วรรณคดีเรื่องรามเกียรต์ิ นับเปนมหากาพยที่มีความยืดยาวพิสดารของเรื่องมากที่สุดเร่ืองหนึ่งในบรรดาวรรณกรรมไทย แมในฉบับพระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกก็เขียนไวในสมุดไทยมากถึงจำนวน ๑๑๗ เลม คำนวณขอความเปนคำกลอนไดราว ๕๐,๒๘๖ คำกลอน๑ และไดปรากฏเปนตอนที่ใชในการประกอบการแสดงโขนจำนวนกวา ๑๐๒ ตอน๒ ซึ่งนอกจากจะมีจำนวนตอนท่ีมากแลว จำนวนตัวละครตางๆ ที่โลดแลนอยูในเนื้อเร่ืองก็มีมากตามมาโดยปริยาย

ดวยเน้ือเร่ืองท่ีดำเนินอยางย่ิงใหญอันเปนการขับเคี่ยวระหวางฝายพลับพลา (กองทัพพระราม) ซึ่งเปนตัวแทนของฝายธรรมะ กับฝายกรุงลงกา (กองทัพทศกัณฐ) ซึ่งเปนตัวแทนของฝายอธรรม ฉากการตอสูของตัวละครตางๆ การกรีธาทัพไพรพล หรือการชิงไหวชิงพริบในตามแตละสถานการณนั้น กอใหเกิดอรรถรสในเนื้อเรื่อง จนกลายเปนความตื่นตาต่ืนใจและชวนใหติดตามอยางที่สุด

หนังสือนามานุกรมรามเกียรติ์ ฉบับปรับปรุงใหม ของ ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สจัจพนัธุ เลมนี ้จึงถือเปนผลงานสำคัญที่ไดรังสรรคข้ึนเพ่ือเปนการรวบรวมประวตัคิวามเปนมาของตัวละคร สถานที่ พิธีกรรม และอาวุธตางๆ ที่บรรดามีอยูในเรื่องรามเกียรติ์ทัง้หมดไวอยางละเอียด อันจะถอืเปนหลกัสำหรับผูทีต่องการศึกษา หรือคนควาเรือ่งราวและบทบาทของตัวละครในเรื่องไดอยางสะดวกและรวดเร็ว ดวยความชำนาญของผูเขียนซึ่งเปนนักวิชาการดานวรรณคดีไทย จึงปรากฏในเน้ือหาของ ตัวละครแตละตัวมีรายละเอียดที่สมบูรณครบถวน สำหรับการพิมพครั้งนี้ผูเขียนยังเพิ่มเติมเนื้อหาของเรื่องรามเกียรต์ิไวเบื้องตน เพื่อใหมีความเหมาะสมสำหรับผูที่เริ่มศึกษา คือ บทความเลาเร่ืองรามเกียรติ์โดยสังเขปและบทความประกอบเรื่อง

คำนำสำนักพิมพ

๑ธนิต อยูโพธิ์. ๒๕๔๙. โขน. กรุงเทพ : อนุสรณในงานพระราชทานเพลิงพลตรี อราม อยูสุข. ๒วันทนีย มวงบุญ. ๒๕๓๙. ลักษณะประติมาณวิทยาของหุนเร่ืองรามเกียรติ์ ของกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ.

กรุงเทพ : สถาบันนาฏดุริยางคศิลป กรมศิลปากร.

รามเกียรติ์อีกบางสวน ทานผูอานจึงสามารถม่ันใจไดอยางแนนอนวา แมจะไมมีความรูในเรื่องรามเกียรติ์มากอนเลย ก็จะสามารถติดตามอานหนังสือเลมนี้ไปไดโดยตลอด

สำหรับภาพประกอบตัวละคร ทางสำนักพิมพไดจัดทำขึ้นจากภาพจิตรกรรมฝาผนังพระระเบียงวัดพระศรีรัตนศาสดารามในพระบรมมหาราชวัง เพื่อที่จะใหทานผูอานไดทราบลักษณะตัวละครที่สำคัญของเรื่องทุกตัว และใหเห็นภาพตอนสำคัญของเรื่องในบางตอน ซึ่งรวมเปนจำนวน ๑๓๕ ภาพ นอกจากนี้ในสวนของภาคผนวกก็ไดเพิ่มเติมขอมูลลักษณะและองคประกอบสำคัญของตัวละครทุกตัวไวแลว จึงทำใหหนังสือนามานุกรมรามเกียรต์ิเลมน้ี เปนฉบับปรับปรุงใหมที่มีความสมบูรณอยางยิ่งอีกเลมหนึ่ง

แมหนังสือนามานุกรมรามเกียรติ์จะไดพิมพเผยแพรมาแลวกวา ๓ ครั้ง แตในแวดวงหนังสือวรรณกรรม หนังสือเลมน้ีก็ยังเปนที่ตองการมาโดยตลอด ในโอกาสท่ีสำนักพิมพสถาพรบุคสไดนำมาปรับปรุงใหม และพิมพเผยแพรในคราวน้ี จึงหวังเปนอยางย่ิงที่หนังสือเลมน้ีจะใหสารัตถประโยชนเพ่ิมเติมในเร่ืองรามเกียรต์ิแกทานผูอานเปนอยางดี

สำนักพิมพสถาพรบุคส

นามานุกรมรามเกียรติ์เกิดขึ้นเม่ือประมาณสิบปกอน โดยคำช้ีชวนของคุณอนุช อาภาภิรม ใหเขียนข้ึนเพ่ือเปนเน้ือหาสวนหน่ึงสำหรับจัดทำซีดีรอม ผูเขียนไดรวบรวมช่ือตางๆ ที่ปรากฏในบทละครเร่ืองรามเกียรต์ิ ฉบับพระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก อันเปนฉบับที่มีเนื้อความสมบรูณที่สุดในบรรดาเรื่องรามเกียรติ์ของไทย แตเมื่อโครงการจัดทำซีดีรอมเรื่องรามเกียรติ์ลมเลิกไป อีกหลายปตอมาผูเขียนจึงมอบตนฉบับใหสำนักพิมพสุวิริยาสาสนจัดพิมพตั้งแต พ.ศ. ๒๕๔๖ เพียงปแรกก็จัดพิมพถึง ๒ ครั้ง หนังสือเลมนี้พิมพเผยแพรแลวไมนอยกวา ๓ ครั้ง นับวาไดรับความนิยมจากผูอานอยางนาชื่นใจ อาจจะเปนเพราะวาการจัดทำหนังสือนามานุกรมวรรณคดีไทยยังมีไมมากนัก ทั้งที่หนังสือประเภทนี้จะเปนคูมือใหผูอานติดตามเรื่องราวในวรรณคดีไดสะดวกย่ิงขึ้น จนมาถึง พ.ศ. ๒๕๕๓ ผูเขียนเห็นวานาจะไดปรับปรุงหนังสือนามานุกรมรามเกียรติ์ใหสมบูรณขึ้น เพราะวรรณคดีเรื่องรามเกียรต์ิเปนมรดกทางวรรณศิลปที่สำคัญของชาติไทย มีการศึกษาวรรณคดีเร่ืองนี้ทุกระดับชั้นการศึกษา และมีการจัดแสดงละครและโขนเร่ืองรามเกียรต์ิอยางสม่ำเสมอตลอดมา

ในการจัดพิมพนามานุกรมรามเกียรติ์ ฉบับปรบัปรุงใหมนี้ ผูเขียนมอบตนฉบับใหสำนักพิมพสถาพรบุคสดำเนินการ ผูเขียนไดเพ่ิมเติม เลาเร่ืองรามเกียรต์ิ และ ความสำคัญของรามเกียรต์ิในสังคมไทย เพ่ือปูพื้นฐานใหผูอานทั่วไปรูจักวรรณคดีเรื่องรามเกียรติ์พอสังเขปเสียกอน นอกจากนี้ในภาคผนวก บรรณาธิการเลมยังไดเรียบเรียงขอเขียนเร่ืองลักษณะหัวโขน สี และองคประกอบของตัวละครในเร่ืองรามเกียรติ์ เพื่อใหความรูเพ่ิมเติมแกผูอาน เพราะวรรณคดีเรื่องรามเกียรติ์นิยมนำไปใชแสดงโขน โขนซ่ึงเปนนาฏศิลปชั้นสูงของไทยเปนการแสดงที่มีลักษณะพิเศษ ตัวละครยักษและลิงซ่ึงมีจำนวนมากจะสวมเสื้อผาสีตางกัน รวมทั้งสวมมงกุฎ หัวโขน และถืออาวุธตางกันดวย หากผูอานมีความรูเร่ืองเหลาน้ีจะทำใหรูจักตัวละครและดูการแสดงโขนไดมีอรรถรสย่ิงขึ้น บรรณาธิการเลมยังไดจัดทำภาพตัวละครในวรรณคดีเรื่อง

คำนำนักเขียน

รามเกียรติ์มาประกอบถึง ๙๔ ตัวละคร รวมทั้งแทรกภาพจิตรกรรมฝาผนังเรื่อง รามเกียรต์ิบางตอนเพ่ือใหผูอานไดรับรสทางวรรณศิลปและทัศนศิลปประกอบกันไปอยางนาประทับใจ หนังสือเลมนี้จึงมีคุณคาทั้งทางความรูและมีความสวยงามนาอาน

ในการเรียบเรียงเนื้อหาวรรณคดีไทยเปนฉบับรอยแกวก็ดี การจัดทำนามานุ-กรมวรรณคดีไทยบางเรื่องก็ดี ผูเขียนมีความมุงหวังต้ังใจท่ีจะชวยใหผูอานทั่วไปเขาถึงเนื้อหาเร่ืองราวอันสนุกสนานของวรรณคดีไทยเปนเบ้ืองตน เพ่ือจะไดเกิดความรูสึกสนใจอยากอานตนฉบับที่เปนงานกวีนิพนธตอไป อันจะทำใหผูอานไดเสพอรรถรสรวมท้ังดื่มด่ำในคุณคาทางวรรณศิลปของวรรณคดีเรื่องน้ันๆ ในระดับลึกซึ้งขึ้น จนเกิดความรักความภาคภูมิใจในมรดกวรรณคดีของชาติ การจัดทำหนังสือดังกลาวไดรับการตอบรับสนับสนุนจากผูอานเสมอมา แตละเลมพิมพซ้ำหลายคร้ัง ทำใหผูเขียนมีกำลังใจในการสรางผลงานในลักษณะเชนนี้อยางตอเนื่อง

ผูเขียนสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณของพระบุรพกษัตราธิราชและบรรพกวีที่สรางสรรควรรณคดีเปนเพชรน้ำงามแหงวรรณศิลปไทย ผูเขียนมุงหวังจะสืบทอดคุณคาของวรรณคดีมรดกเหลานี้สูคนรุนหลังเพ่ือรวมกันรักษาไวใหคงอยูชั่วกาลนาน ในการเผยแพรหนังสือนามานุกรมรามเกียรติ์ ฉบับปรับปรุงใหมนี้ ผูเขียนขอขอบคุณสำนักพิมพสถาพรบุคสที่ใหการสนับสนุนในการจัดพิมพจำหนาย และขอบคุณ คุณสุปรีดิ์ ณ นคร บรรณาธิการเลมที่ดูแลตนฉบับใหสวยงาม นาอานพรอมท้ังเพ่ิมเติมภาคผนวกใหเน้ือหาสมบูรณขึ้น ทายที่สุดขอขอบคุณผูอานท่ีสนับสนุนผูเขียนดวยดีตลอดมา หวังวาเราทุกคนคงจะเกิดความภาคภูมิใจในภูมิปญญาของบูรพกวีไทยท่ีไดสรางสรรควรรณคดีเร่ืองรามเกียรติ์อันทรงคุณคาทั้งทางสังคม วัฒนธรรม ปรัชญา และเปนมรดกวรรณศิลปเลมสำคัญของชาติไทย

ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ พฤศจิกายน ๒๕๕๓

สารบัญ ความเปนมาของเรื่องรามเกียรติ์ เลาเรื่องรามเกียรติ์ ความสำคัญของรามเกียรติ์ในสังคมไทย นามานุกรมรามเกียรติ์ - กษัตริย - ลิง - ยักษ - ฤษี เทวดา นางฟา มนุษย สัตว อมนุษย - สถานที่ - พิธี - การทำลายฤทธิ์ - อาวุธ - อื่นๆ ภาคผนวก ๑ : ลักษณะหัวโขน สี และองคประกอบตัวละครในเรื่องรามเกียรติ์ ภาคผนวก ๒ : คำแหงหนุมาน

๑๑ ๑๗ ๓๕ ๔๑ ๔๓ ๕๕ ๗๑ ๑๒๕ ๑๕๓ ๑๖๕ ๑๗๖ ๑๘๐ ๑๙๐ ๑๙๓ ๒๒๔

11ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

ความเปนมาของเรื่องรามเกียรติ์ บอเกิดแหงรามเกียรติ์ รามเกียรต์ิเปนวรรณคดีสำคัญของชาติไทย วรรณคดีเรื่องน้ีมีชื่อเสียงเปนที่

รูจกักนัโดยทัว่ไป และสรางความนยิมจับจิตจบัใจคนไทยทกุระดบัยาวนานกวา ๗๐๐ ป ชื่อของถ้ำพระรามท่ีปรากฏในศิลาจารึกสุโขทัยหลักท่ี ๑ และพระนามของพอขุนรามคำแหงมหาราช พระมหากษัตริยองคที่ ๓ แหงสุโขทัยยอมเปนประจักษพยานอันดีวา คนไทยนิยมยกยองวรรณคดีเรื่องน้ีมาแตปางบรรพ แตรามเกียรต์ิมิใชเปนวรรณคดีไทยแท หากแตมีที่มาจากมหากาพยเร่ืองรามายณะ อันเปนคัมภีรสำคัญของศาสนาฮินดู

ในประเทศอินเดียเอง เรื่องรามายณะเปนวรรณคดีที่แพรหลายเพราะมีความสำคัญท้ังทางประวัติศาสตรและศาสนา มหากาพยเร่ืองรามายณะแตงโดยฤษีวาลมีกิ เปนภาษาสันสกฤต ถือเปนอาทิกาพยคือเปนงานนิพนธชิ้นแรก แตมีเรื่องรามายณะอีกหลายรอยหลายพันสำนวนแตงเปนภาษาตางๆ กัน เชน ภาษาฮินดี ภาษาเบงคลี ภาษาทมิฬ ฯลฯ แตงดวยรูปแบบคำประพันธตางๆ กัน เชน เปนมหากาพยปุราณะ บทละคร ฯลฯ ทั้งนี้เพราะเปนวรรณคดีที่มีความสำคัญในชีวิตและสังคมอินเดียท้ังในดานศาสนาและวัฒนธรรมดังที่กลาวมาแลว แมมหากาพยรามายณะของวาลมีกิ ซึ่งถือวาเปนอาทิกาพย ก็ยังมีถึง ๓ สำนวน คือ ฉบับอุตตรนิกาย ฉบับองคนิกาย และฉบับบอมเบย ความสัมพันธทางศาสนาและวัฒนธรรมอยางแนบแนนระหวางไทย กับอินเดียตั้งแตอดีตกาล ทำใหไทยรับทอดวรรณคดีจำนวนมากจากอินเดีย แตก็ไมมีผูใดใสใจในความเปนวรรณคดีตางชาตินั้น เพราะวรรณคดีเรื่องตางๆ ที่รับทอดอิทธิพลมา รวมทั้งเร่ืองรามเกียรติ์ ไดรับการปรับเปลี่ยนตัดเติมจนเหลือแตเคาโครงเดิมเพียงเหตุการณหลักๆ ในเรื่องเทาน้ัน

การคนควาในทางวิชาการอยางจริงจังวาเรื่องรามเกียรติ์มาจากไหน อยางไร เริ่มตนในสมัยรัชกาลที่ ๖ แหงกรุงรัตนโกสินทรนี้เอง พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวทรงเปนนักวิชาการพระองคแรกที่เริ่มศึกษาเรื่องท่ีมาของรามเกียรต์ิและทรงพระราชนิพนธผลงานการศึกษาคนควาของพระองคทานไวในหนังสือช่ือ บอเกิด

12 นามานุกรมรามเกียรติ์

แหงรามเกียรติ์ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๖ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวทรงศึกษาเปรียบเทียบรามายณะ

ฉบับภาษาสันสกฤตของวาลมีกิ ฉบับอุตตรนิกาย และรามายณะฉบับภาษาฮินดีของตุลสิทาส ที่ชื่อวา รามจริตมานัส กับ บทละครเรื่องรามเกียรติ์ฉบับพระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก ซึ่งถือกันวาเปนฉบับที่มีเนื้อความสมบูรณที่สุด หลังจากทรงศึกษาเปรียบเทียบความคลายคลึงและความแตกตางแลว ทรงสรุปขอสันนิษฐานวาบอเกิดของรามเกียรติ์ของไทย มาจาก ๓ แหลง คือ

๑. รามายณะฉบับสันสกฤต และนาจะใชฉบับองคนิกายเพราะขาพเจาเขาใจวาพราหมณท่ีมาเมืองเราจะไดมาจากแควนองคราษฎร (เบงกอล) ทั้งมีขอความที่พอจะเปนพยานอางในขอน้ีไดอยางหน่ึง คือ เรื่องพระกุศกับพระลบจับมาอุปการขี่ และพระรามออกไปจับกุมารทั้งสองนี้ มีอยูในฉบับองคนิกาย แตในฉบับอุตตรนิกาย (ซึ่งเปนฉบับที่ขาพเจามีอยูนั้น) ไมมีเรื่องนี้

๒. หนุมานนาฏกะ นาจะไดเปนบอเกิดแหงขอความเบ็ดเตล็ดตางๆ ซึ่งมีอยูเปนอันมากในรามเกียรติ์ของเรา แตโดยมากคงจะเปนขอความในตอนตนๆ คือตอนกำเนิดตางๆ และตอนทศกัณฐเยี่ยมพิภพ เปนตน ขอความเบ็ดเตล็ดอยางเชน ขอที่วาครั้งหนึ่งทศกัณฐไดบังคับใหเทวดารับใชตน เปนตน ไดความวามาจากวิษณุปุราณะ

๓. หนุมานนาฏกะ นาจะไดเปนบอเกิดแหงขอความท่ีกลาวถึงความเกงตางๆ ของหนุมาน หนังสือหนุมานนาฏกะเปนหนังสือที่ชาวอินเดียชอบกันมาก เพราะฉะนั้นถึงจะจำมาไดเปนทอนใหญๆ ก็เปนได (บอเกิดแหงรามเกียรติ์ : ๒๕๐๓)

การริเริ่มคนควาของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวจึงเปนพื้นฐานสำคัญของการศึกษาคนควาเรื่องรามเกียรติ์ใหแกนักวิชาการตอมาจนถึงปจจุบัน

เสฐียรโกเศศ หรือ พระยาอนุมานราชธน เปนนักวิชาการท่ีสืบคนเรื่องบอเกิดที่มาของรามเกียรติ์ในเวลาตอมา และพบขอสังเกตสำคัญเพิ่มเติมที่เปนแนวทางใหแกนักวิชาการในรุนหลัง การคนควาเรื่องรามเกียรต์ิปรากฏอยูในหนังสือ ๒ เลม คือ อุปกรณรามเกียรติ์ และประชุมเรื่องพระราม

เสฐียรโกเศศคนควาถึงการแพรกระจายของเร่ืองรามายณะในประเทศอินเดีย อันทำใหพบวานอกจากฉบับภาษาสันสกฤตของวาลมีกิแลว ยังมีรามายณะฉบับภาษาฮินดีของตุลสิทาส ฉบับภาษากัศมีรีของแควนกัศมีระ ฉบับภาษาเบงคลีของแควน

13ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

เบงกอล ฉบับภาษาทมิฬของแควนกลิงคราษฎร เปนตน เรื่องรามายณะเหลานี้มีที่มาจากฉบับของวาลมีกิเพียงเล็กนอย ดังที่เสฐียรโกเศศมีความเห็นวา

“เร่ืองรามายณะเหลาน้ีตรงกับรามายณะของวาลมีกิเพียงเคาโครงเร่ือง นอกนั้นก็มีที่ผิดแผกกันออกไปแลวแตความคิดเห็นในเร่ืองความเช่ือถือและโวหารของกวี ซ้ำมีเรื่องรามายณะของวาลมีกิในกาลตอมาแพรหลายจากแหลงเดิมออกไปไกล เนื้อเรื่องก็วิจิตรพิสดารมากขึ้น มีเรื่องซึ่งไมตรงกับฉบับของฤษีวาลมีกิ ดังจะเห็นไดจากเรื่องรามายณะของชาวเบงคลีแหงแควนเบงกอล และชาวชนท่ีรวมเรียกวาทมิฬแหงอินเดียภาคใต เปนตน ที่ผิดแปลกออกไปนี้ คงเปนเพราะนำนิยายเรื่องพระรามของเกาบางตอนซ่ึงประชาชนรูจักกันแพรหลาย แตไมมีอยูในฉบับรามายณะของวาลมีกิเขามาผนวกไวดวย หรือหันเหและแกเร่ืองใหเขากับความเชื่อของตน อันเปนเอกเทศเฉพาะทองถิ่นนั้นๆ ยกตัวอยางเรื่องไมยราพอันไมมีอยูในเรื่องรามายณะของวาลมีกิ แตไปมีอยูในเรื่องมหิราพณของเบงคาล ีและเรื่องมยิลิราพณของทมิฬ ในอินเดียลางแควนเรียกไมยราพวาอหิราพณก็มี แสดงวาเรื่องไมยราพเปนท่ีรูจักกันแพรหลายในอินเดียมากอนแลว”

เสฐียรโกเศศเปรียบเทียบรามเกียรติ์ไทยกับรามายณะฉบับแควนตางๆ ของอินเดีย อยางเชน รามาวตารจริตของประกาศภัฏฏ รามายณะตริษัษฐีศลากาบุรุษจริตของเหมจันทร มยิลิราพณซ่ึงเปนภาษาทมิฬ เปนตน และพบวา เนื้อหาของรามเกียรติ์ไทย สวนที่ไมตรงกับฉบับของวาลมีกิ มักจะไปตรงกับฉบับภาษาทมิฬและภาษาเบงคลีมากกวาฉบับแควนอื่นๆ อยางเรื่องไมยราพซึ่งไมพบในฉบับของวาลมีกิ

นอกจากนี้เรื่องรามายณะยังแพรกระจายเขามาในดินแดนตางๆ ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต ไดแก ชวา บาหลี มลายู เขมร ลาว ญวน พมา และไทย เปนตน เสฐียรโกเศศไดเปรียบเทียบรามเกียรต์ิของไทยกับนิทานเรื่องพระรามที่แพรหลายอยูในดินแดนตางๆ เหลานั้น และพบวาเน้ือหาบางตอนในรามเกียรต์ิไทยท่ีไมปรากฏในรามายณะของวาลมีกิกลับคลายคลึงกับเรื่องราวในนิทานพระรามฉบับตางๆ เหลานั้น โดยเฉพาะอยางยิ่งตอนที่เกี่ยวกับความเกงกลาสามารถของหนุมานอยางเชนตอนนางลอย คลายกับพระรามชาดกของลาว หากแตในพระรามชาดก ทศกัณฐใหเสก ตนกลวยเปนนางสีดาลอยน้ำมา และการที่นางสีดาเปนธิดาของทศกัณฐกับนางมณโฑ ก็คลายกับเรื่องหิกะยัตศรีรามของมลายู เปนตน

