บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

บทท 11

สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

อ. ดร. สมศกด นวลแกว

1. ความรทวไปเกยวกบสมนไพรและสาธารณสขมลฐาน1.1 ความเปนมาของสมนไพรสำาหรบงานสาธารณสขมลฐาน1.2 ความหมายของสมนไพร1.3 สารสำาคญในสมนไพร1.4 วธการเกบสมนไพรเพอใชเปนยา1.5 การแปรสภาพและเกบรกษาพชสมนไพร1.6 วธการเตรยมยาสมนไพร1.7 ขอแนะนำาสำาหรบการใชสมนไพร1.8 อาการแพทเกดจากสมนไพร1.9 รายการสมนไพรสำาหรบงานสาธารณสขมลฐาน

2. ยาสมนไพรสำาหรบงานสาธารณสขมลฐาน 2.1 สมนไพรเพอรกษากลมโรค/อาการเจบปวยในระบบทางเดน

อาหาร 2.2 สมนไพรเพอรกษาโรค/อาการเจบปวยในระบบทางเดนหายใจ 2.3 ยาสมนไพรเพอรกษาโรค/อาการเจบปวยระบบทางเดนปสสาวะ 2.4 ยาสมนไพรเพอรกษาโรคผวหนง 2.5 ยาสมนไพรเพอรกษาโรคและอาการเจบปวยอนๆ

แนวคดรวบยอดสมนไพร (Medicinal Plants หรอ Herbs) หมายถงสงทได จากพช

สตว และแรธาต สามารถนำามาใชประโยชนในการรกษาโรคตางๆได สมนไพรสำาหรบงานสาธารณสขมลฐานหมายถงสมนไพรทน ำามาใชประโยชนในการสง

125

126

เสรมสขภาพและรกษาโรค/อาการเบองตนโดยพจารณาจากประสทธภาพ ความปลอดภย ความสอดคลองกบองคความร ทรพยากรของชมชน และสงแวดลอมของทองถน และเปนสมนไพรทประชาชนนยมใช สามารถหาไดทวไป ในบทนจงนำาสมนไพรทมการแนะนำาใหใชในงานสาธารณสขมลฐานมาให นสตศกษาในรายละเอยดตางๆ เร มตงแตความหมายของสมนไพร สารสำาคญในสมนไพร วธการเกบสมนไพรเพอใชเปนยา การแปรสภาพและเกบรกษาพชสมนไพร ตลอดจนขอควรระวงในการใชและวธการเตรยมยาสมนไพรแตละชนด ใหนสตสามารถนำาความรเกยวกบสมนไพรไปประยกตใชในชวตประจ ำาวนกบตวเองหรอบคคลใกลชดไดอยางมประสทธภาพและปลอดภย

126

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

1. ความรทวไปเกยวกบสมนไพรสำาหรบ

งานสาธารณสขมลฐาน1.1 ความเปนมาของสมนไพร

สำาหรบงานสาธารณสขมลฐานสมนไพรสำาหรบงาน

สาธารณสขมลฐานหมายถงสมนไพรทถกคดเลอกเพอใชประโยชนในการสงเสรมสขภาพและรกษาโรค/อาการเบองตนโดยพจารณาจากประสทธภาพ ความปลอดภย สอดคลองกบองคความรและทรพยากรของชมชน สอดคลองกบสงแวดลอมของทองถน เปนสมนไพรทประชาชนนยมใช

สมนไพรสำาหรบงานสาธารณสขมลฐานไดเกดขนครงแรกเมอประมาณป พ.ศ. 2525 โดยองคการอนามยโลก (WHO) มแนวคดทจะทำาใหประชาชนมสขภาพดถวนหนา แตเนองจากประเทศตางๆทวโลกในขณะนนขาดแคลนบคลากรทางการแพทยและงบประมาณ ทำาใหการเขาถงการบรการสขภาพของประชาชนอยางทวถงเปนไปไดยาก องคการอนามยโลกจงใชวธการสงเสรมใหแตละประเทศมการพงตนเองโดยการนำาภมปญญาและวตถดบในแตละประเทศมาประยกตใชในการดแลสขภาพใหเกดประโยชนสงสด สำาหรบประเทศไทยมการใชแผนพฒนา

สาธารณสขเรมตนทฉบบท 4 มการสงเสรมใหมการใชสมนไพรโดยใชการสาธารณสขมลฐานเปนกลวธหลกในการพฒนาสาธารณสขเพอการบรรลสขภาพดถวนหนาซงรบผดชอบโดยสำานกงานคณะกรรมการการสาธารณสขมลฐาน กระทรวงสาธารณสข (ปจจบนเปลยนชอเปนกองสนบสนนสขภาพภาคประชาชน) โดยในตอนเรมตนมสมนไพรทใชในงานสาธารณสขมลฐานเพยง 5 ชนดเทานนคอ ขมนชน ฟาทะลายโจร ไพล พญายอ และ ชมเหดเทศ หลงจากนนมการบรรจสมนไพรในงานสาธารณสขมลฐานเพมขนเรอยๆตามขอมลทางวทยาศาสตรทมการวจยรองรบเพมขน ปจจบนนมสมนไพรในงานสาธารณสขมลฐานมากกวา 50 ชนด

1.2 ความหมายของสมนไพรสมนไพร (Medicinal Plant

หรอ Herbs) หมายถงสงทไดจากพช สตว และแรธาต สวนในพระราชบญญตคมครองและสงเสรมภมปญญาการแพทยแผนไทย พ.ศ. 2542 สมนไพรยงรวมถงจลชพดวย สมนไพรสำาหรบงานสาธารณสขมลฐานสวนใหญเปนพชสมนไพร

สวนยาสมนไพรตามพระราชบญญตยา พ.ศ. 2510 หมายความวา ยาทไดจากพฤกษชาต สตว หรอแรธาต ซงมไดผสมปรงหรอแปรสภาพ

127

128

ในพระราชบญญตคมครองและสงเสรมภมปญญาการแพทยแผนไทย พ.ศ. 2542 ใหหมายรวมถงยาทไดจากสมนไพรทมการแปรสภาพดวย ดงนนความหมายโดยรวมของยาสมนไพรหมายถงยาทไดจากพช สตว แรธาต และจลชพ

1.3 สารส ำาคญในสมนไพร

การทสมนไพรมสรรพคณตางๆและสามารถรกษาโรคไดนนเนองจากมสารเคมทเปนองคประกอบในสมนไพรทำาหนาทออกฤทธในการรกษาโรค ซงประกอบดวยสารเคมหลายชนดสามารถแบงออกเปนกลมใหญๆไดหลายกลมเชน

คารโบไฮเดรต (Carbohydrates) เปนสารอนทรยทประกอบดวย คารบอน ไฮโดรเจน และออกซเจนเชน แปง นำาตาล กม (gum) วน (agar) นำาผง เพคตน เปนตน

ไขมน (Lipids) พบไดในพชหลายชนดเชน นำามนละหง นำามนมะพราวเปนตน

นำ-ามนหอมระเหย (Volatile oil หรอ Essential oil) เปนสารทมลกษณะเปนนำามน มกลนและรสเฉพาะตว ระเหยงายทอณหภมธรรมดา มฤทธชวยขบลม ฆาเชอโรค พบไดในพวกกระเทยม ขง ขมน ไพล มะกรด กานพล เปนตน

เรซนและบาลซม (Resins and Balsams)

เรซนเปนสารอนทรยหรอสารประสมประเภทโพลเมอร มรปรางไมแนนอน สวนใหญจะเปราะ แตกงาย บางชนดจะนม ไมละลายนำา ละลายไดในตวท ำาละลายอนทรย เชน ชนสน เปนตน

บาลซมเปนสารผสมทได จากเรซนและกรดซนนามก (Cinnamic acid) หรอ กรดเบนโซอก (Benzoic acid) เชน กำายาน เปนตน

แอลคาลอยด (Alkaloids) เปนสารอนทรยทมไนโตรเจนเปนองคประกอบ มกพบในพชชนสง สวนใหญมรสขม มฤทธเปนดาง มประโยชนในการรกษาโรคอยางกวางขวาง เชนใชเปนยาระงบปวด ยาชาเฉพาะท ยาแกไอ แกหอบหด เปนตน พบไดในพชหลายชนดเชน หมาก ลำาโพง ดองดง ระยอม ยาสบ ฝน เปนตน

กลยโคไซด (Glycosides) เป นสารประกอบอนทรยท เก ดจาก aglycone จบกบสวนทเปนนำาตาล (glycone) ละลายนำาไดด โครงสรางของ aglycone มความแตกตางกนหลายแบบทำาใหประเภทและสรรพคณทางเภสชวทยาของกลยโคไซดมหลายชนดเชน

ค า ร ด แ อ ก ก ล ย โ ค ไ ซ ด (Cardiac glycosides) มฤทธ ตอกลามเนอหวใจและระบบไหลเวยนโลหต พบไดในใบยโถ เปนตน

