เอกสารประกอบการสอน

รายวชา CPD2106 วสดและเทคนคในงานออกแบบ

(Materials and Techniques for Design)

นภดล สงวาลเพชร

สาขาวชาการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา

2559

เอกสารประกอบการสอน รายวชา CPD2106

วสดและเทคนคในงานออกแบบ (Materials and Techniques for Design)

นภดล สงวาลเพชร

สาขาวชาการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม คณะศลปกรรมศาสตร มหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา

2559

(1)

ค ำน ำ _______________________________________________________ เอกสารการสอนรายวชา CPD2106 วสดและเทคนคในงานออกแบบ เปนเอกสารทจดท าขนเพอประกอบการเรยนระดบปรญญาตรของนกศกษาสาขาวชาการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม ในหลกสตรศลปกรรมศาสตรบณฑต (การออกแบบผลตภณฑหตถกรรม) ซงเปนรายวชาเฉพาะทบงคบใหนกศกษาทกคนตองศกษาเปนพนฐาน ทมงเนนใหผเรยนมความรความเขาใจในความส าคญของวสดและเทคนคทสงผลตอกระบวนการออกแบบ โดยมการรวบรวมเนอหาเกยวกบ ความส าคญและการทดสอบคณสมบตของวสดเบองตน คณสมบตของวสดและเทคนควธการผลตในงานออกแบบ การรจกเลอกใชวสดและเทคนคแตละประเภทใหเหมาะสมกบการน าไปใชในงานออกแบบ รวมทงการวเคราะหปญหาทเกดขนในงานออกแบบอนเนองมาจากวสดและเทคนค พรอมแนวทางแกไข หวงวาเอกสารประกอบการสอนนจะอ านวยประโยชนตอกระบวนการเรยนการสอน และเมอนกศกษาไดอานและปฏบตกจกรรมตางๆ ตามทแนะน าจนครบถวนแลว จะชวยใหมความรดานวสดและเทคนคในงานออกแบบอยางเพยงพอในการน าไปประยกตใชในรายวชาอนๆ หรอวชาชพได หากทานทน าไปใชพบขอผดพลาด หรอมขอเสนอแนะประการใด ผเขยนยนดรบความคดเหนของทาน และขอนอมรบไปปรบปรง เอกสารประกอบการสอนน ใหสมบรณย งขน และขอขอบคณ ในความอนเคราะห นน ณ โอกาสนดวย

นภดล สงวาลเพชร 30 มกราคม 2560

(2)

สำรบญ _______________________________________________________ หนำ ค าน า (1) สารบญ (2) สารบญตาราง (6) สารบญภาพ (7) แผนบรหำรกำรสอนประจ ำวชำ (10) แผนบรหำรกำรสอนประจ ำบทท 1 1 บทท 1 ควำมรเบองตนเกยวกบวสด 3 ความหมายและความส าคญของวสด 3

ประเภทของวสดแบงตามคณสมบตโดยทวไป 4 คณสมบตของวสด 7 การทดสอบวสด 12

การเลอกใชวสด และแนวโนมของการใชวสด 15 ความตองการวสดในอนาคต 17 สรปทายบท 18 ค าถามทบทวน 19 เอกสารอางอง 20 แผนบรหำรกำรสอนประจ ำบทท 2 21 บทท 2 โลหะ 23 ความหมายและประเภทของโลหะ 23 เหลก 23

ทองเหลอง 33 ทองแดง 34 ทอง 36 เงน 37 อะลมเนยม 38

สรปทายบท 40 ค าถามทบทวน 40 เอกสารอางอง 41

(3)

สำรบญ (ตอ) _______________________________________________________

หนำ แผนบรหำรกำรสอนประจ ำบทท 3 42 บทท 3 ไม 44 ความรเบองตนเกยวกบไม 44 โครงสรางและการเจรญเตบโตของตนไม 45 ประเภทและชนดของไม 50 ไมตางประเทศทใชในประเทศไทย 53

การแปรรปไม ผลตภณฑอนๆ จากไม 55 การเลอกใชไมและขนาดของไม 58

สรปทายบท 60 ค าถามทบทวน 61 เอกสารอางอง 62 แผนบรหำรกำรสอนประจ ำบทท 4 63 บทท 4 ไมไผและหวำย 65 ความรทวไปเกยวกบไมไผและหวาย 65 ประโยชนของไมไผและหวาย 72 ชนดของไมไผและหวาย 75 การเตรยมไมไผและหวายเพอใชงาน 78 สรปทายบท 82 ค าถามทบทวน 83 เอกสารอางอง 84 แผนบรหำรกำรสอนประจ ำบทท 5 85 บทท 5 เสนใยพช 87 ใบลาน 88 กก ไหล และกระจด 89 ผกตบชวา 92 หญาแฝก 96 ยานลเภา และปานศรนารายณ 100 ปอสา 104

สรปทายบท 105 ค าถามทบทวน 106 เอกสารอางอง 107

(4)

สำรบญ (ตอ) _______________________________________________________

หนำ แผนบรหำรกำรสอนประจ ำบทท 6 108 บทท 6 ผำ 110 ความรทวไปเกยวกบผา 110 วตถดบในการผลตผา 111

ผาทอ 116 ผาถก 117

ผาไมถกทอ 122 สรปทายบท 127

ค าถามทบทวน 127 เอกสารอางอง 128 แผนบรหำรกำรสอนประจ ำบทท 7 129 บทท 7 ปน 131 ความหมายและประเภทของปน 131 ปนซเมนต 131

ปนปลาสเตอร 139 ปนต า 143

สรปทายบท 148 ค าถามทบทวน 148 เอกสารอางอง 149 แผนบรหำรกำรสอนประจ ำบทท 8 150 บทท 8 พลำสตก 152 ประวตและความเปนมาของพลาสตก 152 เทอรโมพลาสตก 154

เทอรโมเซตตง 163 กรรมวธและการขนรปพลาสตก 167 กระบวนการรไซเคลพลาสตก 168

สรปทายบท 168 ค าถามทบทวน 169 เอกสารอางอง 170

(5)

สำรบญ (ตอ) _______________________________________________________

หนำ แผนบรหำรกำรสอนประจ ำบทท 9 171 บทท 9 หลกกำรออกแบบโดยค ำนงถงวสด 173 แนวทางในการออกแบบโดยองวสดและเทคนค 173 ความสมพนธระหวางวสด รปทรง และแรงกระท า 176 ขนตอนการออกแบบผลตภณฑโดยใชแนวทางการออกแบบรปทรงโดยองวสด 179 กระบวนการออกแบบจากเศษวสด 183 การออกแบบเพอสงแวดลอม 187

สรปทายบท 190 ค าถามทบทวน 190 เอกสารอางอง 191 แผนบรหำรกำรสอนประจ ำบทท 10 192 บทท 10 เทคนคในงำนหตถกรรม 194 งานโลหะ 194 งานไม 196 งานจกสาน 198 งานถกทอ 200 งานปน 203

สรปทายบท 209 ค าถามทบทวน 210 เอกสารอางอง 211 แผนบรหำรกำรสอนประจ ำบทท 11 212 บทท 11 รปแบบผลตภณฑจำกวสดและเทคนคในงำนหตถกรรม 214 รปแบบผลตภณฑจากงานโลหะ 215

รปแบบผลตภณฑจากงานไม 221 รปแบบผลตภณฑจากงานจกสาน 225 รปแบบผลตภณฑจากงานถกทอ 226 รปแบบผลตภณฑจากงานปน 228 สรปทายบท 233

ค าถามทบทวน 234 เอกสารอางอง 235 บรรณานกรม 236

(6)

สำรบญตำรำง ______________________________________________________

ตำรำงท หนำ1.1 แสดงการเปรยบเทยบคณสมบตของวสดโลหะ และอโลหะ 5 1.2 แสดงอนดบความแขงแรงของแร 10 ชนด 12 2.1 ธาตชนดตางๆ ในเหลกกลา และจ านวนเปอรเซนตของธาตในเหลกกลา ทมผลท าใหเหลกกลามสมบตตางๆ 27 2.2 แสดงคณสมบตของทองเหลอง ในการน าไปใชพฒนาผลตภณฑ 33 2.3 แสดงคณสมบตของเงน ในการน าไปพฒนาผลตภณฑ 38 2.4 แสดงปฏกรยาทางเคมของอะลมเนยมเมอผสมกบธาตอนๆ 39 3.1 แสดงความแขงแรงและความทนทานของไม 51 5.1 แสดงคณสมบตของกกและไหล ในการน าไปใชพฒนาผลตภณฑ 91 5.2 แสดงคณสมบตของผกตบชวา ในการน าไปใชพฒนาผลตภณฑ 94 5.3 แสดงคณสมบตของปานศรนารายณ ในการน าไปใชพฒนาผลตภณฑ 102 6.1 แสดงความแตกตางระหวางผาถก และ ผาทอ 118

(7)