14 นามานุกรมรามเกียรติ์

การคนควาของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวและเสฐียรโกเศศ จึงเปดเผยวารามเกียรต์ิของไทยไมไดรับอิทธิพลจากรามายณะของวาลมีกิโดยตรงเพียงเลมเดียว หากแตไดรับอิทธิพลจากวรรณคดีเรื่องพระรามที่แพรหลายอยูในดินแดนตางๆ ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต รามเกียรติ์จึงไมไดเหมือนกับรามายณะฉบับใดฉบับหนึ่งทั้งหมด นอกจากน้ียังรับถายทอดอิทธิพลหลายคร้ังหลายหน และการแพรกระจายวรรณคดีเรื่องน้ีในลักษณะมุขปาฐะ คือ การบอกเลา จดจำตอกันมา ทำใหเรื่องราวตางๆ ประสมปนเปกัน นอกจากน้ีกวีไทยยังมีความสามารถในการประสมประสานปรุงแตง ตัด เติม เนื้อหาเรื่องราวเพื่อใหสอดคลองกับวัฒนธรรม คานิยมและรสนิยมของคนไทยอีกดวย

หลงัจากการคนควาของพระบาทสมเดจ็พระมงกุฎเกลาเจาอยูหวัและเสฐยีรโกเศศแลว ยังมีนักวิชาการอ่ืนๆ ศึกษาคนควาเร่ืองที่มาและวิเคราะหเปรียบเทียบเร่ืองรามเกียรต์ิตอมาอีกหลายคน เนื่องจากมหากาพยเรื่องรามายณะเปนวรรณคดีที่ไดรบัการยกยองวาเปนวรรณคดีชิน้เอกของโลก จึงมกีารศึกษาคนควาอยางแพรหลาย ดังมีการจัดสัมมนาระดับนานาชาติเรื่องรามายณะอยางตอเนื่องเปนประจำทุก ๓ ป

รามเกียรติ์สำนวนตางๆ วรรณคดีเร่ืองรามเกียรต์ิเปนที่นิยมมากอยางย่ิงในเมืองไทย จึงมีผูแตง

วรรณคดีเร่ืองนี้ขึ้นหลายโอกาส หลายวาระ รามเกียรต์ิของไทยจึงมีสำนวนแตงตางๆ กัน และรูปแบบการประพันธหลากหลาย ดังนี้

๑. บทพากยรามเกียรติ์ครั้งกรุงเกา ขอความตอนสีดาหายถึงกุมภกรรณลมติดตอกัน นอกน้ันมีความเปนตอนๆ ไมตอเนื่องกัน

๒. บทละครรามเกียรต์ิครัง้กรงุเกา ตอน พระรามประชุมพลถึงองคตส่ือสาร ๓. บทละครรามเกียรต์ิ ฉบับพระราชนิพนธสมเด็จพระเจากรุงธนบุรี มี

ตอนกำเนิดพระมงกุฎ ตอนหนุมานเก้ียวนางวานรินจนถึงทาวมาลีวราชเสด็จ ตอนทาวมาลีวราชวาความจนถึงทศกัณฐเขาเมือง ตอนทศกัณฐตั้งพิธีทรายกรดปลุกเสก หอกกบิลพัท จนถึงหนุมานผูกผมทศกัณฐกับนางมณโฑ

๔. บทละครเรือ่งรามเกียรต์ิ พระราชนพินธพระบาทสมเดจ็พระพุทธยอดฟาจุฬาโลก

15ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

๕. บทละครเร่ืองรามเกียรต์ิ พระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระพุทธ-เลิศหลานภาลัย ตอนหนุมานถวายแหวนไปจนถึงทศกัณฐลมพระรามเสด็จกลับอยุธยา และตอนบุตรลพ (พระมงกุฎพระลบ)

๖. คำพากยรามเกียรติ์ พระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศ-หลานภาลัย ตอนนางลอย ตอนนาคบาศ ตอนพรหมาสตร และตอนเอราวัณ

๗. บทละครรามเกียรติ์ พระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา

เจาอยูหัว ตอนพระรามเดินดง ๘. บทเบิกโรง พระราชนิพนธพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว

ตอนนารายณปราบนนทกและพระรามเขาสวนพิราพ ๙. เรื่องรามเกียรติ์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวซ่ึงมี

หลายประเภท และหลายตอน บางสวนทรงพระราชนิพนธขึ้นตามเรื่องรามายณะของวาลมีกิ ฉบับภาษาอังกฤษ รวมทั้งชื่อตัวละคร บุคลิกลักษณะของตัวละคร บางสวนดำเนินเรื่องตามฉบับรัชกาลที่ ๑ อยางตอนพรหมาสตร บางสวนดำเนินตามฉบับรัชกาลที่ ๒ อยางตอนนางลอย

พระราชนิพนธเรื่องรามเกียรติ์ฉบับตางๆ ไดแก บทละครเบิกโรงเรื่องดึกดำบรรพ ๔ ชุด คือ มหาพลี ฤษีเสี่ยงลูก

นรสิงหาวตาร และพระคเณศรเสียงา บทละครดึกดำบรรพ (โขน) ชุดอรชุนกับทศกัณฐ บทละครเรื่องรามเกียรติ์ ชุดปราบตาฑะกา และชุดอภิเษกสมรส บทละครเร่ืองรามเกยีรต์ิ ๖ ชดุ คอื สดีาหาย พเิภกถกูขับ จองถนน

ประเดิมศึกลงกา นาคบาศ พรหมาสตร ทั้ง ๖ ชุด มีคำรองและคำพากยอยูในชุดเดียวกัน ใชไดทั้งเลนโขนและละคร

บทพากยบทเจรจา ตอนเผาลงกา พิธีกุมภนิยา และนางลอย ๑๐. นิราศสีดา หรือราชาพลิาปรคำฉันท แตงในสมัยอยุธยา ๑๑. สุภาษิต เชน โคลงทศรถสอนพระราม โคลงพาลีสอนนอง ๑๒. เรื่องพระลัก - พระลาม ซึ่งเปนนิทานคำกลอนของทองถิ่นภาคอีสาน ๑๓. โคลงอธิบายภาพเรื่องรามเกียรต์ิ ซึ่งเปนจิตรกรรมฝาผนังรอบพระ

อุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม จำนวน ๔,๙๘๔ บท โดยเปนพระราชนิพนธ

16 นามานุกรมรามเกียรติ์

พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก ๒๒๔ บท สวนที่เหลือเปนผลงานของพระบรมวงศานุวงศ และกวีนักปราชญราชบัณฑิต

นอกจากน้ียังมีวรรณคดีที่มาจากนิทานเร่ืองยอยในรามายณะของวาลมีกิ นั่นคือ พระราชนิพนธเรื่องพระศุนหเศป ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว และเรื่องอิลราชคำฉันท ของพระศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ)

17ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

เลาเรื่องรามเกียรติ์ หลังจากพระนารายณปราบหิรันตยักษไดแลว พระองคบรรทมเหนือบัลลังก

นาคที่ลอยอยูกลางเกษียรสมุทร บังเกิดดอกบัวขึ้นจากพระนาภี ภายในดอกบัวมีพระกุมารประทับอยู พระนารายณทรงอุมกุมารน้ันเหาะมาถวายพระอิศวร พระอิศวรตรัสวาพระกุมารจักเปนตนวงศกษัตริยอันประเสริฐผูสามารถดับทุกขเข็ญของโลก จึงมีเทวโองการใหทาวมัฆวานไปสรางอยุธยาบุรีนครใหครอบครอง พระราชทานนามพระกุมารวาทาวอโนมาตัน ในขณะเดียวกันทาวสหบดีพรหมโปรดเกลาใหสรางเมืองลงกา แลวทูลเชิญองคธาดาพรหมครองเมือง องคธาดาพรหมมีโอรสชื่อทาวลัสเตียน ฝายทาวอโนมาตันมีโอรสชื่อทาวอัชบาล ทาวลัสเตียนมีมเหสี ๕ องค มเหสีองคที่ ๕ ใหกำเนิดโอรสคือ ทศกัณฐ ซึ่งอดีตชาติคือนนทกผูสิ้นชีวิตดวยฤทธ์ิของพระนารายณ พระอิศวรทรงเล็งเห็นวาทศกัณฐจะสรางความเดือดรอนแกโลก จึงทรงบัญชาให เวสสุญาณเทพบุตรจุติไปเกิดเปนพิเภกนองรวมทองกับทศกัณฐ เพื่อชวยเหลือ พระนารายณซ่ึงจะอวตารลงไปปราบยักษ ตอมาทาวอัชบาลมีโอรสคือทาวทศรถ ซึ่งครองเมืองอยุธยาสืบตอมา

ทาวทศรถครองราชสมบัติมาเปนเวลานาน ไมมีพระโอรส จึงทรงนิมนตพระดาบส ๔ องค คือ พระวสิษฐ พระสวามิตร พระวัชอัคคี และพระภารทวาช มาทำพิธีขอพระราชโอรสผูมีฤทธ์ิเพื่อจะไดปราบปรามเหลายักษชั่วรายที่กำเริบรุกรานสามโลกใหเดือดรอน พระดาบสทั้ง ๔ องคไปพบพระฤษีกไลโกฏ แลวพากันไปเขาเฝา พระอิศวร กราบทูลใหทรงทราบ พระอิศวรทูลเชิญใหพระนารายณอวตารลงไปเปนโอรสทาวทศรถเมอืงอยุธยาเพือ่ปราบยักษ พรอมกบัใหพระลกัษมีอวตารไปเปนนางสดีา อาวุธของพระนารายณคือสังขและบัลลังกนาคบังเกิดเปนพระลักษมณ จักรเปนพระพรต คทาเปนพระสัตรุด และเหลาเทพเทวาขออาสาไปบังเกิดเปนพลวานรชวยปราบยักษรายใหสิ้นเผาพันธุ จากน้ันจึงประสาทมนตรสญชีพใหพระกไลโกฏไปต้ังกาลาพิธีขอพระโอรส เมือ่ทำพธิไีดบงัเกดิกองอคัคี มอีสรูทนูถาดขาวทพิย ๔ ปน ผดุขึน้กลางกองไฟ กล่ินขาวทิพยหอมลอยไปจนถึงเมืองลงกา นางมณโฑมเหสีทศกัณฐอยากเสวยขาวทิพยนั้น ทศกัณฐจึงใหนางกากนาสูรบินมาโฉบขาวทิพยไปไดครึ่งปน ทาวทศรถ

18 นามานุกรมรามเกียรติ์

ประทานขาวทิพยแกนางเกาสุริยา นางไกยเกษี คนละ ๑ ปน สวนท่ีเหลือใหนางสมุทรชาเทวี นางเกาสุริยาประสูติพระราม กายสีเขียว นางไกยเกษีประสูติพระพรต กายสีชมพู นางสมุทรชาเทวีประสูติพระลักษมณ กายสีเหลือง และพระสัตรุด กาย สีมวง สวนนางมณโฑประสูตินางสีดา แตพระธิดานอยรองวา “ผลาญราพณ” ขึ้นสามครั้ง โหรทำนายวาเปนกาลกณิ ีทศกณัฐจงึบญัชาใหนำพระธดิาแรกประสตูใิสผอบลอยน้ำไปทาวชนกฤษีเก็บผอบได เปดพบทารกนอยจึงเล้ียงไวเปนพระธิดาดวยความรัก เมื่อรำลึกไดวาพระองคละสมบัติออกบวชเปนฤษีเพราะหวังบรรลุฌาน จึงนำทารกนอยใสผอบฝงดินไว ฝากใหพระแมธรณีคุมครอง ตอมาเม่ือลาพรตกลับไปครองเมืองมิถิลา ไดขุดผอบนำพระธิดาซึ่งเติบโตเปนสาววัยสิบหกปขึ้นมา ประทานชื่อวาสีดา

ฝายโอรสทาวทศรถทั้ง ๔ องค ไดเลาเรียนวิชาจากพระฤษีวสิษฐและพระฤษีสวามิตร เมื่อเรียนสำเร็จพระฤษีต้ังพิธีบูชาไฟ พระอิศวรประทานศรและลกูศร ๑๒ เลมใหพระกมุารท้ัง ๔ พระองค พระกุมารทุกพระองคจึงมีศรพรหมาสตร อัคนิวาต และพลายวาตเปนอาวุธ ตอมาพระพรตและพระสัตรุดเสด็จไปประทับท่ีเมืองไกยเกษกับพระอัยกา พระรามและพระลักษมณไดปราบยักษมารเกเรที่สรางความเดือดรอนแกประชาชน พระวสิษฐพระสวามิตรกราบทูลใหพระรามพระลักษมณทรงทราบเร่ือง

