.เอก ๖) พระมหาถนอม ถรจตโต ป.ธ.๙ ศศ.ม.

พระพธธรรม

22

๗) พระครสงฆรกษสวทย สมงคลโก น.ธ.เอก ๘) พระมหาคณฐ สภกจโจ ป.ธ.๓, น.ธ.เอก บทสวดทพระพธธรรมวดอนงคารามใชในปจจบน เปนบททเรยกวา พระธรรมใหม ท�านองการสวดของพระพธธรรมวดอนงคารามทใชในปจจบนไดแก ท�านองกะ และท�านองเลอน

การแตงตงพระพธธรรม แมวาต�าแหนงพระพธธรรม จะเปนต�าแหนงประจ�าพระอารามกตาม แตในแนวปฏบตแลวจ�าเปนตองแตงตงพระสงฆทมความร ความสามารถมความช�านาญในการสวดกบทงตองรระเบยบปฏบตในงานหลวง พระสงฆทจะมคณสมบตดงกลาวได ตองมใจชอบ ตองมมานะอดทน ขยนในการฝกหดฝกซอม เพอวาในเวลาทจะตองไปปฏบตพธการพระศพ ศพในพระบรมราชานเคราะห พระราชานเคราะห พระอนเคราะหจะไดไมขดของ การทพระมหากษตรยมไดโปรดพระราชทานต�าแหนงพระพธธรรมแกพระสงฆรปใดรปหนง กเพอสะดวกในการเฟนหาพระสงฆทมความสามารถ และช�านาญในการพธ ปจจบนการแตงตงพระสงฆเปนพระพธธรรม เปนอ�านาจของเจาอาวาสในพระอารามนน ทจะพจารณาพระสงฆทมความรความสามารถและความช�านาญในการสวด ไปยงส�านกงานพระพทธศาสนาแหงชาต เพอจดสรรนตยภตถวายในต�าแหนงพระพธธรรมประจ�าพระอาราม พระสงฆทรบนตยภตต�าแหนงนมจ�านวนพระอารามละ ๔ รป และเมอพระพธธรรมทไดรบแตงตงยายไปอยทอน ตองลาออกจากต�าแหนง ลาสกขา มรณภาพ เจาอาวาสกจะพจารณาคดเลอกพระสงฆเปนพระพธธรรมแทนรปทขาดไป

พระพธธรรม

23

อนง ในพระอารามหนงๆ แมจะมพระพธธรรมประจ�าพระอาราม

ไดเพยง ๔ รป แตกมไดตดสทธทพระสงฆรปอนๆ จะฝกหดสวดท�านอง

สวดของพระพธธรรมสวด ทงนกเพอส�าหรบทดแทนพระพธธรรมทขาด

ไปบาง เพอสบทอดวธการและท�านองสวดของแตละพระอารามมให

สญหายไปกบกาลเวลา และเพอใหคงอยเปนมรดกทางวฒนธรรมบาง

เปนทนายนดวา หลายพระอารามพระสงฆฝกหดสวดท�านองไดคลองแคลว

มากกวา ๔ รปขนไป

ภารกจของพระพธธรรม แตเดมมาพระพธธรรมมภารกจหลายประการ เปนตนวา

๑. สวดอาฏานาฏยปรตร ในการพระราชพธสมพจฉรฉนท (พธตรษ)

ทเรยกวา สวดอฏนา หรอสวดภาณยกษ พธอาพาธพนาศฯ

๒. สวดภาณวาร คอ การสวดบทพระธรรมทจดเปนหมวดหม เชน

สวดพระปรตร ๗ ต�านาน ๑๒ ต�านาน หรอสวดธรรมคาถาในพธพทธาภเษก

เทวาภเษก มงคลาภเษกฯ

๓. สวดพระอภธรรม ๗ คมภร ในพธการศพ เชน สวดประจ�ายาม

คอ การสวดพระอภธรรมตามธรรมเนยม ซงแตโบราณมการสวดหนงยาม

สองยาม สามยาม สยาม ในพธการพระศพ จะสวดตลอดสยาม

จงเรยกวาสวดประจ�ายาม การสวดพระอภธรรมดงกลาว ปจจบนพฒนา

ออกไปเปนสวดพระอภธรรมมตถสงคหะ ๙ ปรจเฉท สวดสหสนย

สวดพระมาลยบาง

พระพธธรรม

24

๔. สวดพระอภธรรมในเวลาเคลอนพระศพ เชน สวดในการเชญ

พระศพออกจากพระบรมมหาราชวงไปยงพระเมรทองสนามหลวง

เปนตน

๕. สวดพระอภธรรมหนาไฟ คอ การสวดพระอภธรรมในชวง

การพระราชทานเพลงศพ โดยสวดบนซางเมร๑๑ สวดทซางสมมเมร๑๒

๖. สวดจตรเวท คอ การเจรญพระพทธมนต เจดต�านาน

ในวนพระ ๘ ค�า ๑๔ ค�า ๑๕ ค�า ทหอศาสตราคม ในพระบรมมหาราชวง

เพอท�าน�าพระพทธมนตถวายพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

๑๑ ซางเมร เชน เมรหลวงวดเทพศรนทราวาส

๑๒ ซางสมมเมร เชน พระเมรมาศซงสรางททองสนามหลวง และเมรลอยทสรางใชในการฌาปนกจศพตางๆ

พระพธธรรม

25

พระพธธรรม

26

พระพธธรรม

27

ในปจจบนน พระราชพธสมพจฉรฉนทไดถกยกเลกไปแลว ภารกจของพระพธธรรม คอ การสวดพระอภธรรมในการพระศพ และการศพในพระบรมราชานเคราะห พระราชานเคราะห พระอนเคราะห การสวดจตรเวทเพอท�าน�าพระพทธมนต และสวดในกรณมการพระราชพธพเศษ เชน พธท�าน�าพระพทธมนต เปนตน

พระพธธรรม

28

บทท ๓อปกรณในพธสวดพระอภธรรม

การสวดพระอภธรรมไมเหมอนกบการสวดพระพทธมนตทวไป สงทเจาภาพจะตองจดเตรยมเกยวกบเครองใชทเกยวกบการบ�าเพญกศลศพเชน โตะหมบชาพระรตนตรย อาสนสงฆ ดอกไม เครองบชาศพเปนตนจะตองเตรยมอปกรณเครองใชเพมเตมทเกยวกบการสวดพระอภธรรม คอ ๑. การสวดพระอภธรรมส�าหรบบคคลทวไปท ไม ได อย ในพระบรมราชานเคราะห คอ ๑.๑ อาสนสงฆ ส�าหรบพระสงฆ จ�านวน ๔ รป นงสวด ๑.๒ ตพระธรรม พรอมคมภรพระอภธรรม ๑.๓ เครองบชาพระธรรม แจกนดอกไม ธปเทยน ส�าหรบบชาพระธรรม ๑.๔ พดรองทเกยวกบงานอวมงคล จ�านวน ๔ เลม ๒. การสวดพระอภธรรมในพธการพระศพ หรอ พธงานศพในพระบรมราชานเคราะห พระราชานเคราะห และพระอนเคราะห จะตองมอปกรณในพธโดยเฉพาะ เมอไดเหนอปกรณในพธการกจะทราบไดทนทวาเปนพธสวดพระอภธรรมงานศพหลวง อปกรณตางๆ มดงน ๒.๑ สถานทนงสวด เรยกวา ซาง (คดซาง๑๓ คดสราง สราง สาง ส�าซาง) พระแทนเตยงสวด เตยงสวด อาสนสงฆ

๑๓ ซาง หมายถง สงปลกสรางชวคราวอยางปะร�า มยกพนอยขางใน ส�าหรบพระสงฆนงสวดพระอภธรรม

ตงอย ๔ มมเมร

พระพธธรรม

29

๒.๒ ตพระธรรมม ๔ แบบ คอ ตทองทบ ตประดบกระจก

ตลายรดน�าใหญ และตลายรดน�าเลก

๒.๓ คมภรพระอภธรรม

๒.๔ พดยศพระราชาคณะชนสามญยก ใชตงตดกบตพระอภธรรม

๒.๕ พดยศพระพธธรรม ๔ ดาม มสเหลอง สแดง สน�าเงน

และสเขยว

๒.๖ ทบชากระบะมกส�าหรบบชาพระธรรม

อปกรณตางๆ มระเบยบการใชและขอปฏบตทแตกตางกนไปดงน

๑. ซาง (คดซาง คดสราง สราง สาง ส�าซาง) พระแทนเตยงสวด

เตยงสวด อาสนสงฆ เปนสถานทส�าหรบพระพธธรรมนงสวดพระอภธรรม

ในงานพระศพ ณ พระทนงดสตมหาปราสาท จะมการตงพระแทน

เตยงสวด ๒ พระแทนทางมขดานทศเหนอ ในงานพระเมรมาศท

ทองสนามหลวง จะมทส�าหรบพระพธธรรมนงสวดพระอภธรรมทดาน

มมของเมรทง ๔ มมพระเมร เรยกวา ซาง หรอ ซางเมร ในงานพระบรม

ราชานเคราะห พระราชานเคราะห พระอนเคราะหทจดตามวดตางๆ จะม

อาสนสงฆเปนทนงสวดพระอภธรรม แตบางวดกมเตยงสวดหรอมซางดวย

เชน วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ และวดเบญจมบพตรดสตวนาราม

เปนตน

๒. ตพระธรรม ใชในเวลาสวด โดยตงไวดานหนาพระพธธรรม

ตพระธรรมนมระเบยบการใชในงานหลวงตางๆ คอ

พระพธธรรม

30

(๑) งานพระบรมศพและงานพระศพพระบรมวงศานวงศ ชนเจาฟาขนไป สมเดจพระสงฆราชเจา และสมเดจพระสงฆราช ใชตพระธรรมทองทบ

(๒) งานพระศพพระบรมวงศานวงศชนพระองคเจา และราชนกล ใชตพระธรรมประดบกระจก

พระพธธรรม

31

(๓) งานศพสมเดจพระราชาคณะ ขาราชการผ ใหญ องคมนตร ประธานศาลฎกา ประธานศาลรฐธรรมนญ ระดบรฐมนตรขนไปซงเสยชวตในขณะด�ารงต�าแหนง ใชตพระธรรมลายรดน�าใหญ

(๔) งานศพทอยในพระบรมราชานเคราะห พระราชานเคราะหและพระอนเคราะหใชตพระธรรมลายรดน�าเลก

พระพธธรรม

32

๓. คมภรพระอภธรรม แตเดมมาจะตงคมภรพระอภธรรม

ไวบนตพระธรรมในขณะทสวดสนนษฐานวา เพอใหพระสงฆอานในเวลา

สวดเพอปองกนความผดพลาด ปจจบนนมไดน�าออกวางบนตพระธรรม

คงบรรจอยในตพระธรรม และพระพธธรรมกมไดอานคมภรในขณะสวด

แตประการใด และในการเชญศพเวยนเมร พระสงฆจะนงเสลยงอาน

คมภรพระอภธรรม

พระพธธรรม

33

๔. พดยศพระราชาคณะ ชนสามญยก ใชตงตดตรงกลาง

ตพระธรรม เรองนมทมาอยางไรไมปรากฏ แตมการสนนษฐานวาในการ

พระศพ ในกรณทพระบาทสมเดจพระเจาอยหว และสมเดจพระราชน

เสดจมาทรงบ�าเพญพระราชกศลเปนการสวนพระองค พระสงฆตอง

ถวายอดเรก และพระสงฆทจะถวายอดเรกได ตองเปนพระราชาคณะ

ต องใช พดยศ เ นองจากแต ก อน พระราชาคณะมจ�านวนน อย

เมอถงคราวจ�าเปนรบดวน อาจท�าใหไมสามารถหาพดยศไดทน

พระพธธรรม

34

จงจดพดยศมาตงเตรยมไว และเหตทใชพดยศพระราชาคณะชนสามญยก

ซงเปนพดยศพระราชาคณะชนตนน เพราะมธรรมเนยมวา พระสงฆทม

สมณศกดสง สามารถใชพดยศสมณศกดชนต�ากวาได แตพระสงฆจะใช

พดยศทสงกวาสมณศกดของตนมได ปจจบนพระสงฆสมณศกดมจ�านวนมาก

การสอสารตลอดทงยานพาหนะสะดวก เมอเกดมกรณดงกลาว จาหนาท

สามารถนมนตพระราชาคณะมาไดทนทวงท การตงพดยศไวคงถอตาม

ธรรมเนยมเดม และถอเปนเอกลกษณงานหลวงอกประการหนงดวย

๕. พดพระพธธรรม การสวดในงานพธศพตางๆ พระสงฆนยม

ใชพดตงตรงหนาในขณะท�าการสวด พระพธธรรมมพดประจ�าต�าแหนง

ทเรยกวา พดพระพธธรรม ใชตงตรงหนาเวลาสวด พดพระพธธรรมน

มจ�านวน ๔ ดาม ลกษณะเปนพดหนานาง แตละดามมสตางๆ กน คอ

สเหลอง สแดง สน�าเงน และสเขยว เปนผาแพร สพนเหมอนกนทง

สองดาน ปกไหมทองเปนลกษณะคลายรศมจากใจกลางพด ดามเปนไม

ลกษณะตบคาบใบพดไว ตรงกลางท�าไมเปนแผนรปวงกลมร แกะตวอกษร

ดวยมกค�าวา พระพธธรรม แลวฝงลงในเนอไม ยอดพดและสนพด เปนงา

(ปจจบนเปลยนเปนวสดคลายงาแลว)

พระพธธรรม

35

๑๔ เรง อรรถวบลย. เลม ๑, ๒๕๑๒. หนา ๔๕.

การเรยงพดพระพธธรรมและวธการนงสวดตามทกลาวถง

กจะเปน สน�าเงน สเหลอง สแดง สเขยว เพราะสเหลองกบสแดงเปน

แมค นงอยตรงกลาง สวนสน�าเงนเปนลกคของสเหลองตองนงดานขวา

ของสเหลอง สเขยวเปนลกคของสแดง ตองนงดานซายของสแดง สวนการ

ใชพดพระพธธรรมในพธการอน เชน สดบปกรณ มาตกา บงสกล เปนตน

นยมนงเรยงตามล�าดบศกดของพดยศ

พดพระพธธรรมน เมอใชในขณะสวดจะมวธนงสวดและเรยงพด

เปน ๒ แบบ ไดแก เรยงตามล�าดบศกดของพดยศ และเรยงตามค การเรยง

ตามล�าดบศกดของพด คอ สเหลอง สแดง สน�าเงน สเขยว สวนการเรยง

ตามคนน เรง อรรถวบลย ไดกลาวถงลกษณะพดพระพธธรรมและ

การใชไวดงน “...พดยศพระพธธรรม ม ๔ ดาม มสตาง ๆ กนดงน

สเหลอง ส�าหรบแมครปท ๑ สแดง ส�าหรบแมครปท ๒

สน�าเงน เคยงแมครปท ๑ สเขยว เคยงแมครปท ๒ เฉพาะ

พดยศพระพธธรรมน ตรงใจกลางพดยศ ชางสลกแกะดวยมก

เปนอกษรวา พระพธธรรม ฝงอย”๑๔

พระพธธรรม

36

การนงสวดบนซาง

พระพธธรรม

37

การสวดพระอภธรรมศพพระราชานเคราะห

การสวดหนาไฟ

พระพธธรรม

38

บทท ๔บทสวดพระอภธรรม

บทสวดทพระพธธรรมใชสวดในการพธตางๆ นน แบงเปน ๒ ประเภท

คอ บทสวดในการพธมงคล คอ การสวดจตรเวท ไดแก การสวด

พระปรตร ๗ ต�านาน กบบทสวดในการพธอวมงคล คอ การสวด

พระอภธรรม ๗ คมภร การสวดพระธรรมใหม การสวดพระอภธรรม

มตถสงคหะ และการสวดคาถาธรรมบรรยายแปล จะแสดงเนอหาของ

บทสวดตางๆ พอเปนตวอยาง ดงน

พระอภธรรม ๗ คมภร

บทสวดพระอภธรรม ๗ คมภร หรอ บทสวดพระอภธรรม ๗ บท

ซงเปนบทสวดพระอภธรรมทม ๗ บทดวยกน คอ

บทท ๑ บทพระสงคณ หรอ พระธรรมสงคณ เปนบททวาดวย

เรองกศล คอ ความด อกศล คอ ความไมดหรอความชว และทเปนกลางๆ

คอ ไมเปนทงความดและความชว ทเรยกวา อพยากฤต

บทท ๒ บทพระวภงค เปนบททกลาวถงการจ�าแนกสวนประกอบ

ของชวตออกเปน ๕ ขนธ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ

บทท ๓ บทพระธาตกถา เปนบททวาดวยการเขากนไดของธาต

ตางๆ เชน เมอกระดก เลอด ปสสาวะ ลมหายใจ ความรอนในรางกาย

ชองวางในปาก ความรสก เปนตน

พระพธธรรม

39

บทท ๔ บทพระปคคลบญญต เปนบททวาดวยการแบงประเภท

ของบคคล คอ แบงตามรปรางผวพรรณ แบงตามอวยวะการรบร แบงตาม ลกษณะธาตทง ๖ แบงตามความเปนจรง แบงตามสงทเปนใหญในกาย แบงตามคณธรรมของแตละบคคล บทท ๕ บทพระกถาวตถ เปนบททวาดวยการตดสนขอขดแยง เพอหาสงทถกตองตามค�าสอนของพระพทธเจา บทท ๖ บทพระยมก เปนบททวาดวยการจดพวกค�าสอนของพระพทธเจาเปนคๆ ซงเปนวธคนหามลเหตรากเหงาของเรองราวทงหลายของพระพทธเจาในฝายดตางๆ บทท ๗ บทพระมหาปฏฐาน เปนบททวาดวยเรองปจจยในการสนบสนนของแตละเรอง เชน ปจจยสนบสนนจากสงทเปนเหต ๖ ประการปจจยสนบสนนจากสงทเปนอารมณ ๖ ประการ เปนตน พระอภธรรม ๗ บท หรอ ๗ คมภรนทานโบราณจารยสอนใหวายอเฉพาะตวหนาเพองายแกการจดจ�า ทานจงใชกศโลบายใหเยาวชนสมยกอนทองจ�าเปนคาถาเสกน�าลางหนาตนเองทกๆ วนตอนเชา จะเกดสรรพคณเปนสรรพมงคลยงดนกแล คอ สง ว ขา ป กะ ยะ ปะ

พระพธธรรม

40

พระธรรมสงคณ

กสลา ธมมา ธรรมทงหลาย ทเปนกศล

อกสลา ธมมา ธรรมทงหลายทเปนอกศล

อพยากตา ธมมา ธรรมทงหลาย ทเปนอพยากฤต

กตเม ธมมา กสลา ธรรมทงหลาย ทเปนกศล เปนไฉน

ยสม สมเย ในสมยใด

กามาวจร� กสล� จตต� กศลจตทเปนกามาวจร เกดพรอม

อปปนน� โหต ดวยโสมนสเจตสก

โสมนสสสหคต� ประกอบพรอมดวยปญญา เจตสก

ญาณสมปยตต� ปรารภอารมณ

รปารมมณ� วา รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ

สททารมมณ� วา สงทมอยปรากฏอย

คนธารมมณ� วา รสารมมณ� วา กหรอวา เรองราวใดๆ ยอมเกดขน

โผฏพพารมมณ� วา

ธมมารมมณ� วา ย� ย� วา ปนารพภ

ตสม สมเย ในสมยนน

ผสโส โหต ยอมมความกระทบกนและกน

อวกเขโป โหต ยอมมความไมฟงซาน

เย วา ปน ตสม สมเย กหรอวา ในสมยนน ยอมมสภาวะ

ทไมมรปราง

อญเญป อตถ ปฏจจ (จตและเจตสก) ซงอาศยกนและ

สมปปนนา กนเกดขนพรอมกน

อรปโน ธมมา แมเหลาอน เหลาใด

อเม ธมมา กสลา. สภาวะทงหลายเหลาน คอ ธรรม

ทงหลายทเปนกศล

พระพธธรรม

41

พระวภงค

ปญจกขนธา ขนธ ๕

รปกขนโธ รปขนธ (หมวดแหงรป ๒๘)