128

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

แอนทราควโนนกลยโคไซด (Anthraquinone glycosides) มฤทธเปนยาระบาย ยาฆาเชอรา พบไดใน ใบมะขามแขก ใบชมเหดเทศ ใบขเหลก เปนตน

ซ า โ ป น น ก ล ย โ ค ไ ซ ด (Saponin glycoside) เปนสารทสามารถเกดฟองไดเมอเขยากบนำา เชน ลกประคำาดควาย เปนตน

ไซยาโนเจนนตกกลยโคไซด (Cyanogenetic glycosides) สารกล มน เม อถกยอยจะไดสารพวกไซยาไนดเชน รากมนสำาปะหลง ผกสะตอ ผกหนาม ผกเสยนผ กระเบานำา เปนตน

ฟ ล า โ ว น อ ล ก ล ย โ ค ไ ซ ด (Flavonol glycosides) เ ป นสารสทพบในหลายสวนของพช เชนสแดง เหลอง มวง น ำาเง น เชนดอกอญชน เปนตน

นอกจากนยงมกลยโคไซดอกหลายชนดเชน แอลกอลค กลยโคไซด (Alcoholic glycosides), ฟนอลค ก ล ย โ ค ไ ซ ด (Phenolic glycosides), แอลดไฮด กลยโคไซด (Aldehyde glycosides) เปนตน

แทนนน (Tannins)เป นสารท มรสฝาด มสถานะ

เปนกรดออนๆ แทนนนใชเปนยาฝาดสมาน ยาแกทองเสย ชวยรกษาแผลไฟไหม และใชประโยชนในอตสาหกรรมฟอกหนง พบในสมนไพรพวกเปลอก

ทบทม เปลอกอบเชย ใบฝร ง ใบชา เปนตน

1.4 วธการเกบสมนไพรเพอใชเปนยา

สรรพคณของสมนไพรจะดหรอไมขนอยกบสารสำาคญในสมนไพรซงจะมการเปลยนแปลงตามปจจยตางๆมากมาย ปจจยทสำาคญอยางหนงคอชวงระยะเวลาการเกบเกยว ถาเกบเกยวในชวงทไมเหมาะสมอาจทำาใหไดสมนไพรทไมมคณภาพได หลกทวไปในการเกบสมนไพรมาใชเปนยามดงน

สมนไพรประเภทรากหรอหว ควรเกบชวงทหยดการเจรญเตบโต ใบดอกรวงหมด หรอชวงตนฤดหนาวถงฤดรอน เพราะชวงนรากและหวมการสะสมปรมาณตวยาไวคอนขางสง เชน ขมนชน กระทอ ขา เปนตน

สมนไพรประเภทใบหรอเกบท-งตน ควรเก บในชวงท พช เจรญเตบโตมากทสด หรอบางชนดระบเวลาเกบเฉพาะเชน เกบใบไมออนหรอแกเกนไป (ใบเพสลาด) เชน ใบกะเพรา ใบชมเหดเทศ ฟาทะลายโจร เปนตน

สมนไพรประเภทเปลอกตนและเปลอกราก เปลอกตนตนนยมเกบระหวางชวงฤดรอนตอฤดฝน ชวงนปรมาณยาจะสงและลอกงาย การลอกไมควรลอกเปลอกรอบตนเพราะจะทำาใหพชตายได

129

130

สมนไพรประเภทดอก โดยทวไปเกบในชวงดอกเร มบาน แตบางชนดเกบในชวงดอกตม เชน กานพล เก บชวงทเปลยนสเขยวเป นสแดง เปนตน

สมนไพรประเภทผลและเมลด โดยทวไปมกจะเกบตอนผลแกเตมทแลวเชน ดปล มะแวงตน มะแวงเครอ ชมเหดไทย เปนตน บางชนดเกบในชวงทผลยงไมสกเชน ฝรง ผลออนใชแกทองรวง

1.5 การแปรสภาพและเกบรกษาพชสมนไพร

การใชสมนไพรรกษาโรคสามารถใชไดทงแบบสดและแบบแหง ในกรณททใชแบบสดกสามารถใชไดเลย แตถาตองการใชแบบแหงจะตองผานการแปรสภาพทเหมาะสม โดยมหลกการทวไปดงน

รากและสวนทอยใตดน ลางดนและสงสกปรกออกใหหมด เอารากฝอยออก ถาหากเปนพชทมเนอแขง แหงยากตองหนเปนชนทเหมาะสมกอน พชทไมแขงนำามาทำาใหแหงตามชนดของพชนนๆไดเลย หรออาจนำามานงกอนผานกรรมวธการทำาใหแหงจะทำาใหแหงงายขน และเปนการหยดการทำางานของเอนไซมในหวหรอราก

เปลอก หนเปนชนขนาดพอด ตากใหแหง

ใบและท-งตน ใบพชบางอยางมนำามนหอมระเหย ควรผงไวในทรม ไมควรตากแดด สำาหรบพชทไมมนำามนหอมระเหยกอบใหแหงหรอตากแดดไดเลย

ดอก หลงเกบมาแลวตากแดดใหแหง ควรรกษารปดอกไวใหสมบรณ

ผล โดยทวไปเกบแลวตากแดดใหแหงไดเลย มเพยงบางอยางเทานนทตองหนเปนชนกอน

เมลด เกบผลมาตากใหแหงแลวจงเอาเปลอกออกเพอ เอาเมลด หรอบางอยางเกบผลแหงเลยกม

1.6 วธการเตรยมยาสมนไพร

การปรงยาทประชาชนทวไปสามารถทำาไดมหลายวธเชน

ยาชง เปนการปรงยาโดยใชนำาเดอดใสลงในสมนไพร โดยทวไปมกใชสมนไพรตากแหงแลวบดเปนผงหยาบ โดยใชสมนไพร 1 สวน เตมนำาเดอด 10 สวน หรอตามทระบในตำารบยา สามารถใชวธนไดกบสมนไพรหลายชนดเชน ขง มะตม ชมเหดเทศ เปนตน

ยาตม เปนการปรงยาโดยใชสมนไพรแหงหรอสดตมรวมกบนำา โดยใสสมนไพรลงไปในหมอแลวเตมนำาใหสงกวาสมนไพรเลกนอย หลงจากนนนำาไปตงไฟใหเดอดแลวตมตอไปอกประมาณ 10 นาท วนตอไปเตมนำาแลวตมตอแบบเดยวกน สามารถ

130

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

ใชไดประมาณ 3-5 วนจงเปลยนตวยาใหม หรออาจใชวธตมแบบ 3 เอา 1 คอใสนำาสามสวนแลวตมเคยวใหเหลอหนงสวนแลวนำาไปแบงรบประทาน สวนกากทงไป

ยาดอง เปนวธการปรงยาโดยใชวธการสกดโดยใชเหลา หรอ นำามะกรด หรอ นำาสม เปนตน แตทนยมใชคอเหลา มขนตอนการทำาโดยการบดสมนไพรใหเปนผงหยาบแลวหอผาขาวบางหลวมๆ ใสในภาชนะททำาดวยกระเบองหรอแกว แลวเตมเหลาลงไปทงไวประมาณ 1 อาทตย โดยคนยาใหทววนละครง

ยาผง ทำาไดโดยการบดสมนไพรแหงใหเปนผง แลวนำาไปใชไดเลย หรออาจนำาไปปรงยาในรปแบบตางๆตอไปเชน ยาลกกลอน ยาเมด ยาแคปซล เปนตน

ยาลกกลอน เปนวธการผลตยาโดยใชยาผงผสมกบนำาผงในอตราสวน ผงสมนไพร 1-2 สวน ตอ นำาผง 1 สวน ขนอยกบลกษณะของผงสมนไพร

1.7 ขอแนะนำาสำาหรบการใชสมนไพร

การใชสมนไพรในรกษาอาการโรค ถงแมวาจะมความปลอดภยสงกตาม แตถาใชไมถกตองอาจทำาใหเกดโทษไดเชนเดยวกน หรออาจไมไดผลตามทตองการกได ไมควรใชยาสมนไพรตอเนองเปนเวลานาน ใหหยด

ใชยาเมออาการหายไป แตถาอาการเจบปวยยงไมหาย หรออาการยงไมดขนภายใน 2-3 วน ควรไปปรกษาแพทย การใชสมนไพรรกษาอาการโรคจะไดผลดหรอไมขนอยกบหลายปจจย การใชสมนไพรทถกตองควรปฏบตดงน

1. ใชสมนไพรใหถกตน ชอท–ใชเรยกตนไมมความแตกตางกนไปตามแตละทองถน จงจำาเปนตองรจกชอเรยกทถกตองเพอจะใชสมนไพรตนนนรกษาตรงตามอาการของโรค

2. ใชใหถกสวน สารสำาคญท–ออกฤทธในแตละสวนของสมนไพรจะแตกตางกนไปเชน ผลออนบางทมฤทธฝาดสมาน แตถาเปนผลแกมฤทธเปนยาระบาย เปนตน

3. ใชใหถกขนาด ถาใช–สมนไพรนอยเกนไปกอาจรกษาไมไดผลแตถาใชมากเกนไปอาจทำาใหเกดพษตอรางกายได