สำรบญภำพ _______________________________________________________

ภำพท หนำ1.1 แสดงการจ าแนกประเภทของวสด 6 1.2 แสดงการทดสอบแรงดง 7 1.3 แสดงการทดสอบแรงอด 7 1.4 แสดงการตดเฉอน 8 1.5 แสดงการดง 8 1.6 แสดงการอด 9 1.7 แสดงการเฉอน 9 1.8 แสดงตวอยางคณสมบตทางเทคโนโลยของวสดทน ามาขนรปดวยวธตางๆ 11 1.9 การทดสอบประกายไฟเพอหาชนดของเหลกกลา 13 3.1 แสดงโครงสรางของตนไม 45 3.2 แสดงเซลลของเนอไม 46 3.3 แสดงวงปของไม 48 3.4 แสดงลกษณะการบดงอแบบตางๆ ทมกเกดกบไม 50 3.5 แสดงการแปรรปไมแบบ เพลนซอว และ แบบ ควอเตอรซอว 55 3.6 ลกษณะไมประสานยางพารา แบงตามเกรด 56 3.7 ลกษณะรอยตอไม 57 3.8 แสดงลกษณะลายไม 58 4.1 ตาปลองแตละชนดของไมไผไมเหมอนกน 66 4.2 ลกษณะของตนหวาย 67 6.1 ผาถกทใชส าหรบงานเกษตรกรรม 119 6.2 ผาถกทใชส าหรบงานยานยนต 121 6.3 ผาถกทใชส าหรบการกฬา 121 6.4 ผาไมทอทใชเกยวกบสขภาพรางกาย 123 6.5 ผลตภณฑรองเทาจากผาไมทอ 123 6.6 ผลตภณฑเครองใชในบาน จากผาไมทอ 124 6.7 ผลตภณฑตกแตงบาน จากผาไมทอ 124 6.8 ผลตภณฑทางการแพทย จากผาไมทอ 125 6.9 ผลตภณฑในอตสาหกรรม จากผาไมทอ 125 6.10 ผลตภณฑใชงานเบดเตลด จากผาไมทอ 126 7.1 กรรมวธการผลตปนซเมนตในประเทศไทย 133 7.2 ผงสรปขนตอนของวธการผสมปนปลาสเตอร 142

(8)

สำรบญภำพ (ตอ) _______________________________________________________

ภำพท หนำ 8.1 ตะกราพลาสตกส าหรบบรรจผลตภณฑ 154 8.2 โครงปรนเตอรท าจากโพลโพรพลน 155 8.3 แผนฟลมถนอมอาหาร ท าจากโพลไวนลไอดนคลอไรด 156 8.4 แกวน าท าจากสไตรนอะครโลไนไตรล ซงเกบความรอน และความเยนไดด 157 8.5 กระเปาเดนทาง ผลตจากอะครโลไนโตรลบวทาไดนสไตรน 157 8.6 ดามแปรงสฟนทท าจากเซลลโลสโพรไพโอเนต 158 8.7 ดามไขควงท าจากเซลลโลสอะซเตตบวไทเรต 159 8.8 ไนลอนใชท ากระจกหมวกกนนอค ซงมน าหนกเบา 160 8.9 ใชเคลอบกระทะท าใหอาหารไมตดกระทะ 162 8.10 ลกกอลฟท าจากไอโอโนเมอร 162 8.11 ใชท าอปกรณโทรศพทเพอใหมความแขงแรง 163 8.12 เรอยอชตท าจากโพลเอสเตอรผสมใยแกว 164 8.13 ถวยและจานท าจากเมลามนพลาสตกททนความรอนสง 165 8.14 แผงวงจรไฟฟาจะใชอลไคดเปนสารเคลอบชนงาน 165 8.15 ซลโคนใชยงอดเปนกาว เพอกนรวและความชน 166 9.1 Vienna Caf chair no.14 ออกแบบโดย Michael Thonet 174 9.2 Ant chair ออกแบบโดย Arne Jacobson 175 9.3 Shell chair ออกแบบโดย Charles Eames 175 9.4 ceramic proust chair ออกแบบโดย Alessandro Mendini, 2011 176 9.5 เกาอ Schizzo chair ท าจากไมตดไอน า ออกแบบโดย Ron Arad 177 9.6 เกาอ Miss Lacy ท าจาก stainless steel ออกแบบโดย Philippe Starck 177 9.7 เกาอ Panton chair ท ามาจากพลาสตกประเภท Polypropelene 178 9.8 เกาอ Victoria Ghost ออกแบบโดย Philippe Starck 178 9.9 ทนงแบบแขวนท าจากเชอกและผาฝาย 179 9.10 แสดงขนตอนการออกแบบผลตภณฑตามแนวทางการออกแบบรปทรงโดยองวสด 180 9.11 ตวอยางภาพแสดงลกษณะทางรปธรรมเบองตนของเกาอ 182 9.12 กระบวนการออกแบบจากเศษวสด 184 10.1 ขนตอนงานโลหะ 196 10.2 ขนตอนและวธการท างานไมแกะสลก 198 10.3 การสานดวยวธการสอดขดกน 199 10.4 การสานดวยวธการสอดขดกนดวยเสนทแยง (เฉลวหกมม) 199 10.5 การโกลนปน 206

(9)

สำรบญภำพ (ตอ) _______________________________________________________

ภำพท หนำ10.6 การปนลาย 207 10.7 รปแบบการปนแบบตวทบลาย 208 10.8 การตกแตงดวยการปดกระจก 209 11.1 มดอรญญก 215 11.2 เครองทองลงหน 216 11.3 เครองทองเหลอง 217 11.4 เครองทองสโขทย 218 11.5 เครองทองสโขทย 219 11.6 งานดนลายอลมเนยม 220 11.7 เครองไมประดบตกแตง 221 11.8 เครองเรอนไม 222 11.9 เครองไมใชในครวเรอน 223 11.10 ของเลนไม 224 11.11 ผลตภณฑงานจกสาน 225 11.12 ผลตภณฑผาไทย 227 11.13 เครองปนดนเผา 228 11.14 เครองสงคโลก 229 1.15 เครองเบญจรงค 230 11.16 เครองลายคราม 231 11.17 โองมงกรราชบร 232 11.18 ตกตาชาววง 233

(10)

แผนบรหำรกำรสอนประจ ำวชำ _______________________________________________________

รำยวชำ วสดและเทคนคในงานออกแบบ รหสวชำ CPD2106 (Materials and Techniques for Design)

จ ำนวนหนวยกต 3 (2-2-5) เวลำเรยน 15 สปดาห (60 ชวโมง / ภาคเรยน) ค ำอธบำยรำยวชำ คณสมบตของวสดประเภทตางๆ เทคนค วธการผลตเบองตน และการวเคราะหเพอเปนแนวทางในการเลอกใชใหเหมาะสมกบงานออกแบบ ฝกปฏบตและเลอกใชวสดอนๆ รวมกบวสดทองถนเพอใหเกดการสรางสรรคงานออกแบบไดอยางเหมาะสม วตถประสงค

1. เพอใหมความรความเขาใจเกยวกบคณสมบตของวสดประเภทตางๆ และเทคนควธ การผลตเบองตน 2. เพอใหมความสามารถในการวเคราะห และเลอกใชประเภทวสดใหเหมาะสมกบ งานออกแบบ 3. เพอใหมความสามารถในการออกแบบโดยค านงถงวสดเปนส าคญ เนอหำและเวลำทใชสอน บทท 1 ควำมรเบองตนเกยวกบวสด 4 ชวโมง 1.1 ความหมายและความส าคญของวสด 1.2 ประเภทของวสดแบงตามคณสมบตโดยทวไป 1.3 คณสมบตของวสด 1.4 การทดสอบวสด 1.5 แนวโนมของการใชวสด และการเลอกใชวสด 1.6 ความตองการวสดในอนาคต บทท 2 โลหะ 4 ชวโมง 2.1 ความหมายและประเภทของโลหะ 2.2 เหลก 2.3 ทองเหลอง 2.4 ทองแดง

2.5 ทอง และเงน 2.6 อะลมเนยม

(11)

บทท 3 ไม 4 ชวโมง 3.1 ความรเบองตนเกยวกบไมและปาไมในประเทศไทย 3.2 โครงสรางและการเจรญเตบโตของตนไม 3.3 ประเภทและชนดของไม 3.4 ไมตางประเทศทใชในประเทศไทย 3.5 การแปรรปไม และผลตภณฑอนๆ จากไม 3.6 การเลอกใชไมและขนาดของไม บทท 4 ไมไผและหวำย 4 ชวโมง 4.1 ความรทวไปเกยวกบไมไผและหวาย 4.2 ประโยชนของไมไผและหวาย 4.3 ชนดของไมไผและหวาย 4.4 การเตรยมไมไผและหวายเพอใชงาน บทท 5 เสนใยพช 8 ชวโมง 5.1 ใบลาน 5.2 กก ไหล และ กระจด 5.3 ผกตบชวา 5.4 หญาแฝก 5.5 ยานลเภา และปานศรนารายณ 5.6 ปอสา บทท 6 ผำ 4 ชวโมง 6.1 ความรทวไปเกยวกบผา 6.2 วตถดบในการผลตผา 6.3 ผาทอ 6.4 ผาถก 6.5 ผาไมถกทอ

บทท 7 ปน 4 ชวโมง 7.1 ความหมายและประเภทของปน 7.2 ปนซเมนต 7.3 ปนปลาสเตอร 7.4 ปนต า

(12)

บทท 8 พลำสตก 4 ชวโมง 8.1 ประวตและความเปนมาของพลาสตก 8.2เทอรโมพลาสตก 8.3 เทอรโมเซตตง 8.4 กรรมวธและการขนรปพลาสตก 8.5 กระบวนการรไซเคลพลาสตก