เวทนากขนโธ เวทนาขนธ

สญญากขนโธ สญญาขนธ

สงขารกขนโธ สงขารขนธ

วญญาณกขนโธ วญญาณขนธ

ตตถ กตโม รปกขนโธ บรรดาขนธ ๕ นน รปขนธ เปนไฉน

ยงกญจ รป รป อยางใดอยางหนง

อตตานาคตปจจปปนน� รปอดต รปอนาคต รปปจจบน

อชฌตต� วา พหทธา วา รปภายใน หรอ รปภายนอก

โอฬารก� วา สขม� วา รปหยาบ หรอ รปละเอยด

หน� วา ปณต� วา รปเลว หรอ รปประณต

ย� ทเร วา สนตเก วา รปไกล หรอ รปใกล อยางใด

ตเทกชฌ� อภสญญหตวา รปนนทรงประมวลยนยอเขารวมกน

อภสงขปตวา

อย� วจจต รปกขนโธ. น ตรสเรยกวา รปขนธ ฯ

พระพธธรรม

42

พระธาตกถา

สงคโห อสงคโห ธรรมะทสงเคราะหเขากนได

ธรรมะทสงเคราะหเขากนไมได

สงคหเตน อสงคหต� ธรรมะทสงเคราะหเขากนไมได กบ

ธรรมะทสงเคราะหเขากนได

อสงคหเตน สงคหต� ธรรมะทสงเคราะหเขากนได กบ

ธรรมะทสงเคราะหเขากนไมได

สงคหเตน สงคหต� ธรรมะทสงเคราะหเขากนได กบ

ธรรมะทสงเคราะหเขากนได

อสงคหเตน อสงคหต� ธรรมะทสงเคราะหเขากนไมไดกบ

ธรรมะทสงเคราะหเขากนไมได

สมปโยโค วปปโยโค ธรรมะทประกอบกบธรรมอนได

ธรรมะทไมประกอบกบธรรมะอน

สมปยตเตน วปปยตต� ธรรมะทไมประกอบกบธรรมอน

กบธรรมะทประกอบกบธรรมอนได

วปปยตเตน สมปยตต� ธรรมะทประกอบกบธรรมอนได

อสงคหต� ธรรมะทสงเคราะหเขากบธรรมอน

ไมไดกบธรรมะทไมประกอบกบธรรมอน

พระพธธรรม

43

พระปคคลบญญต

ฉ ปญญตตโย บญญต ม ๖ ประการ

ขนธปญญตต บญญตวา ขนธ

อายตนปญญตต บญญตวา อายตนะ

ธาตปญญตต บญญตวา ธาต

สจจปญญตต บญญตวา สจจะ

อนทรยปญญตต บญญตวา อนทรย

ปคคลปญญตต บญญตวา บคคล

กตตาวตา ปคคลาน� บคคลบญญต

ปคคลปญญตต แหงบคคลทงหลายมเทาไร

สมยวมตโต ทานผหลดพนจากกเลสโดย

บ�าเพญวโมกข ๘ มากอน

อสมยวมตโต ทานผหลดพนจากกเลส

โดยไมบ�าเพญวโมกข ๘

กปปธมโม ทานผมสมาบตยงก�าเรบเปน

ธรรมดา (ปถชน)

อกปปธมโม ทานผมสมาบตไมก�าเรบเปน

ธรรมดา (อรยบคคล)

ปรหานธมโม ทานผยงเสอมจากสมาบตเปน

ธรรมดา

อปรหานธมโม ทานผไมเสอมจากสมาบตเปนธรรมดา

เจตนาภพโพ ทานผยงตองใสใจถงสมาบตเนองๆ

อนรกขนาภพโพ ทานผยงตองรกษาสมาบตเนองๆ

พระพธธรรม

44

ปถชชโน ทานผยงละสกกายทฏฐ วจกจฉา

และสลพพตปรามาสไมได

โคตรภ ทานผประกอบดวยธรรมะ

ระหวางชนบคคล

ภยปรโต ทานผยงยนดพอใจอยใกลสงทเปนภย

อภยปรโต ทานผไมยนดพอใจอยใกลสงทเปนภย

ภพพาคมโน ทานผสมควรกาวลงสกศลธรรม

อภพพาคมโน ทานผไมสมควรกาวลงสกศลธรรม

นยโต ทานผมคตแนนอน (คนท�าอนนตรยกรรม

๕ พวก นยตมจฉาทฏฐ และพระ

อรยบคคล ๘)

อนยโต ทานผมคตยงไมแนนอน

ปฏปนนโก ทานก�าลงปฏบตมรรค ๔

ผเลฏโต ทานผด�ารงอยแลวในผล ๔

อรหา ทานผเปนพระอรหนต

อรหตตาย ปฏปนโน. ทานผปฏบต เพอความเปน

พระอรหนตฯ

พระพธธรรม

45

พระกถาวตถ

ปคคโล อปลพภต ทานยอมก�าหนดรบคคลไดโดย

อรรถทแจมแจง

สจฉกตถปรมตเถนาต และอรรถะทยอดเยยม หรอถกแลว

อามนตา

โย สจฉกตโถ ปรมตโถ สภาวะใด มอรรถะทแจมแจง

มอรรถะทยอดเยยม

ตโต โส ปคคโล อปลพภต ตามสภาพนน ทานยอมก�าหนดร

สจฉกตถปรมตเถนาต บคคลนนได โดยอรรถะทแจมแจง

และอรรถะทยอดเยยม

น เหว� วตตพเพ ทานไมพงกลาวอยางนน

อาชานาห นคคห� ทานจงรบรถงการถกต�าหน

หญจ ปคคโล อปลพภต หากทานยอมก�าหนดรบคคลได

โดยอรรถะทแจมแจง

สจฉกตถปรมตเถน และอรรถะทยอดเยยม ไซร

เตน วต เร วตตพเพ ดวยเหตนน หนอแล ทานจะตอง

กลาววา

โย สจฉกตโถ ปรมตโถ สภาวะใด มอรรถะทแจมแจง ม

อรรถะทยอดเยยม

ตโต โส ปคคโล อปลพภต ตามสภาพนน ทานยอมก�าหนดร

บคคลนนไดโดยอรรถะทแจมแจง

สจฉกตถปรมตเถนาต และอรรถะทยอดเยยม หรอ

มจฉา. ขอนน ผดฯ

พระพธธรรม

46

พระยมก

เย เกจ กสลา ธมมา ธรรมทงหลาย ทเปนกศล

เหลาใด เหลาหนง

สพเพ เต กสลมลา ธรรมทงหลาย เหลานน ทงหมด

มกศลเปนมล

เย วา ปน กสลมลา กหรอวา ธรรมทงหลาย เหลาใดม

กศลเปนมล

สพเพ เต ธมมา กสลา ธรรมทงหลาย เหลานน ทงหมด

เปนกศลธรรม

เย เกจ กสลา ธมมา ธรรมทงหลาย ทเปนกศล

เหลาใด เหลาหนง

สพเพ เต กสลมเลน เอกมลา ธรรมทงหลาย เหลานน ทงหมด

มมลเดยว คอ กศลมล

เย วา ปน กสลมเลน เอกมลา กหรอวา ธรรมทงหลาย เหลาใดม

มลเดยว คอ กศลมล

สพเพ เต ธมมา กสลา ธรรมทงหลาย เหลานน ทงหมด

เปนกศลธรรม

พระพธธรรม

47

พระมหาปฏฐาน

เหตปจจโย ธรรมทเปนเหตท�าใหเกด และชวย

สนบสนน

อารมมณปจจโย ธรรมทเปนอารมณ และชวยสนบสนน

อธปตปจจโย ธรรมทเปนใหญและชวยสนบสนน

อนนตรปจจโย ธรรมทเกดขนตดตอกน และชวย

สนบสนน

สมนนตรปจจโย ธรรมทเกดขนตดตอกนระหวาง

มได และชวยสนบสนน

สหชาตปจจโย ธรรมทเกดขนพรอมกน และชวย

สนบสนน

อญญมญญปจจโย ธรรมทชวยสนบสนนแกกนและกน

นสสยปจจโย ธรรมทอาศยกนและกน และชวย

สนบสนน

อปนสสยปจจโย ธรรมทอาศยซงกนและกนได

แนนอน และชวยสนบสนน

ปเรชาตปจจโย ธรรมทเกดกอน และชวยสนบสนน

ธรรมทเกดภายหลง

ปจฉาชาตปจจโย ธรรมทเกดภายหลง และชวยสนบสนน

ธรรมทเกดกอน

อาเสวนปจจโย ความเคยชนเปนเครองชวยสนบสนน

กมมปจจโย การตงใจกระท�าเปนเครองชวยสนบสนน

พระพธธรรม

48

วปากปจจโย ผลแหงกศลกรรมและผลแหง

อกศลกรรมเปนเครองชวยสนบสนน

อาหารปจจโย อาหาร ๔ เปนเครองชวยสนบสนน

อนทรยปจจโย อนทรธรรม ๒๒ เปนเครองชวย

สนบสนน

ฌานปจจโย การเพงอารมณเปนเครองสนบสนน

มคคปจจโย ธรรมทเปนดจทางน�าไปสสคต ทคคต

และนพพาน และเปนเครองชวย

สนบสนน

สมปยตตปจจโย ธรรมทประกอบกนพรอมดวยลกษณะ

๔ และชวยสนบสนน

วปยตตปจจโย ธรรมทไมประกอบกนดวยลกษณะ ๔

และชวยสนบสนน

อตถปจจโย ธรรมทมอย ยงไมดบไป และชวย

สนบสนน

นตถปจจโย ธรรมทไมมอย ดบไปแลว และชวย

สนบสนน

วคตปจจโย ธรรมทปราศจากไปแลว ดบไปแลว และ

ชวยสนบสนน

อวคตปจจโย. ธรรมทยงไมปราศจากไป ยงไมดบไป

และชวยสนบสนนฯ

พระพธธรรม

49

บทสวดพระธรรมใหม คอ พระธรรมหมวดใหม ซงเปนการยกธรรมหวขอหนงๆ จากคมภรหนงๆ มาอธบาย จงเกดธรรมหมวดใหมทเรยกวา “โคจฉกะ” แปลวา หมวด ซงพระพธธรรมไดน�ามาใช ๘ หมวด คอ๑) เหตโคจฉกะ ๒) จฬนตรทกะ ๓) อาสวโคจฉกะ ๔) สญญาชนโคจฉกะ ๕) คนถะโคจฉกะ ๖) โอฆโคจฉกะ ๗) โยคโคจฉกะ ๘) นวรณโคจฉกะ

พระธรรมใหม

เหตโคจฉกะ

เหต ธมมา ธรรมเปนเหต

สเหตกา ธมมา ธรรมมเหต

อเหตกา ธมมา ธรรมไมมเหต

เหตสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยเหต

เหตวปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากเหต

เหตเจวธมมา สเหตกา จ ธรรมเปนเหตและมเหต

สเหตกาเจว ธมมา น ธรรมมเหตแตไมเปนเหต

จ เหต

เหต เจว ธมมา ธรรมเปนเหตและสมปยตดวยเหต

เหตสมปยตตา จ

เหตสมปยตตา เจว ธรรมสมปยตดวยเหตแตไมเปนเหต

ธมมา น จ เหต

น เหต โข ปน ธมมา ธรรมไมเปนเหต แตมเหต

สเหตกาป

(น เหต โข ปน ธมมา) ธรรมไมเปนเหต และไมมเหต

อเหตกาป

พระพธธรรม

50

จฬนตรทกะ

สปปจจยา ธมมา ธรรมมปจจย

อปปจจยา ธมมา ธรรมไมมปจจย

สงขตา ธมมา ธรรมเปนสงขตะ

อสงขตา ธมมา ธรรมเปนอสงขตะ

สนทสสนา ธมมา ธรรมเหนได

อนทสสนา ธมมา ธรรมทเหนไมได

สปปฏฆา ธมมา ธรรมทกระทบได

อปปฏฆา ธมมา ธรรมทกระทบไมได

รปโน ธมมา ธรรมมรป

อรปโน ธมมา ธรรมไมมรป

โลกยา ธมมา ธรรมเปนโลกยะ

โลกตตรา ธมมา ธรรมเปนโลกตตระ

เกนจ วญเญยยา ธมมา ธรรมทจตบางอยางรได

เกนจ น วญเญยยา ธมมา ธรรมทจตบางอยางรไมได

พระพธธรรม

51

อาสวโคจฉกะ

อาสวา ธมมา ธรรมเปนอาสวะ

โน อาสวา ธมมา ธรรมไมเปนอาสวะ

สาสวา ธมมา ธรรมเปนอารมณของอาสวะ

อนาสวา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของอาสวะ

อาสวสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยอาสวะ

อาสววปปยตตา ธมมา ธรรมทวปปยตจากอาสวะ

อาสวา เจว ธมมา ธรรมเปนอาสวะและเปนอารมณของ

สาสวา จ อาสวะ

สาสวา เจว ธมมา ธรรมเปนอารมณของอาสวะ

โน จ อาสวา แตไมเปนอาสวะ

อาสวา เจว ธมมา ธรรมเปนอาสวะและสมปยตดวยอาสวะ

อาสวสมปยตตา จ

อาสวสมปยตตา เจว ธรรมสมปยตดวยอาสวะแตไมเปนอาสวะ

ธมมา โน จ อาสวา

อาสววปปยตตา โข ธรรมทวปปยตจากอาสวะ แตเปน

ปน ธมมา สาสวาป อารมณของอาสวะ

(อาสววปปยตตา โข ธรรมทวปปยตจากอาสวะ

ปน ธมมา) อนาสวาป และไมเปนอารมณของอาสวะ

พระพธธรรม

52

สญโญชนโคจฉกะ

สญโญชนา ธมมา ธรรมเปนสญโญชน

โน สญโญชนา ธมมา ธรรมไมเปนสญโญชน

สญโญชนยา ธมมา ธรรมเปนอารมณของสญโญชน

อสญโญชนยา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของสญโญชน

สญโญชนสมปยตตา ธมมา ธรรมทสมปยตดวยสญโญชน

สญโญชนวปปยตตา ธมมา ธรรมทวปปยตจากสญโญชน

สญโญชนา เจว ธมมา ธรรมเปนสญโญชนและเปน

สญโญชนยา จ อารมณของสญโญชน

สญโญชนา เจว ธมมา ธรรมเปนสญโญชน

สญโญชนสมปยตตา และสมปยตดวยสญโญชย

สญโญชนสมปยตตา เจว ธรรมสมปยตดวยสญโญชน

ธมมา โน จ สญโญชนา แตไมเปนสญโญชน

สญโญชนวปปยตตา โข ปน ธรรมทวปปยตจากสญโญชน

ธมมา สญโญชนยาป แตเปนอารมณของสญโญชน

(สญโญชนวปปยตตา ธรรมทวปปยตจากสญโญชน

โข ปน ธมมา)

อสญโญชนยาป และไมเปนอารมณของสญโญชน

พระพธธรรม

53

คนถะโคจฉกะ

คนถา ธมมา ธรรมเปนคนถะ

โน คนถา ธมมา ธรรมไมเปนคนถะ

คนถนยา ธมมา ธรรมเปนอารมณของคนถะ

อคนถนยา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของคนถะ

คนสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยคนถะ

คนถวปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากคนถะ

คนถา เจว ธมมา คนถนยา ธรรมเปนคนถะและเปนอารมณ

ของคนถะ

คนถนยา เจว ธมมา ธรรมเปนอารมณของคนถะ

โน คนถา แตไมเปนคนถะ

คนถา เจว ธมมา ธรรมเปนคนถะและสมปยตดวยคนถะ

คนถสมปยตตา จ

คนถสมปยตตา เจว ธรรมสมปยตดวยคนถะแตไมเปนคนถะ

ธมมา โน จ คนถา

คนถวปปยตตา โข ปน ธรรมวปปยตจากคนถะ แตเปนอารมณ

ธมมา คนถนยาป ของคนถะ

(คนถวปปยตตา โข ธรรมวปปยตจากคนถะ และไมเปน

ปน ธมมา) อคนถนยาป อารมณของคนถะ

พระพธธรรม

54

โอฆโคจฉะกะ

โอฆา ธมมา ธรรมเปนโอฆะ

โน โอฆา ธมมา ธรรมไมเปนโอฆะ

โอฆนยา ธมมา ธรรมเปนอารมณของโอฆะ

อโนฆนยา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของโอฆะ

โอฆสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยโอฆะ

โอฆวปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากโอฆะ

โอฆา เจว ธมมา โอฆนยา จ ธรรมเปนโอฆะ และเปนอารมณ

ของโอฆะ

โอฆนยา เจว ธมมา โน จ โอฆา ธรรมเปนอารมณของโอฆะแตไมเปนโอฆะ

โอฆา เจว ธมมา ธรรมเปนโอฆะและสมปยตดวยโอฆะ

โอฆสมปยตตา จ

โอฆสมปยตตา เจว ธรรมสปยตดวยโอฆะแตไมเปนโอฆะ

ธมมา โน จ โอฆา

โอฆวปปยตตา โข ปน ธรรมวปปยตจาก

ธมมา โอฆนยาป โอฆะ แตเปนอารมณของโอฆะ

(โอฆวปปยตตา โข ปน ธมมา) ธรรมวปปยตจากโอฆะ และไมเปน

อโนฆนยาป อารมณของโอฆะ

พระพธธรรม

55

โยคโคจฉกะ

โยคา ธมมา ธรรมเปนโยคะ

โน โยคา ธมมา ธรรมไมเปนโยคะ

โยคนยา ธมมา ธรรมเปนอารมณของโยคะ

อโยคนยา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของโยคะ

โยคสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยโยคะ

โยควปปยตตา ธมมา ธรรมวปปยตจากโยคะ

โยคา เจว ธมมา โยคนยา จ ธรรมเปนโยคะและเปนอารมณของโยคะ

โยคนยา เจว ธมมา โน ธรรมเปนอารมณของโยคะ

จ โยคา แตไมเปนโยคะ

โยคา เยว ธมมา ธรรมเปนโยคะและสมปยตดวยโยคะ

โยคสมปยตตา จ

โยคสมปยตตา เจว ธรรมสมปยตดวยโยคะ

ธมมาโน จ โยคา แตไมเปนโยคะ

โยควปปยตตา โข ปน ธรรมวปปยตจากโยคะแตเปนอารมณ

ธมมา โยคนยาป ของโยคะ

(โยควปปยตตา โข ธรรมวปปยตจากโยคะ และไมเปน

ปน ธมมา) อโยคนยาป อารมณของโยคะ

พระพธธรรม

56

นวรณโคจฉกะ

นวรณา ธมมา ธรรมเปนนวรณ

โน นวรณา ธมมา ธรรมไมเปนนวรณ

นวรณยา ธมมา ธรรมเปนอารมณของนวรณ

อนวรณยา ธมมา ธรรมไมเปนอารมณของนวรณ

นวรณสมปยตตา ธมมา ธรรมสมปยตดวยนวรณ

อนวรณยา ธมมา ธรรมวปปยตจากนวรณ

นวรณา เจว ธมมา ธรรมเปนนวรณและเปนอารมณ

นวรณยา จ ของนวรณ

นวรณยา เจว นวรณา ธรรมเปนอารมณของนวรณ

ธมมา โน จ แตไมเปนนวรณ

นวรณา เจว ธมมา ธรรมเปนนวรณและ

นวรณสมปยตตา จ สมปยตดวยนวรณ

นวรณสมปยตตา นวรณา ธรรมสมปยตดวย

เจว ธมมา โน จ นวรณแตไมเปนนวรณ

นวรณวปปยตตา นวรณยาป ธรรมวปปยตจาก

โข ปน ธมมา นวรณ แตเปนอารมณของนวรณ

(นวรณวปปยตตา อนวรณยาป ธรรมวปปยตยาก

โข ปน ธมมา) นวรณ และไมเปนอารมณของนวรณ

พระพธธรรม

57

พระอภธรรมมตถสงคหะ การสวดพระอภธรรมมตถสงคหะ เปนท�านอง สรภญญะ โดยการน�าบทสวดเปนภาษาบาลหรอภาษามคธ มาจากคมภรอภธรรมมตถสงคหะซงเปนคมภรทพระอนรทธเถระแตงขน โดยการเกบสาระส�าคญจากพระอภธรรมปฎกมาจดหมวดหมใหม เปน ๙ ปรจเฉทหรอ ๙ บท ซงสามารถสรปเนอหาไดดงน ปรจเฉทท ๑ จตตสงคหวภาค แจกแจงแสดงเรองจต ปรจเฉทท ๒ เจตสกสงคหวภาค แจกแจงแสดงเรองเจตสก ปรจเฉทท ๓ ปกณณกสงคหวภาค แจกแจงแสดงเรองธรรมะตางๆ คอ เวทนา เหต กจ ทวาร อาราม และวตถ ปรจเฉทท ๔ วถสงคหวภาค แจกแจงแสดงเรองวถจต ปรจเฉทท ๕ วถมตตสงคหวภาค แจกแจงแสดงเรองจตทพนวถและธรรมะทเกยวเนองกบจตเหลานน ปรจเฉทท ๖ รปสงคหวภาค แจกแจงแสดงเรองรปและนพพาน ปรจเฉทท ๗ สมจจยสงคหวภาค แจกแจงแสดงเรองธรรมะทสงเคราะหเขาหมวดเดยวกนได ปรจเฉทท ๘ ปจจยสงคหวภาค แจกแจงแสดงเรองธรรมทอปการะซงกนและกน และแสดงบญญตธรรมดวย ปรจเฉทท ๙ กมมฏฐานสงคหวภาค แจกแจงแสดงเรองกมมฏฐานทงสมณะและวปสสนากมมฏฐาน