4. ใชใหถกวธ สมนไพรบาง–ชนดตองใชสด บางชนดตองสกดดวยเหลา บางชนดตองใชตม เปนตน

5. ใชใหถกกบโรค เชนทองผกตองใชยาระบายแตนำากลวยดบมารบประทาน ซงกลวยดบมฤทธฝาดสมานจะทำาใหทองผกมากขน เปนตน

1.8 อาการแพทเกดจากสมนไพร

การใชสมนไพรเพอรกษาอาการโรค ถงแมวาจะมความปลอดภยสง

131

132

กตาม แตกอาจทำาใหเกดอาการแพไดเชนเดยวกบยาทวไป ถาเกดอาการแพยาใหหยดยาทนท

1.9 รายการสมนไพรสำาหรบงานสาธารณสขมลฐาน

1.9.1 สมนไพรเพอรกษากลมโรค/อาการเจบปวยในระบบทางเดนอาหาร

1) โรคกระเพาะอาหาร: กลวยนำาวา, ขมนชน

2) อาการทองอด ทองเฟอ แนน จกเสยด: กระชาย, กะทอ, กระเทยม, กระวาน, กะเพรา, กานพล, ขมนชน, ขง, ขา, ดปล, ตะไคร, พรกไทย, มะนาว, เรว, แหวหม

3) อาการทองเสย: กลวยนำาวา, ทบทม, ฝรง, ฟาทะลายโจร, มงคด, สเสยดเหนอ

4) อาการทองผก: ขเหลก, คน, ชมเหดเทศ, มะขาม, มะขามแขก, แมงลก

5) อาการคลนไส อาเจยน: ขง, ยอ

6) โรคพยาธลำาไส: ฟกทอง, มะหาด, มะเกลอ, เลบมอนาง

7) อาการปวดฟน: แกว, ขอย, ผกคราดหวแหวน

8) อาการเบออาหาร: ขเหลก, บอระเพด, มะระ, สะเดาบาน

1.9.2 สมนไพรเพอรกษากลมโรค/อาการเจบปวยในระบบทางเดนหายใจ

1) อาการไอ ระคายคอจากเสมหะ: ขง, ดปล, เพกา, มะขาม, มะขามปอม, มะนาว, มะแวงเครอ, มะแวงตน

1.9.3 สมนไพรเพอรกษาโรค/อาการเจบปวยในระบบระบบทางเดนปสสาวะ

1) อาการขดเบา: กระเจยบแดง, ขล, ตะไคร, สปปะรด, หญาคา, ออยแดง

1.9.4 สมนไพรเพอรกษากลมโรคผวหนง

1) อาการกลาก เกลอน: กระเทยม, ชมเหดเทศ, ทองพนชง, พล

2) ชนนะต: มะคำาดควาย3) แผลไฟไหม นำารอนลวก:

บวบก, นำามนมะพราว, วานหางจระเข4) ฝ แผล พพอง: ขมน

ชน, ชมเหดเทศ, เทยนบาน, ฟาทะลายโจร, วานมหากาฬ, วานหางจระเข

5) อาการแพ อกเสบจากแมลงกดตอย: ขมนชน, ตำาลง, ผกบงทะเล, พญายอ, เสลดพงพอน

6) อาการลมพษ: พล7) งสวด เรม: พญายอ 1.9.5 สมนไพรเพอรกษา

โรค/อาการเจบปวยอนๆ

132

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

1) อาการเคลด ขด ยอก: ไพล

2) อาการนอนไมหลบ: ขเหลก

3) อาการไข: บอระเพด, ฟาทะลายโจร

4) โรคเหา: นอยหนา

2. ยาสมนไพรสำาหรบงานสาธารณสขมลฐาน2.1 สมนไพรเพอรกษากลม

โรค/อาการเจบปวยในระบบทางเดนอาหาร

2.1.1 โรคกระเพาะอาหาร (Peptic ulcer) หมายถงอาการปวดแสบ ปวดตอปวดเสยดหรอจกแนนตรงบรเวณใตลนป เวลากอนหรอหลงรบประทานอาหาร สมนไพรทนำามาใชรกษาโรคกระเพาะอาหารเชนขม-นชน : Curcuma longa Linn. (Zingiberaceae)สวนทใช : เหงาเวลาเกบ อาย 7-9 เดอนสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา : เหงาขมนมนำามนหอมระเหยประมาณรอยละ 2-6 ประกอบไปดวยสารหลายชนด เชน Turmerone, Zingiberene, Borneol เปนตน และมสารสเหลองสมคอเคอรควมน (Curcumin) ขมนชนมฤทธปองกนการเกดแผลในกระเพาะ มฤทธลดการ

อกเสบ ขบนำาด และฤทธคลายกลามเนอเรยบ สารเคอรควมนมฤทธปองกนแผลในกระเพาะโดยการกระตนการหลง mucin ซงเปนเยอเมอกมาเคลอบแผลในกระเพาะขนาดและวธใช : เหงาสดตากแหง บดเปนผง ใหละเอยด ผสมกบนำาผงป นเปนลกกลอนหรอบรรจแคปซล รบประทานครงละ 500 มลลกรม วนละ 4 ครง หลงอาหารและกอนนอนกลวย : Musa sapientum Linn. (Moraceae)สวนทใช : ผลกลวยดบ/หาม สารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา กลวยดบประกอบดวยสารสำาคญหลายชนดเชน Tannin, Serotonin, Dopaamin เปนตน ผงกลวยดบสามารถปองกนและรกษาโรคแผลในกระเพาะอาหารได โดยการไปกระตนใหเซลลในเยอบกระเพาะหลงสารพวก mucin ออกมาเคลอบแผลในกระเพาะอาหารขนาดและวธใช : กลวยนำาวาดบฝานเปนแวนตากแดด อบใหแหง บดเปนผงรบประทานโดยนำามาชงกบนำาหรอผสมนำาผง 1 ชอนโตะดม หรอนำาผงกลวยดบมาป นเปนลกกลอน รบประทานครงละ 4 เมด วนละ 4 ครง กอนอาหารและกอนนอน อาจมอาการทองอดเฟอจากการรบประทานกลวยดบ สามารถปองกนไดโดยใชรวมกบยาขบลม เชน นำาขง พรกไทย เปนตน

133

134

2.1.2 อาการทองอด ทองเฟอ และแนนจกเสยด

ทองอด ทองเฟอ และแนนจกเสยด (Dyspepsia) มอาการปวด จกเสยด แนนบรเวณหนาทองถาเปนมากทองจะเกรง อาจมอาการทองผก ทองเสยรวมดวย สมนไพรทใชรกษาอาการทองอด ทองเฟอ และแนนจกเสยดมหลายชนด เชน ขม-นชน : Curcuma longa Linn. (Zingiberaceae)สวนทใช : เหงาสดและแหงขนาดและวธใช :

1. ยาลกกลอน ลางขมนใหสะอาด (ไมตองปอกเปลอก)หนเปนชนบางๆตากแดดจด 1-2 วน บดใหละเอยดผสมนำาผงปนเปนเมดขนาดปลายนวกอยผงลมใหแหงและเกบในขวดสะอาดมดชดรบประทานครงละ 2-3 เมดวนละ 4 ครง หลงอาหารและกอนอน

2. ยาแคปซล ใชขมนสดลางสะอาด หนเปนชนบางๆ ตากแดดอบแหงบรรจ 250 มลลกรมตอแคปซล รบประทานครงละ 2 แคปซล วนละ 4 ครงหลงอาหารและกอนนอนขง : Zingiber officinale Rose (Zingiberaceae)สวนทใช : เหงาแกสดสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา เหงาแกมนำามนหอมระเหยประมาณ 1-3 % นำามนหอมระเหยมสารเคมหลายชนดเชน Zingiberine,

Zingiberol, Citral, Zingirol, Shogoal, Gingerol เปนตน นำามนหมระเหยมฤทธขบลม ขบนำาด ชวยกระตนการบบตวของลำาไสขนาดและวธใช : เหงาขงแกใชเปนยารกษาอาการทองอด ทองเฟอแนนจกเสยด อาการคลนไสอาเจยน เนองจากเมารถเมาเรอ โดยใชเหงาแกสดขนาดเทาหวแมมอ (ประมาณ 5 กรม) ทบใหแตก ตมเอานำาดมกานพล: Eugenia

caryophyllus (Sprengel) Bullock&Harrison

สวนทใช : ดอกตมสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา ดอกตมประกอบดวยนำามนหอมระเหย 14-20 % ซงประกอบดวยสารเคมหลายชนดทสำาคญคอ Eugenol, Acetyl eugenol, Eugenol acetate เปนตน สาร Eugenol มฤทธลดการบบตวของลำาไส ทำาใหอาการปวดทองลดลง ชวยขบนำาด ลดอาการจกเสยด และชวยฆาเชอแบคทเรยขนาดและวธใช : ดอกแหงของกานพลรกษาอาการทองอดเฟอแนนจกเสยดโดยใชดอกแหง 5-8 ดอก(0.12-0.16 กรม) ตมนำาดม หรอบดเปนผง ชงนำาดมนอกจากนยงปองกนไมให เดกออนทองอดเฟอได โดยใชดอกแหง 1 ดอก แชนำาไวในกระตกนำารอนทใชชงนมใหเดกออน