ทาวชนกฤษีทำพิธีขุดหาผอบนางสีดา (ภาพจิตรกรรมฝาผนังวัดพระศรีรัตนศาสดาราม)

19ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

ทาวชนกทำพิธีหาคูใหพระธิดา โดยใหแขงขันยกมหาธนูโมลี ผูยกไดสำเร็จจะไดอภิเษกกับนางสีดา พระรามยกมหาธนูได ทาวชนกเชิญทาวทศรถมารวมพิธีอภิเษกพระรามนางสีดา แลวพระรามพานางสีดาไปยังเมืองอยุธยา ระหวางทางไดปราบรามสูร

เมื่อทาวทศรถทรงพระชรา ทรงประทานเมืองอยุธยาใหพระราม นางไกยเกษีทวงสัญญาจากทาวทศรถท่ีจะมอบราชบัลลังกแกพระพรต ทาวทศรถจึงตองทำตามคำสัตยที่ใหแกนางไว นางไกยเกษีอางพระราชโองการจากทาวทศรถใหพระรามทรงพรตเปนดาบสแลวเสด็จไปอยูปาเปนเวลาสิบสี่ปจึงคอยคืนเมือง พระรามกระทำตามเพื่อรักษาสัจวาจาของพระบิดา พระลักษมณและนางสีดาตามเสด็จไปดวย เม่ือพระพรตทราบเร่ือง ตกพระทัยมาก ไมยอมครองเมือง ตามไปทูลเชิญใหเสด็จกลับ เมื่อพระรามไมยอม พระพรตจึงกลับไปรักษาพระนคร โดยเชิญฉลองพระบาทของพระรามมาไวในปราสาทแกวแทนพระองค หลังจากนั้น พระราม พระลักษมณ และนางสีดา เสด็จเขาปาลึกไปอีก เพื่อมิใหผูใดทราบวาพระองคประทับอยูที่ไหน พระองคจะไดเจริญภาวนาไดเต็มที่ตามพระประสงค

กลาวถึงนางสำมนักขา นองสาวของทศกัณฐเปนมายเพราะชิวหาผูเปนสวามี

พิธีเสี่ยงทายยกมหาธนูโมลี

20 นามานุกรมรามเกียรติ์

ถูกจักรของทศกัณฐสังหารดวยความเขาใจผิด เนื่องจากชิวหาแลบล้ินปดเมืองลงกาแลวหลับไปไมไดสติ เนื่องจากอดนอนเฝาเมืองใหทศกัณฐมาเจ็ดวันเจ็ดคืน นาง สำมนักขาไปเที่ยวปา ไดพบพระรามซึ่งกำลังบำเพ็ญพรต เกิดความใครไดพระรามเปนสามี นางจึงแปลงรางเปนสาวสวยเขาเยายวนพระราม พระรามขับไลใหไป นางก็ตามมาจนถึงอาศรม เมื่อเห็นนางสีดาก็หึงหวง จึงคืนรางเปนยักษเขาทำรายนางสีดา พระรามพระลักษมณเขาตอสู พระลักษมณตัดแขนขาหูจมูกนางแลวปลอยตัวไป นางสำมนักขากลับไปเมืองโรมคัล พญาขรผูพี่ชายเห็นเขาก็โกรธแคน ยกทัพมารบกับพระรามพระลักษมณ พระรามปราบไดราบคาบ ไพรทหารหนีกลับมาทูลขุนทูษณ ผูเปนอนุชา ขุนทูษณยกทัพไปรบกับพระราม ก็ถูกสังหารส้ินชีวิต ทหารท่ีรอดตายไปทูลทาวตรีเศียรผูเปนอนุชาอีกองคหนึ่ง พญาตรีเศียรยกทัพมาตอสู ก็ถูกพระรามประหารสิ้นชีวิตเชนกัน นางสำมนักขาตกใจแทบสิ้นชีวิต รีบเดินทางขามสมุทรไปยังเมืองลงกา แกลงทูลทศกัณฐผูเปนพ่ีชายวาจะจับนางสีดาถวายทศกัณฐ แตพระรามพระลักษมณขัดขวางไว อีกยังสังหารพญาขร ขุนทูษณ ทาวตรีเศียรถึงแกชีวิต นาง สำมนักขาพรรณนาความงามของนางสีดาจนทศกัณฐหลงใหล ใครไดนางเปนชายา จึงบัญชาใหมารีศแปลงเปนกวางทองไปลอนาง เม่ือพระรามตามกวางไป กวางมารีศแกลงรองเปนเสียงพระรามใหพระลักษมณไปชวย นางสีดาขับไลพระลักษมณใหรีบตามไป ทันใดนั้นทศกัณฐก็เขาลักตัวนางสีดาจากอาศรม

หนุมานถวายตัวเปนสมุนรับใชพระราม

21ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

พระรามและพระลักษมณเดินปาติดตามหานางสีดาดวยความโศกเศรา พบนกสดายุบาดเจ็บปกหักหางหักอยูกลางปา นกสดายุกราบทูลวาขณะบินอยูบนทองฟา พบทศกัณฐลักพานางสีดาน่ังรถทรงเหาะมา จึงเขาขัดขวาง ฆาไพรพลยักษจำนวนมาก แตประมาทที่บอกแกทศกัณฐวาไมแพอาวุธใดนอกจากแหวนที่พระอินทร ประทานแกนางสีดา ทศกัณฐจึงถอดแหวนของนางสีดาขวางมาประหารนกสดายุ หลังจากกราบทูลนกสดายุถวายแหวนแกพระรามแลวสิ้นชีวิต

พระรามและพระลักษมณเดินทางตามหานางสีดาตอไป ระหวางเดินทางพบหนุมานเปนลิงเผือกเพศผู พระรามเห็นวาหนุมานมีกุณฑลขนเพชรเข้ียวแกวในขณะท่ีพระลักษมณไมเห็น หนุมานจึงรูวาพระรามคือนารายณอวตารเพราะเปนบุคคลเดียวที่เหน็ลักษณะกายของตน หนุมานจึงเขาไปกราบพระบาท และกราบทูลถามมูลเหตุที่เสด็จอยูในปาเพียงลำพัง ปราศจากไพรพลกองทัพ เมื่อหนุมานทราบวาพระราม จะเสด็จไปตามนางสีดาท่ีกรุงลงกาเมืองของทศกัณฐ จึงแนะนำใหพระรามจัดทัพ โดยไปตามสุครีพซึ่งเปนนาชายมาเขาเฝา สุครีพกราบทูลใหพระรามชวยปราบพาลี เนื่องจากพระอิศวรประทานนางดาราวดีแกสุครีพเปนบำเหน็จที่ชวยฉุดเขาพระสุเมรุใหตรง พาลีรับนางดาราวดีมาและใหคำสัตยวาหากไมมอบนางดาราวดีแกนองชาย ขอใหตายดวยศรของพระนารายณ พาลีเสียสัตยผิดคำสาบานและยังขับไลสุครีพซึ่งเปนนองรวมไสออกจากเมืองโดยไมมีความผิด พระรามจึงใหสุครีพไปทาสูกับพาลีแลวลอหลอกใหมาหาพระองค พระรามแผลงศรฆาพาลีตาย สุครีพไดครองเมืองขีดขิน แลวนำองคตและชมพูพานลูกของพาลีถวายตัวเปนทหารของพระราม

พระรามเสด็จไปประทับที่เขาคันธมาทน ระหวางทางพบพญานกยูงทอง กราบทูลวานางสีดาฝากความใหพระรามเสด็จไปทำสงครามผลาญยักษ พระนางจะครองกายครองชีวิตรอคอยพระราม พระรามยังพบฝูงวานรนำผาสไบของนางสีดามาถวาย พรอมชี้ทางใหพระรามตามไปฆายักษ พระรามและพระลักษมณลาพรตที่เขาคนัธมาทนแหงนีเ้พือ่ยกทพัวานรไปปราบยักษ พระอศิวรมพีระบัญชาใหพระเวสสุกรรมนำเครื่องภูษาผาทรงมงกุฎสังวาลธำมรงคมาถวายสองพระองค พรอมเนรมิตพลับพลาไวให

พระรามไดสุครีพ หนุมาน องคต ชมพูพาน ทาวมหาชมพู และนิลพัทผูเปนหลาน มาเปนทหารเอก พรอมวานรสิบแปดมงกุฎ และไพรพลวานรจากเมืองขีดขิน

22 นามานุกรมรามเกียรติ์

๕๐ สมุทร และเมืองชมพูอีก ๒๗ สมุทร เมื่อกองทัพพรอมแลว พระรามใหหนุมาน องคต ชมพูพาน นำธำมรงคกับผาสไบไปแจงขาวแกนางสีดาท่ีเมืองลงกาวาพระองคเสด็จยกทัพมาชวยแลว สามทหารเอกนำกองทหารมาถึงสระโบกขรณีกลางปา พอยามดึกก็หลับใหลทุกตน ยักษปกหลั่นขึ้นจากสระมาจับวานรกิน ปกหลั่นโจนถีบองคต องคตตื่นขึ้นมาสูกับปกหลั่นและเอาชนะได ปกหลั่นเลาวาเดิมเปนเทพ เมื่อเปนชูกับนางฟาช่ือเกสรมาลา พระอินทรจึงสาปใหมาเปนยักษเฝาสระ จนกวาทหารพระรามลูบกายจึงจะพนสาป องคตสงสารจึงลูบกาย ปกหล่ันกลับเปนเทพเหาะข้ึนสวรรคไป เมื่อหนุมานและชมพูพานต่ืนก็เลาความใหฟง

เมื่อสามทหารเอกเดินทางตอไป พบเมืองรางกลางปามีเพียงนางบุษมาลีอยูคนเดียว นางเลาใหหนุมานฟงวาเดิมเปนนางฟาอยูบนสวรรค แตเปนแมสื่อชักนำใหทาวตาวันลอบรักกับนางรำพา พระอิศวรสังหารทาวตาวันแลวสาปนางลงมาอยูในเมืองมายัน ซึ่งเปนเมืองรางนานสามหมื่นป ตอเมื่อพบทหารเอกพระนารายณจึงจะพนสาป หนุมานเกี้ยวนางเปนเมียแลวสงนางขึ้นสวรรคไป เมื่อเดินทางตอไปถึงมหาสมุทร พบนางสวุรรณมาลี ขารับใชพระอิศวรมาคอยบอกทางแกทหารพระรามท่ีจะไปเฝานางสีดาที่เมืองลงกา หนุมานไดฟงก็ยินดียิ่ง นิรมิตรางกายใหญโต พาดหางขามมหาสมุทรใหไพรพลวานรเดินขามไป ตอมาพบฤษีชฎิล พระฤษีบอกวาหางจากท่ีนี้ไปอีก ๑๕ โยชน จะถึงเขาเหมติรัน ริมมหาสมุทร เปนทาขามไปยังเมืองลงกา ที่เขาเหมติรัน สามวานรพบนกยักษไมมีขนอาศัยอยูในถ้ำ เมื่อซักถามกันทราบวาช่ือ สัมพาทีเปน พี่ชายนกสดายุ เมื่อยังเล็กนกสดายุเห็นพระอาทิตยดวงกลมแดงฉาน คิดวาเปนผลไมจึงเหาะขึ้นไปจิกกิน สัมพาทีหามเทาไรไมฟง พระอาทิตยกริ้วโกรธ เปลงแสงแรงรอน นกสัมพาทีเหาะขึ้นไปปองกันนองไว ขนจึงหลุดหมดทั้งตัว พระอาทิตยสาปซ้ำใหไปอยูที่ถ้ำเหมติรัน และขนไมงอกขึ้นใหม จนกวาพบกองทหารพระนารายณ กองทหารโหรองสามครั้ง จึงจะพนคำสาป ขนงอกขึ้นตามเดิม หนุมานจึงใหกองทหารโหรองพรอมกัน นกสัมพาทีมีขนงอก บินไดตามเดิม จึงอาสาพาหนุมานขึ้นหลังบินไปช้ีบอกที่ตั้งกรุงลงกา ซึ่งเปนเกาะกลางสมุทร มีภูเขาชื่อนิลกาลาเปนหลักบอกตำแหนงท่ีตั้ง เมื่อหนุมานทราบตำแหนงที่ตั้งเมืองลงกา จึงใหองคตและชมพูพานอยูดูแลกองทัพอยูที่ถ้ำเหมติรัน แลวเหาะไปเมืองลงกาตามลำพัง