ประณามคาถา (บทไหวคร) นโม ตสสารหนตสส ขาพเจานอบนอมแตพระผมพระภาค ภควนตสส สตถโน ผเปนพระศาสดา สมมาสมพทธสสมยตโถ ผเปนพระอรหนต

พระพธธรรม

58

โลกเชฏฐสส ตาทโน ตรสรโดยชอบดวยพระองคเอง ผเปน ผประเสรฐในโลก ผคงทพระองคนน

ปรจเฉทท ๑ : จตตสงคหวภาค๑ สมมาสมพทธมตล� ขาพเจาขอนอบนอมอภวาท สสทธมมคนตตม� ซงพระสมมาสมพทธเจาผมพระคณอน ชงไมได พรอมทงพระสทธรรมและหมแหง อภวาทย ภาสสส� พระสงฆผสงสด อภธมมตถส�คห� แลวจกกลาวปกรณพระอภธมมตถ สงคหะ๒ ตตถ วตตาภธมมตถา อรรถแหงพระอภธรรม จตธา ปรมตถโต ทพระผมพระภาคตรสไวใน พระอภธรรมนน จตต� เจตสก� รป โดยปรมตถทกประการ ม ๔ อยาง นพพานมต สพพถา คอ จต เจตสก รป นพพาน๓ อฏฐธา โลภมลาน อกศลจต ม ๑๒ คอ โทสมลาน จ ทวธา โลภมลจต ๘ โมหมลาน จ ทวต โทสมลจต ๒ ทวาทสากสลา สย� และโมหมลจต ๒๔ สตตากสลปากาน อเหตกจต ๑๘ คอ ปญญปากาน อฏธา อกศลวบากจต ๗ กรยาจตตาน ตณต กศลวบากจต ๘ อฏารส อเหตกา กรยาจต ๓๕ ปาปาเหตกมตตาน จต ๕๙ หรอ ๙๑ บาง โสภณานต วจจเร ทพนจากอกศลจตและอเหตกจต เอกนสฏ จตตาน ทานเรยกวา โสภณจต อเถกนวตป วา

พระพธธรรม

59

๖ เวทนาญาณสงขาร ผรกลาว กศลจต วบากจต เภเทน จตวสต และกรยาจตฝายสเหตกกามาวจรได ๒๔ สเหตกามาวจร โดยความตางแหงเวทนา ญาณ และสงขาร ปญญปากกรยา มตา ๗ กาเม เตวสต ปากาน ในกามเทพ กามาวจรจตม ๕๔ ปญญาปญญาน วสต คอ วบากจตม ๒๓ เอกาทส กรยา เจต กศลจตกบอกศลจต ๒๐ จตปญญาส สพพถาฯ และกรยา คอ ๑๑๘ ปญจธา ฌานเภเทน รปาวจรจต รปาวจรมานส� โดยความตางแหงฌาน ม ๕ ปญญปากกรยาเภทา โดยความตางแหงกศล วบาก และกรยา ต� ปญจทสธา ภเว รปาวจรจตนน ม ๑๕๙ อาลมพนปปเภเทน อรปาวจรจตม ๔ จตธารปปมานส� โดยประเภทแหงอารมณ ปญญปากกรยาเภทา มอก ๑๒ โดยความตางแหงกศล ปน ทวาทสธา ต� วบากและกรยา๑๐ จตมคคปปเภเทน โลกตตรจต (อนตตรจต) บณฑตกลาว ไว ๘ คอ จตธา กสลนตถา กศลจต ๔ โดยประเภทแหงมรรค ๔ ปากนตสส ผลตตาต และวบากจต กม ๔ เหมอนกน อฏธานตตร� มต� เพราะเปนผลแหงมรรคนน๑๑ ทวาทสากสลาเนว อกศลจตม ๑๒ กสลาเนกวสต กศลจตม ๒๑ ฉตตเสว วปากาต วบากจตมเพยง ๓๖ กรยาจตตาน วสต กรยาจตม ๒๐๑๒ จตปญญาสธา กาเม บณฑตกลาวจตไวในกามภพ ๕๔ รเป ปณณรสรเย ในรปภาพ ๑๕

พระพธธรรม

60

จตตาน ทวาทสารเป ในอรปภาพ ๑๒ อฏธานตตเร ตถา ในอนตตรจต ๘๑๓ อตถเมกนนวตป บณฑตผมปรชาเหนประจกษ ปเภท� ปน มานส� ยอมจ�าแนกจตออกเปน เอกวสสต� วาถ ๘๙ บาง วภชนต วจกขณา ๑๒๑ บาง ดวยประการน๑๔ ฌาน�คโยคเภเทน บณฑตกลาวอนตตรจต (โลกตตรจต) กเตวเกตนต ปญจธา ออกเปนอยางละ ๕ วจจตานตตร� จตต� โดยความตางแหงการประกอบ ดวยองคฌาน จตตาฬสวธ�ต จ และกลาววาม ๔๐๑๕ ยถา จ รปาวจร� รปาวจรจตและอนตตรจต (โลกตตรจต) คยหตานตตร� ตถา บญฑตถอเอาในความตางแหงฌาน ปมาทชฌานเภเท มปฐมฌานเปนตนฉนใด อารปปญจาป ปญจเม แมอรปฌานทานกถอเอาในฌานท ๕ ฉนนน๑๖ เอกาทสวธ� ตสมา เพราะฉะนน แตละฌานมปฐมฌาน ปมาทกมรต� บณฑตจงไดกลาวจตไว ฌานเมเกกมนเต ต ฌานละ ๑๑ เตวสตวธ� ภเว แตในฌานทสดม ๒๓๑๗ สตตตสวธ� ปญญ� อนง กศลจตม ๓๗ ทวปญญาสวธนตถา วบากจตม ๕๒ ปากมจจาห จตตาน ผรทงหลายไดกลาวจตไว ๑๒๑ เอกวสสตมพธา ดวยประการอยางน อจจานรทธรจเต ในปรจเฉททหนงในอภธมมตถสงคหะ อภธมมตถส�คเห ทพระอนรทธาจารยไดรจนาไว ปเม ปรจเฉทสมง มคาถา ๑๗ คาถา ดวยประการอยางน คาถา สตตรสาคตา ปรจเฉททหนงน จบแลวโดยยอ ปโม ปรจเฉโทย� สมาเสเนว นฏโต

พระพธธรรม

61

ปรจเฉทท ๒ : เจตสกสงคหวภาค๑ เอกปปาทนโรธา จ ธรรม ๕๒ อยาง ประกอบกบจต เอกาลมพนวตถกา เกดดบในทเดยวกน เจโตยตตา ทวปญญาส มอารมณและวตถอนเดยวกน ธมมา เจตสกา มตา บณฑตเรยกวา เจตสก๒ เตรสญญสมานา จ ธรรม ๕๒ อยาง คอ จททสากสลา ตถา อญญสมานา ๑๓ โสภณา ปญจวสาต อกศล ๑๔ ทวปญญาส ปวจจเร และโสภณ ๒๕ (ทานเรยกวา เจตสก)๓ เตส� จตตาวยตตาน� ตอจากนไป ขาพเจาจะกลาวถง ยถาโยคมโต ปร� การเกดขนพรอมกน แหงเจตสก ทงหลายเหลานน จตตปปาเทส ปจเจก� ทไมแยกกนกบจต สมปโยโค ปวจจต ตามทประกอบไดในจตตปบาท ทงหลาย เฉพาะดวงหนง ๆ๔ สตต สพพตถ ยชชนต สพพสาธารณเจตสก ๗ ยอมประกอบ ในจตตปบาททงปวง ยถาโยค� ปกณณกา ปกณณกเจตสต ยอมประกอบเขาในจต ทประกอบตามสมควรแกการประกอบ จททสากสเลเสวว อกศลเจตสก ๑๔ ยอมประกอบไดเฉพาะ ในอกศลจต โสภเณเสวว โสภณา โสภณเจตสก ยอมประกอบไดเฉพาะใน โสภณจต (กศลจต) เทานน๕ ฉสฏ ปญจปญญาส กจตตปบาทเหลานน เอกาทส จ โสฬส ทเวนจากปกณณกเจตสก สตตต วสต เจว ม ๕๕ ๖๖ ปกณณกววชชตา ๑๑ ๑๖ ๑๗ และ ๒๐

พระพธธรรม

62

๖ ปญจปญญาส ฉสฏยฏ และ (จตตปบาทเหลานน) ทมปกณณก

เจตสก

สตตต ตสตตต ม ๕๕ ๖๖

เอกปญญาส เจกน ๗๘ ๗๓

สตตต สปปกณณกา ๕๑ และ ๖๙

๗ สพพาปญเญส จตตาโร วจกจฉายอมเปนไปในวจกจฉาจตเทานน

โลภมเล ตโย กตา คอในอกศลจตทงหมด ทานท�าไว ๔ เจตสก

โทสมเลส จตตาโร ในโลภมลจต ท�าไว ๓ เจตสก

สส�ขาเร ทวยนตถา ในโทสมล ทานท�าไว ๔ เจตสก

๘ วจกจฉา วจกจฉา อนง ในสสงขารกจตกระท�าไว ๒ เจตสก

จตเต จาต จตททส อกศลเจตสก ๑๔

ทวาทสากสเลเสวว ประกอบลงไดในกศลจต ๑๒ เทานน

สมปยชชนต ปญจธา โดยอาการ ๕ อยาง

๙ เอกนวสต ธมมา ธรรม ๑๙

ชายนเตกนสฏย� เกดในจต ๕๙

ตโย โสฬสจตเตส ธรรม ๓ เกดในจต ๑๖

อฏวสตย� ทวย� ธรรม ๒ เกดในจต ๒๘

๑๐ ปญญาปกาสตา ปญญาทานประกาศไวในจต ๔๗

สตตจตตาฬสวเธสป โสภณเจตสกประกอบเฉพาะในโสภณจต

สมปยตตา จตเธว� เทานน

โสภเณเสวว โสภณา โดยอาการ ๔ อยาง ดวยประการอยางน

๑๑ อสสามจเฉรกกกจจ อสลา (ความรษยา) มจฉรยะ

(ความตระหน)

วรตกรณาทโย กกกจจะ (ความฟงซาน) วรต

(ความงดเวน)

พระพธธรรม

63

นานา กทาจ มาโน จ และอปปมญญา มกรณา (ความสงสาร)

ถนมทธ� ตถา สห ในบางคราวเกดมตางกน และมานะ

(ความถอตว) กเกดในบางคราว อนง

ถนมทธะ (ความงวงเหงาหาวนอน)

กเกดรวมกนในบางคราว

๑๒ ยถาวตตานสาเรน เจตสกธรรมทเหลอมการประกอบ

แนนอน

เสสา นยตภาคโน โดยท�านองตามทกลาวแลว

สงคหญจ ปวกขาม กบดนขาพเจาจกกลาวประมวล (สงคหะ)

เตสนทาน ยถารห� เจตสกธรรมเหลานนตามสมควร

๑๓ ฉตตสานตตเร ธมมา อนง มการสงเคราะหในเจตสกเหลานน

ปญจตส มหคคเต ดวยการประกอบตามสมภพโดย

ประการ ๕ คอ

อฏตสาป ลพภนต ธรรม ๓๖ ไดในอนตตรจต (โลกตรจต)

กามาวจรโสภเณ ธรรม ๓๕ ยอมไดในมหคคตจต

๑๔ สตตวสตยปญญมห ธรรมแม ๓๘ ยอมไดในกามาวจร

โสภณจต

ทวาทสาเหตเกต จ ธรรม ๒๗ ไดในอกศลจต

ยถาสมภวโยเคน และธรรม ๑๒ ไดในอเหตกจต

ปญจธา ตตถ สงคโห

๑๕ ฉตตส ปญจตสาถ ธรรมทงหลาย คอ ๓๖ ๓๕

จตตตส ยถากกม� และ ๓๔ ๓๓ ๓๓ ตามล�าดบ

เตตตส ทวยมจเจว� ตงอยในอนตตรจต (โลกตรจต)

ปญจธานตตเร ตา โดยอาการ ๕ อยาง ดวยประการอยางน

๑๖ ปญจตส จตตตส ธรรมทงหลาย คอ ๓๕ ๓๔

พระพธธรรม

64

เตตตสาถ ยถากกม� ๓๓ ๓๒ และ ๓๐ ตามล�าดบ ทวตตส ตสาต ตงอยในมหคคตจต โดยอาการเพยง ๕ อยาง ปญจธา ว มหคคเต ดวยประการน๑๗ อฏตส สตตตส ธรรมทงหลาย ๓๘ ๓๗ ๓๗ ทวย� ฉตตสก� สเภ ๓๖ มอยในสภจต ปญจตส จตตตส ทวย� ธรรม ๓๕ ๓๔ เตตตสก� กรเย ๓๔ ๓๓ มอยในกรยาจต๑๘ เตตตส ปาเก ทวตตส ธรรม ๓๓ มในวบากจต ทวเยกตสก� ภเว ธรรม ๓๒ ๓๒ และ ๓๑ สเหตกามาวจร มในกศลจต วบากจต และกรยาจต ปญญปากกรยามเณ ในฝายสเหตกามาวจร๑๙ น วชชนเตตถ วรต ในจตเหลานน วรตทงหลาย กรเยส จ มหคคเต ไมมในกรยาจต และมหคคตจต อนตตเร อปปมญญา อปปมญญามในอนตตรจต กามปาเก ทวย� ตถา วรตและอปปมญญษทงสองมใน กามาวจรจตและวบากจต๒๐ อนตตเร ฌานธมมา ฌานธรรมมแตกตางออกไปใน อนตตรจต อปปมญญา จ มชฌเม อปปมญญาและฌานธรรมมในมหคคต จตชนดปานกลาง วรตญาณปต จ วรต ญาณ ปต และอปปมญญา ปรตเตส วเสสกา มแปลกออกไปในพวกกามาวจรจต๒๑ เอกนวสฏารส ธรรมทงหลาย คอ ๑๙ ๑๘ วเสกวส วสต ๒๐ ๒๑ ๒๐ พาวส ปณณรสาต ๒๒ ๑๕ ตงอยในอกศลจต สตตธากสเล ตา โดยอาการ ๗ อยาง

พระพธธรรม

65

๒๒ สาธารณา จ จตตาโร ธรรม ๑๔ อยางเหลาน คอ สมานา จ ทสาปเร สาธารณเจตสก ๔ จททเสเต ปวจจนต อญญสมานาเจตสกอก ๑๐ สพพากสลโยคโน ทานเรยกวา มการประกอบในอกศลจต ทงปวง๒๓ ทวาทเสกาทส ทส ในอเหตจตตปบาทจต สตต จาต จตพพโธ มการสงเคราะห ๔ อยาง คอ อฏารสาเหตเกส ธรรม ๑๒ ๑๑ ๑๐ และ ๗ จตตปปาเทส สงคโห๒๔ เหตเกส สพพตเถ ธรรม ๗ ทเหลอ สตต เสสา ยถารห� ประกอบไดในอเหตจตตปปาททงหมด อต วตถารโต วตตา ตามสมควร สงคหะ ๓๓ อยาง เตตตสวธสงคหา ทานกลาวไวโดยพสดาร อยางน๒๕ อตถ� จตตาวยตตาน� นกศกษาทราบสมประโยค สมปโยคญจ สงคห� และสงคหะแหงเจตสกทไมแยกกนกบจต ญตวา เภท� ยถาโยค� อยางนแลวพงยกความตางแสดงประเภท จตเตน สมมททเส ใหเสมอกบจต ตามสมควรแกอน ประกอบฉะนแล๒๖ อจจานรทธรจเต ในปรจเฉททสอง ในพระอภธมมตถสงคหะ อภธมมตถสงคเห ทพระอนรทธาจารยแตงไว ทตเย ปรจเฉทสม ม ๒๕ คาถา ดวยประการฉะน คาถาโย ปญจวสต ปรจเฉททสองนจบแลวโดยยอแล ทตโย ปรจเฉโทย� สมาเสเนว นฏโต

พระพธธรรม

66

ปรจเฉทท ๓ : ปกณณกสงคหวภาค๑ สมปยตตา ยถาโยค� ธรรม คอ จตและเจตสก ๕๓ เตปญญาส สภาวโต ประกอบกนตามสมควรแกการประกอบ จตตเจตสกา ธมมา โดยสภาพ บดน ขาพเจาจะน�าการ สงเคราะห เตสนทาน ยถารห� ธรรมเหลานนมา๒ เวทนาเหตโต กจจ โดยเวทนา เหต กจ ทวาราลมพนวตถโต ทวาร อารมณ และวตถ จตตปปาทวเสเนว ดวยอ�านาจแหงจตตปบาทนนแลตาม สมควร ส�คโห นาม นยเต๓ สข� ทกขมเปกขาต ในเวทนาสงคหะนน เวทนา ม ๓ ชนด ตวธา ตตถ เวทนา คอ สข ทกข และอเบกขา โสมนสส� โทมนสส� โดยประเภทม ๕ อต เภเทน ปญจธา คอ โสมนส และโทนส๔ สขเมกตถ ทกขญจ ในเวทนาเหลาน สขและทกขตงอยใน จตดวงเดยว โทมนสส� ทวเย ต� โทมนสตงอยในจต ๒ ทวาสฏส โสมนสส� โสมนสตงอยในจต ๖๒ ปญจปญญาสเกตรา อเบกขาตงอยในจต ๕๕๕ โลโภ โทโส จ โมโห จ เหตทเปนอกศลม ๓ เหต อกสลา ตโย คอ โลภะ โทสะ และโมหะ อโลภาโทสาโมหา จ เหตทเปนกศลและอพยากฤตกม ๓ เหมอนกน คอ กสลาพยากตา ตถา อโลภะ อโทสะ และอโมหะ