134

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

กระเทยม : Allium sativum Linn.สวนทใช : หวใตดนสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา กระเทยมสดมนำามนหอมระเหยประมาณ 0.1-0.36 % ประกอบดวยอลลซน (Allicin) อลลลโพรพลไดซลไฟด (Allylpropyl disulfide) และไดอลลล ไตรซลไฟด (Diallyl trisulfide) เปนตน กระเทยมมฤทธยบยงการเจรญของเชอรา แบคทเรยและไวรส มฤทธขบลม ลดนำาตาลในเลอด ลดไขมนในหลอดเลอด และลดความดนโลหตขนาดและวธใช : รบประทานกระเทยมสดครงละ 5-7 กลบ หลงอาหารหรอเวลามอาการกะเพรา : Ocimum tenuiflorum Linn.สวนทใช : .ใบสมบรณเตมทสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา ใบกะเพรามนำามนหอมระเหยประมาณ 0.35 % ประกอบดวยสารสำาคญเชน Camphor, Eugenol, Limonene, Pinene, Sabinene, Terpineol เปนตน นำามนหอมระเหยมฤทธขบลม ลดการบบตวของลำาไส สาร Eugenol มฤทธขบนำาด ชวยยอยไขมนและลดอาการจกเสยดขนาดและวธใช : ใชลำาตนและเหงาแกสดๆ ประมาณ 1 กำามอ ทบพอแหลกตมกบนำาประมาณครงลตร (500

ตะไคร : Cymbopogon citratus (Dc.) Stapf.สวนทใช : เหงาและลำาตนแกสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา ใบและลำาตนประกอบดวยนำามนหอมระเหยประมาณ 0.2-0.4 % ประกอบดวยสารสำาคญคอ Citral, Myrcene, Citronellal, Geraniol, Menthol, Eugenol เปนตน นำามนตะไครมฤทธขบลม ลดการบบตวของลำาไส และมฤทธฆาเชอแบคทเรยและเชอราบางชนดขนาดและวธใช : ใชลำาตนและเหงาแกสดๆ ประมาณ 1 กำามอ ทบพอแหลกตมกบนำาประมาณครงลตร (500 มลลลตร) เอานำาดม หรอประกอบอาหารพรกไทยดำา : Piper nigrum

Linn.สวนทใช : ผลแกจดแตยงไมสก นำามาตากแหงสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา พรกไทยดำามนำามนหอมระเหยประมาณ 2-4 % มสารแอลคาลอยดทสำาคญเชน Piperine, Piperidine, Piperittine, Piperyline เปนตนขนาดและวธใช : นำาผลแกแหง บดเปนผงและป นเปนลกกลอน รบประทาน ครงละ 0.5-1 กรม (ประมาณ 15-20 ผล) หรอใชวธบดเปนผงและชงนำารบประทานได

135

136

ดปล: Piper retrofractum Vahl.

สวนทใช : ผลแกจด ตากแดดใหแหงสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา ดปลมนำามนหอมระเหยประมาณ 0.7 % มสารแอลคาลอยดทสำาคญเชน Piperine, Piplartine มฤทธชวยยอยอาหาร ขบลม ขบนำาด และแกทองเสยขนาดและวธใช : ผลแกแหงประมาณ 10 ดอก ใสนำาประมาณครงลตรตมเอานำาดม ถาไมมดอกใชเถาตมแทนไดขา : Alpinia galanga

(Linn.) Sw.สวนทใช : เหงาแก สดหรอแหงสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา เหงาขามนำามนหอมระเหยประมาณ 0.04 % ประกอบดวย Methyl cinnamate, Cineol, camphor เปนตน นำามนหอมระเหยจากเหงาขามฤทธขบลม ตานเชอแบคทเรย ขนาดและวธใช : ใชเหงาแก สด หรอแหง ครงละขนาดเทาหวแมมอ (สดหนก 5 กรม แหงหนก 2 กรม) ทบใหแตก ตมเอานำาดมกระชาย : Boesenbergia

pandurata (Roxb.) Schitr.

สวนทใช : เหงาใตดนและรากสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา เหงากระชายมนำามนหอมระเหยประมาณ 0.08 % ประกอบดวย 1,5-Cineol, Boesenbergin A เปนตน สารจากเหงากระชายม

ประสทธภาพในการยบยงเชอแบคทเรย นำามนหอมระเหยชวยขบลม ชวยใหกระเพาะและลำาไสเคลอนไหว ขนาดและวธใช : เหงาและรากกระชายประมาณครงกำามอ บบพอแหลกตมเอานำาดมเวลามอาการ หรอปรงเปนอาหารรบประทานแหวหม : Cyperus rutundus

Linn.สวนทใช : เหงาใตดนและรากสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา แหวหมมนำามนหอมระเหย มฤทธคลายการเกรงตวของกลามเนอเรยบ ชวยขบปสสาวะขนาดและวธใช : ใชหวครงละ 1 กำามอ (60-70 หว หรอหนก 15 กรม) ทบใหแตกตมเอานำาดม หรอใชหวสดครงละ 5 หว โขลกใหละเอยดผสมนำาผงรบประทานกระวานไทย : Amomum

krervonh Pierre.สวนทใช : เมลดแกแหงสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา ผลแกกระวานมนำามนหอมระเหยประมาณ 5-9 % ประกอบดวย Borneol, Camphor, 1-8 Cineol, Linalool เปนตน มฤทธขบลม ลดการบบตวของลำาไสขนาดและวธใช : เอาเมลดบดเปนผงรบประทานครงละ 1.5-3 ชอนชา ชงกบนำาอนเมลดกระวานยงใชผสมกบ

136

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

สมนไพรทมฤทธขบถาย เชน มะขามแขกเพอบรรเทาอาการไซทองเรว : Amomum

xanthioides Wall.สวนทใช : เมลดแหงสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา ในเมลดเรวมนำามนหอมระเหย ประกอบดวย Borneol, Camphor เปนตน ขนาดและวธใช : ปอกเปลอกผลเรวออก ใชเมลดบดเปนผง รบประทานครงละ 3-9 ผล รบประทานวนละ 3 ครงมะนาว : Citrus aurantifolia

(Christm. And Panz.) Swing.

สวนทใช : เปลอกของผลมะนาวสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา ผวเปลอกของมะนาวมนำามนหอมระเหย มฤทธขบลม แกทองอด เฟอขนาดและวธใช : นำาเอาเปลอกของผลสดประมาณครงผลคลงหรอทบเลกนอยพอใหนำามนออก ชงนำารอนดมเวลามอาการกระทอ : Zingiber zerumbet

Smith.สวนทใช : หวหรอเหงาแกสด สารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา เหงามนำามนหอมระเหย ประกอบดวย Methyl-gingerol, Zingerone, Zerumbone, Citral เปนตน ขนาดและวธใช : นำาเอาเหงาหรอหวสดขนาดเทาหวแมมอ 2 หว ยางไฟพอสก

ตำากบนำาปนใส คนเอานำาดมเวลามอาการ

  2.1.3 โรคทองเดนสมนไพรยาสมนไพรทรกษาโรค

ทองเดนเชน ฟาทะลายโจร ฝรง กลวยนำาหวา ทบทม มงคด สเสยดเหนอ ฟาทะลายโจร : Andrographis

paniculata Wall.ex Nees.

สวนทใช : ใบและลำาตนสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา สารสำาคญทออกฤทธคอสารกลม Lactone เชน andrographolide, deoxy-andrographolide, neoandrographolide, dehydroandrographolide เปนตน ฟาทะลายโจรสามารถยบยงเชอแบคทเรยซงเปนสาเหตของการเกดหนองได แบคทเรยทเปนสาเหตของโรคทองรวง และโรคทางเดนหายใจขนาดและวธใช : ใบฟาทะลายโจรมวธใช 2 วธคอ

1. ยาลกกลอน นำาใบสดลางใหสะอาด ผงลมใหแหง บดเปนผงใหละเอยดป นกบนำาผงเปนลกกลอน เกบไวในขวดแหงมดชด รบประทานครงละ 1.5 กรมวนละ 4 ครง กอนอาหารและกอนนอน