บทท 9 หลกกำรออกแบบโดยค ำนงถงวสด 8 ชวโมง

9.1 แนวทางในการออกแบบโดยองวสดและเทคนค 9.2 ความสมพนธระหวางวสด รปทรง และแรงกระท า 9.3 ขนตอนการออกแบบผลตภณฑโดยใชแนวทางการออกแบบรปทรงโดยองวสด 9.4 กระบวนการออกแบบจากเศษวสด 9.5 การออกแบบเพอสงแวดลอม

บทท 10 เทคนคในงำนหตถกรรม 12 ชวโมง 10.1 งานโลหะ 10.2 งานไม 10.3 งานจกสาน 10.4 งานถกทอ 10.5 งานปน

หนวยท 11 รปแบบผลตภณฑจำกวสดและเทคนคในงำนหตถกรรม 4 ชวโมง 11.1 รปแบบผลตภณฑจากงานโลหะ 11.2 รปแบบผลตภณฑจากงานไม 11.3 รปแบบผลตภณฑจากงานจกสาน 11.4 รปแบบผลตภณฑจากงานถกทอ 11.5 รปแบบผลตภณฑจากงานปน วธสอนและกจกรรมกำรเรยนกำรสอน 1. วธสอนแบบบรรยาย เรมจากการเสนอปญหาหรอตงค าถาม เพอน าสการบรรยาย มการตงค าถามตอบค าถาม ระหวางผสอนและผเรยน 2. วธสอนแบบสาธต ผสอนแสดงหรอกระท าใหผเรยนในชนดเปนขนๆ ตามล าดบ มการอธบายประกอบ เปดโอกาสใหผเรยนเขามามสวนรวมและลงมอปฏบตจรงตอไป 3. วธสอนแบบปฏบตการ แบงกลมผเรยนใหทดลองในปญหาเดยวกนหรอตางกนแลวน า ผลการทดลองเสนอตอชนเรยน

4. ทศนศกษาโดยก าหนดประเดนค าถามทจะตองหาค าตอบ

(13)

5. วธสอนแบบโครงการ ใหผเรยนเปนกลมหรอรายบคคล วางโครงการแลวด าเนนงาน ใหส าเรจตามโครงการนน โดยการดแลอยางใกลชดของผสอน สอกำรเรยนกำรสอน 1. หนงสอ เอกสารทเกยวของ 2. สออเลคโทรนค 3. ตวอยางวสด ผลตภณฑ 4. สอวดทศนการแปรรปวสดประเภทตางๆ 5. ใบงาน กำรวดผลและประเมนผล กำรวดผล คะแนนระหวางภาครวม รอยละ 100

1. สงเกตความสนใจ การตอบค าถามและอภปราย รอยละ 10 2. ตรวจแบบฝกหดทายบท รอยละ 20 3. ตรวจผลงานการท าโครงงาน รอยละ 40 4. ผลงานการออกแบบ และการน าเสนอ รอยละ 30

กำรประเมนผล อกษร ผลกำรศกษำ ชวงคะแนน คำระดบคะแนน

A ดยอดเยยม 86-100 4 A- ดเยยม 82-85 3.75 B+ ดมาก 78-81 3.5 B ด 74-77 3 B- คอนขางด 70-73 2.75 C+ ปานกลางคอนขางด 66-69 2.5 C ปานกลาง 62-65 2 C- ปานกลางคอนขาง

ออน 58-61 1.75

D+ คอนขางออน 54-57 1.5 D ออน 50-53 1 D- ออนมาก 46-49 0.75 F ตก 0-45 0

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 1 ความรเบองตนเกยวกบวสด

_______________________________________________________

หวขอเนอหา 1.1 ความหมายและความส าคญของวสด

1.2 ประเภทของวสดแบงตามคณสมบตโดยทวไป 1.3 คณสมบตของวสด 1.4 การทดสอบวสด

1.5 แนวโนมของการใชวสด และการเลอกใชวสด 1.6 ความตองการวสดในอนาคต วตถประสงคเชงพฤตกรรม

1. บอกความหมายและความส าคญของวสดในงานออกแบบได 2. จ าแนกประเภทของวสดได 3. อธบายคณสมบตของวสดแตละชนดไดถกตอง 4. สามารถวเคราะหแนวโนมของการใชวสดได 5. สามารถวเคราะหคณสมบตของวสดเพอน ามาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมได

วธการสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. วธการสอน

1.1 วธสอนแบบบรรยาย 1.1.1 อธบายแผนบรหารการสอนในรายวชาวสดและเทคนคในงานออกแบบ 1.1.2 บรรยายเนอหาบทท 1 ความรเบองตนเกยวกบวสด 1.2 วธสอนแบบอภปรายในประเดนตางๆ ในระหวางการเรยนการสอน 1.3 วธสอนแบบเนนการเรยนรดวยตนเอง 2. กจกรรมการเรยนการสอน 2.1 น าตวอยางผลตภณฑตางๆ ใหผเรยนสงเกต แลวตงค าถามเพอบรรยายเขาสเนอหาเรองความหมาย ความส าคญ และประเภทของวสดในงานออกแบบ โดยการใชสอการสอนประกอบ 2.2 แบงกลมอภปราย ทบทวนความรเรองแนวโนมการใชวสด และความตองการวสดในอนาคต ผสอนน าอภปรายสการสรปดวยค าถาม 2.3 ใหผเรยนศกษาเนอหาจากชดการสอนหนงสอ ต ารา เอกสารเพมเตม แลวสรปดวยค าพดของตนเองแบบบรรยาย

2

สอการสอน 1. ตวอยางผลตภณฑจากวสดตางๆ 2. สออเลกทรอนกส จากโปรแกรมคอมพวเตอร Power Point ประกอบการบรรยาย เรอง ความรเบองตนเกยวกบวสด การวดผล

1. สงเกตการตอบค าถามและตงค าถาม 2. สงเกตบทบาทหวหนา สมาชก และการอภปรายรวมกนขณะท างานเปนกลม

3. สงเกตพฤตกรรม การกระตอรอรนในการท ากจกรรม 4. ตรวจแบบทดสอบทบทวนทายบท

3

บทท 1 ความรเบองตนเกยวกบวสด

_______________________________________________________

ในการน าวสดตางๆ มาใชกบงานออกแบบนนมวสดใหเลอกใชมากมายหลายชนด ซงขนอยกบการเลอกใชทถกตอง และความเหมาะสม การน าวสดมาแปรรป หรอใชสรางชนสวนหรออปกรณตางๆ นน จ าเปนตองพจารณาถงคณสมบต และจดออนตางๆ ของวสดแตละชนด เพอทจะไดเลอกใชชนด และวธการผลตใหเหมาะสมกบการใชงาน นอกจากนแลวเพอใชประกอบการพจารณาเลอกเครองมอทจะใชสรางสรรคงานไดอยางมประสทธภาพ และเพอสามารถเลอกวธการยดตอประสาน การตกแตงผวไดอยางเหมาะสม ซงจะท าใหชนงานมความสวยงาม อกทงยงเปนการก าหนดราคา ของผลตภณฑนนๆ ไดอยางเหมาะสมอกดวย ดงนนนกออกแบบจงควรทจะเรยนรเกยวกบชนด ขนาด รปราง คณสมบต กระบวนการผลต รวมทงความยากงายในการน ามาใช มปรมาณมากนอยเพยงใด ซงจะท าใหสามารถก าหนดวสดไดถกตองตามความตองการ 1.1 ความหมายและความส าคญของวสดในงานออกแบบ วสด (Materials) หมายถง สงของหรอวตถทน ามาใชประกอบกนเปนชนงานตามการออกแบบ มตวตน สามารถสมผสได และมคณสมบตเฉพาะตวทางฟสกส ทางเคม ไฟฟา หรอคณสมบตเชงกลแตกตางกน วสดในความหมายของวสดศาสตร มทงทไดมาจากธรรมชาตโดยตรงและโดยออม โดยตรงหมายถง วสดทสามารถน ามาสการใชงานไดทนท เชน ดน หน กรวด ทราย แรธาตตางๆ หนงสตว เสนใย ยางพารา เปนตน ทางออม หมายถง วสดประเภทสงเคราะห หรอวสดอตสาหกรรม เปนวสด ทตองผานกระบวนการแปรรปโดยวธใดวธหนงมากอน เชน แกว พลาสตก ปนซเมนต โฟม และเสนใยสงเคราะห เปนตน มนษยเรามความสมพนธ ไดสมผสกบวสดมาตงแตอดต บางวสด เชน แกว หน เหลก ทองแดง อฐ ดน และไม ลวนมประวตศาสตรยนยนความเกยวของกบมนษยมานานนบหมนป เรยกวาวสดเปนของคกบวถชวตของมนษย เชน ทอยอาศย เสอผา การขนสง การสอสาร การเดนทาง และผลตภณฑใชงานอนๆ การน าวสดวสดมาใชงานในสมยกอน จะมขอบเขตจ ากด ขนอยกบชนด ของวสดทไดมาจากธรรมชาต เชน ไม หน หนงสตว เปนสวนใหญ เมอกาลเวลาผานไปมนษยสามารถพฒนาตนเองไดในหลายดาน สามารถคนพบวธการส าหรบผลตหรอปรบปรง เพอใหไดวสดชนดใหมๆ ทมคณสมบต รปราง ลกษณะผดไปจากวสดธรรมชาต ท าใหปจจบนปรากฏมวสดชนด และประเภทตางๆ เปนจ านวนมากเพอตอบสนองการใชงานตามตองการ กรรมวธในการแปรรปวสด มหลากหลายวธ เปนผลท าใหมความสะดวกสบาย ประหยด ปลอดภย ในกระบวนการสรางงาน และยงม สวนส าคญใชท าเปนเครองมอ เครองจกร อปกรณ สงปลกสรางหรอชนงานตางๆ ทมคณสมบตตอบสนองการใชงานไดดขน มความคงสภาพ น าหนกเบา มศกยภาพทางการเปนสอหรอฉนวนไฟฟา ความรอนไดด และการพฒนาดานวสดอกประเภทหนงคอความพยายามทจะน าวสดทใชแลว