พระพธธรรม

67

๖ อเหตกฏารเสก ทานกลาวจตทเปนอเหตกไว ๑๘ เหตกา เทว ทววสต ทเปนเอกเหตกะ ๒ ทเหตกา มตา สตต ทเปนทเหตกะ ๒๒ จตตาลส ตเหตกา ทเปนตเหตกะ ๔๗ ๗ ปฏสนธาทโย นาม จตตปบาททชอวา ปฏสนธ เปนตน กจจเภเทน จททส พระผมพระภาคตรสไว ๑๔ อยาง โดยความตาง ทสธา านเภเทน แหงกจ จตตปปาทา ปกาสตา และ ๑๐ อยาง โดยความตางแหงฐาน๘ อฏสฏ ตถา เทว จ บณฑตพงแสดงจตทมกจ ๑ และฐาน ๑ นวฏ เทว ยถากกม� ทมกจ ๒ และฐาน ๒ ทมกจ ๓ และ ฐาน ๓ เอกทวตจตปญจ ทมกจ ๔ และฐาน ๔ ทมกจ ๕ และ ฐาน ๕ กจจฏานาน นททเส คอ จต ๖๘ ๒ ๙ ๘ และ ๒ ตามล�าดบ๙ เอกทวารกจตตาน บณฑตพงแสดงจตทเปนไปในทวาร เดยว ๑ ปญจ ฉทวารกาน จ ทเปนไปในทวารทงหา ๑ ทเปนไปใน ทวารทงหก ๑ ฉทวารกวมตตาน ทเปนไปในทวารทงหกบางคราวพน จากทวาร ๑ วมตตาน จ สพพถา ทพนจากทวาร โดยประการทงปวง ๑๑๐ ฉตตสต ตถา ตณ โดยประการ ๕ อยาง คอ เอกตตส ยถากกม� จต ๓๖ ๓ ทสธา นวธา เจต ๓๑ ๑๐ และ ๙ ตามล�าดบ ปญจธา ปรทปเย

พระพธธรรม

68

๑๑ ปญจวส ปรตตมห ในอาลมพนสงคหะนน ฉ จตตาน มหคคเต มการสงเคราะหโดยอาการ ๗ อยาง เอกวสต โวหาเร คอ ในอารมณทเปนกามาวจรไดจต ๒๕ อฏ นพพานโคจเร ในอารมณทเปนมหคคหะไดจต ๖๑๒ วสานตตรมตตมห ในอารมณทเปนบญญตไดจต ๒๑ อคคมคคผลชชเต ในอารมณคอนพพานไดจต ๘ ปญจ สพพตถ ฉ เจต ในอารมณทพนจากโลกตตระไดจต ๒๐ สตตธา ตตถ สงคโห ในอารมณทงหมด เวนอรหตมรรค อรหตตผลไดจต ๕ ในอารมณทกอยาง ไดจต ๖๑๓ ฉวตถนสสตา กาเม มโนวญญาณธาต ๗ อาศยวตถหก สตต รเป จตพพธา ทานกลาวไวในกามภพ ตวตถนสสตารปเป มโนวญญาณธาต ๔ อาศยวตถสาม ธาเตวกานสสตา มตา ทานกลาวไวในรปภพ มโนวญญาณอยาง เดยวไมอาศย ทานกลาวไวในอรปภพ๑๔ เตจตตาฬส นสสาย จต ๔๓ อาศยวตถเกด วญญาณธาต ๔๒ เทวจตตาฬส ชายเร อาศยวตถเกดบาง ไมอาศยบาง อนสสาย จ นสสาย มโนวญญาณธาตทเปนอรปวบาก ไมอาศยวตถ ปาการปปา อนสสตา เกดเลย อจจานรทธรจเต ในปรจเฉทท ๓ อภธมมตถสงคเห ในพระอภธมมตถสงคหะ ตตเย ปรจเฉทสม ทพระอนรทธาจารยไดรจนาไว ม ๑๔ คาถา คาถา โหนต จตททส ปรจเฉทท ๓ น จบลงโดยยอแล ตตโย ปรจเฉโทย� สมาเสเนว นฏโต

พระพธธรรม

69

ปรจเฉทท ๔ : วถสงคหวภาค๑ จตตปปาทานมจเจว� ขาพเจากระท�าการสงเคราะหซง จตตปบาท กตวา สงคหมตตร� อนยอดยง ภมปคคลเภเทน ดวยประการอยางนแลว จกกลาวกถา ปพพาปรนยามต� อนมชอวา ปวตตสงคหะ๒ ปวตตสงคห� นาม ททานก�าหนดดวยจตดวงกอนและ ดวงหลง ปฏสนธปปวตตย� โดยความตางแหงภมและบคคล ปวกขาม สมาเสน ในปฏสนธกาลและปวตตกาล ยถาสมภวโต กถ� ตามสมควรแกความเปนไปโดยยอ๓ วถจตตาน สตเตว ในทวารทง ๕ มวถจตเพยง ๗ จตตปปาทา จตททส มจตตปบาท ๑๔ จตปญญาส วตถารา โดยพสดารม ๕๔ ปญจทวาเร ยถารห� ตามสมควร๔ วถจตตาน ตเณว ในมโนทวารน จตตปปาทา ทเสรตา บณฑตกลาววถจตไวเพยง ๓ วตถาเรน ปเนตเถก จตตปบาทไว ๑๐ จตตาฬส วภาวเย แตโดยพสดารทานประกาศจตตปปาท ไวถง ๔๑๕ ทวตตส สขปญญมหา อปปนา ๓๒ เกดจากบญประกอบดวย ความสข ทวาทโสเปกขตา ปร� อปปนา ๑๒ เกดตอจากอเบกขา สขตกรยาโต อฏ อปปนา ๘ เกดจากกรยามความสข ฉสมโภนต อเปกขตา อปปนา ๖ เกดตอจากอเบกขา

พระพธธรรม

70

๖ ปถชชนาน� เสกขาน� อปปนาของพวกปถชน และ กามปญญตเหตโต ของพระเสขะเกดจากตเหตกกามาวจร กศล ตเหตกามกกรยาโต ของทานผปราศจากราคะ วตราคานมปปนา เกดจากตเหตกกามาวจรกรยา๗ กาเม ชวนสตตาลม ในกามภพ พนาม� นยเม สต เมอมความนยมชวนะสตวและอารมณ วภเตตมหนเต จ ทานกลาวตทาลมพนะไว ตทาลมพนมรต� แตในวภตารมณและอภมหนตารมณ เทานน๘ สตตกขตต° ปรตตาน กามาวจรชวนะบณฑตกลาวไว ๗ ครง มคคาภญญา สก มตา มรรคชวนะและอภญญาชวนะกลาวไว ครงเดยว อวเสสาน ลพภนต ชวนาน พหน ป แตทานไดชวนะทเหลอแมเปนอนมาก๙ อเสกขาน� จตจตตา- บณฑตแสดงวถจตของพระอเสขะไว ๔๔ ฬส เสกขานมททเส ของพระเสขะแสดงไว ๕๖ ฉปปญญาสาวเสสาน� ของบคคลทเหลอแสดงได ๕๔ จตปญญาส สมภวา ตามสมควรแกการสมภพ (เกด)๑๐ อสต วถจตตาน ในกามภพมวถจตได ๘๐ กาเม รเป ยถารห� ในรปภพมวถจตได ๖๔ ตามสมควร จตสฏ ตถารเป อนง ในรปภพ มวจตได ๔๒ เทวจตตาฬส ลพภเร อจจานรทธรจเต ปรจเฉทท ๔ อภธมมตสงคเห ในพระอภธมมตถสงคหะ จตตเถ ปรจเฉทสม ทพระอนรทอาจารยไดรจนาไว

พระพธธรรม

71

คาถา ทเสว จาคตา ม ๑๐ คาถาเทานน จตตโถ ปรจเฉโทย� ปรจเฉทท ๔ นจบลงโดยยอแล สมาเสเนว นฏโต

ปรจเฉทท ๕ : วถมตตสงคหวภาค๑ วถจตตวเสเนว� สงคหะทชอวาปวตตสงคหะ ปวตตยมทรโต ซงขาพเจาไดกลาวไวแลวในปวตตกาล ปวตตสงคโห นาม ดวยอ�านาจแหงวถจตอยางนน สนธยนทาน วจจต บดน ขาพเจาจะกลาวในปฏสนธกาล๒ ปถชชนา น ลพภนต พวกปถชนกด สทธาวาเสส สพพถา พระโสดาบนกด โสตาปนนา จ สกทา พระสกทาคามกด คามโน จาป ปคคลา ยอมไมไดในชนสทธาวาส แมโดย ประการทงปวง๓ อรยา โนปลพภนต พระอรยเจาทงหลาย อสญญาปายภมส ยอมไมไดในอบายภม เสสฏาเนส ลพภนต และอสญญาภมและผทไมใชพระอรยเจา อรยานรยา ป จ และผทเปนพระอรยเจาทงหลายยอมได ในฐานะทเหลอทงหลาย๔ นวสตญเจกวส ๙๒๑ โกฏ กบ ๖ ลานป วสสาน� โกฏโย ตถา เปนประมาณแหงอาย วสสสตสหสสาน ในพวกเทวดาชนวสวดด สฏญจ วสวตตส๕ ปฏสนธ ภวงคญจ ปฏสนธ ภวงค ตถา จวนมานส� และจตจตเปนอยางเดยวกนนนเอง เอกเมว ตเถเวก และมอารมณอยางเดยวกน วสยญเจกชาตย� ในชาตหนงเหมอนอยางนนแล

พระพธธรรม

72

๖ อสงขาร� สสงขาร พระเถระทงหลายบางพวกกลาวไววา วปากาน น ปจจต กรรมทเปนอสงขาร สสงขารมสงขาร ยอมไมใหผลทเปนสสงขาร วปากานต เกจ น กรรมทเปนสสงขารยอมไมใหวบากท เปนอสงขาร๗ เตส� ทวาทส ปากาน ตามมตของอาจารยทงหลายเหลานน ทสฏ จ ยถากกม� บณฑตพงแสดงวบาก ๑๒ ๑๐ และ ๘ ยถาวตตานสาเรน โดยท�านองตามทกลาวแลว ยถาสมภวมททเส ตามสมควรแกการสมภพ๘ อตถ� มหคคต� ปญญ� มหคคตกศลทานก�าหนดไวตามภม ยถาภมววตตต� ยอมใหวบากทเหมอนกน ชเนต สทส� ปาก� ในปฏสนธกาลและปฏสนธกาล ปฏสนธปปวตตย� ดวยประการฉะน๙ อารปปจตยา โหนต กอรปปฏสนธทงหลาย เหฏมารปปวชชตา เวนอรปชนต�า ปรมารปปสนธ จ ยอมมตอจากอรปจต ตถา กาเม ตเหตกา สวนพวกตเหตกปฏสนธยอมมในกามภพ๑๐ รปาวจรจตยา ปฏสนธทงหลายเวนอเหตกปฏสนธ อเหตรหตา สย° พงมตอจากรปาวจรจต สพพา กามตเหตมหา ปฏสนธทงปวง มอเหตกปฏสนธ กาเมเสวว ปเนตรา มตอจากกามาวจรตเหตกะ สวนปฏสนธนอกนในกามภพเทานน๑๑ ปฏสนธ ภว�ค วถโย ความสบตอแหงจตมอาทอยางนคอ จต เจห ตถา ภวนตเร ปฏสนธจต ภวงคจต วถจต และจตจต ปน สนธ ภว�ค มจจาย� ยอมหมนเวยนไปในภพนฉนใด

พระพธธรรม

73

ปรวตตต จตตสนตต ปฏสนธจต ภวงคจตยอมหมนเวยนไปใน ภพอนฉนนน๑๒ ปฏสงขาย กพวกผรพจารณาปฏสนธจตเปนตนน ปเนตมทธว� ไมยงยนถาวร อธนตวา แลวไดบรรลบทอนไมจตแปรผน ปทมจจตมพธา เปนผตดเครองผกมดคอความเยอใยเสย สสมจฉนนสเนหพนธนา ดวยด เปนผมวตรอนด สมเมสสนต จราย สพพตา ตลอดกาลนาน จกถงธรรมอนสงบฉะนแล อจจานรทธรจเต ในปรจเฉทท ๕ อภธมมตถสงคเห ในอภธมมตถสงคหะ ปญจเม ปรจเฉทสม ทพระอนรทาจารยรจนาไวน ทวาทส อาคตา ม ๑๒ คาถา ปญจโม ปรจเฉโทย� ปรจเฉทท ๕ นจบลงโดยยอ สมาเสเนว นฏโต

ปรจเฉทท ๖ : รปสงคหวภาค๑ เอตตาวตา วภตตาน เพราะวา ธรรมทงหลายฝายจตและ เจตสก สปปเภทปปวตตกา พรอมทงประเภทและประวต จตตเจตสกา ธมมา ขาพเจาไดจ�าแนกไวแลว ดวยล�าดบแหง ค�าเพยงเทาน รปนทาน ปวจจต บดนขาพเจาจกกลาวถงรป๒ สมทเทสา วภาคา จ ในรปนน มการรวบรวมโดยอาการ ๕ นย สมฏานา กลาปโต คอ โดยการแสดงยอ ปวตตกกมโต เจต โดยการจ�าแนก ปญจธา ตตถ สงคโห โดยเหตเกด โดยหมวดหม โดยการเกด

พระพธธรรม

74

๓ ภตปปสาทวสยา ภตรป ๔ ปสาทรป ๕ วสยรป ๔ ภาโว หหยมจจ ป ภาวรป ๒ หทยรป ๑ กบ ชวตาหารรเปห ชวตรป อาหารรป อฏารสวธ� ตถา รวมเปนนปผนนรป ๑๘ แมอยางน๔ ปรจเฉโท จ วญญตต และอนปผนนรป ๑๐ คอ วกาโร ลกขณนต จ ปรจเฉทรป ๑ วญญตรป ๒ อนปผนนา ทสเรต วการรป ๓ และลกษณะรป ๔ อฏวสวธมภเว รวมเปน ๒๘๕ อจเจวมฏวสต กบณฑตผเหนประจกษ วธมป จ วจกขณา ยอมจ�าแนกรปไวแม ๒๘ อยาง อชฌตตกาทเภเทน โดยความตางแหงรป มอชฌตตกรป วภชนต ยถารห� เปนตน ตามสมควรดวยประการฉะน๖ อฏารส ปณณรส รปเกดแตกรรม จต อต อาหารมตาม เตรส ทวาทสาต จ ล�าดบ คอ กมมชรป ๑๘ จตตชรป ๑๕ กมมจตโตตกาหาร อตชรป ๑๓ อาหารชรป ๑๒ ชาน โหนต ยถากม� ๗ ชายมานาทรปาน� พระผมพระภาคทรงประกาศแลววา สภาวตตา ข เกวล� ลกขณรป ๔ ยอมไมเกดจากสมฏฐาน ลกขณาน น ชายนต ไหนเลย เพราะความเปน เกหจต ปกาสต� สภาพแหงรปทงหลายมรปทเกดอยเปนตน อยางเดยว๘ กมมจตโตตกาหาร กลาป ๒๑ คอ สมฏานา ยถากกม� มกรรมเปนสมฏฐาน ๙ กลาป นว ฉ จตโร เทวต มจตเปนสมฏฐาน ๖ กลาป มอต กลาปา เอกวสต เปนสมฏฐาน ๔ กลาป มอาหารเปน สมฏฐาน ๒ กลาป

พระพธธรรม

75

๙ กลาปาน� ปรจเฉท บณฑตผเหนประจกษ ลกขณตตา วจกขณา ไมกลาวอากาศและลกษณะรปวา น กลาปงคมจจาห เปนองคแหงกลาป เพราะอากาศเปน อากาส� ลกขณาน จ เครองก�าหนด และลกษณะรปเปน ลกษณะของกลาปทงหลาย๑๐ อจเจว� มตสตตาน� รปของเหลาสตวทตายแลว ปน เทว ภวนตเร ยอมเปนไปอยางนน ปฏสนธมปาทาย ในภพอนอกนนแล เรมตงแตปฏสนธ ตถา รป ปวตตต ดวยประการดงทกลาวมาฉะน๑๑ อฏวสต กาเมส ในกามภพมรป ๒๘ โหนต เตวส รปส ในรปภพมรป ๑๓ ส�าหรบพวกอสญญ สตตรเสวสญญน� สตว มรป ๑๗ เทานน อรเป นตถ กญจ ป ในอรปภพ แมรปอะไรกไมมเลย๑๒ สทโท วภาโร ชรตา สททรป วการรป ชรตารป มรณญโจปปตตย� และมรณะยอมไมไดในเวลาเกด น ลพภนต ปวตเต ต สวนใน ปวตกาล น กญจป น ลพภต แมรปอะไร จะไมไดกหามได๑๓ ปทมจจตมจจนต� พระมเหสเจาทงหลาย อส�ขตมนตตร� ผพนแลวจากตณหาชอวาวานะ นพพานมต ภาสนต ยอมตรสเรยกบททไมมจตลวงเสยซงทสด วานมตตา มเหสโย อนปจจยอะไร ปรงแตงไมได อนยอด เยยมวา นพพาน ดงน๑๔ อต จตต� เจตสน� พระตถาคตเจาทงหลายยอมประกาศ รป นพพานมจจป ปรมตถธรรมเพยง ๔ ประการ คอ ปรมตถ� ปกาเสนต จต เจตสก รป และนพพาน จตธา ว ตถาคตา ดวยประการฉะน

พระพธธรรม

76

อจจานรทธรจเต ในปรจเฉทท ๖ อภธมมตถส�คเห ในพระอภธมมตถสงคหะ ฉฏเม ปรจเฉทสม ทพระอนรทธาจารยไดรจนาไว ม ๑๔ คาถาโย จททสาคตา คาถา ดวยประการฉะน ฉฏโม ปรจเฉโทย� ปรจเฉทท ๖ จบลงโดยยอ สมาเสเนว นฏโต

ปรจเฉทท ๗ : สมจจยสงคหวภาค๑ ทวาสตตตวธา วตตา บดนขาพเจาจกกลาวสมจจย วตถธมมา สลกขณา แหงวตถธรรมทงหลาย ๗๒ อยาง เตสนทาน ยถาโยค� พรอมทงลกษณะ ทขาพเจาได ปวกขาม สมจจย� กลาวไวแลว ตามสมควรแกการประกอบ๒ อาสโวฆา จ โยคา จ ปาปสงคหะน ทานกลาว ตโย คนถา จ วตถโต ไว ๙ อยาง คอ อาสวะ โอฆะ โยคะ อปาทานา ทเว ธมมา คนถะมอยางละ ๓ โดยวตถธรรม อฏ นวรณา สย° อปาทานทานกลาวไว ๒ อยาง นวรณ ฉ เฬวานสยา โหนต พงม ๘ อยาง อนสยมเพยง ๖ อยาง๓ นว สญโญชนา มตา สญโยชนทานกลาวไว ๙ อยาง กเลส ๑๐ อยาง เกลสา เทสต วตโตย� นวธา ปาปส�คโห๔ ฉ เหต ปญจ ฌานงคา มสสกสงคหะ ซงเคลาไปดวยกศลธรรม มคคงคา นว วตถโต ทานกลาวไว ๗ อยาง คอ โสฬสนทรยธมมา จ โดยวตถธรรม พลธมมา นเวรตา เหตทานกลาวไว ๖ อยาง จตตาโรธปต วตตา องคฌานกลาวไว ๕ อยาง

พระพธธรรม

77

๕ ตถาหาราต สตตธา องคมรรคกลาวไว ๙ อยาง กสลาทสมากณโณ อนทรยธรรมกลาวไว ๑๖ อยาง วตโต มสสกสงคโห พลธรรมกลาวไว ๙ อธบดกลาวไว ๔ อยาง อาหารกกลาวไว ๔ เหมอนกน๖ ฉนโท จตตมเปกขา จ ธรรมเหลานม ๑๔ โดยสภาพ สทธาปสสทธปตโย คอ ฉนทะ ๑ จตตะ ๑ อเบกขา ๑ สมมาทฏ จ ส�กปโป ศรทธา ๑ ปสสทธ ๑ ปต ๑ วายาโม วรตตตย� สมมาทฐ ๑ สมมาสงกปปะ ๑ สมมาสต สมาธต สมมาวายามะ ๑ วรตทงสาม ๑ จททเสเต สภาวโต สมมาสต ๑ สมมาสมาธ ๑ สตตตสปปเภเทน โดยประเภทแหงธรรม ๓๗ อยาง สตตธา ตตถ สงคโห ในโพธปกขยธรรมนน มการสงเคราะห ๗ อยาง๗ สงกปปปสสทธ ธรรม ๙ อยาง คอ จ ปตยเปกขา สมมาสงกปปะ ๑ ปสสทธ ๑ ฉนโท จ จตต� ปต ๑ อเบกขา ๑ วรตตตยญจ ฉนทะ ๑ จตตะ ๑ นเวกานา วรย� นวฏ วรตทงสาม ๑ มฐานเดยวกน สต สมาธ จต ปญจ ปญญา วรยมฐาน ๙ สทธา ทานตตมสตตตส สตม ๘ ฐาน ธมมานเมโส ปวโร วภาโค สมาธม ๔ ฐาน ปญญาม ๕ ฐาน ศรทธาม ๒ ฐาน นเปนวภาคอน ประเสรฐแหงธรรมอนสงสด ๓๗ อยาง๘ สพเพ โลกตตเร โหนต ในโลกตตรจตทง ๘ ธรรม ๓๗ อยาง น วา ส�กปปตโย มทงหมดกม โลกเย ยถาโยค� ไมมสงกปปะ และปตกม แมในโลกยจต ฉพพสทธปปวตตย� กมได ในเวลาวสทธหกเปนไปตามสมควร