ขณะหนุมานเหาะขามมหาสมุทร นางผีเสื้อสมุทรซึ่งเปนทหารหนาดานของ

23ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

ทศกัณฐเหาะข้ึนไปขัดขวาง หนุมานฆานางผีเส้ือสมุทรตาย แลวเหาะตอไปจนถึงเขาโสฬสซึ่งอยูเลยเมืองลงกาไป หนุมานเห็นอาศรมฤษีจึงแปลงรางเปนวานรนอยเขาไปถามทาง เมื่อพระฤษีบอกทางให หนุมานขอพักคืนหน่ึงรุงเชาจึงคอยเดินทาง ตลอดทั้งคืนหนุมานลองฤทธิ์พระฤษีแตกลับแพ ในตอนรุงเชาเมื่อหนุมานไปลางหนา พระฤษียังเสกไมเทาใหเปนปลิงเกาะที่คาง หนุมานตองขอใหพระฤษีชวย

จากนั้นก็เหาะไปเมืองลงกา พบนางสีดาถูกขังอยูในสวนขวัญ นางสีดากำลังจะผูกคอตายเพราะเจ็บแคนที่ทศกัณฐเกี้ยวพาโดยนางไมปลงใจ และซ้ำเหลานางอสุรีที่เฝาอยูยังดาวาซ้ำเติม หนุมานชวยชีวิตนางสีดาไวได แลวถวายแหวนกับผาสไบพรอมกราบทูลวาพระรามกำลังเสด็จมารบกับทศกัณฐและนำพระนางคืนกลับไปอยางสมพระเกียรติ หลังจากเขาเฝาแลว หนุมานแกลงทำลายสวนขวัญแหลกยับเยิน ฆาสหัสกุมาร โอรสพันองคของทศกัณฐ ทศกัณฐใหอินทรชิตไปปราบ หนุมานแกลงยอมแพ ใหอินทรชิตจับตัวได ทศกัณฐสั่งใหประหารหนุมานดวยวิธีการตางๆ แตไมสำเร็จ จึงใหนำตัวเขาเฝาซักถาม หนุมานหลอกวาตายไดดวยการจุดไฟเผา ทศกัณฐดีใจสั่งใหเผาหนุมาน หนุมานจึงเผนโผนเขาตำหนัก เผาเมืองลงกาไหมท้ังเมือง แลวสลัดไฟใหหลุดจากรางของตนเอง แตเหลือไฟที่ปลายหางไมยอมดับ หนุมานจึงเหาะไปเฝาพระ นารทฤษีถามวิธีดับไฟ พระฤษีใหดับดวยน้ำบอนอย หนุมานคิดไดดวยปญญาจึงอมหางตัวเองไวในปาก ก็ดับไฟได ฝายทศกัณฐใหเชิญเหลาเทพเทวามานิรมิตเมืองลงกา ใหใหม

ทศกัณฐฝนราย พิเภกทำนายฝนวาเคราะหรายเปนอันตรายถึงชีวิต แตผอนปรนไดดวยการถือมั่นในธรรมสุจริต และสงตัวนางสีดาคืนใหพระราม ทศกัณฐกริ้วโกรธ ประกาศตัดขาดความเปนพี่นอง แลวขับไลพิเภกออกจากเมือง พิเภกเขาเฝาพระรามขอสวามิภักด์ิ พระรามใหกระทำพิธีดื่มน้ำสาบานแลวรับไวเปนท่ีปรึกษาการทำศึก ทศกัณฐวางแผนใหพระรามยกทัพกลับไปโดยบัญชาใหเบญกายผูเปนหลานสาวแปลงรางเปนนางสีดาทำเปนตายลอยน้ำผานหนาพลับพลาของพระราม เมื่อพระรามเขาใจวานางสีดาสิ้นพระชนมแลว ก็จะเลิกการทำศึก ยกทัพกลับไป แผนการของทศกัณฐไมสำเร็จเพราะหนุมานจับได หนุมานไดนางเบญกายเปนชายา

ฝายพระรามบัญชาใหเหลาทหารวานรถมทะเลเปนถนนเพ่ือเดินทัพไปยังลงกา โดยใหหนุมานและนิลพัทเปนหัวหนาคุมไพรพลดำเนินการ หนุมานและนิลพัทซึ่งมี

24 นามานุกรมรามเกียรติ์

เรื่องเคืองใจกันมากอนทะเลาะกัน พระรามลงโทษใหนิลพัทไปดูแลนครขีดขิน และใหหนุมานจัดการจองถนนใหสำเร็จ ทศกัณฐสงนางสุพรรณมัจฉาพาบริวารมาขนหินท่ีทำถนนไปทิ้งเสีย หนุมานจับนางสุพรรณมัจฉาไดและไดนางเปนชายาอีกตน นางสุพรรณมัจฉามีลูกกับหนุมาน นางไปสำรอกลูกชายไวที่ชายหาด ลูกของนางเปนลิงเผือก มีหางเปนปลา วัย ๑๖ ป เหลาเทพเทวาตั้งชื่อวามัจฉานุ นางทิ้งลูกชายไว ตอมาพญาไมยราพเจาบาดาลนำไปเล้ียงเปนลูกบุญธรรม

ฝายพระรามยกทัพขามมหาสมุทรไปต้ังทัพที่เขามรกต แลวสงองคตเปนทูตไปถวายสาสนแกทศกัณฐใหคืนนางสีดา ทศกัณฐกลับพูดจาทาทายใหรบกัน ทศกัณฐ ยกฉัตรแกวสุรกานตของทาวธาดาพรหม ทำใหบังแสงพระอาทิตยจนมืดมิด ฝายพระรามมองไมเห็นเมืองลงกา แตฝายทศกัณฐมองเห็นกองทัพพระราม สุครีพ อาสาทำลายฉัตรพังพินาศ แลวสูรบกับทศกัณฐ เอาเทาคีบมงกุฎทศกัณฐไปถวายพระราม ทศกัณฐเปนทุกขเสียพระทัยอยางยิ่งที่ศัตรูมีฤทธาอำนาจ จึงใหตามทาวไมยราพซึ่งเปนสหายรักมาชวย ไมยราพสะกดกองทัพวานรหลับใหลทุกตนแลวอุมพระรามลงไปไวในเมืองบาดาล หนุมานตามไปชวยได ฆาไมยราพตาย หนุมานไดพบมัจฉานุผูเปนบุตร

พระรามยกทัพขามมหาสมุทรสูกรุงลงกา

25ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

ทศกัณฐเสียพระทัยอยางย่ิงที่ไมยราพส้ินชีวิต จากน้ันใหตามกุมภกรรณผูเปนนองมาชวยรบ กุมภกรรณเปนยักษท่ีอยูในศีลในธรรม แตจำเปนตองชวยพ่ีชาย พระรามใหสุครีพออกไปสูรบ กุมภกรรณจับตัวสุครีพได หนุมานตามไปชวยแกไข กุมภกรรณสูสองวานรไมไดจึงหนีเขาเมือง กุมภกรรณขึ้นไปขอหอกโมกขศักด์ิจาก พระพรหมลงมาสูรบ แลวไปทำพิธีลับหอกท่ีริมฝงมหานทีสีทันดร หนุมานกับองคตแปลงรางเปนกาจิกสุนัขเนาลอยน้ำมาใกล ทำใหกุมภกรรณซ่ึงรักความสะอาดอยางยิง่ตองเลกิพธิลีบัหอกโมกขศกัด์ิ เม่ือออกรบ พระรามสงพระลักษมณไปรบ พระลักษมณถูกหอกโมกขศักด์ิซึ่งหากไมสามารถชวยไดทันกอนพระอาทิตยขึ้น จะตองสิ้นชีวิต หนุมานเหาะขึ้นไปยุดรถพระอาทิตยไว พระอาทิตยจึงชักรถทรงเขากลีบเมฆ ไมใหแสงอาทติยสองไปยงัพระลกัษมณ แลวหนมุานรบีไปเกบ็ใบสรรพยาบนยอดเขา จากนัน้ไปขอนำ้ปญจมหานทจีากพระพรตทีเ่มอืงอยธุยา พิเภกประกอบยาแกไขใหพระลกัษมณรอดชีวิต กุมภกรรณจึงใชกลศึกเนรมิตกายกั้นน้ำไว ทำใหกองทัพของพระรามไมมี น้ำกินน้ำใช ภายในเจ็ดวันจะตองตายส้ิน หนุมานแปลงรางไปสืบจนรูวากุมภกรรณซอนตัวทดน้ำอยูที่ใด แลวตามไปทำลายพิธี กุมภกรรณยกทัพออกมาสูอีกครั้ง คราวนี้พระรามเสด็จไปรบดวยพระองคเอง พระรามจึงแผลงศรสังหารกุมภกรรณได

กุมภกรรณแปลงกายทดน้ำกองทัพพระราม

26 นามานุกรมรามเกียรติ์

ทศกัณฐเศราโศกเสียพระทัยอยางย่ิงที่สูญเสียอนุชาไป ทศกัณฐใหอินทรชิตผูเปนโอรสออกรบกับฝายพระราม พระลักษมณยก

กองทัพวานรไปสู อินทรชิตสูไมได ถอยทัพเขาเมืองแลวไปทำพิธีชุบศรนาคบาศบนยอดเขาอากาศคีรีเปนเวลา ๗ วัน ทศกัณฐจึงใหมังกรกัณฐซึ่งเปนหลานออกรบขัดตาทัพไปกอน พระรามปราบมังกรกัณฐได พิเภกกราบทูลพระรามวาอินทรชิตทำพิธีชุบศรนาคบาศอยูในโพรงไมโรทันที่เขาอากาศคีรี นาคจะพากันมาคายพิษรดศรทุกเวลา หากครบ ๗ ราตรี ศรนาคบาศจะมีฤทธิ์อำนาจจนไมอาจปราบได วิธีทำลายพิธีคือใหหมีกัดไมโรทันทำใหนาคตกใจหนีไป ชามพูวราชอาสาแปลงรางเปนหมีไปทำลายพิธี อินทรชิตจึงชุบศรนาคบาศไมสำเร็จ อินทรชิตยกทัพออกมารบดวยความโกรธแคน แผลงศรนาคบาศเปนนาครัดพระลักษมณและไพรพลวานรส้ินสติหมดส้ิน พระรามมาชวยโดยแผลงศรพลายวาตไปเรียกพญาครุฑ เมื่อพญาครุฑเหาะมา เหลานาคกลัว พากันคลายรัด แทรกหนีลงไปในดิน พระลักษมณและเหลาวานรจึงฟนคืนสติ เมื่อทศกัณฐและอินทรชิตทราบเร่ือง อินทรชิตลาพระบิดาไปทำพิธีชุบ ศรพรหมาสตรเปนเวลา ๓ วัน หามผูใดไปรบกวน ทศกัณฐใหกำปนทหารเอกออกไปรบขัดตาทัพ กำปนถูกหนุมานฆาตาย ทศกัณฐตกพระทัยสงคนไปตามอินทรชิตโดยลืมความท่ีอินทรชิตส่ังไว ทำใหเสียพิธี อินทรชิตแปลงรางเปนพระอินทรยกไปรบกับพระลักษมณ พระลักษมณตกตะลึงชมโฉมพระอินทร อินทรชิตจึงแผลงศรถูก พระลักษมณและพลวานร หนุมานเหาะขึ้นไปสูกับอินทรชิต ก็ถูกหวดดวยศรตกลง