4

กลบมาใชใหมท งในรปแบบการสงเคราะหแปรรปใหม (Recycle) และการใชซ า (Reused) ก าลงไดรบความสนใจอยางยง หรอทในปจจบนเปนการผสมผสานกนระหวางการแปรรปใหมกบ การใชซ าทเรยกวา Upcycling (ไพฑรย ประสมศร, 2543) 1.2 ประเภทของวสดแบงตามคณสมบตโดยทวไป ดงไดกลาวขางตนแลววาความรดานวสดในปจจบน ไดกาวหนาและมพฒนาการโดยตอเนอง กอใหเกดชนดละประเภทของวสดทมความเหมาะสมกบงานสรางเครองมอ เครองจกร อปกรณสอสาร การขนสง การกอสราง หรอการออกแบบ ความส าเรจหรอความกาวหนาเกยวกบเรองวสดสามารถยนยนไดจากสงทเปนรปธรรม เชน อาคารสง รถยนตมน าหนกนอยลง รถบรรทกสามารถรบน าหนกบรรทกไดมากขน เครองบนสามารถบนไดดวยความเรวเหนอเสยง สงเหลานเปนผลจากการพฒนา และเลอกใชวสดประเภทตางๆ มาชวยในการออกแบบทงสน 1.2.1 ประเภทของวสดแบงตามสมบตโดยทวๆ ไป อาจแบงได 2 กลมใหญๆ คอ 1.2.1.1 วสดกลมโลหะ (Mertallic Materials) เปนอนนทรยสารทไดมาจากแรธาต ประกอบดวยธาตโลหะหนงอยาง หรอมากกวาผสมเขาดวยกน ท าใหโลหะมคณสมบตเปนตวน า ความรอน และไฟฟาไดด เมอขดผวใหเปนมนจะสะทอนแสงไดเพราะอเลกตรอนภายในโครงสรางของโลหะสามารถเคลอนทได สามารถน าเอาพลงงานความรอนจากบรเวณทมอณหภมสงกวาไปยงบรเวณทมอณหภมต ากวาได และเมออเลกตรอนเคลอนทกจะน าเอาประจไฟฟาเคลอนทไปดวย สวนการสะทอนแสงไดของโลหะเกดเนองจากอเลกตรอนเกดปฏกรยาโตตอบกบการสนสะเทอนของคลนแสง (กว หวงนเวศนกล, 2548) โลหะสามารถแบงได 2 ชนด คอ 1) โลหะเหลก (Ferrous Metal) สามารถตอบสนองคณสมบตดานแมเหลก คอ เปนโลหะทแมเหลกดด มหลายชนด เชน เหลกหลอ เหลกเหนยว เหลกกลา เปนตน 2) โลหะทไมใชเหลก (Non Ferrous Metal) ไมมคณสมบตทางแมเหลก โลหะในกลมนมเปนจ านวนมาก เชน ทอง เงน ทองแดง อะลมเนยม ฯลฯ และรวมถงโลหะผสม เชน บรอนซ และทองเหลอง เปนตน 1.2.1.2 วสดกลมอโลหะ (Non Mertallic Materials) วสดกลมนสามารถแยกยอยไดดงน 1) อนทรยสาร (Organic) เปนวสดทไดมาจากสงมชวต เชน ไม เสนใยพช หนงสตว ขนสตว ยาง เปนตน 2) อนนทรยสาร ( Inorganic) เปนวสดท ไดมาจากธรรมชาตแต เปนสงไมมชวต เปนจ าพวกแรธาต เชน ดน หน กรวด ทราย และอญมณตางๆ เปนตน 1.2.1.3 วสดสงเคราะห (Synthetic Materials) เปนวสดทตองผานกระบวนการทางดานอตสาหกรรม และเคม เกดจากการผสมตวของวสด ธาต และมเคมภณฑอนๆ แบงยอยได 2 ชนด คอ 1) วสดอนทรยสารสงเคราะห เชน กระดาษ ฟองน า หนงเทยม เสนใยสงเคราะห พลาสตก ยางเทยม เปนตน

5

2) วสดอนนทรยสารสงเคราะห เชน ปนซเมนต คอนกรต แกว เซรามก อฐ เปนตน นอกจากนยงสามารถแบงประเภทของวสดตามกลมวสดศาสตร โดยแบงวสดตามลกษณะโครงสราง รปลกษณะ คณสมบต และการใชงานได 6 ประเภท ดงน วสดโลหะ วสดโพลเมอร วสดเซรามก วสดผสม วสดสงทอ และวสดอตสาหกรรม อกทงยงสามารถแบงตามคณสมบตในการตอบสนองการใชงาน ซงสามารถแบงออกเปน 6 กลมใหญ ไดแก กลม Machanical เปนวสดสารทมคณสมบตตอบสนองตอแรงทางกลได เชน การทนตอแรงกด แรงอด ทนตอความลา ความยดหยน เชนวสดโลหะ พลาสตก เปนตน กลม Electrical เปนวสดสารทมคณสมบตดานการก าเนดพลงงานไฟฟา ความเปนสอ เปนตวน า หรอวงจรไฟฟา เชน คอนเดนเซอร ทรานซสเตอร ไอซ เปนตน กลม Thermal เปนวสดสารทใหการตอบสนองดานความรอน เชน ขดลวด เทอรโมสตส สารกงตวน า เปนตน กลม Magnetic เปนวสดทมคณสมบตดานก าเนดแหลงแมเหลก หรอมพลงดงดดทางแมเหลก เชน แมเหลกถาวร แมเหลกชวคราว กลม Optical เปนวสดกลมทใหการตอบสนองทางดานการก าเนดแสง การหกเห หรอการสะทอนแสง เชน กระจก เลนซเวา เลนซนน และกลม Deteriorative เปนกลมวสดสารทคณสมบตพเศษทสามารถตอบสนองทางเคมของสาร หรอวตถตางๆ เชน เมอหยดสารเคมลงไปแลวจะเกดความเปนกรด หรอดาง หรอมปฏกรยาทางเคมเกดขน เชน ปนซเมนต (ไพฑรย ประสมศร, 2543) ตารางท 1.1 แสดงการเปรยบเทยบคณสมบตของวสดโลหะ และอโลหะ

วสดโลหะ วสดอโลหะ 1. น าความรอน น าไฟฟาไดด 2. เคาะมเสยงกงวาน 3. เนอเปนมนวาว 4. มจดหลอมเหลวสง 5. จดหลอมเหลวและจดแขงตวแนนอน 6. มความหนาแนนสง 7. ทอณหภมและความดนปกตจะเปนของแขงทบแสง 8. ตเปนแผนหรอยดเปนเสนไดงาย 9. มความเหนยวและแขงแรง 10. คงทน ผสลายยาก 11. รงสเอกซเรยผานไดยาก 12. ขนรปงานโดยการหลอไดงาย

1. น าความรอนและไฟฟาไมด 2. เสยงเคาะไมกงวาน 3. เนอหยาบไมเปนมน 4. แขงแตเปราะ 5. เสอมสภาพยบสลายงาย 6. ความหนาแนนต า 7. รวมตวกบวสดอนไดยาก 8. ตดไฟงาย

ทมา : (ไพฑรย ประสมศร, 2543 : 4)

6

รปท 1.1 แสดงการจ าแนกประเภทของวสด

7

1.3 คณสมบตของวสด ในการจดกลมวสดทมอยมากมายหลายชนดนน วสดถกแบงออกเปนโลหะและอโลหะ ซงในการเลอกใชวสดนน ขนแรกตองค านงถงสมบตตางๆ และรคาสมบตจ าเพาะตางๆ ของวสดนน ในการทจะเลอกใชงานระหวางโลหะและอโลหะ ควรเลอกใชงานโดยการคดเลอกสมบตทตองการ สามารถแบงตามลกษณะตางๆ ไดดงตอไปน 1.3.1 คณสมบตทางกลของวสด (Mechanical Property) ประกอบดวย เปนคณสมบตของวสดเมอมแรง ภายนอกมากระท า ขอมลทบงบอกถงคณสมบตเหลานจะไดมาจากการทดสอบดวยวธการตางๆ ภายใตการควบคมสภาพแวดลอม คณสมบตดงกลาวน ไดแก ความเคนแรงดง ความเคนแรงอด ความเคนแรงเฉอน ความแขง ความสมพนธระหวาง ความเคนและความเครยด เปนตน แรงจากภายนอกมากระท าตอวสดท าใหเกดแรงตานทานจากภายใน ( Internal Forces) และการเปลยนรป (Deformation) ขนในเนอวสด แรงตานภายในทเกดขนน เรยกวา ความเคน (Stress) และการเปลยนรปของวสดเนองจากแรงภายนอกทมากระท า เรยกวา ความเครยด (Strain) 1.3.1 .1 ความเครยด (Strain) เปนตวบงถงลกษณะและปรมาณการ เปลยนรปของวสดไปจากเดมเมอแรงภายนอกมากระท า มอยดวยกน 2 ประเภท คอ 1) Linear Strain เปนสดสวนของความยาวของว สดท เปลยนไปตอ ความยาวเดม ความยาวทเปลยนไปนอาจยดออกหรอหดลง ขนอยกบแรงภายนอกทมากระท าวา เปนแรงดง หรอ แรงอด