2. ยาดองเหลา ใบแหงหนเปนชนเลกๆ ใสในขวดแกวใชเหลาโรงแชใหทวมยาเลกนอย ปดฝาใหแนน เขยา

137

138

ขวดหรอคนยาวนละ 1 ครง ครบ 7 วนเอาแตในเกบไวในขวดทมดชดและสะอาด รบประทานครงละ 1-2 ชอนโตะ วนละ 3-4 ครง กอนอาหารฝรง : Psidium guajava Linn.สวนทใช : ใบแกสดหรอผลออนสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา ใบฝรงมแทนนน 8-15 % และนำามนหอมระเหยประกอบดวย aromadendrene, caryophyllene, longicyclene เปนตน สารแทนนนมฤทธในการลดการระคายเคองของลำาไส และลดการสญเสยนำา สารสกดจากใบฝรงมฤทธฆาเชอแบคทเรยไดขนาดและวธใช : ใชใบแก 10-15 ใบ ปงไฟและชงนำารบประทาน หรอใชผลออน 1 ผลฝนกบนำาปนใส รบประทานเมอมอาการทองเสยกลวยนำ-าวา : Musa sapientum Linn.สวนทใช : ลกดบ หรอลกหาม สารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา ผลกลวยมสารแทนนน และกรดอนทรยอกหลายชนด สารสกดจากกลวยมฤทธฆาเชอราและแบคทเรยทเปนสาเหตใหเกดหนอง สารแทนนนชวยรกษาอาการทองเสยขนาดและวธใช : รบประทานครงละ ครงผล-หนงผล หรอใชกลวยนำาวาดบฝานเปนแวนตากแดดใหแหง บดเปนผง ชงนำาดมครงละครงผลถงหนงผล

หรอบดเปนผงป นเปนยาลกกลอนรบประทานครงละ 4 เมด วนละ 4 ครง กอนอาหารและกอนนอน

ทบทม : Punica granatum Linn.สวนทใช : เปลอกผลแหงสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา เปลอกผลมแทนนนประมาณ 22-25 % กรด gallotanic 28 % สารดงกลาวนมฤทธรกษาอาการทองเดนไดขนาดและวธใช : เปลอกทบทมใชเปนยาแกทองเดนและบด มวธใชคอใชเปลอกผลแหงประมาณ 1 ใน 4 ของผล ฝนกบนำาปนใสใหขนๆ รบประทานครงละ 1-2 ชอนแกง หรอตมกบนำาปนใสแลวดมนำาทตมกไดมงคด : Garcinia mangostana Linn.สวนทใช : เปลอกผลแหงสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา เปลอกผลมแทนนน 8.75-10.5 % มฤทธแกอาการทองเดน มฤทธสมานแผล มฤทธฆาเชอแบคทเรยทเปนสาเหตการเกดหนอง และมฤทธลดการอกเสบขนาดและวธใช : เปลอกผลแหง ประมาณครงผล ยางไฟใหเกรยม ฝนกบนำาปนใสประมาณครงแกว หรอบดเปนผงละลายนำาขาว หรอนำาสกดมทก 2 ชวโมงสเสยดเหนอ : Acacia catechu (Linn.t) Willd.

138

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

สวนทใช : กอนสเสยด (กอนสเสยดเปนสงสกดทไดจากการนำาเนอไมมาตดใหเปนชนเลกๆ ตมกบนำากรอง และเคยวใหงวด จนเหลอกอนแขง สดำา และเปนเงาสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา กอนสเสยดมสารแทนนนสง มฤทธฝาดสมาน ฆาเชอแบคทเรยขนาดและวธใช : กอนสเสยดชวยฝาดสมานแกทองเดน ใชผงครงละ 1/3-1/2 ชอนชา ตมเอานำาดม

2.1.4 อาการทองผกสมนไพรทใชเปนยาระบาย แบง

ไดเปน 2 ประเภทใหญคอ1. สมนไพรทออกฤทธกระตน

ลำาไสใหบบตว (Stimulating laxative) เชน ชมเหดเทศ มะขาม ขเหลก และคน

2. สมนไพรทออกฤทธเพมกากในลำาไส (Bulk laxative) เชน แมงลก

ชมเหดเทศ : Cassia alata Linn.

สวนทใช : ดอกสด ใบสดหรอแหงสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา ใบชมเหดเทศมสารแอนทราควโนน เชน Aloe-emodin, Emodin, Rhein เปนตน สารแอนทราควโนนมฤทธกระตนลำาไสใหมการบบตวเพอขบถาย

ขนาดและวธใช : ใบและดอกใชเปนยารกษาอาการทองผก เตรยมได 4 วธคอ

1. ใชดอกสด 1 ชอ ตมรบประทานกบนำาพรก

2. ยาตม นำาใบยอย 12 ใบ (ใบสด) หนตากแหง ใชตมและเอานำาดม

3. ยาชง นำาใบมาบดเปนผง ใชผงยาครงละ 3-6 กรม บรรจในถงกระดาษเปนลกษณะถงชา นำามา แชนำา 120 มลลลตร นาน 10 นาท และใหผปวยดมนำายาชงในเวลากอนนอนหรอเมอ มอาการ

4. ยาลกกลอน รบประทานครงละ 3 เมด กอนนอนหรอเมอมอาการทองผกมะขาม : Tamarindus indica

Linn.สวนทใช : เนอฝกแก เนอเมดมะขามแกสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา เนอมะขามเปยกมสารประเภท กรดอนทรยหลายชนดเชน Tartaric acid, Citric acid เปนตน ทำาใหมฤทธระบายขนาดและวธใช : ใชมะขามเปยก 10-20 ฝกจมเกลอรบประทานแลวดมนำาตามมาก ๆ หรอดมนำาคนใสเกลอเลกนอยดมเปนนำามะขามเพราะมกรดอนทรย ทำาใหมฤทธระบาย ลดความรอนของรางกาย

139

140

มะขามแขก : Cassia angustifolia Vahl.สวนทใช : ใบและฝกแหงสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา: ใบและฝกมะขามแขกมสารกลมแอนทราควโนนหลายชนดเชน Sennoside A, B, C และ D, Emodin, Rhein เปนตน สารแอนทราควโนนมฤทธกระตนการบบตวของลำาไสขนาดและวธใช : ใชใบแหง 1-2 กำามอ (3-10 กรม) ตมกบนำาดม หรอใชวธบดเปนผงชงนำาดม ขอหาม : ผหญงทองหรอมประจำาเดอนหามรบประทานแมงลก : Ocimum basilim

Linn. f. var. citratum Back.

สวนทใช : เมลดแมงลกแกสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา : เมลดแมลกประกอบดวยสารประเภทคารโบไฮเดรตหลายชนด และสารประกอบอนๆ ตวอยางเชน D-Arabinose, L-Arabinose, Camphene, Camphor, D-galactose, D-glucose เปนตน เมลดแมงลกสามารถเพมปรมาณอจจาระ ทำาใหอจจาระออนตวกวาปกต ขนาดและวธใช : เมลดแมงลก 1-2 ชอนชา ลางนำาใหสะอาด แชนำาอน 1 แกวจนพองตวเตมท รบประทานกอนนอนคน : Cassia fistula Linn.

สวนทใช : เนอในฝกแก มลกษณะเปนเนอผลสนำาตาลเขมเกอบดำาเปยกมกลนเฉพาะสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา : เนอในฝกคนมสารประเภทแอนทราควโนนหลายหลายชนดเชน A loin, Rhein, Sennoside A,B ซงมฤทธเปนยาระบายขนาดและวธใช : เนอในฝกคนแกอาการทองผกโดยเอาเนอในฝกแกกอนเทาหวแมมอ ตมกบนำาใสเกลอ นดหนอย ดมกอนนอนหรอตอนเชากอนอาหารเหมาะเปนยาระบายสำาหรบคนททองผกเปนประจำาและสตรมครรภกใชเปนยาระบายไดข-เหลก : Cassia siamea

Britt.สวนทใช : ใบออนและดอกสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา : ในใบออนและดอกมสาร Barakol ซงเปนสารจำาพวก Chromone ในใบพบสารแอนทราควโนนหลายชนด เชน Rhein, Sennoside, Chrysophanol, Aloe-emodin เปนตน ใบมฤทธเปนยาระบาย และสารสกดจากใบดวยแอลกอฮอลมฤทธสงบประสาท ทำาใหนอนหลบดขนาดและวธใช : ใชใบขเหลก 4-5 กำามอตมเอานำาดม กอนอาหารหรอเวลามอาการขเหลกนอกจากจะจะมสรรพคณเปนยาระบายแลว ยงมสรรพคณชวยลดอาการนอนไมหลบไดอกดวย แตไดมขาวเกยวกบตำารบยาข

140

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

เหลกวาไดถกถอนออกจากบญชยา       เนองจากพบผลขางเคยงวา จะรบกวนการทำางานของตบ หากรบประทานตดตอกนเปนระยะเวลานานแตในใบขเหลกสามารถรบประทานเปนอาหารไดโดยไมเกด อนตราย เชน แกงขเหลก เปนตน

2.1.5 อาการคลนไส อาการคลนไสเปนกลไกท

รางกายกำาจดเศษอาหารในกระเพาะอาหารออกทางปาก เกดจากสาเหตหลายประการเชน รบประทานอาหารมากเกนไป เมารถ เมาเรอ เปนตน สาเหตทรนแรงเชนลำาไสอดตน ไสตงอกเสบ ตดเชอในทางเดนอาหาร สำาหรบอาการคลนไสทแนะนำาใหใชสมนไพรเปนอาการคลนไสทมสาเหตทไมรนแรง สมนไพรแกอาการคลนไสเชน ยอ : Morinda citrifolia