มาสลบ พระรามเสด็จไปหาพระอนุชากลางสนามรบ เมื่อเห็นพระลักษมณส้ินสมประด ี พระองค ก็เสียพระทัยจนสลบไป ทศกัณฐ ไดขาววาท้ังพระราม พระลักษมณและไพรพลวานรสิ้นชีวิตหมด ก็ ดีพระทัยอยางยิ่ง ใหนางสีดาและนางตรีชฎาชายาของพิเภกพาขึ้นบุษบกแกวไปดูเหตุการณดวยตาของนางเอง นางสีดาเขาพระทัย

พระลักษมณทำลายพิธีกุมภนิยา

27ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

วาพระรามส้ินพระชนม จึงรองไหจนส้ินสติไป นางตรีชฎาปลุกใหฟนแลวกราบทูลยืนยันวาพระรามไมสิ้นพระชนมแนนอน เพราะบุษบกแกวนี้เปนท่ีเสี่ยงทาย หากผูใดเปนหญิงหมายข้ึนประทับ บุษบกจะไมลอยข้ึน นางสีดาจึงขึ้นบุษบกแลวอธิษฐานเสี่ยงทาย

เม่ือพิเภกทราบขาวไดบอกวิธีแกไขพิษศรพรหมาสตร โดยหนุมานไปเอายาที่เขาอาวุธซ่ึงมีจักรกรดพัดหมุนอยูตลอดเวลา หนุมานแบกภูเขาอาวุธไปทางทิศอุดร ลมพัดเอากลิ่นยาไปตองพระราม พระลักษมณและพลวานร จึงฟนคืนสติกันทุกคน เมื่อทศกัณฐและอินทรชิตทราบขาวก็ตกพระทัย อินทรชิตขอไปทำพิธีกุมภนิยาที่ภูเขาจักรวาลภายใน ๗ วันเพื่อใหรางกายเปนกายสิทธิ์ ฆาไมตาย ในระหวางนี้ใหทศกัณฐสั่งใหสุขาจารแปลงรางเปนนางสีดา นำขึ้นรถไปถึงกองทัพพระราม แลวตัดศีรษะโยนลงไป เมื่อพระรามเขาใจวานางสีดาส้ินพระชนมก็จะยกทัพกลับ ทศกัณฐทำตามแผนการของอินทรชิต พระรามพระลักษมณหลงเช่ือวานางสีดาส้ินชีวิต แตสุครีพหนุมานและองคตพิสูจนไดวาเปนนางสีดาแปลง พิเภกเล็งเห็นวาอินทรชิตชะตาถึงฆาต จึงกราบทูลใหพระลักษมณไปทำลายพิธีกุมภนิยาของอินทรชิต พระลักษมณตอสูกับอินทรชิตเปนเวลานาน ในที่สุดฆาอินทรชิตตายไดสำเร็จ พระลักษมณบัญชาใหองคตเหาะขึ้นไปขอพานแวนฟาจากพระพรหมธาดามารองรับเศียรอินทรชิต เพราะอินทรชิตไดรับพรจากพระพรหมวาหากสิ้นชีวิต เศียรตกถึงพ้ืนดิน จะเกิด ไฟบรรลัยกัลปไหมไปทั่วจักรวาล

เมื่ออินทรชิตสิ้นชีวิต ทศกัณฐเสียพระทัยจนสั่งประหารนางสีดา แตมีผูทูลทัดทานไว หลังเผาศพอินทรชิต ทศกัณฐออกรบกับพระราม จนสิ้นวันยังไมสามารถเอาชนะกันได จึงเลิกทัพกลับเมือง สหัสเดชะและมูลพลัมสองพี่นองผูเปนสหายรักของทศกัณฐยกทัพมาชวยรบ มูลพลัมถูกพระลักษมณฆาตาย สวนสหัสเดชะไดรับพรจากพระพรหมใหไพรพลคูตอสูขยาดกลัวหนีไป พิเภกแนะนำใหหนุมานปลอมตัวเปนลิงนอยไปสวามิภักดิ์ตอสหัสเดชะแลวลอลวงเอาคทาเพชรอาวุธคูมือมาได หนุมานจับสหัสเดชะมัดประจานแลวฆาใหตาย ทศกัณฐใหตามแสงอาทิตยลูกพญาขรมาชวยรบ แสงอาทิตยมีแวนแกวเปนอาวุธ ฝากไวกับพระอินทร องคตอาสาปลอมตัวเปนแสงอาทิตยไปขอรับแวนแกวมาได แสงอาทิตยจึงถูกพระรามฆาตาย ทศกัณฐออกรบกับพระราม แตพายแพตองยกทัพกลับ ทศกัณฐใหตามทาวสัตลุงและตรีเมฆมาชวยรบ

28 นามานุกรมรามเกียรติ์

สุครีพและหนุมานเขาตอสู แตไมอาจเอาชนะได ไพรพลวานรตายสิ้น พระรามและพระลักษมณจึงแผลงศรฆาทาวสัตลุงและชุบชีวิตพลวานร พญาตรีเมฆแทรกหนีลงไปใตบาดาล หนุมานตามไปประหารได ทศกัณฐจึงทำพิธีอุมงคเพื่อชุบรางใหเปนกายสิทธิ์ฆาไมตาย สุครีพนิลนนทและหนุมานไปทำลายพิธีโดยนำน้ำลางเทานาง เบญกายไปรดที่แผนหินปดปากอุโมงค แลวนำนางมณโฑมาลวนลาม ทำใหทศกัณฐตบะแตก ประกอบพิธีไมสำเร็จ ทศกัณฐใหตามทาวสัทธาสูรและวิรุญจำบังมาชวยรบหนุมานฆาทาวสัทธาสูรตาย สวนวิรุญจำบังเสกผาพยนตเปนยักษจำแลง สวนตนเองหนีไปซอนตัว โดยแปลงเปนตัวไรซอนอยูในฟองสมุทรในทะเลสีทันดร หนุมาน ตามพบโดยนางวานรินบอกทางให จึงฆาวิรุญจำบังตายได

ทศกัณฐไปทูลเชิญทาวมาลีวราชผูเปนลุงมาชวย เพราะเปนผูมีวาจาสิทธ์ิ หากสาปแชงพระรามพระลักษมณ ทั้งสองก็ไมสามารถเอาชนะได แตทาวมาลีวราช มีความเท่ียงธรรมจึงใหทูลเชิญพระราม พระลักษมณ นางสีดา และทศกัณฐ มาพิจารณาความพรอมกันกลางสนามรบ แลวตัดสินใหทศกัณฐคืนนางสีดาไป ทศกัณฐไมยอมและโกรธที่ทาวมาลีวราชไมยอมเขาขางตน ทศกัณฐทำพิธีปลุกเสกหอก

พิธีชุบหอกกบิลพัทและปนรูปเทวดาทิ้งกองเพลิง

29ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

กบลิพทัทีห่าดทรายกรด ปนรปูเทวดาท้ิงในกองเพลงิ หากทำพิธีครบ ๓ วัน หอกกบิลพทัจะสังหารเทวดาไดทุกองครวมทั้งพระอินทร พระอิศวรจึงทรงบัญชาใหพาลีเทพบุตรทำลายพิธี ทศกัณฐยกทัพออกมารบ พระลักษมณถูกหอกกบิลพัท พระรามแผลงศรไปชวยเหลือ หนุมานไปนำยาสังกรณีตรีชวาจากภูเขาสัญชีพสัญญี มูลโคพระอินทรจากถ้ำอินทกาล นำหินบดยามาจากพญานาคใตบาดาล และลูกหินซึ่งทศกัณฐใชหนุนนอน มาประกอบยาแกฤทธิ์หอกกบิลพัท ชวยชีวิตพระลักษมณได นอกจากนี้ ในขณะที่ไปนำลูกหินบดยา หนุมานรายมนตรสะกดผูกผมทศกัณฐกับนางมณโฑไวดวยกัน ผมจะหลุดจากกันไดก็ตอเม่ือนางมณโฑตบเศียรทศกัณฐ ๓ ที ทศกัณฐจึงไดรับความอับอายและกร้ิวโกรธพิเภกมากท่ีบอกความลับทุกอยางแกศัตรู ทศกัณฐเชิญทาวทัพ-นาสูร พี่รวมบิดามาชวยรบ ทัพนาสูรเนรมิตตนใหญเทาเขาจักรวาล แทรกพื้นพสุธาลงไป เหลือแตศีรษะ อาปากแลบลิ้นบังดวงอาทิตย แลวเอาสองมือโอบลอมกองทัพวานรเขาปากกิน ถูกสุครีพตัดแขนขาด แลวพระรามแผลงศรสังหารพรอมตัดไสพุงใหวานรที่ถูกกินออกมา พระอินทรพรมน้ำทิพยใหเหลาวานรคืนชีวิต ตอมานางมณโฑชวยสวามีโดยการทำพิธีสัญชีพ ทำใหเกิดน้ำทิพย เมื่อรดศพของทหารยักษจะกลับคืน

นางมณโฑอาสาทำพิธีสัญชัยหุงน้ำทิพย

30 นามานุกรมรามเกียรติ์

ชีวิตดังเดิม ฝายทศคีรีวันและทศคีรีธร ลูกของทศกัณฐเกิดจากนางชาง ตอมาทาวอัศ-

กรรณมาราสรูขอไปเล้ียง เม่ือทราบขาววาทศกณัฐทำศกึ จงึยกทัพมาชวย พระลกัษมณฆาตายท้ังสองตน พอดีนางมณโฑทำน้ำทิพยสำเร็จสงมาถวาย ทศกัณฐพรมน้ำทิพยในสนามรบ ทำใหญาติพี่นองเพ่ือนฝูงรวมทั้งไพรพลยักษท่ีสิ้นชีวิตไปแลว กลับคืนชีวิตมาใหมเปนปศาจ ทศกัณฐดีพระทัยสั่งกองทัพรุกรบหนุนเนื่องไมขาดสาย หากตายก็พรมน้ำทิพยใหฟนใหม ฝายพระรามสงสัยวาเหตุใดกองทัพทศกัณฐกลับมีไพรพลมากขึ้น เมื่อพิเภกกราบทูลใหทรงทราบ พระรามสงหนุมานมาทำลายพิธีสัญชีพสำเร็จ ตอมาพระรามทำศึกกับทศกัณฐ แผลงศรตัดแขนตัดขาตัดเศียรทศกัณฐได แตทศกัณฐก็ไมสิ้นชีวิต เศียรและแขนขากลับตอติดตามเดิม พิเภกกราบทูลวาทศกัณฐทำพิธีถอดดวงใจ ใสแทงแกวฝากพระฤษีโคบุตรใหรักษา หนุมานพรอมองคตอาสาไปขโมยแทงศิลาแกวใสดวงใจทศกัณฐมาได หนุมานใหองคตรักษาแทงศิลาไวและเหาะไปรออยูบนทองฟา สวนตนเองลวงพระฤษีใหพาไปสมัครเปนขารับใชทศกัณฐ ทศกัณฐหลงเชื่อจนถึงกับรับไวเปนโอรสและใหเปนแมทัพยกไปรบกับฝายพระราม หนุมานอาสารบเพียงตนเดียว ไดหวดซายปายขวาทหารวานรหนีไปจนหมด แลวพูดจาทาทาย พระลักษมณกอนยกทัพเขาเมือง ทศกัณฐทราบเรื่องยิ่งตายใจวาหนุมานเปนพวกตน รุงข้ึนพระรามยกทัพมารบดวยพระองคเพราะทราบวาหนุมานทำอุบาย หนุมานอาสาออกรบและชักชวนใหทศกัณฐเสด็จไปเปนประธานในกองทัพ เมื่อถึงสนามรบ หนุมานเหาะขึ้นไปพบองคตแลวนำแทงศิลาแกวบรรจุดวงจิตทศกัณฐถวายพระราม แลวนัดแนะพระองคใหเสด็จไปรบ เม่ือพระรามแผลงศรพรหมาสตรสังหารทศกัณฐ หนุมานจะบีบดวงจิตใหทศกัณฐสิ้นชีวิต เมื่อทศกัณฐรูตัววาพายแพ ขอกลับไปล่ำลา นางมณโฑและบานเมือง รุงขึ้นทศกัณฐยกทัพมารบดวยขัตติยมานะ และส้ินชีวิต ดวยศรพระราม