รปท 1.2 แสดงการทดสอบแรงดง

รปท 1.3 แสดงการทดสอบแรงอด

8

2) Shear Strain การทแรงภายนอกมากระท าใหวสดเปลยนรปไปนน ไมเพยงแตท าใหความยาวเชงเสนเปลยนไปเทานน แตมนอาจท าใหมมระหวางดานซงเปนเสนตรง 2 ดานใดๆ ของแทงวสดเปลยนไปไดอกดวย กรณเชนนเกดจากแรงภายนอกเปนแรงเฉอนมมระหวาง 2 ดาน ของวตถทเปลยนไปจากมมฉาก

รปท 1.4 แสดงการตดเฉอน 1.3.1.2 ความเคน (Stress) เมอวตถถกแรงภายนอกมากระท า จะเกด แรงตานขนภายในเนอวตถในปรมาณทเทากบแรงภายนอกทมากระท าเพอใหสมดลกน แรงตานภายในเนอวตถทมตอแรง ภายนอกทมากระท าตอหนงหนวยพนทนเรยกวา ความเคน โดยทวไป ความเคนสามารถแบงไดเปน 3 ชนด ตามลกษณะของแรงทมากระท า คอ 1) ความเคนแรงดง (Tensile Stress) คอ ความเคนทกระท าตงฉาก กบพนท ภาคตดขวางในทศทางทพยายามดงใหเนอวสดแยกขาดจากกน

รปท 1.5 แสดงการดง

9

2) ความเคนแรงอด (Compressive Stress) คอ ความเคนทกระท าตงฉากกบพนทภาคตดขวางในทศทางทจะพยายามบบอดใหวสดมขนาดเลกลง

รปท 1.6 แสดงการอด 3) ความเคนแรงเฉอน (Shear Stress) คอ ความเคนทกระท าในทศทาง ทขนานกบพนทภาคตดขวางเพอใหเนอวสดเคลอนผาน

รปท 1.7 แสดงการเฉอน 1.3.1.3 ความแขง (Hardness) ตวอยางเชน ในการตะไบชนงานมเศษ จากชนงานออกไดงาย แสดงวาชนงานมความแขงนอย แตถาตะไบชนงานมเศษจากชนงานออก ไดยาก แสดงวาชนงานมความแขงมาก 1.3.1.4 ความเปราะ (Brittleness) จะเหนไดจากวสดทแตกหกกระจายจากแรงต แรงกระแทก และแรงดด ความเปราะเปนคณสมบตทเลวของวสด 1.3.1.5 การยดตว (Ductility) ของวสดออน เชน ตะกว ทองแดง สามารถต รด ดด ขนรปเปนอยางอนไดโดยไมมรอยฉกขาด

10

1.3.1.6 ความเหนยว (Toughness) คอ วสดทแขงและยดตวไดโดยตรง ทนแรงดง แรงดด ไดมากโยทวสดไมหก 1.3.1.7 ความยดหยน (Elasticity) สปรงจะมความยดหยนภายใตแรง ทกระท าใหเปลยนรป แตหลงจากการลดแรงออกหมด สปรงจะกลบคนสภาพเดม 1.3.2 คณสมบตทางเคมของวสด 1.3.2.1 มความคงทนตอการกดกรอน หมายถง การทมความตานทาน ตอการแตก หรอแยกตวของผวจากปฏกรยาเคม จากลม น า กรด หรอสารเคม 1.3.2.2 ความคงทนตอความรอน หมายถง ทนความรอนไดทอณหภมสง 1.3.2.3 สามารถประสม (เจอ) รวมกนได 1.3.2.4 มความเปนพษนอย 1.3.2.5 ตานทานตอแบคทเรยได 1.3.3 คณสมบตทางฟสกสของวสด คณสมบตทางฟสกสทส าคญของวสด ไดแก ความสามารถในการน า ความรอน การแผความรอน และกระแสไฟฟา การยดตวตามความรอน ความหนาแนน จดหลอมเหลว จดเรมแขง จดเดอด จดกลนตว เปนตน 1.3.4 คณสมบตทางเทคโนโลยของวสด แบงตามลกษณะของวสดทน ามาท าการขนรปไดดวยวธการตางๆ ซงแบงไดดงน 1.3.4.1 วสดทสามารถทบขนรป ไดแก เหลกกลาเกอบทกชนด ทองแดง อะลมเนยม และโลหะเบา จะมคณสมบตดงตอไปน เหลกกลาหลอ และเหลกหลอพเศษบางประเภทสามารถทบขนรปไดในขนาดและขอบเขตจ ากด อณหภมยงสงขนยงท าใหการทบขนรปของโลหะ ท าไดงาย และสะดวกขน เหลกหลอไมสามารถน ามาทบขนรปไดเพราะเมอเผาใหรอนกไมออนตว เนองจากเหลกหลอมคารบอนอยมาก ซงถาจ านวนคารบอนในเหลกมมากเทาใดกยงท าใหการทบ ขนรปยากขน การทบขนรป โลหะทกชนดสามารถทบขนรปไดทงในขณะเยนหรอรอน โดยตองมอณหภมต ากวาจดหลอมเหลว 1.3.4.2 วสดทสามารถอด หรอรดขนรป โดยไมตองเผาใหรอน เปนลกษณะพเศษส าหรบโลหะทมความหนาไมมากนก ทสามารถดด รด ดง ดดโคงขนรปโดยโลหะไมหก เชน เหลกเสนแบน ทองแดง 1.3.4.3 วสดทสามารถ เจาะ กลง ไส เลอยได เชน ไมประเภทตางๆ 1.3.4.4 วสดทสามารถเชอมตอเขาดวยกนได โดยการเชอมไฟฟา เชอมกาซ เปนตน (มานพ ตนตระบณฑตย และส าล แสงหาว, 2545)

11

การหลอ การตด การดด

การรด การกลง การทบ

การดง การกด การเชอมประสาน รปท 1.8 แสดงตวอยางคณสมบตทางเทคโนโลยของวสดทน ามาขนรปดวยวธตางๆ

12

1.4 การทดสอบวสด ในการทดสอบวสดเพอตองการทจะทราบถงคณสมบต สามารถแบงออกเปน 2 วธใหญๆ ไดแก 1.4.1 การทดสอบวสดโดยการท าลายวสด (Destructive Testing) เปนการทดสอบทเมอน าวสดมาท าการทดสอบกบเครองทดสอบตางๆ แลว วสดนนจะเกดรอยต าหน หรอวสดนนจะเกดการเสยหาย ไมสามารถน ากลบมาใชงานไดอก การทดสอบมหลายวธดงน 1.4.1.1 การทดสอบแรงดง (Tensile Test) โดยชนงานทจะท าการทดสอบ ตามมาตรฐานปกตจะม 2 ชนด คอ ชนดกลม และชนดแบน โดยชนงานจะถกดงออกไปจนแรงสดทายทวสดขาดออกจากกน 1.4.1.2 การทดสอบความแขงดวยการขดขด (Scratch Hardness Test) ความแขงคอความสามารถของวสดในการตานทานตอการขดขด คาความแขงแบบน คอ อนดบคาความแขงของโมห (Moh’s hardness scale) ซงไดจดเรยงอนดบความแขงของแรไว 10 ชนด เรยงจากแรทมความแขงนอยไปหาแรทมความแขงมาก โดยตวเลขนอยจะมความแขงนอย และตวเลขมากจะม ความแขงมากตามตารางท 1.2 ตารางท 1.2 แสดงอนดบความแขงแรงของแร 10 ชนด

ล าดบท ชอแร 1 ทลค (Talc)

2 ยปซม (Gypsum)

3 แคลไซต (Calcite)

4 ฟลออไรต (Fluorite)

5 อะพาไทต (Apatite)

6 เฟลดสปาร (Feldspar)

7 ควอตซ (Quartz)

8 โตปาซ (Topaz)

9 พลอย หรอคอรนดม (Ruby or Corundum)

10 เพชร (Diamond)

ทมา : (บญธรรม ภทราจารกล, 2553 : 124)