Linn.สวนทใช : ผลดบหรอผลหามสดสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา : ผลยอมสารเคมหลายชนดเชน Asperuloside, Caproic acid, Caprylic acid เปนตน ผลยอดบมฤทธในการรกษาอาการคลนไส อาเจยนขนาดและวธใช : ตำารายาโบราณ ใชผลยอหนป งไฟพอเหลองกรอบตมเอานำาเปนกระสายยาใชรวมกบยาอน แก

คลนไส อาเจยนไดผล หรอเอาผลดบหรอผลหามสดฝานเปนชนบางๆ ยางหรอควไฟออนๆ ใหเหลองกรอบ ตมหรอชงนำาดมใชครงละประมาณ 2 กำามอ เอานำาทไดจบทละนอยและบอยๆ ครง จะไดผลดกวาดมทเดยวขง : Zingiber officinale

Rose.สวนทใช : เหงาแกสดขนาดและวธใช : ใชเหงาแกสดขนาดเทาหวแมมอ (ประมาณ 5 กรม) ทบใหแตก ตมเอานำาดม

2.1.6 โรคพยาธลำาไส สมนไพรทใชฆาพยาธมะเกลอ : Diospyros mollis

Griff.สวนทใช : ผลดบสดสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา : ผลดบมสาร Diospyrol diglucoside ชอวา Tetrahydroxy dimethylbinapthalene เปนสารทละลายนำาได ไมดดซมในกระเพาะอาหารและลำาไส พยาธกนจะทำาใหตายได สารนเมอถกออกซไดซในสารละลายทเปนดาง จะเปลยนเปนสารประกอบสดำา ซงมพษตอประสาทตา การใชจงตองระมดระวง ขนาดและวธใช : ผลดบสด (ผลแกมสขาว ผลสกสเหลอง หรอผลสดำาหามใช)ไดผลดสำาหรบพยาธปากขอ และพยาธเสนดาย โดยใชผลสดสเขยวไม

141

142

ชำาไมดำาจำานวนเทาอายของคนไข (1 ป ตอ 1 ผล) แตไมเกน 25 ผล (คนไขทมอายเกนกวา 25 ปใชเพยง 25 ผล) นำามาโขลกพอแหลกแลวผสม กบหวกะทสด (2 ชอนชาตอมะเกลอ 1 ผล) คนเอาแตนำาดมใหหมดกอนรบประทานอาหารเชา ถา 3 ชวโมงแลวยงไมถายใหรบประทานยาระบายเลบมอนาง : Quisqualis

indica Linn.สวนทใช : เมลดสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา : เมลดเลบมอนางมสาร Quisqualic acid ซงมฤทธขบพยาธ และยาระบายขนาดและวธใช : เมลดเลบมอนาง ใชถายพยาธไสเดอนและพยาธเสนดายสำาหรบเดกใช 2-3 เมลด ผใหญใช 5-7 เมลด ทบพอแตก ตมเอานำาดมหรอหนทอดกบไขรบประทาน (ขอควรระวง อาจทำาใหเกดอาการขางเคยง คลนไส อาเจยน ทองเดน)มะหาด : Artocarpus

lakoocha Roxb.สวนทใช : แกนตนมะหาดสารสำาคญและฤทธทางเภสชวทยา : ผงปวกหาดมสารสำาคญชอ 2, 4, 3, 5-tetrahydroxystibene มฤทธขบพยาธตวตดไดด ขนาดและวธใช : เอาแกนมะหาดตมเคยวดวยนำา จะมฟองเกดขนใชผาขาวบางกรองบบเอากาก และนำามาตากแหง จะไดผงสเหลอง เรยกวาปวกหาด วธใชนำาปวกหาดมาบดใหละเอยด รบ

ประทานกบนำาสกเยน ครงละ 1-2 ชอนชา (3-5 กรม) กอนอาหารเชา หลงรบประทานปวกหาด 2 ชวโมงใหรบประทานยาระบายตามไป ใชถายพยาธตวตดและพยาธไสเดอน

ฟกทอง : Cucurbita moschata C. pepo Linn.

สวนทใช : เมลดฟกทองแกขนาดและวธใช : เมลดฟกทอง ประมาณ 60 กรม ทบใหแตกผสมกบนำาตาลและนมหรอนำาทเตมลงไป จนไดปรมาณ 500 มลลลตร แบงรบประทาน 3 ครงหางกนทก 2 ชวโมง หลงจากใหยาแลวประมาณ 2 ชวโมง กรบประทานนำามนละหงระบายตาม นยมใชฆาพยาธตวตด

2.1.7 อาการปวดฟน  สมนไพรทแนะนำาใหใชรกษา

อาการปวดฟน จะทำาใหเกดอาการชาระงบปวดไดชวคราวเชน แกว : Murraya paniculata

(Linn.) Jack.สวนทใช : ใบสดขนาดและวธใช : ใบแกวรกษาอาการปวดฟน โดยใชใบสดตำาพอแหลกแชเหลาโรงในอตราสวน 1.5 ใบยอย หรอ 1 กรม ตอเหลาโรง 1 ชอนชา หรอ 5 มลลลตรและเอานำายาทไดมาทาบรเวณทปวดขอย : Streblus asper Lour.สวนทใช : เปลอกตนสด

142

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

ขนาดและวธใช : ใชเปลอกตนสดขาดประมาณ 1 ฝามอ สบเปนชนตมกบนำาพอควรใสเกลอเลกนอย ตมนาน 10-15 นาท เอานำามาอมบอยๆผกคราดหวแหวน : Spilanthes

acmella (Linn.) Murr.

สวนทใช : ดอกสดขนาดและวธใช : ดอกสดปรมาณพอเหมาะตำากบเกลออมหรอกดไวบรเวณทปวด

2.1.8 อาการเบออาหาร สมนไพรทชวยในการเจรญ

อาหาร ไดแกบอระเพด : Tinospora crispa

(L.) Miers ex Hookสวนทใช : เถาหรอลำาตนสดขนาดและวธใช : เปนยาชวยเจรญอาหาร โดยใชเถาหรอตนสด ครงละ 2 คบครง ตำาคนเอานำาดม หรอตมกบนำาโดยใชนำา 3 สวน ตมเคยวใหเหลอ 1 สวน ดมกอนอาหารวนละ 2 ครง เชาและเยน หรอเวลามอาการหรออาจใชดองนำาผง หรอป นเปนลกกลอน ข-เหลก : Cassia siamea

Britt.สวนทใช : ใบออนและดอกขนาดและวธใช : ใชดอกตมและใบออนปรงเปนอาหาร แตไมควรคนนำาหลายครงจะทำาใหรสขมหมดไป มะระข-นก : Momordica charantia Linn.สวนทใช : เนอผลออน และลก

ขนาดและวธใช : ผลออนใชรบประทานเพอเจรญอาหาร ผลมะระสกหามรบประทาน เพราะจะทำาใหอาการคลนไส อาเจยน       สะเดา : Azadirachta indica

A. Juss. Var. siamensis valeton

สวนทใช : ยอดและดอกสะเดาขนาดและวธใช : ยอดและดอกสะเดาลวกหรอตม รบประทานรวมกบนำาปลาหวานจะชวยเจรญอาหารได

2.2 สมนไพรเพอรกษาโรค/อาการเจบปวยในระบบทางเดนหายใจ

2.2.1 อาการไอ ระคายคอจากเสมหะขง : Zingiber officinale

Rose.สวนทใช : เหงาสดขนาดและวธใช : เหงาขงแกฝนกบนำามะนาว หรอเหงาขงสดตำาผสมนำาเลกนอยคนเอานำาและแทรกเกลอ นดหนอย ใชกวาดคอหรอจบบอยๆดปล: Piper retrofractum

Vahl.สวนทใช : ผลแกแหงขนาดและวธใช : ใชผลแกแหงประมาณครงผลถงหนงผล ฝนกบนำามะนาวแทรกเกลอ กวาดคอหรอจบบอยๆเพกา : Oroxylum indicum

Vent.สวนทใช : เมลด

143

144

ขนาดและวธใช : เมลดเพกาใชแกรอนใน แกไอ และขบเสมหะ โดยใชเมลดครงละ 1 กำามอ (1.5-3 กรม) ใสนำาประมาณ 300 มลลลตร ตมไฟออนๆพอเดอดนานประมาณ 1 ชวโมง รบประทานวนละ 3 ครงมะขามปอม : Phyllanthus

emblica Linn.สวนทใช : ผลสดขนาดและวธใช : เนอผลแกสดครงละประมาณ 2-3 ผล โขลกพอแหลกแทรกเกลอเลกนอยอมหรอเคยว รบประทาน วนละ 3-4 ครงมะขาม : Tamarindus indica Linn.สวนทใช : เนอฝกแกขนาดและวธใช : ใชเนอฝกแกของมะขามเปรยวจมเกลอรบประทานพอสมควร หรออาจคนเปนนำามะขามแทรกเกลอเลกนอยและจบบอยๆมะนาว : Citrus aurantifolia (Christm) Swing.สวนทใช : เปลอกและนำาลกมะนาวขนาดและวธใช : ใชผลสดคนนำาใสเกลอเลกนอย จบบอยๆมะแวงเครอ : Solanum trilobatum Linn.สวนทใช : ผลแกสดขนาดและวธใช : นำาผลแกสด 5-10 ผล โขลกพอแหลก คนเอานำา ใสเกลอ รบประทานบอยๆมะแวงตน : Solanum indicum Linn.สวนทใช : ผลแกสด