พระอินทรใหนางอัปสรนำเคร่ืองมูรธาภิเษกสำหรับสระสนานและเคร่ืองทรงมาใหนางสีดา นางข้ึนบุษบกแกวไปเฝาพระรามพรอมเหลานางใน นางสีดาขอลุยไฟพิสูจนความบริสุทธิ์ของนางวามิไดแปดเปอนราคีขณะอยูในเมืองยักษ ดวยความสัตยซื่อตรงของนาง ทำใหเกิดดอกบัวรองรับทุกยางกาว

พระรามมีพระราชโองการใหพิเภกครองเมืองลงกา พิเภกทำพิธีปลงพระศพ

31ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

ทศกัณฐอยางสมพระเกียรติ และรับเสด็จพระราม พระลักษมณ นางสีดา เขาประทับที่เมืองลงกา

พระรามเสด็จกลับอยุธยาเพราะใกลครบ ๑๔ ป หากพระองคไมเสด็จกลับพระพรตและพระสัตรุดจะฆาตัวตายในกองไฟ เมื่อเสด็จขามมหาสมุทรแลว พระรามแผลงศรทำลายถนนที่จองขามมา จากนั้นเดินทางเขาปา

กลาวถึงบรรลัยกัลป โอรสทศกัณฐกับนางกาลอัคคี พญานาคขอไปเล้ียงเปนลูกตั้งแตอายุ ๕ ป เกิดฝนรายจึงขอลาพญานาคไปเย่ียมทศกัณฐ เมื่อทราบขาวจากมารดา ไดติดตามกองทัพพระรามไป พระรามใหหนุมานไปขัดขวาง หนุมานแปลงรางเปนมหิงสาติดหลมดักทางไว ไดตอสูกับบรรลัยกัลปแตจับตัวไมได ลื่นหลุดทุกครั้งเพราะอาบวานยาไว หนุมานเหาะไปถามพระฤษีทิศไพถึงวิธีแกไข พระฤษีแสดงอุบาย หนมุานเขาใจ เหาะกลบัไปตอสูโดยเอาฝุนทรายซัดตองกายจงึจบัตัวและฆาบรรลัยกลัปตายได พระรามเดินทางถึงอยุธยา ทำพิธีราชาภิเษกและพระราชทานบรรดาศักด์ิ และรางวัลแกเหลาทหารวานร พระรามตั้งหนุมานเปนพญาอนุชิตและพระราชทานเมืองอยุธยาใหครึ่งหนึ่งตามท่ีสัญญา แตพญาอนุชิตไมมีความสุขเลย พระรามจึงสรางเมืองใหใหม

ฝายทาวมหาบาล สหายรักของทศกัณฐยกทัพมาลงกา เมื่อรูขาววาทศกัณฐสิ้นชีวิตและพิเภกไดครองเมืองพระนามวาทาวทศคีรีวงศ จึงตองการทำศึก พระรามสงหนุมานมาชวยรบ หลังกลับไปครองเมืองนพบุรีไมนาน หนุมานสละเมือง ออกไปบำเพ็ญพรตโดยทำพิธีแปลงเพศเปนมนุษยกอน

ฝายนางมณโฑคลอดโอรสที่เกิดแตทศกัณฐ ทาวทศคีรีวงศเขาใจวาเปนลูกของตน ตั้งชื่อวาไพนาสุริยวงศ ขณะเดียวกันนางเบญกายก็มีโอรสเกิดแตหนุมาน ไดชื่อวาอสุรผัด เมื่อไพนาสุริยวงศเติบโตขึ้น รูความจริง ไดชักชวนพ่ีเลี้ยงหนีไปกราบทูลทาวจักรวรรดิ เมืองมลิวัน ซึ่งเปนสหายของทศกัณฐใหมาแกแคนใหบิดา ทาวจักรวรรดิยกทัพมารบ จับตัวทาวทศคีรีวงศได ใหไพนาสุริยวงศครองเมืองพระนามวาทาวทศพิน อสุรผัดเดินทางไปตามหาพญาอนุชิตผูเปนบิดาเพื่อบอกใหรูวาทาวจักรวรรดิยึดเมืองลงกาได พญาอนุชิตจงึลาพรตแลวไปกราบทลูพระราม พระรามใหพระพรต พระสตัรุด เปนแมทัพยกไปตีเมืองลงกาคืนได และยกไปตีเมืองมลิวันของทาวจักรวรรดิ ศึกทาวจกัรวรรดจิะคลายคลงึกบัศกึทศกัณฐทกุอยาง ในทีส่ดุทาวจักรวรรดิกพ็ายแพ พระราม

32 นามานุกรมรามเกียรติ์

พระราชทานรางวัลใหทหารวานรครองเมือง วันหน่ึงเมื่อพระรามพระลักษมณเสด็จประพาสปา นางอดูลตองการแกแคนที่

พระรามฆาทศกัณฐ ไดหลอกใหนางสีดาวาดรูปทศกัณฐใหชม แลวเขาไปสิงในรูปนั้น ทำใหลบรูปไมได เมื่อพระรามพบรูปทศกัณฐในหองบรรทม จึงกร้ิวโกรธส่ังให พระลักษมณประหารนางสีดา พระลักษมณไมอาจสังหารได จึงปลอยนางเขาปาไป แลวฆากวางเอาดวงใจไปถวายพระราม นางสีดาไปอาศัยอยูกับฤษีวาลมีกิ และคลอดโอรสในปา คือ พระมงกุฎ วันหนึ่งพระฤษีคิดวาพระมงกุฎหายไปจึงวาดรูปกุมารข้ึนใหม เม่ือนางสีดาพาพระมงกุฎกลับมา พระฤษีจะลบรูปทิ้ง นางสีดาจึงขอใหพระฤษีชุบใหเปนคนตามความตั้งใจเดิม แลวเลี้ยงเปนลูก ใหชื่อวาพระลบ วันหนึ่งพระมงกุฎและพระลบลองฤทธิ์ศรที่พระฤษีมอบให เกิดเสียงกองกัมปนาทไปถึงอยุธยา พระรามใหพระพรต พระสัตรุด และหนุมาน ยกทัพมาปราบ จับพระมงกุฎไดนำตัวไปถวายพระราม พระลบตามไปชวยพี่ชายหลุดพนได พระรามตามไป เมื่อรบกันจึงทราบวาเปนพระโอรส พระรามจึงตามไปขอโทษนางสีดาและเชิญเขาเมือง นางสีดาปฏิเสธ พระรามทำอุบายลวงวาสิ้นพระชนม นางสีดาจึงยอมเสด็จมาปลงพระศพ แตเมื่อ

พิธีอภิเษกสมรสระหวางพระรามกับนางสีดา

33ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

ทราบความจริงก็กริ้ว หนีลงไปยังเมืองบาดาล พระรามใหเชิญพิเภกมาสอบถามวาจะแกไขอยางไร พิเภกกราบทูลใหพระรามเดินปาเพ่ือสะเดาะเคราะหเปนเวลา ๑ ป ระหวางเดินปาทรงทำศึกกับพญายักษหลายตน เมื่อครบปพระรามเสด็จกลับอยุธยา พระอิศวรชวยไกลเกลี่ยใหนางสีดายอมคืนดีกับพระราม แลวทรงจัดการอภิเษกอีกครั้งหนึ่ง

ฝายเมืองไกยเกษ ซึ่งเปนเมืองของพระอัยกาของพระราม เกิดมีพญายักษชื่อทาวคนธรรพนุราชกับโอรสช่ือวิรุณพัทยกทัพมายึดเมือง พระรามส่ังใหพระพรต พระสัตรุด พระมงกุฎและพระลบยกไปทำศึก พระลบฆาวิรุณพัท สวนพระมงกุฎ ฆาทาวคนธรรพนรุาช จากน้ันจึงทลูเชญิใหทาวไกยเกษกลบัเมือง พระพรต พระสัตรดุ พาพระมงกุฎและพระลบมาสงที่เมืองอยุธยา จากนั้นพระพรต พระสัตรุด และ ทาวพญาทั้งหลายแยกยายกลับเมืองของตน

34 นามานุกรมรามเกียรติ์

35ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

ความสำคัญของรามเกียรติ์ในสังคมไทย บทละครเร่ืองรามเกียรต์ิเปนวรรณคดีชิ้นเอกของไทย แมจะไดเคาเรื่องจาก

มหากาพยรามายณะของอินเดียและเรื่องรามายณะของประเทศเพื่อนบาน แตกวีไทยก็ไดสรางสรรคเร่ืองรามเกียรต์ิขึ้นมาใหมดวยขนบทางวรรณศิลปและวิถีชีวิตไทย รามเกียรต์ิจึงแสดงความเช่ือ คานิยมและอุดมคติของสังคมไทยอันสืบทอดตอเน่ืองมาจนถึงปจจุบันดวย ไดแก ความจงรักภักดี ความออนนอมถอมตน การเคารพผูใหญ การยึดมั่นในสัจจะ ความกตัญู และความกลาหาญ เปนตน

คนไทยรูจักเรื่องรามเกียรติ์มาต้ังแตสมัยสุโขทัยหรือกอนหนานั้น ดังปรากฏชื่อถ้ำพระรามในศิลาจารึกหลักที่ ๑ และพระนามของพอขุนรามคำแหงมหาราช กษัตริยสุโขทัย ในสมัยอยุธยากวีไทยรจนารามเกียรติ์ในรูปของวรรณกรรมการแสดง ไดแกบทละครและบทโขน ซึ่งมีเปนตอนๆ ไมตอเนื่องกันและไมครบถวน ในสมัยรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๑ ทรงโปรดเกลาฯ ใหกวีในราชสำนักรวบรวมซอมเสริมบทละครเรื่องรามเกียรต์ิจนครบสมบูรณ เปนตนฉบับสำหรับเรื่องรามเกียรติ์ที่แตงในสมัยตอมา

รามเกียรติ์เปนวรรณคดีท่ีแสดงอานุภาพย่ิงใหญของสถาบันกษัตริยตามคติความเช่ือวาพระมหากษัตริยคือสมมติเทพผูอวตารลงมาปราบทุกขเข็ญ นอกจากความศักดิ์สิทธิ์ของเทวกษัตริยแลว ยังเนนความมีคุณธรรมและเมตตาธรรม รามเกียรต์ิเปนบทละครใน ซึ่งหมายถึงละครของพระเจาแผนดิน พระมหากษัตริยทรงสรางสรรคและอุปถัมภวรรณคดีเรื่องนี้อยางตอเนื่องท้ังในรูปของวรรณศิลปและศิลปะประเภทอื่น รามเกียรต์ิจึงเปนเรื่องสูงสงและศักดิ์สิทธิ์ และเปนเรื่องท่ีสงเสริมสถาบันกษัตริยใหมั่นคง

นอกจากน้ี รามเกียรต์ิยังแสดงอุดมคติสูงสุดของสังคม คือธรรมตองชนะอธรรม อันจะทำใหเกิดสันติสุขแกโลก พระราม พระลักษมณและพลวานรจึงทำสงครามสังหารยักษรายครั้งแลวคร้ังเลาเพื่อขจัดความช่ัวรายไปจากโลก การเอาชนะศึกแตละครั้งไมใชเรื่องงาย เพราะยักษแตละตนมีฤทธิ์มาก ฝายพระรามตองทำลายกลศึกของศัตรูหลายครั้ง บางครั้งเปนฝายเพลี่ยงพล้ำตองหาทางแกไข แมจะสังหาร