13

1.4.1.3 การทดสอบการรบแรงกระแทก (Impact Test) ความเหนยวของวสด คอความไมเปราะแตกหกงายเมอไดรบแรงกระแทกจ านวนเลกนอย วสดทมความเหนยวมาก จะตองใชพลงงานในการกระแทกจ านวนมาก วสดนนจงจะแตกหกได 1.4.1.4 การทดสอบประกายไฟ (Spark Test) เปนการทดสอบเหลกกลาวาเปนเหลกกลาชนดใด ซงมความเหมาะสม งาย และสะดวกตอการทดสอบ โดยการน าชนงานทดสอบ ไปเจยระไนกบหนเจยระไน ใหกดเพยงเบาๆ และสงเกตประกายไฟทได แลวน าลกษณะประกายไฟ ทไดไปเทยบกบตาราง กจะทราบถงชนดของเหลกกลา (มานพ ตนตระบณฑตย, 2554)

ก ข ค ง จ ก. แสดงลกษณะประกายไฟเหลกกลา ข. แสดงลกษณะประกายไฟเหลกกลาอบชบ ค. แสดงลกษณะประกายไฟเหลกกลาชบแขง ง. แสดงลกษณะประกายไฟเหลกกลาผสมท าเครองมอชบแขงดวยน า จ. แสดงลกษณะประกายไฟเหลกกลาผสมท าเครองมอชบแขงดวยน ามน รปท 1.9 การทดสอบประกายไฟเพอหาชนดของเหลกกลา ทมา : (มานพ ตนตระบณฑตย, 2554)

14

1.4.1.5 การทดสอบทางโลหะวทยา (Metallurgy Test) เปนการตรวจสอบโครงสรางทางจลภาคของโลหะ โดยการตดชนงานทจะท าการทดสอบใหเปนชนเลกๆ แลวน าไป ท าการขดดวยเครองขดพเศษ หรอขดดวยกระดาษทรายใหเรยบ และขดจนผวเปนมนเงาสะทอนเหมอนกบกระจกเงา โดยปราศจากรอยขดขวน แลวจงน าไปขดผวดวยน ายาเคม แลวลางดวยน า ใหสะอาด เชดใหแหง จากนนน าไปตรวจสอบโครงสรางทางจลภาคดวยกลองจลทรรศนทมก าลง ขยายสง จะท าใหเหนโครงสรางทางจลภาคของโลหะ จะทราบไดวาโลหะนนเปนโลหะประเภทใด ชนดใด และมแรธาตอะไรผสมอยบาง 1.4.2 การทดสอบวสดโดยการไมท าลายวสด เปนการน าวสดหรอชนงานทตองการทราบสมบตตางๆ มาท าการทดสอบหรอตรวจสอบดวยเครองมอทดสอบชนดตางๆ ซงหลงจาก การตรวจสอบแลว ชนงานนนจะสามารถน ากลบไปใชงานได โดยผลทเกดขนจากการทดสอบ จะไมปรากฏใหเหนบนชนงาน การทดสอบวสดโดยการไมท าลายวสด ไดมมานานแลวตงแตสมยโบราณ โดยการใชประสาทสมผสของรางกาย เชน การใชตาด หฟง มอคล า และตอมาจนถงปจจบนกไดมการพฒนาโดยการน าเครองมอตรวจสอบเขามาชวย จงท าใหทราบถงคณสมบตของวสดไดลกยงขน ซงไดแก 1.4.2.1 การทดสอบความแขงแบบใชคลนความถสง (Ultrasonic Hardness Test) เปนการทดสอบรอยราวของวสด เชน ทอสงกาซ ทอสงน ามน แกนเพลา หรอความหนาของคอนกรต ทอโลหะ โดยคลนความถสงทใชเปนคลนสน มความถอยในชวง 0.1-15 MHz และ อาจขนสงถง 50 MHz ในการทดสอบ วงจรก าเนดคลนความถจะถกสงไปยงอปกรณเปลยนคลนความถไฟฟาเปนคลนความถเสยง โดยผานสวตซทถกควบคมดวยวงจรสรางสญญาณพลส เมอคลนเสยง ไปกระทบกบวตถทตองการตรวจจบกจะสะทอนกลบเขามายงอปกรณเปลยนคลนเสยง เปนคลนสญญาณทางไฟฟา ในขณะเดยวกนกบทสวตซจะตอสญญาณไฟฟาเหลานนเขากบอปกรณขยายสญญาณ แลวท าการแยกแยะวาใหท างานหรอไมท างาน และท าการเปรยบเทยบเวลาทใชในการสงและรบสญญาณ เพอเปลยนหรอหาระยะระหวางทใชในการตรวจสอบ และแสดงผลทจอมอนเตอร 1.4.2.2 การทดสอบความแขงดวยตมตกกระทบแลวสะทอนกลบ การทดสอบน จะไดคาความแขงของโลหะแบบชอร (Shore scleroscope hardness number) ซงเปนการวด คาความแขงโดยการสะทอนกลบของหวเพชรขนาดเลกๆ ทเปรยบเสมอนกบหวคอน โดยการปลอยหวเพชรใหตกลงมากระทบกบชนงานทท าการทดสอบจากความสงทยดไว เพอใหไดผลลพธทดให ขดผวของชนงานทดสอบใหมความมนวาวสง การทดสอบแบบนยงเหมาะสมส าหรบชนงานทดสอบ ทมผวโคง และมขนาดใหญ 1.4.2.3 การทดสอบดวยน ายาแทรกซม การทดสอบแบบนจะใชน ายาพนลงไป บนชนงานทดสอบ ท าใหสามารถแสดงถงต าแหนงทเกดการบกพรองบนชนงาน เชน รอยแตกราว และรพรน ในระยะแรกทยงไมมน ายา จะใชผงชอลกผสมกบน ามนแลวทาลงบนชนงานทดสอบ ซงท าใหทราบถงจดบกพรองของชนงานทดสอบได

15

1.4.2.4 การทดสอบดวยผงแมเหลก จากหลกการทเมอเกดสนามแมเหลกแลว โรยผงเหลกลงไป ผงเหลกจะเรยงตวกนอยางเปนระเบยบ การทดสอบแบบนเราจงตองท าใหชนงานทดสอบมสภาพเปนแมเหลก แลวโรยผงเหลกลงไปบนผวของชนงานทดสอบ ถาชนงานทดสอบจดใดเกดขอบกพรอง เชน เกดรอยราว หรอเกดรภายในชนงานทดสอบตรงจดนนผงแมเหลกจะเรยงตวกนอยางไมเปนระเบยบ ท าใหเราสามารถทราบถงจดบกพรองของชนงานทดสอบ 1.5 การเลอกใชวสด และแนวโนมของการใชวสด 1.5.1 การเลอกใชวสด

ความส าคญของการเลอกใชวสด การเลอกใชวสดเปนสวนส าคญของการออกแบบผลตภณฑซงคอกระบวนการทแปลงความคดใหมๆ หรอความตองการของผบรโภคใหมรายละเอยด และคณลกษณะทสามารถน าไปผลตเปนสนคาได การววฒนาการของเทคโนโลยท าใหการเลอกใชวสด เพอผลตเปนสนคาหรอผลตภณฑจงตองปรบใหเหมาะสมทงดานการใชงานและตนทนของการผลต ในสมยกอนแหลงพลงงานส าคญไดจากความรอนจากเชอเพลง เชน ไมฟน ถาน วสดประเภทโลหะ จงถกน ามาใชท ากาตมน า เนองจากทนอณหภมไดสงและน าความรอนไดด ตอมาเมอพลงงานไฟฟา ถกใชอยางแพรหลายและสามารถแปลงเปนพลงงานรปแบบอนไดงาย พลงงานไฟฟาจงมความส าคญอยางมากท าใหเกดการพฒนากาตมน าโลหะทตองรบความรอนโดยตรงจากเปลวไฟจงถกแทนทดวยกาตมน าทท าจากพลาสตกทไมตองสมผสโดยตรงกบเปลวไฟ แตอยางไรกตามยงมความจ าเปนทตองใชขดลวดทท าจากโลหะเพอเปลยนพลงงานไฟฟาไปเปนความรอนใหแกน า ในปจจบนกาตมน าสวนใหญมกท าจากพลาสตก เพราะนอกจากมตนทนในการผลตทต าแลว ยงตอบสนองรสนยมของผ ใชดานสและรปรางไดอยางด ดงนนปจจยหลกทมผลตอการพฒนา และการเลอกใชวสดคอสมรรถนะ (Performance) ของวสด ขณะทความคมคาดานเศรษฐศาสตรกเปนปจจยผลกดนทส าคญตอการเปลยนแปลงวสดทใชเพอผลตผลตภณฑนอกจากนผผลต สนคายงมสงทตองค านงถงอนๆ เชน กฎหมายและขอก าหนดของประเทศทเปนฐานการผลตและประเทศทจะส งสนคาไปจ าหนายผลกระทบตอสงแวดลอม ความสวยงาม (Aesthetics) และรสนยม ตวอยาง เชน สนคาอเลกทรอนกสทจะสงไปยงสหภาพยโรปตองปฏบตตามขอก าหนดของ RoHS (Restriction of Hazardous Substances) ซงเรมมผลบงคบใชตงแต เดอนกรกฎาคม ป2006 แตในประเทศอนๆ เชน สหรฐอมรกา ญปน จน เกาหล กเรมทจะก าหนดขอบงคบในลกษณะนเชนกน ซงขอก าหนดของ RoHS เปนการจ ากดการใชสารทเปนอนตรายในอปกรณเครองใชไฟฟาและอเลกทรอนกส รวมถงเครองใชทกชนดทตองใชไฟฟาเพอการท างาน เชน โทรทศน เตาอบไมโครเวฟ วทย เปนตน นนคอชนสวนทกอยางทประกอบเปนเครองใชไฟฟานน ตงแตแผงวงจร อปกรณอเลกทรอนกสไปจนถงสายไฟจะตองผานตามขอก าหนดดงกลาวโดยสารทจ ากดปรมาณในปจจบน ก าหนดไว 6 ชนด ดงน ตะกว (Pb) ไมเกน 0.1% โดยน าหนก ปรอท (Hg) ไมเกน 0.1% โดยน าหนก แคดเมยม (Cd) ไมเกน 0.01% โดยน าหนก โครเมยมเฮกซะวาเลนท (Cr-VI) ไมเกน 0.1% โดยน าหนก โพลโบรมเนต ไบเฟนนลส (PBB) ไมเกน 0.1% โดยน าหนก และโพลโบรมเนต ไดเฟนนล อเธอร (PBDE) ไมเกน 0.1% โดยน าหนก