ขนาดและวธใช : นำาผลแกสด 5-10 ผล โขลกพอแหลก คนเอานำา ใสเกลอ รบประทานบอยๆ

2.3 ยาสมนไพรเพอรกษาโรค/อาการเจบปวยระบบทางเดนปสสาวะ

2.3.1 อาการขดเบา อาการขดเบา หมายถง อาการ

ถายปสสาวะกะปรบกะปรอยและปวดแสบหรอปวดขดเวลาถาย  ซงการใชสมนไพรขบปสสาวะควรระมดระวงในการใชกบผปวยโรคหวใจและสตรมครรภ เนองจากสมนไพรทมฤทธขบปสสาวะมกมเกลอโพแตสเซยมสง สมนไพรแกอาการขดเบาเชน กระเจยบแดง ขล ตะไคร สบปะรด หญาคา ออยแดงกระเจยบแดง : Hibicus

sabdariffa Linn.สวนทใช : กลบเลยงและกลบรองดอกขนาดและวธใช : ดอกสมวงแดงตากแหงและบดเปนผง ใชครงละ 1 ชอนชา ชงกบนำาเดอด 1 ถวย ทงไว 5-10 นาท รนเฉพาะนำาสแดงใส ดมวนละ 3 ครง ตดตอกนทกวนจนกวาอาการขดเบาจะหายไปขล: Pluchea indica Less.สวนทใช : ใชสวนของตนทอยเหนอดน ทงสดและแหงขนาดและวธใช : ใชเปนยาแกอาการขดเบา วนละ 1 กำามอ (สดหนก 40-50 กรม แหงหนก 15-20 กรม) หนเปนชนๆ ตมกบนำาดม วนละ 3 ครง

144

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

กอนอาหาร ครงละ 1 ถวยชา (75 มล.)ตะไคร : Cymbopogon

citratus (DC.) Stapf.สวนทใช : ลำาตนและเหงาแก สดหรอแหงขนาดและวธใช : ใชตนแกสดหนซอยเปนแวนบางๆ วนละ 1 กำามอ (สดหนก 40-60 กรม แหงหนก 20-30 กรม) ตมกบนำาดมวนละ 3 ครงๆ ละ 1 ถวยชา กอนอาหารหรอใชเหงาแกฝานเปนแวนบางๆ ควไฟออนๆพอเหลอง ชงเปนยา ดมวนละ 3 ครงๆ ละ 1 ถวยชา พอปสสาวะสะดวกแลวจงหยดยาสบปะรด : Ananas comosus

Merr.สวนทใช : เหงาทงสดและแหงขนาดและวธใช : ใชเหงาวนละ 1 กอบมอ (สดหนก 200-250 กรม) ตมกบนำาดมวนละ 3 ครง กอนอาหารครงละ 1 ถวยชาหญาคา : Imperata

cylindrica Beauv.สวนทใช : รากสดหรอแหงขนาดและวธ : ใชรากสดของหญาคาสบเปนชนเลกๆ วนละ 1 กำามอ (สดหนก 40-50 กรม แหงหนก 10-25 กรม) หนเปนชนๆตมกบนำารบประทาน กอนอาหารครงละ 1 ถวยชาออยแดง : Saccharum

sinense Roxb.สวนทใช : ลำาตนสดหรอแหง

ขนาดและวธใช : ใชลำาตนสด สบเปนชนเลกๆวนละ 1 กำามอ (สดหนก 70-90 กรม แหงหนก 30-40 กรม)หนเปนชนๆ ตมกบนำารบประทานวนละ 2-3 ครง กอนอาหาร ครงละ 1 ถวยชา

2.4 ยาสมนไพรเพอรกษาโรคผวหนง

2.4.1 โรคกลากเกล-อน สมนไพรทใชรกษากลาก

เกลอน ไดแกกระเทยม : Allium sativum Linn.สวนทใช : หวใตดนขนาดและวธใช : ทำาโดยฝานกลบกระเทยมแลวนำามาถบอย ๆ หรอตำาคนนำาทาบรเวณทเปน ทาบอยๆ หรอวนละ 3-4 ครง เมอหายแลว ทาตออก 7 วน ขา : Languas galangal (L.) Stantz.สวนทใช : เหงาแกสดหรอแหงขนาดและวธใช : เอาหวขาแกลางใหสะอาด ฝานเปนแวนบางๆ หรอทบใหแตกนำาไปแชเหลาขาวทงไว 1 คน ทำาความสะอาดบรเวณทเปนและใชใบบางๆขดใหผวมสแดง ใชนำายาทาบรเวณทเปน ทาวนละ 3-4 ครง จนกวาจะหาย เมอหายแลวทาตออก 7 วน

145

146

ชมเหดเทศ : Cassia alata Linn.สวนทใช : ดอกสด ใบสดหรอแหงขนาดและวธใช : ขยหรอตำาใบชมเหดเทศสดเตมนำาเลกนอย หรอใชใบชมเหดเทศกบหวกระเทยมเทาๆกนผสมปนแดงทกนกบหมากเลกนอย ตำาผสมกนทาบรเวณทเปนกลากทองพนชง : Rhinacanthus nasutus Kurz.สวนทใช : ใบหรอราก สดหรอแหงขนาดและวธใช : ใบหรอรากสดหรอแหงของทองพนชงตำาใหละเอยด แชเหลาหรอแอลกอฮอลพอทวมยาและทงไว 7 วน นำามาทาบรเวณทเปนบอยๆ หรอวนละ 3-4 ครงจนกวาจะหาย เมอหายแลวทาตออก 7 วนพล : Piper betle Linn.สวนทใช : ใบสดขนาดและวธใช : ใบพลสดประมาณพอเหมาะลางใหสะอาด ตำาละเอยดผสมแอลกอฮอลหรอเหลาขาว คนนำาทาอยางนอยวนละ 4-5 ครง จนกวาจะหาย เมอหายแลวทาตออก 7 วน

2.4.2 ชนนะต ชนนะต มอาการเปนตมหนอง

เลกๆหลายตมพพอง คนและนำาเหลอซม พบบรเวณศรษะ ลำาตว และแขนขา มกพบบรเวณศรษะ

สมนไพรทใชรกษาชนนะต ไดแกมะคำาดควาย : Sapindus rarak

A.DC.

สวนทใช : ผลแกขนาดและวธใช : เอาผลประมาณ 5 ผลทบพอแตก ตมกบนำาประมาณ 1 ถวยทาทหนงศรษะบรเวณทเปน วนละ 2 ครง เชา-เยนจนกวาจะหาย หรอใชผล 1 ผลแกะเอาแตเนอมาตกบนำาจนเกดฟอง แลวนำามาสระผมเดก วนละ 1 ครง จนกวาจะหาย

2.4.3 แผลไฟไหม นำ-ารอนลวก

สมนไพรทใชรกษาแผลไฟไหม นำารอนลวก ไดแกบวบก : Centella asiatica (Linn.) Urbanสวนทใช : ตนสดและใบสดขนาดและวธใช : เอาบวบกทงตนสด 1 กำามอ ลางใหสะอาดและตำาใหละเอยดคนนำา และเอานำาทาชโลมบรเวณทเปนแผลใหชมอยเสมอในชวโมงแรก ตอจากนนทาวนละ 3-4 ครง จนหายมะพราว : Cocos nucifera

Linn.สวนทใช : นำามะพราวขนาดและวธใช : เอานำามนมะพราว 1 สวน ใสในภาชนะคนพรอม ๆ กบเตมนำาปนใส 1 สวน โดยเตมทละนอยพรอมกบคนไปดวย จนกนด แลวใชทาทแผลบอย วานหางจระเข : Aloe barbadensis Mill.สวนทใช : วนจากใบขนาดและวธใช : ใชวน โดยลางยางสเหลองใหสะอาดดวยนำาตมสกหรอนำา

146

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

ดางทบทมขดเอาวนใสมาพอกบรเวณแผลใหชมอยตลอดเวลา ในชวโมงแรก ตอจากนนทาวนละ 3-4 ครง จนกวาแผลหาย