พระพธธรรม

78

๙ รปญเจ เวทนา สญญา ธรรม ๕ ประการเหลาน คอ เสสา เจตสกา ตถา รป เวทนา สญญา วญญาณมต ปญเจเต เจตสกทเหลอ และวญญาณ ปญจกขนธาต ภาสตา ทานเรยกวา ขนธ ๕๑๐ ปญจปาทานขนธาต อนง ธรรมทงหลายทเปนไปในภม ๓ ตถา เตภมกา มตา ทานเรยกวาอปาทานขนธ ๕ เภทาภาเวน นพพาน� นพพานพนจากการสงเคราะหเขาในขนธ ขนธสงคหนสสฏ� เพราะไมมการจ�าแนก๑๑ ทวาราลมพนเภเทน โดยความตางแหงทวารและอารมณ ภวนตายตนาน จ อายตนะม ๑๒ และธาตม ๑๘ ทวาราลมพนตทปปนน โดยล�าดบ แหงทวารอารมณ ปรยาเยน ธาตโย และวญญาณทอาศยทวารและอารมณ นนเกดขน๑๒ ทกข� เตภมก� วฏฏ� วฏฏะอนเปนไปในภม ๓ ชอวา ทกข ตณหา สมทโย ภเว ตณหาชอวาเปน สมทย นโรโธ นาม นพพาน� พระนพพาน ชอวา นโรธ มคโค โลกตตโร มโต โลกตตรมรรคเรยกวา มรรค๑๓ มคคยตตา ผลา เจว ธรรมทงหลายทประกอบดวยมรรค จตสจจวนสสฏา และผลทงหลายทประกอบดวยมรรค อต ปญจปปเภเทน สพพสงคหะ ทานกลาวไวโดยประเภท ปวตโต สพพส�คโห ดวยประการฉะน อจจานรทธรจเต ในปรจเฉทท ๗ อภธมมตถส�คเห ในพระอภธมมตถสงคหะท พระอนรทธาจารยไดรจนาไว สตตเม ปรจเฉทสม ม ๑๔ คาถา

พระพธธรรม

79

คาถา จตททสาคตา ปรจเฉทท ๗ นจบลงแลวโดยยอ

สตตโม ปรจเฉโทย�

สมาเสนว นฏโต

ปรจเฉทท ๘ : ปจจยสงคหวภาค

๑ เยส� สงขตธมมาน� บดน ขาพเจาจกกลาว

เย ธมมา ปจจยา ยถา วภาคแหงธรรมทเปนปจจยแกสงขตธรรม

ต� วภาคมเหทาน ทงหลาย

ปวกขาม ยถารห� โดยอาการทเปนได ในปรจเฉทท ๘ น

ตามสมควร

๒ อตเต เหตโว ปญจ ในอดตกาลมเหตอย ๕ อยาง

อทาน ผลปญจก� ในปจจบนกาลมผลอย ๕ อยาง

อทาน เหตโว ปญจ ในปจจบนกาลมเหตอย ๕ อยาง

อายตง ผลปญจก� ในอนาคตกาลมผลอย ๕ อยาง

๓ เตสเมว จ มลาน� กเพราะธรรมอนเปนมลเหลานนนนแลดบ

นโรเธน นรชฌต วฏฏะอนเปนไปในภมทง ๓ จงดบ

ชรามรณมจฉาย และเพราะอาสวะทงหลายเกด

ปฬตานมภณหโส อวชชายอมเจรญยง

๔ อาสวาน� สมปปาทา แกเหลาสตว ทงหลายทถกลมสลบ คอ

อวชชา จ ปวฑฒต ชราและมรณะบบคนอยเนองๆ

วฏฏมาวทธมจเจว� พระสมมาสมพทธเจาผเปนพระมหามน

เตภมกมนาทก� ทรงบญญตวฏฏะอนเปนไปในภมทง ๓

ปฏจจสมปปาโทต ทหมนไปไมขาดสาย

ปฏเปส มหามน ไมมจดเรมตนนวา ปฏจจสมปบาท ดวย

ประการฉะน

พระพธธรรม

80

๕ ฉธา นามนต นามสส ปจจยทงหลายม ๖ อยาง คอ ปญจธา นามรปน� สวนนามเปนปจจยแกนาม เอกธา ปน รปสส โดยอาการ ๖ อยาง ๑ รป นามสส เจกธา เปนปจจยแกนาม และรป ๕ อยาง ๑๖ ปญญตตนามรปาน กลบเปนปจจยแกรปอกอยางเดยว ๑ นามสส ทวธา ทวย� และรปเปนปจจยแกนามอยางเดยว ๑ ทวยสส นวธา เจต บญญตนามและรปเปนปจจยแกนาม ๒ ฉพพธา ปจจยา กถ� อยาง ๑ นามรปทง ๒ เปนปจจยแก นามรปทง ๒ ๙ อยาง ๑๗ สหชาต� ปเรชาต� สหชาตปจจย ๑ ปจฉาชาตญจ สพพถา ปเรชาตปจจย ๑ ปจฉาชาตปจจย ๑ กวฬงกาโร อาหาโร กวฬงกาหาร ๑ รปชวตนทรย ๑ รปชวตมจจย� ฉะนแลโดยประการทงปวง๘ อต เตกาลกา ธมมา ธรรมทงหลายมกาล ๓ กาลมตตา จ สมภวา และพนจากกาลเปนไปในภายในและ ภายนอก อชฌตตญจ พหทธา จ เปนสงขตะและเปนอสงขตะ ฉะน สงขตาสงขตา ตถา ตงอยโดยอาการ ๓ อยาง๙ ปญญตต นาม รปาน� ดวยอ�านาจแหงบญญต นาม ๑ และรป ๑ วเสน ตวธา ตา ชอวา ปจจย ๒๔ ปจจยา นาม ปฏาเน ในคมภรปฏฐานโดยประการทงปวง จตวสต สพพถา๑๐ วจโฆสานสาเรน อรรถทงหลายทเปนอารมณแหงมโนทวาร โสตวญญาณวถยา ซงเกดขนในล�าดบแหงความเปนไป ปวตตานนตรปปนน แหงโสตวญญาณวถ มโนทวารสส โคจรา โดยกระแสเสยงทางวาจา

พระพธธรรม

81

๑๑ อตถา ยสสานสาเรน พนจากการรชอนน วญญายนต ตโต ปร� บณฑตยอมรไดโดยกระแสของ สาย� ปญญตต วญเญยยา การบญญตใด โลกส�เกตนมมตา บญญตนนพงทราบวาเปนบญญตหมาย ความตามขอสงเกตของชาวโลก ฉะนแล อจจานรทธรจเต ในปรจเฉทท ๘ อภธมมตถสงคเห ในพระอภธมมตถสงคหะท อฏเม ปรจเฉทสม พระอนรทธาจารยไดรจนาไว คาถา เอกาทสาคตา ม ๑๑ คาถา ดวยประการฉะน อฏโม ปรจเฉโทย� ปรจเฉทท ๘ น สมาเสเนว นฏโต จบลงแลวโดยยอแล

ปรจเฉทท ๙ : กมมฏฐานสงคหวภาค๑ สมถวปสสานาน� ตอจากนไป ภาวนานมโต ปร� ขาพเจา (ผชอวา อนรทธาจารย) กมมฏาน� ปวกขาม จกกลาวกมมฏฐานแมทง ๒ อยาง ทวธมป ยถากกม� แหงภาวนา ๒ คอ สมถภาวนาและ วปสสนาภาวนา๒ อทธวธา ทพพโสต� อภญญาม ๕ อยาง คอ ปรจตตวชานนา อทธวธ ทพพโสตะ ปพเพนวาสานสสต ปรจตตวชชา ทพพจกขต ปญจธา ปพเพนวาสานสตญาณ ทพพจกษ๓ โอภาโส ปต ปสสทธ วปสสนปกเลส ๑๐ คอ โอภาส ปต อธโมกโข จ ปคคโห ปสสทธ สข� ญาณมปฏาน อธโมกข ปคคหะ มเปกขา จ นกนต ส ญาณ อปฏฐาน อเบกขา นกนต

พระพธธรรม

82

๔ มคค� ผลญจ นพพาน� บณฑต (พระอรยบคคล) ยอมพจารณา ปจจเวกขต ปณฑโต มรรค ผล นพพาน กเลสทละไดแลว ปหเน เกลเส เสเส จ และกเลสทเหลอ พจารณากม ไมม พจารณากม ปจจเวกขต วา น วา ๕ ฉพพสทธกกเมเนว� มรรคทง ๔ ทพระอรยบคคลพงเจรญตาม ภาเวตพโพ จตพพโธ ล�าดบแหงวสทธหกอยางน ทานเรยกวา ญาณทสสนวสทธ ญาณทสสนวสทธ นาม มคโค ปวจจต๖ ภาเวตพพ� ปนจเจว� กบคคลผปรารถนาความยนดรสแหงการ ภาวนาทวยมตตม� ปฏบตในพระศาสนา พงเจรญภาวนา ปฏปตตรสสสาท� ทงสองอยางอนยอดเยยม ดงพรรณนาฉะน ปตถยนเตน สาสเน๗ อจจานรทธรจเต ในปรจเฉทท ๙ อภธมมตถสงคเห ในพระอภธมมตถสงคหะ นวเม ปรจเฉทสม ทพระอนรทธาจารยไดรจนาไว ฉ คาถา สมทหตา ม ๖ คาถา นวโม ปรจเฉโทย� ปรจเฉทท ๙ น จบลงโดยยอแล สมาเสเนว นฏโต

พระพธธรรม

83

พระสหสสนย

พระสหสสนย

บทสวดสหสสนย ถอเปนสวนหนงของพระอภธรรมปฎก เพราะ

เปนเนอหาสวนหนงของคมภรสงคณ ทไดจ�าแนกกศลจตออกเปน ๔ ชนด

ตามภมหรอสภาพของจต ไดแก กามาวจรจต คอ จตทเกยวของกบ รป

เสยง กลน รส สมผส รปาวจรจต คอ จตของผบรรล คอ รปฌานทง ๔

อรปาวจรจต คอ จตของผบรรล คอ อรปฌานทง ๔ และโลกตตรจต คอ

จตของพระอรยบคคล ตงแตพระโสดาบนขนไป ดงนน บทสวดสหสสนย

กน�ามาจากสวนทเรยกวา โลกตตรจต

สทธกปฏปทา

(กสลา ธมมา อกสลา ธมมา อพยากตา ธมมา)

กตเม ธมเม กสมา ยสมง สมเย โลกตตร� ฌาน�

ภาเวต นยยานก� อปจยคามง ทฏฐคตาน� ปหานาย

ปฐมาย ภมยา ปตตยา ววจเจว กาเมห ปฐม� ฌาน�

อปสมปชช วหรต ทกขาปฏปท� ทนธาภญญ� ทกขาปฏปท�

ขปปาภกญญ� สขาปฏปท� ทนธาภญญ� สขาปฏปท� ขปปาภญญ�

ตสมง สมเย ผสโส โหต อวกเขโป โหต อเม ธมมา กสลา

พระพธธรรม

84

กตเม ธมมา กสลา ยสมง สมเย โลกตตร� ฌาน�

ภาเวต นยยานก� อปจยคามง ทฏฐคตาน� ปหานาย

ปฐมาย ภมยา ปตตยา วตกกวจาราน� วปสมา ทตย�

ฌาน� ตตย� ฌาน� จตตถ� ฌาน� ปฐม� ฌาน� ปญจม�

ฌาน� อปสมปชช วหรต ทก�ขาปฏปท� ทนธาภญญ�

ทกขาปฏปท� ขปปาภญญ� สขาปฏปท� ทนธาภญญ� สขาปฏปท�

ขปปาภญญ� ตสมง สมเย ผสโส โหต อวกเขโป

โหต อเม ธมมา กสลา

สญญตมลกปฏปทากตเม ธมมา กสลา ยสมง สมเย โลกตตร� ฌาน�

ภาเวต นยยานก� อปจยคามง ทฏฐคตาน� ปหานาย

ปฐมาย ภมยา ปตตยา ววจเจว กาเมห ปฐม� ฌาน�

อปสมปชช วหรต ทกขาปฏปท� ทนธาภญญ� สญญต�

ทกขาปฏปท� ขปปาภญญ� สญญต� สขาปฏปท� ทนธาภญญ�

สญญต� สขาปฏปท� ขปปาภญญ� สญญต� ตสมง

สมเย ผสโส โหต อวกเขโป โหต อเม ธมมา กสลา

กตเม ธมมา กสลา ยสมง สมเย โลกตตร� ฌาน�

ภาเวต นยยานก� อปจยคามง ทฏฐคตาน� ปหานาย

ปฐมาย ภมยา ปตตยา วตกกวจาราน� วปสมา ทตย�

ฌาน� ตตย� ฌาน� จตตถ� ฌาน� ปฐม� ปญจม�

ฌาน� อปสมปชช วหรต ทกขาปฏปท� ทนธาภญญ�

สญญต� ทกขาปฏปท� ขปปาภญญ� สญญต� สขาปฏปท�

ทนธาภญญ� สญญต� สขาปฏปท� ขปปาภญญ� สญญต�

ตสมง สมเย ผสโส โหต อวกเขโป โหต อเม ธมมา กสลา

พระพธธรรม

85

อปปณหตปฏปทากตเม ธมมา กสลา ยสมง สมเย โลกตตร�

ฌาน� ภาเวต นยยานก� อปจยคามง ทฏฐคตาน� ปหานาย

ปฐมาย ภมยา ปตตยา ววจเจว กาเมห ปฐม� ฌาน�

อปสมปชช วหรต ทกขาปฏปท� ทนธาภญญ� อปปณหต�

ทกขาปฏปท� ขปปาภญญ� อปปณหต� สขาปฏปท�

ทนธาภญญ� อปปณหต� สขาปฏปท� ขปปาภญญ� อปปณหต�

ตสมง สมเย ผสโส โหต อวกเขโป โหต อเม ธมมา กสลา

กตเม ธมมา กสลา ยสมง สะมะเย โลกตตร� ฌาน�

ภาเวต นยยานก� อปจยคามง ทฏฐคตาน� ปหายนาย

ปฐมาย ภมยา ปตตยา วตกกวจาราน� วปสมา ทตย� ฌาน�

ตตย� ฌาน� จตตถ� ฌาน� ปฐม� ฌาน� ปญจะม�

ฌาน� อปสมปชช วหรต ทกขาปฏปท� ทนธาภญญ�

อปปณหต� ทกขาปฏปท� ขปปาภญญ� อปปณหต� สขาปฏปท�

ทนธาภญญ� อปปณหต� สขาปฏปท� ขปปาภญญ�

อปปณหต� ตสมง สมเย ผสโส โหต อวกเขโป โหต

อเม ธมมา กสลา

อธปตกตเม ธมมา กสลา ยสมง สมเย โลกตตร�

ฌาน� ภาเวต นยยานก� อปจยคามง ทฏฐคตาน� ปหานาย

ปฐมาย ภมยา ปตตยา ววจเจว กาเมห ปฐห�

ฌาน� อปสมปชช วหรต ทกขาปฏปท� ทนธาภญญ�

ฉนทาธปตเตยย� วรยาธปตเตยย� จตตาธปตเตยย� วมงสาธปตเตยย�

ทกขาปฏปท� ขปปาภญญ� ฉนทาธปตเตยย� วรยาธปตเตยย�

พระพธธรรม

86

จตตาธปตเตยย� วม�สาธปตเตยย� สขาปฏปท� ทนธาภญญ�

ฉนทาธปตเตยย� วรยาธปตเตยย� จตตาธปตเตยย� วมงสาธปตเตยย�

สขาปฏปท� ขปปาภญญ� ฉนทาธปตเตยย� วรยาธปตเตยย�

จตตาธปตเตยย� วม�สาธตเตยย� ตสมง สมเย ผสโส โหต

อวกเขโป โหต อเม ธมมา กสลา

กตเม ธมมา กสลา ยสมง สมเย โลกตตร� ฌาน�

ภาเวต นยยานก� อปจยคามง ทฏฐคตาน� ปหานาย

ปฐมาย ภมยา ปตตยา วตกกวจารน� วปสมา ทตย�

ฌาน� ตตย� ฌาน� จตตถ� ฌาน� ปฐม� ฌาน� ปญจม�

ฌาน� อปสมปชช วหรต ทก�ขาปฏปท� ทนธาภญญ�

ฉนทาธปตเตยย� วรยาธปตเตยย� จตตาธปตเตยย� วม�สาธปตเตยย�

ทกขาปฏปท� ขปปาภญญ� ฉนทาธปตเตยย� วรยาธปตเตยย�

จตตาธปตเตยย� วม�สาธปตเตยย� สขาปฏปท� ทนธาภญญ�

ฉนทาธปตเตยย� วรยาธปตเตยย� จตตาธปตเตยย� วม�สาธปตเตยย�

สขาปฏปท� ขปปาภญญ� ฉนทาธปตเตยย� วรยาธปตเตยย�

จตตาธปตเตยย� วม�สาธปตเตยย� (อทกขมสขาปฏปท�

ทนธาภญญ� ฉนทาธปตเตยย� วรยาธปตเตยย� จตตาธปตเตยย�

วม�สาธปตเตยย� อทกขมสขาปฏปท� ขปปาภญญ� ฉนทาธ-

ปตเตยย� วรยาธปตเตยย� จตตาธปตเตยย� วม�สาธปตเตยย�) ตสมง

สมเย ผสโส โหต อวกเขโป โหต อเม ธมมา กสลา ฯ

พระพธธรรม

87

ศราทธพรตคาถา

นโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส.

ภาสตา โข เตน ภควตา ชานตา ปสสตา อรหตา สมมาสมพทเธน อย�

ปจฉมา วาจา หนททาน ภกขเว อามนตยาม โว วยธมมา สงขารา อปปมา

เทน สมปาเทถาต.

สพเพ สงขารา อนจจาต ยทา ปญญาย ปสสต

อถ นพพนทต ทกเข เอส มคโค วสทธยา.

สพเพ สงขารา ทกขาต ยทา ปญญาย ปสสต

อถ นพพนทต ทกเข เอส มคโค วสทธยา.

สพเพ ธมมา อนตตาต ยทา ปญญาย ปสสต

อถ นพพนทต ทกเข เอส มคโค วสทธยา.

วสทธ สพพเกลเสห โหต ทกเขห นพพต

เจตโส โหต สา สนต นพพานมต วจจต.

เย จ โข สมมทกขาเต ธมเม ธมมานวตตโน

ศราทธพรตถาคา หรอ คาถาศราธพรตธรรมบรรยาย เปนการ

สวดรบเทศนในพระราชพธออกพระเมร ซงถอเปนบทสวดในการท�าบญ

ใหแกผทลวงลบไปแลว สวนใหญจะเปนพธถวายพระเพลงพระบรมศพ

พระศพ และศพบคคลส�าคญและเดมมการกลาวเปนบทสวดทมความ

ไพเราะนาฟงมาก

ศราทธพรตคาถาใชส�าหรบสวดในงานพระราช พธเผาศพ

พระพธธรรม

88

เต ชนา ปารเมสสนต มจจเธยย� สทตตร�

อปปมาโท อมต� ปท� ปมาโท มจจโน ปท�

อปปมตตา น มยนต เย ปมตตา ยถา มตา.