16

ในการตดสนใจในการคดเลอกวสดนน เราจะตองใชขอมลประกอบการตดสนใจ โดยมกฎ การเลอกใชวสดดงน

1.5.1.1 Formability หมายถง ความสามารถทท าใหวสดนนเปนงานส าเรจรป ไดงาย

1.5.1.2 Machinability หมายถง ความสามารถทท า ใหวสดนนส าเรจรปได โดยอาศยเครองจกรกลไดงาย

1.5.1.3 Mechanical Stability หมายถง คณสมบตทางกลในขณะใช งาน ไมเกดการเปลยนแปลง

1.5.1.4 Chemical Stability หมายถ ง คณสมบตทาง เคมต อง ไม เกดการเปลยนแปลง

1.5.1.5 Electrical Behaviours หมายถง คณสมบตทางไฟฟาตองเหมาะสมกบงาน 1.5.1.6 Cost หมายถง ราคาทเหมาะสม นอกจากนยงควรตองเรยนรเกยวกบชนด รปราง และขนาดตางๆ ของวสดทขายในทองตลาดดวยวา หาไดงายหรอไม มปรมาณมากนอยแคไหน คณสมบต และโครงสรางของวสดแตละชนด เปนอยางไร จงจะท าใหสามารถเลอกใชวสดไดถกตอง (อดมศกด สารบตร, 2549) 1.5.2 แนวโนมของการใชวสด

เปนทยอมรบกนวา วสดทงในงานอตสาหกรรม งานวศวกรรม และงานออกแบบไดเกดขนและมการปรบปรงพฒนามาอยางตอเนอง ความส าเรจในการปรบปรงพฒนาดานวสดเปนผลมาจากปจจยพนฐานทส าคญเกยวกบความเจรญกาวหนาทางดานวทยาศาสตร และเทคโนโลยการผลต ไดกอใหเกดความแปลกใหมในเรองของวสดทงทางดาน ลกษณะ คณสมบต และคานยมในการใชงาน ซงสงผลตอแนวโนมของการใชวสดในอนาคตดงน

1.5.2.1 วสดโลหะ มการคาดหมายกนวาการผลตวสดโลหะพนฐาน เชน เหลก เหลกกลา ทองแดง อะลมเนยม สงกะส และแมกนเซยม จะขนอยกบสภาวะทางเศรษฐกจ ของประเทศเปนส าคญ ในขณะเดยวกนพวกโลหะผสมทมอยแลวจะถกพฒนาปรบปรงดวยวทยาการ และเทคนคทางเคม จะกอใหเกดวสดทมคณภาพและคณลกษณะหลากหลายมากขน เทคนค ในกระบวนการแปรรปโลหะกเชนกน ทมการพฒนาอยอยางตอเนอง เชน การรดรอนทอณหภมคงทจะมสวนชวยยดอายความลาของวสดได เทคนคโลหะผงมความส าคญยงขน มสวนชวยในการปรบแตงคณสมบตของวสดโลหะผสมไดตามความตองการ โดยมตนทนการผลตทต ากวาวสดโลหะทผานกรรมวธท าใหแขงโดยวธอนๆ กรรมวธในกระบวนการโลหะผง ทท าใหเกดภาวะเยนตวลงอยางรวดเรวท าใหเนอโลหะจบตวกนเปนแทงตามรปลกษณการออกแบบ และเมอน ามาผานกระบวนการรดรอนคงทอกครง จะไดผลตภณฑทมคณภาพอยางยง ตวอยางวสดเชน Aluminum Alloys และ Titanium Alloy เปนตน 1.5.2.2 วสดโพลเมอร หรอพลาสตก ในชวงหลายปทผานมา วสดพลาสตก ถกน ามาใชงานอยางมากและมอตราการขยายตวการใชมากขนโดยล าดบ ประมาณกนวาเฉพาะในสหรฐอเมรกาวสดพลาสตกมอตราการเจรญเตบโตมากขน 9 เปอรเซนต ตอป โดยน าหนก

17

อยางไรกตามมการคาดหมายกนวา อนาคตของพลาสตกจะมแนวโนมของการขยายตวลดลง เหลอประมาณ 5 เปอรเซนตตอป โดยเชอวานาจะมผลมาจากมการใชวสดในกลมโลหะ แกว กระดาษ ในการบรรจหบหอ และการกอสรางมากขน วสดพลาสตกถงแมจะมคณสมบตทดหลายประการ แตการทยากตอการท าลาย และไมคงทนมากนกในการใชงาน จงอาจท าใหมคแขงขนไดโดยงาย 1.5.2.3 วสดสารก งตวน า วสด อ เลกทรอนก ในปจจบนอตสาหกรรมดาน อเลกทรอนก และคอมพวเตอร เปนลกษณะงานทมการขยายตวเพมขนมากทสด ไมเฉพาะทปรากฏใหเหนในประเทศไทยเทานน แตเปนการขยายตวในลกษณะเดยวกนทวโลก ความส าเรจของวสด ในกลมนท เหนไดชดเจนคอ การทสามารถสรางชนงานใหมขนาดเลกลง มน าหนกเบา แตมประสทธภาพในการใชงานไดอยางด และมราคาลดลง เปนตน สภาพการณในยคปจจบนปฏเสธไมไดวา ความส าเรจสวนหนงทส าคญนนเปนผล มาจากความส าเรจในการคดคน และสามารถสรางวสดในกลมสารกงตวน า และอเลกทรอนก ทมประสทธภาพในการใชงาน ภายใตสภาพของการเจรญเตบโตทงทางดานวทยาศาสตร เทคโนโลย เพอการผลตและการแขงขนกนทางดานการตลาดบทบาทของวสดยงเดนชดมากขน 1.6 ความตองการวสดในอนาคต วสดอาจจะกอใหเกดปญหากบผทเกยวของโดยรวมใน 2 ลกษณะปญหา คอ 1.6.1 ท าอยางไร จงจะมวสดทสามารถตอบสนองตอการออกแบบผลตภณฑไดทงรปราง ลกษณะ และคณสมบตทางกลของวสด 1.6.2 ท าอยางไร การใชวสดจงจะไมกอใหเกดปญหา หรอจะปองกนแกไขปญหาจากการ ใชวสดไดอยางไร การใหไดมาซงวสดเ พอการใชงานในรปแบบและคณสมบต ตางๆ เปนเรองททาทาย โดยเฉพาะกบนกวสดศาสตร จนปรากฏมวสดชนดและประเภทใหมๆ เกดขน เปนวสดทมความซบซอนในการผลต คงไมมวนทจะเปนการสนสดของการพฒนาทางดานวสด ไมวาวสดนนจะมพนฐานมาจากธรรมชาตโดยตรง หรอในรปแบบของวสดสงเคราะหกตาม วตถดบตามธรรมชาตยอมมอยอยางจ ากด ยงใชยงเหลอนอย ซงปญหานจะกลายมาเปนเรองส าคญของโลกในอนาคต ยกตวอยางเชน เรองเกยวกบพลงงาน ก าลงไดรบความสนใจอยางยง พลงงานทน ามาใชในปจจบนมหลายรปแบบ เชน น ามนเชอเพลง ถานหน กาซพวกอนทรยสารจากธรรมชาต เปนตน ซงสงเหลานยอมหมดไป หรอไมกไดกอใหเกดปญหาตามมาจากการใช เปนเรองทจะตองพฒนาและแกไขกนตอไป เปนความจ าเปนทจะตองพยายามคนหาแหลงทรพยากรอนๆ เพอใหไดมาซงพลงงานทมตนทนต า มศกยภาพทางการใชงานไดสง กอใหเกดประโยชนสงสดตอสงคมและประเทศชาต