2.4.4 ฝ แผลพพองสมนไพรทใชรกษาฝ แผล

พพอง ไดแก ขม-น : Curcuma longa Linn.สวนทใช : เหงาสดและแหงขนาดและวธใช : นำาเหงาขมนยาวประมาณ 2 นว ฝนกบนำาตมสกทาบรเวณทเปน หรอใชผงขมนโรยทาบรเวณทมอาการผนคนจากแมลงสตวกดตอย ใชวนละ 3 ครงชมเหดเทศ : Cassia alata Linn.สวนทใช : ดอกสด ใบสดหรอแหงขนาดและวธใช : นำาใบชมเหดเทศ 1 กำามอ ตมกบนำาพอทวมยา แลวเคยวใหเหลอ 1 ใน 3 ชะลางบรเวณทเปนวนละ 2 ครง เชา-เยน ถาเปนมากใหใหใชประมาณ 10 กำามอ ตมอาบเทยนบาน : Impatients balsamina Linn.สวนทใช : ใบสด ดอกสดขนาดและวธใช : ใชใบสดและดอกสดประมาณ 1 กำามอ ตำาละเอยดพอกฝหรอคนนำาทาบรเวณทเปนฝและแผลพพองวนละ 3 ครงวานหางจระเข : Aloe barbadensis Millสวนทใช : วนจากใบ

ขนาดและวธใช : เหมอนวธการรกษาแผลไฟไหมนำารอนลวกวานมหากาฬ : Gynura pseudochina DC. Var. hispida Thv. สวนทใช : หวใตดนขนาดและวธใช : นำาหววานมหากาฬมาตำาพอกหรอฝนกบนำาปนใส ทาบรเวณทเปนฝ แผลพพองฟาทะลายโจร : Andrographis paniculata Wall.ex Nees.สวนทใช : ใบสดหรอแหงขนาดและวธใช : ใชใบฟาทะลายโจรตำาฟอกฝ หรอคนนำาทาบรเวณทเปน

2.4.5 อาการแพอกเสบจากแมลงสตวกดตอย

สมนไพรใชรกษาอาการแพอกเสบจากแมลงสตวกดตอย ไดแก ขมน ตำาลง ผกบงทะเล พญายอ เสลดพงพอน พลตำาลง : Coccinia grandis (L.) Voigt.สวนทใช : ใบสดขนาดและวธใช : ใชใบสด 1 กำามอ ลางใหสะอาด ตำาใหละเอยดผสมนำาเลกนอย แลวคนนำาจากใบเอามาทาบรเวณทมอาการ พอนำาแหงทาซำาบอยๆพญายอ : Clinacanthus

nutan (Burm.f) Lindauสวนทใช : ใบขนาดและวธใช: ใชใบสด 10-15 ใบ ลางใหสะอาดใสในครกยาตำาใหละเอยด เตมเหลาขาวพอชมยา ใชนำาและกากทา

147

148

บรเวณทถกแมลงกดตอย ทาซำาบอยๆจนหายเสลดพงพอน : Barleria

luputina Lindiสวนทใช : ใบสดขนาดและวธใช : ใชใบสด 1 กำามอ ตำาใหละเอยด คนเอานำาทาบรเวณทเปนหรอตำาผสมเหลาหรอแอลกอฮอลพล : Piper betle Linn.สวนทใช : ใบสดขนาดและวธใช : ใชใบสด 1-2 ใบ ตำาใหละเอยด คนเอานำาทาบรเวณทเปนหรอตำาผสมเหลาหรอแอลกอฮออล หามใชกบแผลเปดเพราะจะทำาใหแสบ

2.4.6 เรม งสงดสมนไพรใชรกษาอาการเรม ง

สงด ไดแก พญายอ วธใชเหมอนวธการรกษาอาการแพอกเสบจากแมลงสตวกดตอย

2.5 ยาสมนไพรเพอรกษาโรคและอาการเจบปวยอนๆ

2.5.1 อาการเคลดขดยอก สมนไพรทใชรกษาอาการเคลด

ขดยอก ไดแก ไพล : Zingiber

cassumunar Roxbสวนทใช : เหงาแกขนาดและวธใช : ใชเหงาประมาณ 1 เหงา ตำาแลวคนเอานำาทาถนวด บรเวณทมอาการ หรอตำาใหละเอยดผสมเกลอเลกนอย คลกเคลาแลวนำามาหอเปนลกประคบ องไอนำาใหความ

รอน แลวประคบบรเวณทปวดเมอย ฟกชำา หรอใชนำามนไพลทาถนวดกได

2.5.2 อาการนอนไมหลบ สมนไพรทใชรกษาอาการนอน

ไมหลบ ไดแก ขเหลก ฟาทะลายโจร บอระเพดข-เหลก : Cassia siamea

Britt.สวนทใช : ใบและดอกขนาดและวธใช : ใชใบขเหลกแหงหนก 30 กรม หรอใชใบสดหนก 50 กรม ตมเอานำารปประทานกอนนอน หรอใชใบออนทำาเปนยาดองเหลาแชไว 7 วน กรองเอากากทง ดมครงละ 1-2 ชอนชา กอนนอน

2.5.4 ไขสมนไพรทใชแกไขทไมรนแรง

และไมซบซอน เชน บอระเพด ฟาทะลายโจรฟาทะลายโจร : Andrographis

paniculata Wall.ex Nees.

สวนทใช : ใบขนาดและวธใช : มวธใช 2 วธคอ

1) ยาลกกลอน นำาใบฟาทะลายโจรลางใหสะอาด ผงลมใหแหง บดเปนผงละเอยด ป นกบนำาผงเปนยาเมดลกกลอน ผงลมใหแหง รบประทานครงละ 1.5 กรม (3-4 เมด) วนละ 4 ครง กอนอาหารและกอนนอน

2) ยาดองเหลา นำาใบฟาทะลายโจรแหง ทำาใหเปนชนเลกๆ ใสในขวด

148

บทท 11 สมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

แกว ใชเหลาโรงแชพอใหทวมยาเลกนอยปดฝาใหแนนเขยาขวดหรอคนยาวนละ 1 ครง พอครบ 7 วน กรองเอาแตนำาเกบไวในขวดทมดชดและสะอาด รบประทานวนละ 1-2 ชอนโตะ วนละ 3-4 ครง กอนอาหารบอระเพด : Tinospora crispa

(L.) Miers ex Hook.&Thoms.

สวนทใช : เถาหรอลำาตนสดขนาดและวธใช : ใชเถาหรอตนสดครงละ 30-40 กรม ตำาคนเอานำาดม หรอตมกบนำา โดยใชนำา 3 สวน ตมเคยวใหเหลอ 1 สวน ดมกอนอาหารวนละ 2 ครง เชาและเยนหรอเวลามอาการ

2.5.3 เหา สมนไพรทใชฆาเหา ไดแก

นอยหนานอยหนา : Annona

squamosa Linn.สวนทใช : ใบสดและเมลดขนาดและวธใช : ใชเมลดนอยหนาประมาณ 10 เมลด หรอใบสดประมาณ 1 กำามอ (15 กรม) ตำาใหละเอยด ผสมกบนำามนมะพราว 1-2 ชอนโตะ ขยใหทวศรษะแลวใชผาคลมโพกไวประมาณครงชวโมง สระผมใหสะอาด ระวงอยาใหเขาตา

ตวอยางรปภาพสมนไพรในงานสาธารณสขมลฐาน

149

ดอกดปล

ดอก

เมลดพรก เหงา

เหงาขา ตนแหวหม

ดอกกระ

ผลเรว

ฟาทะลาย

ผลกระ

ยอ มะเกลอ

ทบทม ฝรง

บอระ

150

บรรณานกรม1. บญชยาหลกแหงชาต พ.ศ. 2542

(บญชยาจากสมนไพร). ไมปรากฏสถานทพมพ.

2. พรอมจต ศรลมพ, รงระว เตมศร ฤกษกล, วงศสถตย ฉวกล และอ า ท ร ร ว ไ พ บ ล ย . (2532). ส ม น ไ พ ร แ ล ะ ย า ท ค ว ร ร . กรงเทพฯ : อาร ด พ.

3. มา โน ช ว า ม า น น ท , เ พญ น ภ า ท ร พ ย เ จ ร ญ แ ล ะ ค ณ ะ , บ ร ร ณ า ธ ก า ร . (2540). ย าส ม น ไ พ ร ใ น ง า น ส า ธ า ร ณ ส ขมลฐาน. พมพคร งท 2. กรงเทพฯ: องคการสงเคราะห ทหารผานศก, 2540.

4. รงระว เตมศรฤกษกล, วงศสถตย ฉวกล, สมภพ ประธานธรารกษ และคณะ. (2542). สมนไพรยาไทยทควรร. กรงเทพฯ: อมร นทรพรนตงแอนดพบลชชง.

5. วนดา ไทรชมภ, ธนนรรจ รตนโชตพาณช, จรรยา เก ดจนท ก และคณะ. (2544). ยาในชวตประจำาวน (drug in daily life). คณะเ ภ ส ช ศ า ส ต ร ม ห า ว ท ย า ล ยมหาสารคาม, 2544.

6. World Health Organization. WHO monographs on selected medicinal plants vol.1. Malta: Interprint-6500, 1999.

150

ชมเหด มะขาม

คน แกวปวกหาด

เลบมอ ผกคราดหว

พญายอทองพน เสลด ผกบง

มะระ มะขาม มะแวง