อปปมตโต อโภ อตเถ อธคณหาต ปณฑโต

ทฏเฐ ธมเม จ โย อตโถ โย จตโถ สมปรายโก

อตถาภสมยา ธโร ปณฑโตต ปวจจต.

เอตตกานมป ปาฐาน� อตถ� อญญาย สาธก�

ปฏปชเชถ เมธาว อโมฆ� ชวต� ยะถาต.

วตตเญหตนตปาฐ

สนตเมต� ปณตเมต�. ยทท� สพพสงขารสมโถ. สพพสงขารสมโถ. สพพปธ

ปฏนสสคโค. ตณหกขโย วรยาโค นโรโธ นพพาน�.

อตถ ภกขเว ตทายตน�. ยตถ เนว ปฐว น อาโป น เตโช น วาโย. น อากา

สานญจายตน�. น วญญาณญจายตน�. น อากญจญญายตน�. น เนวสญญานาสญญา

ยตน�. นาย� โลโก. น ปโร โลโก. น อโภ จนทมสรยา. ตทปห� ภกขเว เนว อาคต

วทาม. น คต น ฐต. น จต น อปปตต. อป.ปตฏฐ� อปปวตต� อนารมมณ�. เอเสวนโต

ทกขสส. คมภโร จาย� ธมโม. ทททโส ทรานโพโธ. สนโต ปณโต. อตกกาวจโร นปโณ

ปณฑตเวทนโยต.

พระพธธรรม

89

นโม ตสส ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส.

สพเพ สงขารา อนจนาต, เมอใด บคคลพจารณาเหนดวยปญญาวา

ยทา ปญญาย ปสสต, สงขารทงปวงไมเทยง

อถ นพพนทต ทกเข, เมอนนเขายอมเบอหนายในทกข

เอส มคโค วสทธยา, นเปนทางแหงความหมดจด

สพเพ สงขารา ทกขาต, เมอใด บคคลพจารณาเหนดวยปญญาวา

ยถา ปญญาย ปสสต, สงขารทงปวงเปนทกข

อถ นพพนทต ทกเข, เมอนนเขายอมเบอหนายในทกข

เอส มคโค วสทธยา, นเปนทางแหงความหมดจด

สพเพ ธมมา อนตตาต, เมอใด บคคลพจารณาเหนดวยปญญาวา

ยถา ปญญาย ปสสต, ธรรมทงปวงเปนอนตตา

อถ นพพนทต ทกเข, เมอนนเขายอมเบอหนายในทกข

ตลกขณาทคาถา

บทสวดคาถาธรรมบรรยาย

บทสวดคาถาธรรมบรรยาย เปนบทสวดรบเทศนในพธทม

การถวายหรอแสดงพระธรรมเทศนา โดยการนมนตพระสงฆ ๔ รป สวด

คาถาธรรมบรรยาย หลงจากมการถวายหรอแสดงพระธรรมเทศนาจบ

ในกรณเปนงานพระราชพธหรองานทอย ในพระบรมราชปถมภหรอ

พระบรมราชานเคราะห จะตองนมนตพระสงฆสมณศกด พระครสญญาบตร

พระครฐานกรม หรอพระเปรยญ

พระพธธรรม

90

เอส มคโค วสทธยา, นเปนทางแหงความหมดจด

อปปกา เต มนสเสส เย ชนา ปารคามโน, ในหมมนษย ชนผทถงฝง มนอย

อถาย� อตรา ปชา ตรเมวานธาวต, สวนหมสตวนอกนยอมเลาะไปตามฝง

ทงนน

เย จ โข สมมทกขาเต กชนเหลาใดแล ประพฤตตามธรรม

ธมเม ธมมานวตตโน, ในธรรมอนพระสคตเจาตรสแลวโดยชอบ

เต ชนา ปารเมสสนต มจจเธยย� สทตตร�, ชนเหลานนขามบวงมารทขามไดโดย

ยากแลวจกถงฝง

กณห� ธมม� วปปหาย สกก� ภาเวถ ปณฑโต, บณฑตออกจากอาลยแลว อาศยความ

ไมมอาลย ละ

โอภา อโนกมาคมม วเวเก ยตถ ฑรม�, ธรรมด�า แลวพงเจรญธรรมขาว, ละกาม

ทงหลายแลว

ตตราภรตมจเฉยย หตวา กาเม อกญจโน, ไมมความกงวล, พงปรารถนาความยนด

ในความสงดซง

ปรโยทเปยย อตตาน� จตตกเลเสห ปณฑโต, ปรารถนาไดยาก, พงช�าระตนใหผองแผว

จากเครองเศราหมองจต

เยส� สมโพธยงเคส สมมา จตต� สภาวต�, ชนเหลาใดอบรมจตดวยดโดยชอบ

ในองคธรรมเปนเครองตรสร

อาทานปฏนสสคเค อนปาทาย เย รตา, ชนเหลาใดไมถอมน ยนดแลวในการ

สละคนความถอมน

ขณาสวา ชตมนโต ชนเหลานนมอาสวะสนแลวมความ

รงเรอง

เต โลเก ปรนพพตาต ปรนพพานแลวในโลก

ท�านองสวด ใชท�านองสรภญญะ

พระพธธรรม

91

บทท ๕โกศบรรดาศกด

โกศ๑๕ หมายถง (น) ทใสศพนง เปนรปกลมทรงกระบอก

ฝาครอบมยอด ทใสกระดกผ มขนาดตางๆ ฝาครอบมยอด แตความหมาย

ในทนจะหมายถง โกศทส�าหรบใสศพ มลกษณะเปนรปทรงกลม มยอด

ซงโกศทใชอยในปจจบน ไดแก

๑) พระโกศทองใหญ พระราชทานส�าหรบทรงพระบรมศพ

ของพระมหากษตรย สมเดจพระบรมราชน สมเดจพระบรมราชนนาถ

สมเดจพระบรมราชชนน สมเดจพระยพราช สมเดจพระบรมราชกมาร

และสมเดจเจาฟา

๒) พระโกศทองนอย พระราชทานส�าหรบทรงพระศพสมเดจ

พระเจาบรมวงศ สมเดจพระสงฆราชเจา

๓) พระโกศกดนนอย พระราชทานส�าหรบทรงพระศพพระเจา

บรมวงศเธอ สมเดจพระสงฆราช ผส�าเรจราชการแทนพระองค ทถงแก

อสญกรรมขณะด�ารงต�าแหนง ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณ

นพรตนราชวราภรณ

๑๕ พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. ๒๕๔๖. หนา ๑๕๖.

พระพธธรรม

92

๔) พระโกศมณฑปนอย พระราชทานส�าหรบทรงพระศพ

พระเจาวรวงศเธอ พระราชวงศทเปนสะใภหลวง ซงไดรบพระราชทาน

ตราทตยจลจอมเกลา ประธานองคมนตรและองคมนตรทถงแกอนจกรรม

ในขณะด�ารงต�าแหนง ผทไดรบพระราชทานเครองราช อสรยาภรณปฐม

จลจอมเกลา

๕) โกศไมสบสอง พระราชทานส�าหรบทรงพระศพสมเดจ

พระราชาคณะ นายกรฐมนตร ประธานรฐสภา ประธานสภาผแทนราษฎร

ประธานวฒสภา ประธานศาลฎกา ประธานองคกรตางๆ ทก�าหนดในรฐ

ธรรมนญฯ และรฐมนตรทถงแกอสญกรรมในขณะด�ารงต�าแหนง

๖) พระโกศราชนกล พระราชทานส�าหรบราชนกลหรอราชนกล

ทไดรบเครองราชอสรยาภรณประถมาภรณมงกฎไทย ปฐมดเรกคณาภรณ

และตราทตยจลจอมเกลา

๗) พระโกศราชวงศ พระราชทานส�าหรบพระวรวงศเธอ หมอมเจา

ทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณประถมาภรณ มงกฎไทยขนไป

หรอไดรบพระราชทานตราทตยจลจอมเกลาวเศษ

๘) โกศแปดเหลยม ปจจบนถอเปนโกศทใชกนมากจะพระราชทาน

ส�าหรบศพพระราชคณะชนเจาคณะรอง (หรญบฏ) ผทไดรบพระราชทาน

เครองราชอสรยาภรณประถมาภรณชางเผอก และผทไดรบพระราชทาน

เครองราชอสรยาภรณทตยจลจอมเกลาวเศษ

พระพธธรรม

93

๙) โกศโถ พระราชทานส�าหรบศพพระราชาคณะชนธรรม

ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณประถมาภรณมงกฎไทย

ปฐมดเรกคณาภรณ และผทไดรบพระราชทานตราทตยจลจอมเกลา

(ถาเปนราชนกล หรอราชนกล พระราชทาน โกศราชนกล)

นอกจากนยงมหบ เพอพระราชทานใหกบผทไดรบเครองราช

อสรยาภรณตางๆ ดงน

๑) หบทองทบ พระราชทานส�าหรบศพหมอมเจา เจาจอมมารดา

เจาจอม พระราชาคณะชนเทพ ชนราช และชนสามญ

๒) หบกดน พระราชทานส�าหรบศพสตรทไดรบพระราชทาน

เครองราชอสรยาภรณตตยจลจอมเกลา

๓) หบเชงชาย พระราชทานส�าหรบศพพระครสญญาบตร พระภกษ

สามเณรเปรยญธรรม ๙ ประโยค นายรอยทหารบก เรอ อากาศ นายรอย

ต�ารวจ ขาราชการพลเรอนตงแตระดบ ๓ และผทไดรบพระราชทาน

เครองราชอสรยาภรณเบญจมาภรณชางเผอก/มงกฎไทย เบญจมดเรก

คณาภรณ

๔) หบก านแยง พระราชทานส�าหรบศพสมาชกวฒสภา

และสภาผแทนราษฎร และผวาราชการกรงเทพมหานคร ซงถงแกกรรม

ขณะด�ารงต�าแหนง ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณจตรถาภรณ

ชางเผอก/มงกฎไทย จตตถดเรกคณาภรณ ตรตาภรณชางเผอก/มงกฎไทย

ตตยจลจอมเกลาซงเปนตราสบตระกล ตตยานจลจอมเกลา และสตรทได

รบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณจตตถจลจอมเกลา

พระพธธรรม

94

๕) หบทองลายสลก พระราชทานส�าหรบศพบดามารดาของ

ผด�ารงต�าแหนงองคมนตร นายกรฐมนตร ประธานรฐสภา ประธานสภา

ผแทนราษฎร ประธานวฒสภา ประธานศาลฎกา ประธานองคกรตางๆ

ทก�าหนดในรฐธรรมนญฯ รฐมนตรทถงแกกรรมในขณะบตรด�ารงต�าแหนง

และผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณตตยจลจอมเกลาวเศษ

ทวตยาภรณชางเผอก/มงกฎไทย ทตยดเรกคณาภรณ

พระพธธรรม

95

บทท ๖หลกเกณฑเทยบเกยรตยศพระราชทานแกพระศพและศพ๑๖

๑๖ รวมเรองและขอปฏบตเกยวกบราชส�านก. ๒๕๕๖. หนา ๑๓๔ – ๑๕๔.

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

พระมหากษตรย - น�าหลวง- พระโกศทองใหญ มพระเศวต- ฉตร ๗ ชน แขวนเหนอพระโกศ- เครองสงหกทองขวางและชมสายหกทองขวาง- มโหระทก สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานน�า สรงพระบรมศพ (แตงกายเครองแบบเตมยศไวทกข สายสะพายจลจอมเกลา) และประโคมย�ายามกลางวน, กลางคนตลอด ๑๐๐ วน ยงปนใหญขณะสรงน�าพระบรมศพจนกวาจะประดษฐาน พระบรมศพ- พระสงฆสดบปกรณ- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมกลางวน, กลางคน ก�าหนด ๑๐๐ วน- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน (วนสวดมนตแตงกายเครองแบบเตมยศ ไวทกข สายสะพายมหาจกรบรมราชวงศ หรอสายสะพายมงกฎไทย รงขนเลยงพระ แตงกาย

พระราชพธทรงบ�าเพญพระราชกศลเมอออกพระเมรมาศ- กระบวนแหพระราชอสรยยศ- ราชรถทรงพระโกศพระบรมศพจากทประดษฐานไปยงพระเมรหลวง- ในการเวยนพระเมรใชราชรถรางปน- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางเมร- ป กลองชนะ ประโคมย�ายามทพระเมร ตลอดคน- เสดจพระราชด�าเนนทรงบ�าเพญพระราชกศลทพระเมร- เสดจขนพระเมรทรงจดเพลง พระราชทานฉตร แขวนสมพระบรมอฐบนพระเมร

พระพธธรรม

96

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

เครองแบบครงยศไวทกข) ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๕๐ วน(วนสวดมนตแตงกายเครองแบบเตมยศ ไวทกข สายสะพายจลจอมเกลา หรอสายสะพายมงกฎไทย, รงขนเลยงพระ แตงกายเครองแบบครงยศไวทกข)- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๑๐๐ วน (วนสวดมนตแตงเครองแบบเตมยศ ไวทกข สายสะพายจลจอมเกลา หรอสายสะพายชางเผอก , รงขนเลยงพระ แตงกายเครองแบบครงยศ ไวทกข)

สมเดจพระบรมราชนสมเดจพระบรมราชนนาถ

- น�าหลวง- พระโกศทองใหญ- พระเศวตฉตร ๗ ชน แขวนเหนอพระโกศ เครองสงหกทองขวางและชมสายหกทองขวาง- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะลายทอง ประโคมเวลาถวายน�าสรงพระบรมศพ (แตงเครองแบบเตมยศ ไวทกข สายสะพายจลจอมเกลา) และประโคมย�ายามกลางวน , กลางคนตลอด ๑๐๐ วน- ยงปนใหญขณะสรงน�าพระบรมศพจนกวาจะประดษฐานพระบรมศพ- พระสงฆสดบปกรณ

พระราชพธทรงบ�าเพญพระราชกศล เมอออกพระเมรมาศ- กระบวนแหพระราชอสรยยศ ราชรถทรงพระโกศพระบรมศพจากทประดษฐานไปยงพระเมรหลวง- ในการเวยนพระเมรใชพระยานมาศสามล�าคาน- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางเมร- ป กลองชนะทอง ประโคมย�ายามทพระเมรตลอดคน

พระพธธรรม

97

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

พระพธธรรมสวด- พระอภธรรมกลางวน, กลางคน ก�าหนด ๑๐๐ วน- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน (วนสวดมนต แตงเครองแบบเตมยศไวทกข สายสะพายมหาจกรบรมราชวงศ หรอสายสะพายมงกฎไทย,รงขนเลยงพระ แตงเครองแบบครงยศ ไวทกข)- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๕๐ วน (วนสวดมนต แตงเครองแบบเตมยศไวทกข สายสะพายจลจอมเกลา หรอสายสะพายมงกฎไทย, รงขนเลยงพระ แตงเครองแบบครงยศ ไวทกข)- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๑๐๐ วน(วนสวดมนต แตงเครองแบบเตมยศไวทกข สายสะพายจลจอมเกลา หรอสายสะพายชางเผอก, รงขนเลยงพระแตงเครองแบบครงยศ ไวทกข)

- เสดจพระราชด�าเนนทรงบ�าเพญพระราชกศลทพระเมร- เสดจขนพระเมรทรงจดเพลง พระราชทานฉตรแขวนสมพระบรมอฐบนพระเมร

สมเดจพระบรมราชชนนสมเดจพระยพราชสมเดจพระบรมราชกมาร

- น�าหลวง- พระโกศทองใหญ- พระเศวตฉตร ๗ ชน แขวนเหนอพระโกศ เครองสงหกทองขวางและชมสายหกทองขวาง

พระราชพธทรงบ�าเพญพระราชกศลเมอออกพระเมรมาศ - กระบวนแหพระราชอสรยยศ ราชรถทรงพระโกศพระบรมศพจากทประดษฐานไปยงพระเมรหลวง

พระพธธรรม

98

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะลายทอง ประโคมเวลาถวายน�าสรงพระบรมศพ (แตงเครองแบบเตมยศ ไวทกข สายสะพายจลจอมเกลา) และประโคมย�ายามกลางวน, กลางคน ตลอด ๑๐๐ วน - พระสงฆสดบปกรณ- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมกลางวน กลางคน ก�าหนด ๑๐๐ วน- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน (วนสวดมนต แตงเครองแบบเตมยศไวทกข สายสะพายมหาจกรบรมราชวงศ หรอสายสะพายมงกฎไทย,รงขนเลยงพระ- แตงเครองแบบครงยศ ไวทกข)- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๕๐ วน (วนสวดมนต แตงเครองแบบเตมยศไวทกข สายสะพายจลจอมเกลา หรอ สายสะพายมงกฎไทย, รงขนเลยงพระ แตงเครองแบบครงยศ ไวทกข) ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๑๐๐ วน (วนสวดมนต แตงเครองแบบเตมยศ ไวทกข สายสะพายจลจอมเกลา หรอสายสะพายชางเผอก, รงขนเลยงพระแตงเครองแบบครงยศ ไวทกข)

- ในการเวยนพระเมรใชพระยานมาศสามล�าคาน- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางเมร- ป กลองชนะทอง ประโคมย�ายามทพระเมรตลอดคน - เสดจพระราชด�าเนนทรงบ�าเพญพระราชกศลทพระเมร - เสดจขนพระเมรทรงจดเพลงพระราชทานฉตรแขวนสมพระบรมอฐบนพระเมร

พระพธธรรม

99

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

สมเดจเจาฟา - น�าหลวง- พระโกศทองใหญ มพระเศวตฉตร ๕ ชน แขวนเหนอพระโกศ- ฉตรเครองทองแผลวดตงประดบ - สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะแดงลายทอง ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงพระศพ และประโคมย�ายามตามก�าหนด- พระสงฆสดบปกรณ- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมกลางวน, กลางคน ตามก�าหนดไวทกข - ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน ๕๐ วน และ ๑๐๐ วน(แตงเครองแบบเตมยศ ไวทกข)

พระราชพธทรงบ�าเพญพระราชกศลออกเมร- กระบวนแหพระราชอสรยยศ- ราชรถทรงพระโกศพระศพจากทประดษฐานไปยงพระเมรหลวง- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางพระเมร- กลองชนะแดงลายทอง ประโคมย�ายาม- เสดจพระราชด�าเนนทรงบ�าเพญพระราชกศลทพระเมร - เสดจขนพระเมรทรงจดเพลง พระราชทานฉตร แขวนสมพระอฐบนพระเมร

สมเดจพระเจาบรมวงศ - น�าหลวง- พระโกศทองนอย มฉตรขาวลายทอง ๕ ชน แขวนเหนอพระโกศ- เครองสงทองแผลวด- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงพระศพ และประโคมย�ายาม ถง ๒๔ นาฬกา - พระสงฆสดบปกรณ

พระราชพธทรงบ�าเพญพระราชกศลออกพระเมร - ราชรถเชญพระโกศพระศพไปยงพระเมรหลวง- กระบวนพระอสรยยศแหพระศพเวยนพระเมร- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางพระเมร

พระพธธรรม

100

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมกลางวน, กลางคน ๑๕ วน- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน ๕๐ วน และ ๑๐๐ วน(แตงเครองแบบเตมยศ ไวทกข)

- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานเพลง และประโคมย�ายามทพระเมรจนถง ๒๔ นาฬกา- เสดจพระราชด�าเนนทรงบ�าเพญพระราชกศลทพระเมร - เสดจขนพระเมรทรงจดเพลง พระราชทานฉตรขาวลายทอง ๕ ชน แขวนสมพระอฐบนพระเมร