36 นามานุกรมรามเกียรติ์

ทศกัณฐไดแลว พระอนุชาและพระโอรสของพระรามก็ยังตองทำศึกปราบยักษรายอีกหลายครั้ง แตในที่สุดก็สามารถทำลายเผาพงศยักษาไดราบคาบ แสดงใหเห็นวาความชั่วรายเกิดขึ้นอยูเสมอ คนดีมีพันธกิจในการทำลายลางความชั่วรายเหลานั้นอยูตลอดเวลา ดังน้ัน อาจพิจารณาไดวาพระรามเปนสัญลักษณของความดีงามตามอุดมคติ พระรามเปนคนดีสมบูรณแบบ เปนลูกที่ดี พี่ที่ดี สามีที่ดี พอที่ดี และนายที่ดี แมจะควบคุมอารมณไมไดในบางครั้งก็เปนไปตามลักษณะปุถุชน ในขณะท่ีทศกัณฐเปนสัญลักษณของความช่ัว มีกิเลสตัณหา หลงผิด ไมฟงผูทัดทาน สวนหนุมานเปนสัญลักษณของสติปญญาและพลังความสามารถของมนุษย เปนตน

อิทธิพลของเรื่องรามเกียรติ์ในสังคมไทย แมวาเร่ืองรามเกียรต์ิจะไมไดมีความสำคัญตอคนไทยเชนที่มีความสำคัญตอ

คนอินเดีย ในดานที่เปนเรื่องราวประวัติศาสตรการสูรบระหวางพวกอารยันกับพวกทราวิฑ และในดานท่ีเปนคัมภีรศาสนา เปนบทสวดสรรเสริญพระเกียรติคุณของพระนารายณท่ีอวตารลงมาเปนพระรามเพ่ือปราบอธรรม แตคนไทยก็ใหความสำคัญแกวรรณคดีเรื่องนี้อยางยิ่ง เรื่องรามเกียรต์ิจึงมีอิทธิพลแทรกซึมอยูในวิถีชีวิตและวัฒนธรรมไทยตลอดมา

รามเกียรติ์เปนมรดกทางวัฒนธรรมของสังคมไทย เพราะคนไทยมิไดรูจักเรื่องรามเกียรต์ิจากวรรณคดีเทานั้น หากแตซึมซับเร่ืองรามเกียรต์ิดวยศิลปะ ภาษา และการแสดงในรูปแบบตางๆ อีกดวย รามเกียรต์ิจึงแทรกซึมอยูในวิถีชีวิตไทยตลอดมา

ในดานนาฏศิลปการแสดง มีการเลนโขน หนังใหญ และหุน ซึ่งมีทั้งหุนหลวง หุนเล็ก หุนกระบอก (ของอาจารยจักรพันธุ โปษยกฤต) และหุนละครเล็ก (คณะโจหลุยส) และการแสดงละครเรื่องรามเกียรติ์ ดังมีบทวรรณคดีการแสดงหลายสำนวนในการแสดงละคร เรื่องรามเกียรต์ิจะแสดงเปนละครในเทาน้ัน ในการแสดงโขนซึ่งถือเปนนาฏศิลปชั้นสูง จะแสดงเรื่องรามเกียรติ์เพียง

37ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

เรื่องเดียวและจะแสดงในโอกาสสำคัญ ในดานทัศนศิลป เร่ืองรามเกียรต์ิเปนแรงบันดาลใจใหเกิดการสรางสรรค

จิตรกรรมและประติมากรรม มีภาพวาด และภาพปนเก่ียวกับเรื่องรามเกียรติ์ โดยเฉพาะอยางยิ่งภาพจิตรกรรมฝาผนังรอบพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ซึ่งเขียนขึ้นตั้งแตรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก และไดรับการ

บรูณปฏสิงัขรณเมือ่ฉลองกรงุรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป โดยสมเดจ็พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเปนประธานในโครงการบูรณะคร้ังนี้ นอกจากน้ียังเปน แรงบันดาลใจแกงานสรางสรรคงานประณีตศิลป ไดแก หัวโขน เคร่ืองแตงกาย และ

38 นามานุกรมรามเกียรติ์

งานศิลปหัตถกรรมตางๆ อีกดวย ในดานคติชนวิทยา มีนิทานชาวบานที่เลาขานมาพรอมกับภูมิศาสตรที่เกี่ยว

เนื่องกับเรื่องรามเกียรติ์ในทองถิ่นชนบทของไทยหลายแหงอยางเชน นิทานเรื่องทาวกกขนาก เขาสามยอด ทะเลชุบศร ที่จังหวัดลพบุรี เขาสรรพยา ที่จังหวัดชัยนาท เขาขาด ที่อำเภอพระพุทธบาท จังหวัดสระบุรี หวยสุครีพ ถ้ำทรพี และถ้ำพาลี ที่จังหวัดชลบุรี ถ้ำพาลียังมีที่จังหวัดพัทลุงและนครราชสีมาอีกดวย

ในดานสำนวนภาษามีสำนวนไทยหลายสำนวนเกิดจากเร่ืองราวในรามเกียรต์ิ อยางเชน เหาะเกินลงกา มาจากเหตุการณตอนหนุมานจะไปเฝานางสีดาท่ีลงกา แตไมรูจักทาง จึงเหาะเลยเมืองลงกาไปพบพระนารทฤษี สำนวนน้ีหมายความวา ทำเกินคำสั่ง

วัดรอยตีน มาจากตอนท่ีทรพีคอยวัดรอยเทาตนกับรอยเทาของทรพาผูเปนพอ เม่ือเห็นวาเทากันแลวก็ไปทาสูแลวฆาทรพาตาย สำนวนนี้หมายความวา ทำตัว

เทาเทียมคนท่ีใหญกวา ลกูทรพ ีมาจากตอนทรพี - ทรพา

เชนกัน สำนวนน้ีหมายความวา ลูก อกตัญู

ศรศิลปไมกินกัน มาจากตอนที่พระรามรบกับพระมงกุฎพระลบ ศรที่แผลงไปจะไมทำลายลางกัน แตจะกลายเปนดอกไมพวงมาลัยฯลฯ เพราะคูตอสู เปนพอลูกกัน แตสำนวนนี้หมายความ

วา ไมถูกชะตากัน ไมลงรอยกัน ในดานวรรณคด ี พบวาวรรณคดีทองถิ่นก็มีรามเกียรต์ิสำนวนทองถ่ินใน

ภมูภิาคตางๆ ของไทย เชน พระรามชาดก และ พระลัก - พระลาม เปนเรือ่งรามเกียรต์ิของอีสาน หรมาน และ พรหมจักร เปนรามเกียรติ์สำนวนลานนา หรือวรรณคดีโบราณของไทยหลายเรื่อง โดยเฉพาะวรรณคดีประเภทนิราศก็มักอางถึงเรื่องรามเกียรติ์ แสดงใหเห็นวาเรื่องรามเกียรติ์ เปนที่รูจักแพรหลายอยางยิ่งในสังคมไทย อยางเชน

39ศาสตราจารย ดร. รื่นฤทัย สัจจพันธุ

สิบหนาอสูรชวยดู พระรามพระลักษมณชวักอร (ลิลิตโองการแชงน้ำ)

ชยชยอำนาจทาว คือราม

รอนราพลวงลงกา แผนแผว ชยชยดิ่งติดตาม มารมารค นั้นฤๅ ชยชำนะไดแกว ครอบครอง

พระคุณพระครอบฟา ดินขาม พระเกียรติพระไกรแผน ผานฟา พระฤทธิพางพระราม รอนราพ ไสแฮ พระกอพระเกื้อหลา หลากสวรรค (ลิลิตยวนพาย)

รามาธิราชใช พานร โถกนสมุทรอายาม ยานฟา จองถนนเปลงศิลปศร ผลาญราพณ ใครบอาจขวางหนา กายกอง (กำสรวลโคลงดั้น)

ปางบุตรนคเรศไท ทศรถ จากสีดาเดียวลี ลาศแลว ยังคืนสูเสาวคต ยุพราช ฤๅอนุชนองแคลว คลาดไกล (ทวาทศมาส)

รามเกียรต์ิไดรับการสืบทอดรักษาอยางตอเนื่องในวิถีชีวิตไทยต้ังแตอดีตจน

ปจจุบัน จึงนับไดวาเรื่องรามเกียรติ์เปนวรรณคดีเรื่องสำคัญของไทย และมีบทบาทอยูในวิถีชีวิตไทยอยางยิ่ง

40 นามานุกรมรามเกียรติ์

ในปจจุบันเร่ืองรามเกียรต์ิถูกนำมาสรางสรรคในรูปแบบใหม เชน การตูน นิทานภาพ ภาพยนตรการตูน เพื่อดึงความสนใจของคนรุนใหม และบางคร้ังมีการตีความเนื้อหาใหมเพื่อใหสอดคลองกับสังคมปจจุบันอีกดวย

เหตุใดโขนจึงแสดงเรื่องรามเกียรติ์เทานั้น โขนเก่ียวพันกับเร่ืองรามเกียรต์ิอยางใกลชิด เพราะโขนเปนนาฏศิลปที่แสดง

เรื่องรามเกียรต์ิเพียงเรื่องเดียว ความเก่ียวพันระหวางโขนกับรามเกียรติ์นาจะมาจากเหตุ ๒ ประการ คือ การเชื่อมโยงกับสถาบันกษัตริย และการสรางสรรคทางนาฏศิลป

สาเหตุประการแรกเกิดจากรามเกียรติ์เปนวรรณคดีแสดงความศักดิ์สิทธิ์และความยิ่งใหญของสถาบันกษัตริย รามเกียรติ์จึงเปนผลงานพระราชนิพนธหรืออยูในพระราชูปถัมภตลอดมา สวนโขนเปนศิลปะการแสดงของหลวง มีการตั้งกรมโขนมาตั้งแตสมัยอยุธยา มหาดเล็กหลวงจะถูกนำตัวมาฝกหัดเปนโขนหลวงเพื่อแสดงใน พระราชพิธี งานสมโภช งานนักขัตฤกษตางๆ เกิดคานิยมวาผูไดรับการคัดเลือกใหเลนโขน จะเปนลูกผูดีและมีความเฉลียวฉลาด แตโขนไมไดเปนมหรสพสำหรับ พระมหากษัตริยและเจานายชั้นสูงเทาน้ัน ยังเปนมหรสพสำหรับประชาชนท่ัวไปดวย

สวนความเก่ียวพันระหวางโขนกับรามเกียรต์ิที่มีสาเหตุมาจากการสรางสรรคทางนาฏศิลป เนื่องมาจากโขนตางจากการแสดงละครทั่วไป โขนถือเปนนาฏศิลปชั้นสูงของไทย เพราะแสดงศิลปะของการรำ การเตน การรอง การพากย การเจรจา เพลงและการแสดงดนตรีไทยไวอยางครบถวน รวมทั้งแสดงศิลปะเชิงชางของไทย ทั้งในเรื่องหัวโขนและเคร่ืองแตงกาย ซึ่งมีตำรากำหนดไวเปนแบบแผนชัดเจน

เนื้อหาของเรื่องรามเกียรต์ิซึ่งเนนถึงความเปนเทพของฝายพระรามความโออาสงางามของกองทัพยักษและกองทัพวานร และการตอสูกันอยางสมศักดิ์ศรี จึงเอื้อตอการแสดงความงดงามของทารำ ความเขมแข็งและความพรักพรอมของการเตน ความวองไวของการตอสู ความอลังการของเครื่องแตงกายและฉาก ความไพเราะของดนตรี ความสงางามและเฉียบคมของบทพากยและบทเจรจา การแสดงโขนเร่ืองรามเกียรต์ิจึงทำใหมีการพัฒนาศิลปะตางๆ เหลานี้ และบูรณาการเขาดวยกันอยางเหมาะสมกลมกลืน การแสดงโขนเรื่องรามเกียรติ์จึงเปนมรดกทางศิลปะและวัฒนธรรมอันสูงคายิ่ง และเปนเอกลักษณแหงศิลปะการแสดงของไทย