พระเจาบรมวงศเธอ - น�าหลวง- พระโกศกดนนอย มฉตรโหมดทอง ๕ ชน แขวนเหนอพระโกศ- เครองสงทองแผลวด- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงพระศพ- พระสงฆสดบปกรณ ๑๐ รป- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมกลางวน, กลางคน ๗ วน- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน (แตงเครองแบบเตมยศ ไวทกข)

พระราชพธทรงบ�าเพญพระราชกศลออกพระเมร- รถวอพระประเทยบเชญพระโกศพระศพไปยงพระเมรหลวง- กระบวนพระอสรยยศแหพระศพเวยนพระเมร - พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางพระเมร- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานเพลง- เสดจพระราชด�าเนนทรงบ�าเพญพระราชกศลทพระเมร

พระพธธรรม

101

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

- เสดจขนพระเมรทรงจดเพลง พระราชทานฉตรโหมดทอง ๕ ชน แขวนสมพระอฐ

พระเจาวรวงศเธอพระราชวงศท เป นสะใภหลวงซงไดรบพระราชทานตราทตยจลจอมเกลา

- น�าหลวง- พระโกศมณฑป- เครองสงทองแผลวด- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงพระศพ- พระสงฆสดบปกรณ ๑๐ รป - พระพธธรรมสวดพระอภธรรม ๗ คน- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน (แตงเครองแบบปกตขาว ไวทกข ถาเสดจพระราชด�าเนน แตงเครองแบบครงยศ ไวทกข)

- รถวอพระประเทยบเชญพระโกศพระศพ- เครองสงทองแผลวด ๑ ส�ารบ แหพระศพเวยนพระเมร- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลาเวยนพระเมร และเวลารบพระราชทานเพลง- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางพระเมร- เสดจพระราชด�าเนนทรงทอดผาไตร- พระสงฆสดบปกรณ - เสดจขนพระเมรพระราชทานเพลง

พระวรวงศเธอ - น�าหลวง- พระโกศราชวงศ- เครองสงทองแผลวด - สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงพระศพ

- รถวอเชญพระโกศพระศพ- เครองสงทองแผลวด ๑ ส�ารบ แหพระศพเวยนพระเมร- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลา

พระพธธรรม

102

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

พระวรวงศเธอ - พระพธธรรมสวดพระอภธรรม ๗ คน

เวยนพระเมร และเวลารบพระราชทานเพลง- เสดจพระราชด�าเนนทรงทอดผาไตร- พระสงฆสดบปกรณ- เสดจขนพระเมรพระราชทานเพลง

หมอมเจาทไดรบพระราชทานเคร องราชอสรยาภรณ ประถมาภรณมงกฎไทยขนไป หรอไดรบพระร าชทานตราท ต ยจลจอมเกลาวเศษ

- น�าหลวง- โกศราชวงศ- เครองสงทองแผลวด- แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงศพ- พระพธธรรมสวดพระอภธรรม ๓ คน

- เพลงหลวง- รถวอเชญโกศศพ- เครองสงทองแผลวด ๑ ส�ารบ แหเวยนพระเมร- แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลาเวยนพระเมร และเวลารบพระราชทานเพลง- พระราชทานผาไตร ๕ ไตร ทอดถวาย- พระสงฆสดบปกรณกอนพระราชทานเพลง (ถาทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ เสดจพระราชด�าเนนไปพระราชทานเพลง เปลยนเปนทอดผาไตร ๑๐ ไตร สดบปกรณบนพลบพลา แลวเสดจพระราชด�าเนน เสดจขนพระเมรพระราชทานเพลง

พระพธธรรม

103

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

หมอมเจา - น�าหลวง- หบทองทบ- ฉตรเบญจา ๔ คน- ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงศพ

- เพลงหลวง- รถวอเชญหบศพ- ฉตรเบญจา ๑๐ แหเวยนเมร - ป กลองชนะ ประโคมเวลาแหเวยนเมร และเวลารบพระราชทานเพลง- พระราชทานผาไตร ๓ ไตรทอดถวาย- พระสงฆสดบปกรณกอนพระราชทานเพลง

เจาจอมมารดา, เจาจอม - น�าหลวง- หบทองทบ

- เพลงหลวง- รถวอเชญหบศพ

สมเดจพระสงฆราชเจา - น�าหลวง (เสดจพระราชด�าเนนสรงน�าพระศพแตงกายเครองแบบเตมยศไวทกข)- ไตรแพรทรงพระศพ- พระโกศทองนอย มฉตรตาดเหลอง ๕ ชน แขวนเหนอพระโกศ - เครองสงทองแผลวด - สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงพระศพ และประโคมย�ายามถง ๒๔ นาฬกา- พระสงฆสดบปกรณ- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมกลางวน, กลางคน ๑๕ วน- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน

พระราชพธทรงบ�าเพญพระราชกศลออกพระเมร - ราชรถเชญพระโกศพระศพจากทประดษฐานไปพระเมรหลวง- กระบวนแหพระอสรยยศเชญพระศพ - พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางพระเมร- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานเพลง และประโคมย�ายาม ถง ๒๔ นาฬกา

พระพธธรรม

104

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

๕๐ วน และ ๑๐๐ วน(แตงกายเครองแบบเตมยศไวทกข)

- เสดจพระราชด�าเนนทรงบ�าเพญพระราชกศลทพระเมร เทศนสดบปกรณ - เสดจขนพระเมรทรงจดเพลง พระราชทานฉตรตาดเหลอง ๕ ชน แขวนสมพระอฐบนพระเมร(แตงกายเครอง แบบเตมยศไวทกข)

สมเดจพระสงฆราช - น�าหลวง- ไตรแพรทรงพระศพ- พระโกศกดนนอย มฉตรผาขาว๓ ชน แขวนเหนอพระโกศ- เครองสงทองแผลวด- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงพระศพ และประโคมย�ายามถง ๒๔ นาฬกา- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมกลางวน, กลางคน ๗ วน- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน ๕๐ วน และ ๑๐๐ วน (แตงเครองแบบเตมยศไวทกข)

พระราชพธทรงบ�าเพญพระราชกศลออกพระเมร- ราชรถเชญพระโกศพระศพจากทประดษฐานไปพระเมรหลวง- กระบวนแหพระอสรยยศเชญพระศพ- สงข แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทาน เพลง และประโคมย�ายามถง ๒๔ นาฬกา- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางเมร- เสดจพระราชด�าเนนทรงบ�าเพญพระราชกศลทพระเมร เทศน สดบปกรณ

พระพธธรรม

105

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

- เสดจขนพระเมรทรงจดเพลง พระราชทานฉตรผาขาว ๓ ชน แขวนสมพระบรมอฐบนพระเมร (แตงเครองแบบเตมยศไวทกข)

สมเดจพระราชาคณะ - น�าหลวง- ไตรครองถวายสก�าศพ- โกศไมสบสอง- ฉตรเครอง- แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ๑๐ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงศพ- พระพธธรรมสวดพระอภธรรม๗ คนทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน

- เพลงหลวง- รถวอเชญโกศศพ- ฉตรเครอง ๑๐ แหเวยนเมร - แตรงอน แตรฝรง ปกลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลาเวยนเมรและเวลารบพระราชทานเพลง- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางเมร- พระราชทานผาไตร ๕ ไตรทอดถวายพระสงฆบงสกลกอนรบพระราชทานเพลง (ถาเสดจพระราชด�าเนนทรงทอดผาไตร ๑๐ ไตร บงสกลบนพลบพลา แลวเสดจขนเมรพระราชทานเพลง) แตงเครองแบบเตมยศ ไวทกข

พระราชาคณะชนเจาคณะรอง (หรญบฏ)

- น�าหลวง - ไตรครองถวายสก�าศพ - โกศแปดเหลยม

- เพลงหลวง- รถวอเชญโกศศพ- ฉตรเบญจา ๑๐ แห

พระพธธรรม

106

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

- ฉตรเบญจา- ป กลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงศพ- พระพธธรรมสวดพระอภธรรม ๓ คน

เวยนเมร - ป กลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลาเวยนเมรและเวลารบพระราชทานเพลง- พระราชทานผาไตร ๕ ไตรทอดถวายพระสงฆบงสกลกอนรบพระราชทานเพลง (ถ าเสดจพระราชด�าเนน ทรงทอดผาไตร ๑๐ ไตร บงสกลบนพลบพลา แลวเสดจขนเมรพระราชทานเพลง)

พระราชาคณะชนธรรม - น�าหลวง- ไตรครองถวายสก�าศพ- โกศโถ- ฉตรเบญจา- ป กลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าสรงศพ

- เพลงหลวง- รถวอเชญโกศศพ- ฉตรเบญจา ๑๐ แหเวยนเมร- ป ฉลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลาเวยนเมร และเวลารบพระราชทานเพลง- พระราชทานผาไตร ๕ ไตรทอดถวาย- พระสงฆบงสกลกอนรบพระราชทานเพลง (ถาเสดจพระราชด�าเนน ทรงทอดผาไตร ๑๐ ไตร บงสกลบนพลบพลา แลวเสรจขนเมรพระราชทานเพลง)

พระพธธรรม

107

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

พระราชาคณะชนเทพชนราช และชนสามญ

- น�าหลวง- หบทองทบ

- เพลงหลวง- รถวอเชญหบศพ

พระครสญญาบตรพระภกษ สามเณรเปรยญธรรม ๙ ประโยค

- น�าหลวง- หบเชงชาย

- เพลงหลวง

๑. ผส�าเรจราชการแทนพระองค ทถงแกอสญกรรมขณะด�ารงต�าแหนง

- น�าหลวง- โกศกดนนอย- ฉตรเครอง- แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบ

- ทรงบ�าเพญพระราชกศลออกเมร- ราชรถเชญศพจากทประดษฐานไปยงเมร

๒. ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณนพรตนราชวราภรณ

พระราชทานน�าอาบศพ และประโคมประจ�ายาม - พระพธธรรมสวดพระอภธรรม ๗ คน - ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน ๕๐ วน และ ๑๐๐ วน(แตงกายเครองแบบเตมยศไวทกข)

- กระบวนอสรยยศเชญศพ - พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางเมร - แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานเพลง - เสดจพระราชด�าเนนทรงทอดผาไตรบงสกล- เสดจขนเมรพระราชทานเพลง (แตงกายเครองแบบเตมยศ ไวทกข)

๑. ประธานองคมนตร และองคมนตร ทถงแกอนจกรรมในขณะด�ารงต�าแหนง ๒. ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณปฐมจลจอมเกลา

- น�าหลวง- โกศมณฑป- ฉตรเครอง - แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าอาบศพ

- รถวอเชญโกศศพ- ฉตรเครอง ๑๐ แหเวยนเมร- แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลาเวยนเมร และเวลารบพระราชทานเพลง

พระพธธรรม

108

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

- พระพธธรรมสวดพระอภธรรม๗ คน- ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน (แตงกายเครองแบบปกตขาว ไวทกขถาเสดจพระราชด�าเนน แตงกายเครองแบบครงยศ ไวทกข)

- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางเมร - เสดจพระราชด�าเนน พระราชทานผาไตร ใหทายาทเชญไปทอดถวาย- พระสงฆบงสกลทโกศศพ - เสดจขนเมรพระราชทานเพลง(แตงกายเครองแบบครงยศ ไวทกข)

นายกรฐมนตรประธานรฐสภาประธานสภาผแทนราษฎร ประธานวฒสภาประธานศาลฎกา ประธานองคกรตางๆทก�าหนดใน รฐธรรมนญฯ และรฐมนตรทถงแกอสญกรรมในขณะด�ารงต�าแหนง

- น�าหลวง - โกศไมสบสอง(ถาเปนหมอมหลวง หมอมราชวงศ พระราชทานโกศมณฑป)- ฉตรเครอง- แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าศพ- พระพธธรรมสวดพระอภธรรม ๗ คน - ทรงบ�าเพญพระราชกศล ๗ วน (แตงกายเครองแบบปกตขาว ไวทกข ถาเสดจพระราชด�าเนน แตงกายเครองแบบครงยศ ไวทกข)

- รถวอเชญโกศศพ- ฉตรเครอง ๑๐ แหเวยนเมร - แตรงอน แตรฝรง ป กลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลาเวยนเมร และเวลารบพระราชทานเพลง- พระพธธรรมสวดพระอภธรรมประจ�าซางเมร- เสดจพระราชด�าเนน พระราชทานผาไตรใหทายาททอดถวาย- พระสงฆบงสกลทโกศศพ - เสดจขนเมรพระราชทานเพลง(แตงกายเครองแบบครงยศ ไวทกข)

พระพธธรรม

109

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

๑. ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณประถมาภรณชางเผอก๒. ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณทตยจลจอมเกลาวเศษ

- น�าหลวง- โกศแปดเหลยม- ฉตรเบญจา- ป กลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าอาบศพ- พระพธธรรมสวดพระอภธรรม ๓ คน

- เพลงหลวง - รถวอเชญโกศศพ - ฉตรเบญจา ๑๐ แหเวยนเมร - ป กลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลาเวยนเมร และเวลารบพระราชทานเพลง- พระราชทานผาไตร ๕ ไตรทอดถวายพระสงฆบงสกลกอนรบพระราชทานเพลง (ถาเสดจพระราชด�าเนน พระราชทานผาไตร ๑๐ ไตรใหทายาทเชญไปทอดถวาย พระสงฆบงสกลทโกศศพ แลวทรงจดฝกแคพระราชทานเพลงศพ)

ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณ ประถมาภรณมงกฎไทย ปฐมดเรกคณาภรณ

- น�าหลวง- โกศโถ (ถาเปนราชนกล หรอราชนกล พระราชทาน โกศราชนกล)- ฉตรเบญจา- ป กลองชนะ ประโคมเวลารบพระราชทานน�าอาบศพ

- เพลงหลวง- รถวอเชญโกศศพ- ฉตรเบญจา ๑๐ แหเวยนเมร - ป กลองชนะ ประโคมเวลาเวยนเมร และเวลารบพระราชทานเพลง

ผทไดรบพระราชทานตราทตยจลจอมเกลา

- น�าหลวง- โกศโถ (ถาเปนราชนกล หรอราชนกล พระราชทานโกศราชนกล)

- เพลงหลวง- รถวอเชญโกศศพ- ฉตรเบญจา ๑๐ แหเวยนเมร

พระพธธรรม

110

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

- ฉตรเบญจา

- ป กลองชนะ ประโคมเวลารบ

พระราชทานน�าอาบศพ

- ป กลองชนะ ประโคม

เวลาเวยนเมร และเวลารบ

พระราชทานเพลง

๑. บดามารดาของผด�ารง

ต�าแหนงองคมนตร

นายกรฐมนตร

ประธานรฐสภา

ประธานสภาวฒสภา

ประธานศาลฎกา

ประธานองคกรตางๆ

ทก�าหนดในรฐธรรมนญฯ

รฐมนตรทถงแกกรรมใน

ขณะบตรด�ารงต�าแหนง

๒. ผทไดรบพระราชทาน

เครองราชอสรยาภรณตตย

จลจอมเกลาวเศษ

- น�าหลวง

- หบทองลายสลก

- ฉตรเบญจา ๔

- ป กลองชนะ ๑๐ ประโคมเวลา

รบพระราชทานน�าอาบศพ

- เพลงหลวง

- รถวอเชญหบศพ

- ฉตรเบญจา ๑๐ แหเวยน

เมร

- ป กลองชนะ ๑๐ ประโคม

เวลาเวยนเมร และเวลารบ

พระราชทานเพลง

ผทไดรบพระราชทาน

เครองราชอสรยาภรณ

ทวตยาภรณชางเผอก หรอ

มงกฎไทย ทตยดเรกคณา

ภรณ

- น�าหลวง

- หบทองลายสลก

- เพลงหลวง

- รถวอเชญหบศพ

สตรทไดรบพระราชทาน

เครองราชอสรยาภรณตตย

จลจอมเกลา

- น�าหลวง

- หบกดน

- เพลงหลวง

พระพธธรรม

111

ฐานนดรศกด, ชนยศ เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทาน เมอสนชวต

เครองเกยรตยศทไดรบพระราชทานเมอพระราชทานเพลง

๑. สมาชกวฒสภา และสภาผแทนราษฎร และผวาราชการกรงเทพมหานคร ซงถงแกกรรมขณะด�ารงต�าแหนง๒. ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณจตรถาภรณชางเผอก/มงกฎไทย จตตถดเรกคณาภรณ ตรยาภรณชางเผอก/มงกฎไทย ตตยดเรกคณาภรณ ตตยจลจอมเกลาซงเปนตราสบตระกลตตยานจลจอมเกลา และสตรทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณจตตถจลจอมเกลา

- น�าหลวง- หบลายกานแยง (ถาเปนราชนกล หรอราชนกล พระราชทานหบกดน)

- เพลงหลวง

๑. นายรอยทหารบกเรออากาศ นายรอยต�ารวจ ขาราชการพลเรอนตงแตระดบ ๓๒. ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณเบญจมาภรณชางเผอก/มงกฎไทย เบญจมดเรกคณาภรณ

- น�าหลวง - หบเชงชาย

- เพลงหลวง

หมายเหต : บคคลทไมไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณถงแกกรรม ถาทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานพระบรมราชานเคราะหและพระราชทานหบหลวง จะไดรบพระราชทานหบทองลายองน

พระพธธรรม

112

การเตรยมการขอพระราชทานน�าหลวงอาบศพการขอพระราชทานเพลงศพการขอพระราชทานดนฝงศพ

และขนตอนการปฏบต

๑. การขอพระราชทานน�าหลวงอาบศพ๑๗

น�าหลวงอาบศพทไดรบพระราชทาน สวนกลาง มน�า ๓ ชนด

๑) น�าเปลา

๒) น�าขมน

๓) น�าอบไทย

สวนภมภาค มน�า ๒ ชนด

๑) น�าขมน

๒) น�าอบไทย

หลกเกณฑในการขอพระราชทานน�าหลวงอาบศพ ๑) พระสงฆสมณศกด ตงแตชน “พระครสญญาบตร” ขนไป

และพระภกษสามเณร เปรยญธรรม ๙ ประโยค

๒) พระราชวงศ ตงแตชน “หมอมเจา” ขนไป

๑๗ การขอพระราชทานน�าหลวงอาบศพ ส�านกพระราชวง

พระพธธรรม

113

๓) ผทไดรบพระราชทานบรรดาศกด

๔) ขาราชการตงแตระดบ ๓ ขนไป

๕) ข าราชการฝายทหาร ต�ารวจ ยศชนร อยตร เรอตร

เรออากาศตร รอยต�ารวจตร ขนไป

๖) ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณ ตงแต

“เบญจมดเรกคณาภรณ” (บ.ภ.) และ “เบญจมาภรณมงกฏไทย” (บ.ม.)

ขนไป

๗) ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณ “จลจอมเกลา”

๘) ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณเหรยญ

“รตนาภรณ” รชกาลปจจบน

๙) ประธานองคกรตางๆ ทก�าหนดในรฐธรรมนญ และรฐมนตร

ทถงแกกรรมในขณะด�ารงต�าแหนง

๑๐) บดาและมารดาของผ ด�ารงต�ารงต�าแหนงองคมนตร

นายกรฐมนตร ประธารรฐสภา ประธานสภา ผแทนราษฎร ประธาน

วฒสภา ประธานศาลฎกา ประธานองคกรตางๆ ทก�าหนดในรฐธรรมนญ

และรฐมนตร ทถงแกกรรม ในขณะบตรด�ารงต�าแหนง

๑๑) สภาผ แทนราษฎร สมาชกวฒสภา และผว าราชการ

กรงเทพมหานคร ทถงแกกรรมในขณะด�ารงต�าแหนง

๑๒) ผททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ เปนกรณพเศษ

หมายเหต บคคลผท�าลายชพตนเอง และผตองอาญาแผนดน

ไมพระราชทานน�าหลวง และเครองเกยรตยศประกอบศพ

พระพธธรรม

114

ขนตอนการขอพระราชทานน�าหลวงอาบศพ

เจาภาพหรอทายาทจะตองจดเตรยมและปฏบต ดงน

๑) จดดอกไมกระทง ๑ กระทง

๒) ธปไมระก�า ๑ ดอก

๓) เทยน ๑ เลม มพานรองพรอม

๔) ลา พรอมดวยหนงสอกราบบงคมทลลา

๕) ใบมรณะบตร

๖) หลกฐานทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณชน

สงสดทไดรบ

เจาภาพหรอทายาทน�าสงดงกลาว ๑ - ๔ ไปกราบถวายบงคมลา

โดยตดตอทกองพระราชพธส�านกพระราชวง ในพระบรมราชวงตงแต

เวลา ๐๘.๓๐ ถง ๑๖.๓๐ น. ทกวนไมเวนวนหยดราชการ พรอมทงน�าใบ

มรณะบตร และหลกฐานทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณชน

สงสดทไดรบไปแสดงแกเจาหนาทกองพระราชพธดวย

เพอการจดชนของเครองเกยรตยศประกอบศพไดถกตอง สวนพระสงฆ

สมณศกด ไมตองมดอกไม ธปเทยน เปนหนาทของกรมการศาสนาแจง

การมรณภาพ และขอพระราชทาน

การสรง / อาบน�าศพใหปฏบตดงน

๑) การสรง/อาบน�าหลวง ใหรดทอกของศพ

๒) การสรง/อาบน�าหลวง ใหปฏบตเปนล�าดบสดทาย

๓) ศพฆราวาส ใหยกศรษะศพขนเลกนอยเพอรบน�าหลวง

พระพธธรรม

115

การจดสถานทและล�าดบขนตอนพธพระราชทานน�าหลวง

อาบศพ

๑) ใกลก�าหนดเวลาเจาหนาทเชญน�าหลวงฯ มาถง (เจาภาพ

รอรบ) แลวเชญไปตงไวทโตะ ดานศรษะของศพ

๒) ไดเวลาเจาหนาทเชญน�าหลวงไปตงไวยงโตะทจดเตรยมไว

๓) เมอไดเวลาตามทก�าหนดเชญประธานประกอบพธ

๔) ประธานถวายความเคารพไปทางทศทพระบาทสมเดจ

พระเจาอยหวประทบอย

๕) (ในสวนกลาง) รบคณโฑน�าเปลารดทอกของศพ แลวรดน�า

ขมนและน�าอบไทย

๖) (ในสวนภมภาค) รดน�าขมน และน�าอบไทยตามล�าดบ

๗) ท�าความเคารพศพ เปนเสรจพธ

การแตงกาย

๑) เจาหนาทเชญน�าหลวงฯ แตงเครองแบบปกตขาวไวทกข

๒) ประธานและผรวมพธ แตงเครองแบบปกตขาวไวทกข ชด

สากลไวทกขหรอชดสภาพไวทกข

พระพธธรรม

116

๒. การขอพระราชทานเพลงศพ

ไฟพระราชทาน ประกอบดวย ๑) เทยนจดไฟ พรอมโคม (เจาหนาทส�านกพระราชวงเปน

ผอญเชญ)

๒) พานเครองขมา และดอกไมจนทนพระราชทานเพอจดไฟ

พระราชทาน

หบพระราชทาน ประกอบดวย ๑) เทยนชนวน ๑ เลม

๒) ไมขดไฟ ๑ สลก

๓) ดอกไมจนทน ธปไมระก�า และเทยน ๑ ชด

การขอพระราชทานเพลงศพจรง ๆ แลวไมวาจะเปนการขอ

พระราชทานเพลงศพกรณปกตหรอเปนกรณพเศษ ขนตอนการด�าเนนการ

จะปฏบตลกษณะเดยวกน และไมตองเสยคาใชจายใด ๆ ทงสน

การขอพระราชทานเพลงศพพระสงฆสมณศกดทวประเทศ

เปนภารกจอ�านาจหนาทของกรมการศาสนา โดยวดทมความประสงคจะ

ด�าเนนการขอพระราชทานเพลงศพพระสงฆสมณศกด ตองท�าหนงสอผาน

เจาคณะจงหวดหรอส�านกงานวฒนธรรมจงหวด และส�านกงานวฒนธรรม

จงหวดจะท�าหนงสอในนามผวาราชการจงหวดสงไปยงกรมการศาสนา

เพอด�าเนนการตามขนตอนผานเลขาธการพระราชวง เมอทางส�านกพระราชวง

ด�าเนนการเรยบรอยแลว กรมการศาสนาจะรบหบเพลงจากกองพระราชพธ

พระพธธรรม

117

ส�านกพระราชวง แลวน�าสงใหจงหวดทางไปรษณยในนามผวาราชการ

จงหวด เพอมอบใหส�านกงานวฒนธรรมจงหวดด�าเนนการ

การขอพระราชทานเพลงศพหนวยราชการตางๆ เจาภาพหรอ

ทายาทผประสงคขอพระราชทานเพลงศพ จะตองท�าหนงสอแจงไปยง

กระทรวงเจาสงกดของผ ถงแกกรรม เพอใหเจาสงกดท�าเรองเสนอ

เลขาธการพระราชวง โดยระบ

๑) ชอ ต�าแหนง ชน ยศ ของผถงแกกรรม

๒) ถงแกกรรมดวยโรคอะไร ทไหน เมอใด

๓) ไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณ อะไรบาง

๔) มความประสงคจะขอรบพระราชทานเครองเกยรตยศ

ประกอบศพ อยางใดบาง

๕) ประกอบการฌาปนกจศพทวดไหน จงหวดไหน วน เวลาใด

การขอพระราชทานเพลงศพเปนกรณพเศษ เจาภาพหรอ

ทายาท ผประสงคขอพระราชทานเพลงศพเปนกรณพเศษ ตองท�าหนงสอ

ถงเลขาธการพระราชวง โดยระบ

๑) ชอ – สกล และประวตโดยยอของผถงแกกรรม

๒) ถงแกกรรมดวยโรคอะไร ทไหน เมอใด

๓) ระบคณงามความดทเปนประโยชน แกประเทศชาต หรอ

คณสมบตตามหลกเกณฑการพจารณาการขอพระราชทาน เพลงศพ

เปนกรณพเศษ

๔) ระบวน เวลา สถานททจะประกอบการฌาปนกจ

พระพธธรรม

118

กรณทเปนผท�าคณประโยชนตอพระพทธศาสนา จะตองท�า

เรองผานมายงกรมการศาสนา เพอท�าหนงสอประกอบความเหนไปยง

เลขาธการพระราชวง ดวย

หลกฐานทตองน�ามาแสดงในการขอพระราชทานเพลงศพ

เปนกรณพเศษ มดงน.-

๑) ใบมรณบตร ของผถงแกกรรม

๒) ทะเบยนบานของทายาทของผถงแกกรรม

๓) บตรประจ�าตวประชาชน หรอบตรขาราชการ ของทายาท

ของผถงแกกรรม

๔) หนงสอรบรองจากหนวยงานรฐวสาหกจ ใบอนโมทนาบตร

ใบประกาศเหรยญกลาหาญ หรอเหรยญชยสมรภม

ทงน ตองน�าเอกสารตนฉบบและส�าเนาแนบมาพรอมกบหนงสอ

ดวย

หลกเกณฑการขอพระราชทานเพลงศพ

ผมสทธไดรบพระราชทานน�าหลวง เพลงหลวง และหบเพลง ตอง

มต�าแหนงชน และยศ ดงตอไปน.-

๑) พระสมณศกด ตงแตชน “ พระครสญญาบตร” ขนไป

และพระภกษ สามเณร เปรยญ ๙ ประโยค

๒) พระราชวงศ ตงแตชน “ หมอมเจา ” ขนไป

๓) ผไดรบพระราชทานบรรดาศกด

๔) ขาราชการพลเรอน ตงแตระดบ ๓ ขนไป

พระพธธรรม

119

๕) ขาราชการฝายทหาร ต�ารวจ ยศชนรอยตรขนไป

๖) ผไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณ ตงแต

“เบญจมดเรกคณาภรณ” (บ.ภ.) และ “เบญจมาภรณมงกฎไทย” (บ.ม.)

ขนไป

๗) ผทไดรบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณ “จลจอมเกลา”

(จ.จ.) หรอ “ตราสบตระกล” (ต.จ.) ขนไป

๘) ผ ได รบพระราชทานเครองราชอสรยาภรณ เหรยญ

“รตนาภรณ” รชกาลปจจบน

๙) สมาชกสภาผแทนราษฎร สมาชกวฒสภา สมาชกสภาจงหวด

สมาชกสภาเทศบาลทถงแกกรรมในขณะด�ารงต�าแหนง

๑๐) รฐมนตร

๑๑) ผททรงพระกรณาโปรดเกลาฯ เปนกรณพเศษ

หลกเกณฑการขอพระราชทานเพลงศพเปนกรณพเศษ

ผทสมควรไดรบการพจารณา ในการขอพระราชทานเพลงศพ

กรณเปนพเศษ ควรอยในหลกเกณฑ ดงน.-

๑) ผทอยในราชสกล ชนหมอมราชวงศและหมอมหลวง

๒) พนกงานรฐวสาหกจระดบสง

๓) ผทไดรบพระราชทานเหรยญราชรจ เหรยญกลาหาญ และ

เหรยญชยสมรภม

๔) ผทท�าประโยชนใหกบประเทศชาต เชน ศลปนแหงชาต

นกกฬาระดบชาต อดตสมาชกสภาผแทนราษฎร อดตสมาชกวฒสภา

พระพธธรรม

120

อดตสมาชกสภาจงหวด หรออดตสมาชกสภาเทศบาล

๕) ผท�าคณประโยชน เชน บรจาคเพอการกศลคดเปนมลคาไม

นอยกวา ๕๐๐,๐๐๐ บาท บรจาครางกาย หรออวยวะ

๖) บดามารดาของขาราชการชนผใหญระดบ ๖ ขนไป หรอ

เทยบเทาขนไป

๗) บ ดามารดาของผ ท ไ ด รบพระราชทานเคร อ งราช

อสรยาภรณ “ตรตราภรณชางเผอก” (ต.ช.) ขนไป

๘) บดามารดาของพระสมณศกด ตงแตชน “พระครสญญาบตร”

ขนไป

๙) บดามารดาของขาราชการทหาร ต�ารวจ ตงแตระดบพนโท

นาวาโท นาวาอากาศโท และพนต�ารวจโทขนไป

หมายเหต บคคลผท�าลายชพตนเอง และผตองอาญาแผนดนไม

พระราชทานเพลงและเครองประกอบเกยรตยศ

ขนตอนการปฏบตพธพระราชทานเพลง (หบเพลง)

๑) ใกลเวลา เจาหนาทเชญหบเพลงพระราชทานมาถง (เจาภาพ

รอตอนรบ) น�าหบเพลงขนตงบนเมรดานศรษะของศพ

๒) ไดเวลา เจาภาพเชญประธานทอดผาบงสกล (พระสงฆ

บงสกล)

๓) เจาหนาทเชญหบเพลงพระราชทาน

พระพธธรรม

121

๔) ประธานถวายความเคารพไปทางทศทสมเดจพระเจาอยหว

ประทบอย หรอถวายบงคม (ไหว) ไปทหบเพลง แลว

๕) หยบเทยนชนวนในหบเพลงพระราชทานมอบใหเจาหนาท

ถอไว

๖) หยบกลกไมขดไฟ จดไฟตอเทยนชนวนใหตดด

๗) ถวายบงคม (ไหว) ๑ ครง กอนหยบดอกไมจนทน ธป เทยน

จดไฟหลวงจากเทยนชนวน

๘) วางดอกไมจนทน ธป เทยนไวใตกลางฐานทตงศพ (หรอทท

เจาภาพจดไว)

๙) ถอยหลง ๑ กาว ท�าความเคารพศพ ๑ ครง แลวลงจากเมร

เปนเสรจพธ (จากนน ผมเกยรตและเจาภาพขนวางดอกไมจนทนเปน

ล�าดบไป)

ล�าดบการอานประกาศเกยรตยศ ในพธพระราชทานเพลงศพ

๑) หมายรบสง (ถายงไมไดรบไมตองอาน)

๒) ส�านกในพระมหากรณาธคณ

๓) ประวตผวายชนม

หมายเหต

๑) จะอานเพยงอยางใดอยางหนงหรอไมอานเลยกได

๒) ไมควรใชค�าน�าหนาชอผไดรบพระราชทานเพลงศพวา คณ

พอ... คณแม...

๓) ควรใชวา นาย... นาง...นางสาว...... หรอยศ น�าหนาชอ เทานน

พระพธธรรม

122

การแตงกาย

๑) เจาหนาทผเชญหบเพลงพระราชทาน แตงชดปกตขาวไวทกข

๒) ประธาน แตงชดปกตขาวไวทกข ชดสากลไวทกข หรอ

ชดสภาพส�าหรบงานศพ

๓) เจาภาพ ถาเปนขาราชการควรแตงชดปกตขาวไวทกข

ชดสากลไวทกขหรอชดสภาพส�าหรบงานศพ

๓. การขอพระราชทานดนฝงศพ

เกณฑการขอพระราชทานดนฝงศพ ๑) มเกณฑการขอเชนเดยวกบการขอพระราชทานเพลงศพ

๒) ขอพระราชทานไดทงผนบถอศาสนาพทธ ครสต และ

อสลาม

ดนฝงศพพระราชทาน ๑) ในหบประกอบดวยดน ๒๐ กอน หอดวยผาขาว ๑๐ กอน

หอดวยผาด�า ๑๐ กอน

๒) การหยบดนพระราชทาน ใหหยบทละค คอสขาว ๑ กอน

และสด�า ๑ กอน

๓) การวางดนพระราชทาน ใหวางบนหลงหบศพตงแตดาน

ศรษะศพลงไปจนครบทง ๑๐ ค

พระพธธรรม

123

วธปฏบตในพธพระราชทานดนฝงศพ ๑) ใกลเวลา เจาหนาทเชญหบดนฝงศพพระราชทานถงสถานท

ตงศพ (เจาภาพรอตอนรบ) เชญหบดนตงไวดานศรษะของศพ ท�าความ

เคารพศพ

๒) เจาภาพท�าพธเคารพศพเสรจแลว (ถามการอานประกาศ

เกยรตยศ อานในล�าดบน)

๓) เชญหบศพไปทหลมฝงศพ ท�าพธเคารพศพเปนครงสดทาย

๔) เชญหบศพลงวางในหลม

๕) เจาหนาทเชญหบดนพระราชทาน

๖) ประธานถวายความเคารพไปทางทศทพระบาทสมเดจเจา

อยหวประทบอย หยบหอดน พระราชทานสขาว - สด�า ครงละ ๑ ค วาง

เรยงบนหลงหบศพจากทางดานศรษะของศพลงไปจนครบทง ๑๐ ค

๗) ท�าความเคารพศพ ๑ ครง

๘) ผมเกยรต ญาตและเจาภาพวางดนฝงศพ

๙) เสรจพธ

การแตงกาย

๑) เจาหนาทผเชญหบเพลงพระราชทาน แตงชดปกตขาวไว

ทกข

๒) ประธาน แตงชดปกตขาวไวทกข ชดสากลไวทกข หรอชด

สภาพส�าหรบงานศพ

๓) เจาภาพ ถาเปนขาราชการควรแตงชดปกตขาวไวทกข ชดสากล

ไวทกขหรอชดสภาพส�าหรบงานศพ

พระพธธรรม

124

บทท ๗การปฏบตหนาทของหนวยราชการ

ในพธการสวดพระอภธรรมของพระพธธรรม จะตองมหนวยราชการตางๆ มาปฏบตงานเพอใหพธการเปนไปดวยความเรยบรอยสมพระเกยรต ถกตองตามโบราณราชประเพณ และเพออ�านวยความสะดวกตางๆ แกพระพธธรรม หนวยราชการทเปนหลกใหญ คอ ส�านกพระราชวงและกรมการศาสนา โดยมภารกจแบงไปตามฝายตางๆ ดงน

ส�านกพระราชวง

เมอกองพระราชพธ ส�านกพระราชวง ไดรบแจงจากญาตผเสยชวตวามความประสงคขอรบพระราชทานพระบรมราชานเคราะหใหแกผเสยชวต เจาหนาทส�านกพระราชวงจะท�าการพจารณากฎเกณฑในการขอรบพระราชทาน ซงประกอบไปดวยเอกสาร ดงน ๑) ส�าเนาบตรประชาชนของผเสยชวต/ส�าเนาบตรขาราชการของผเสยชวต ๒) ส�าเนาทะเบยนบานของผเสยชวต ๓) ส�าเนาเครองราชอสรยาภรณทผเสยชวตไดรบ เมอเจาหนาทส�านกพระราชวง พจารณาแลวเหนวา อยในเกณฑการขอพระราชทาน กจะพจารณาใหตามระเบยบ “หลกเกณฑเทยบเกยรตยศพระราชทานแกพระศพและศพ” และแจงเจาหนาททเกยวของ ดงน ๑) ฝายศภรต มหนาทในการจดอาสนะ กระโถน ขนน�า ไปตงแตถวายพระสงฆ เบกผาไตรแบงถวายพระสวดพระอภธรรมจาก

พระพธธรรม

125

ฝายพสด เบกเงนถวายพระสวดพระอภธรรมจากกองคลง และปฏบตราชการตามหนาท เชน เชญผาไตร ผาสบงใหประธาน ๒) ฝายสนมพลเรอน มหนาทในการเบกธปเทยนเครองนมสการ เครองบชากระบะมก เทยนชนวนจากฝายพสด และปฏบตราชการตามหนาท เชน เชญเทยนชนวน ทกรวดน�า แตงทบชา ๓) ฝายราชปโภค มหนาทในการตรวจแตงภษาโยงใหเรยบรอย และปฏบตราชการตามหนาท เชน ลาดภษาโยง และเกบภษาโยง ๔) ฝายมหาดเลก มหนาทในการจดน�ารอน น�าเยน ถวายพระสงฆและเลยงแขกทวไป

กรมการศาสนา เมอไดรบแจงจากส�านกพระราชวง จะท�าการจดบนทกรายละเอยดตวอยางเชน ผตายชอ..............................สกล.......................... ตงบ�าเพญกศล ณ ศาลา.........................วด............................จ�านวน..........................วน น�าหลวงพระราชทาน เวลา....................................โกศ........................... และนมนตพระพธธรรมสวดพระอภธรรมตามทกองพระราชพธแจงมา จดเจาหนาทไปปฏบตราชการ จดพาหนะรบสงพระพธธรรม และปฏบตราชการตามหนาท เชน จดตงตพระอภธรรมพรอมพดยศ จดเกบเครองไทยธรรม (ถาม) ผาไตร ผาสบง ทพระพธธรรมรบถวาย และพจารณาแลว

พระพธธรรม

126

พระพธธรรม

127

พระพธธรรม

128

พระพธธรรม

129

กลยาณสทธวฒน,พระคร. พระพธธรรมการสวดท�านองหลวง. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. ๒๕๕๑.

เดชา ศรคงเมอง. วทยานพนธเรอง การวเคราะหท�านองสวด พระอภธรรมในพธศพหลวง. บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย มหดล. ๒๕๔๘.

ทองพล บณยมาลก. พธสวดพระอภธรรม : การศกษาสงเกต. คณะ มนษยศาสตรและสงคมศาสตร สถาบนราชภฏสวนดสต : กรงเทพมหานคร. ๒๕๔๒.

ปรยตดลก,พระราช. ประวตวดประยรวงศาวาสวรวหาร ๑๘๐ ป. กรงเทพมหานคร : อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง จ�ากด. ๒๕๕๑.

ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร : ศรวฒนาอนเตอรพรนท. ๒๕๔๖.

ส�านกพระราชวง. รวมเรองและขอปฏบตเกยวกบราชส�านก.ฉบบพมพ ครงท ๑๙. กรงเทพมหานคร : เรอนแกวการพมพ. ๒๕๕๖.

อรณธรรมรงส ,พระคร. มนตพธ ส�าหรบพระภกษสามเณรและ พทธศาสนกชนทวไป. กรงเทพมหานคร : โรงพมพอกษรสมย. ๒๕๕๖.

บรรณานกรม

กรมการศาสนากระทรวงวฒนธรรม