18

พลงงานจ านวนมากมายมหาศาลจะถกใชในดานการขนสง เชน เครองบน รถไฟ เรอ เดนทะเล เปนความจ าเปนทจะตองใชพลงงานแตปญหานาคดคอ ถาสามารถลดน าหนกตวพาหนะ ใหต าลงไดมากเทาใดกจะสามารถเพมประสทธภาพในการขนสงไดมากขน ซงสามารถท าไดโดยการพฒนาวสดทจะใชใหมน าหนกนอยลง เชน การเลอกใชวสดโลหะเบา หรอโลหะผสมในกลมเดยวกน ตวเครองยนตกจะมความหมายตอการเกดปญหาและการแกไขปญหาไดเชนกน วสด โครงสราง ของเครองยนต เครองจกรกล จ าเปนตองพฒนาไปพรอมๆ กน ตองเปนวสดททนตออณหภมสง มความแขงแรง ทนตอการเสยดส ไมสกหลองาย การเพมอณหภมในการขบเคลอนเครองยนต จะมผลท าใหเชอเพลงทใชมรประสทธภาพสงขน เมอวสดถกใชอยางเตมประสทธภาพ ปญหาทตามมากจะนอยลง วสดชนดตางๆ ทเราน ามาใช มลกษณะเปนวสดสนเปลองและหมดสนไป ไมสามารถ น ากลบมาใชใหมได เชน น ามน ถานหน กาซ เมอน ามาใชกจะเหลอในธรรมชาตนอยลง วสดในกลมโพลเมอรกเชนกน ไมวาจะมพนฐานมาจากพชผลทางการเกษตร หรอจากอตสาหกรรมปโตรเคม เมอใชแลวกหมดสนไป ตองหามาทดแทนโดยการขดเจาะ หรอการสงเคราะหขนมาใหม โดยการแสวงหาแหลงทรพยากรใหมๆ ไปโดยล าดบ หรอมฉะนนจ าเปนตองพฒนาวสดอนๆ ทมคณสมบตใกลเคยงกนมาทดแทน คงยงตองเปนภาระหนาทของผเชยวชาญ นกวทยาศาสตร และนกเทคโนโลย รวมถง นกออกแบบทจะตองรวมกนแสวงหา หรอคนควา วจย เพอใหไดวสดใหมมาทดแทนวสดเกา หรอเพอความกาวหนาดานวสดตอไป (ไพฑรย ประสมศร, 2543)

1.7 สรปทายบท

วสด คอสงทน ามาท าสงของเครองใชตางๆ มทงทไดมาจากธรรมชาตโดยตรงและโดยออม โดยตรงหมายถง วสดทสามารถน ามาสการใชงานไดทนท เชน ดน หน กรวด ทราย แรธาตตางๆ หนงสตว เสนใย ยางพารา เปนตน ทางออม หมายถง วสดประเภทสงเคราะห หรอวสดอตสาหกรรม เปนวสดทตองผานกระบวนการแปรรปโดยวธใดวธหนงมากอน เชน แกว พลาสตก ปนซเมนต โฟม และเสนใยสงเคราะห เปนตน โดยทวไปสามารถแบงประเภทของวสดได 2 กลมใหญๆ คอ 1.7.1 วสดกลมโลหะ (Mertallic Materials) ซงโลหะสามารถแบงได 2 ชนด คอ โลหะเหลก (Ferrous Metal) เชน เหลกหลอ เหลกเหนยว เหลกกลา เปนตน และโลหะทไมใชเหลก (Non Ferrous Metal) เชน ทอง เงน ทองแดง อะลมเนยม ฯลฯ และรวมถงโลหะผสม เชน บรอนซ และทองเหลอง เปนตน 1.7.2 วสดกลมอโลหะ (Non Mertallic Materials) วสดกลมนสามารถแยกยอยไดดงนอนทรยสาร (Organic) เปนวสดทไดมาจากสงมชวต เชน ไม เสนใยพช หนงสตว ขนสตว ยาง เปนตน อนนทรยสาร (Inorganic) เปนวสดทไดมาจากธรรมชาตแตเปนสงไมมชวต เปนจ าพวกแรธาต เชน ดน หน กรวด ทราย และอญมณตางๆ เปนตน วสดสงเคราะห (Synthetic Materials) เปนวสดทตองผานกระบวนการทางดานอตสาหกรรม และเคม เกดจากการผสมตวของวสด ธาต และมเคมภณฑอนๆ แบงยอยได 2 ชนด คอ วสดอนทรยสารสงเคราะห เชน กระดาษ ฟองน า หนงเทยม เสนใยสงเคราะห พลาสตก ยางเทยม เปนตน และวสดอนนทรยสารสงเคราะห เชน ปนซเมนต คอนกรต แกว เซรามก อฐ

19

วสดแตละกลมแตละชนดจะมคณสมบตแตกตางกน ซ งคณสมบตของวสดทส าคญ สามารถแบงออกเปน 4 ชนด คอ คณสมบตทางกายภาพ (Physical Properties) คณสมบตเชงกล (Mechanical Properties) คณสมบตทางเคม (Chemical Properties) และคณสมบตทางฟสกส (Physic Properties) 1.9 ค าถามทบทวน

1. อธบายความหมายของค าวา วสด 2. วสดแบงออกเปนกประเภท อะไรบาง 3. คณสมบตของวสดมกประเภท แตละประเภทมผลตอวสดอยางไร 4. อธบายการทดสอบวสดในแตละดาน 5. กฎการเลอกใชวสดประกอบดวยอะไรบาง และเทคโนโลยสงผลตอวสดในปจจบนอยางไร 6. วสดมผลตออนาคตดานใดบาง

20

เอกสารอางอง

กว หวงนเวศนกล. (2546). วสดวศวกรรมกอสราง. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. บญธรรม ภทราจารกล. (2553). วสดงานชางอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. ไพฑรย ประสมศร. (2543). วสดศาสตร. เพชรบร : ราชภฏเพชรบร. มานพ ตนตระบณฑตย. (2554). งานทดสอบวสดอตสาหกรม. [Online]. Availble : http://replicainspection.blogspot.com/2011/09/blog-post.html มานพ ตนตระบณฑตย และ ส าล แสงหาว. (2545). วสดชางอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : สมาคม สงเสรมเทคโนโลย (ไทย-ญปน). อดมศกด สารบตร. (2549). เทคโนโลยผลตภณฑอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร.

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 2 โลหะ

_______________________________________________________

หวขอเนอหา 2.1 ความหมายและประเภทของโลหะ

2.2 เหลก 2.3 ทองเหลอง

2.4 ทองแดง 2.5 ทอง และเงน 2.6 อะลมเนยม

วตถประสงคเชงพฤตกรรม

1. บอกความหมายและความส าคญของโลหะไดถกตอง 2. จ าแนกประเภทของโลหะไดถกตอง 3. อธบายคณสมบตของโลหะแตละชนดไดถกตอง 4. สามารถวเคราะหคณสมบตของโลหะเพอน ามาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมได 5. สามารถน าโลหะมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมไดอยางเหมาะสม

วธการสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. วธการสอน

1.1 วธสอนแบบบรรยาย โดยบรรยายเนอหาบทท 2 วสดกลมโลหะ 1.2 วธสอนแบบอภปรายในประเดนตางๆ ในระหวางการเรยนการสอน 1.3 วธสอนแบบเนนการเรยนรดวยตนเอง 2. กจกรรมการเรยนการสอน 2.1 น าตวอยางวสดประเภทโลหะ ใหผเรยนสงเกต แลวตงค าถามเพอบรรยายเขาสเนอหาเรองความหมายและประเภทของโลหะชนดตางๆ โดยการใชสอการสอนประกอบ 2.2 แบงกลมอภปราย เรองประเภทของโลหะ ผสอนน าอภปรายสการสรปดวยค าถาม 2.3 การออกแบบผลตภณฑหตถกรรมจากโลหะ 2.3 ใหผเรยนศกษาเนอหาจากชดการสอนหนงสอ ต ารา เอกสารเพมเตม แลวสรปดวยค าพดของตนเองแบบบรรยาย

22

สอการสอน 1. ตวอยางโลหะชนดตางๆ 2. สออเลกทรอนกส จากโปรแกรมคอมพวเตอร Power Point ประกอบการบรรยาย เรองโลหะ 3. วดทศน เรอง กรรมวธการผลตโลหะ การวดผล

1. สงเกตการตอบค าถามและตงค าถาม 2. สงเกตบทบาทหวหนา สมาชก และการอภปรายรวมกนขณะท างานเปนกลม

3. สงเกตพฤตกรรม การกระตอรอรนในการท ากจกรรม 4. ตรวจแบบทดสอบทบทวนทายบท 5. สงเกตความรความเขาใจจากการน าโลหะมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม

23

บทท 2 โลหะ

_______________________________________________________

โลหะเปนวสดทส าคญยงตออตสาหกรรมชนดตางๆ เปนวสดทมการน ามาใชผลตชนงานตางๆอยางแพรหลาย โลหะถกพบโดยทวไปในทกๆ พนทของโลกในรปแบบของแรธรรมชาต โลหะคอวสดทประกอบมาจากแรธาตโลหะทม อเลกตรอนอสระจ านวนมาก ซงอเลกตรอนเหลานไมไดเปน ของอะตอมใดอะตอมหนงโดยเฉพาะ จงท าใหโลหะนนมคณสมบตทเปนประโยชนหลายประการ เชน เปนตวน าไฟฟา หรอความรอนไดด ผวโลหะสามารถขดเรยบเปนมนวาวได มความแขงแกรง ทนทาน และสามารถน าไปแปรรปไดทกรปแบบจงเปนความตองการของภาค อตสาหกรรมหลายดาน อยางกวางขวาง แตโลหะจะไดจากการถลงจากสนแรตางๆ ทเกดขนโดยธรรมชาตเทานนซงจะมการจดเรยงอะตอมเปนระเบยบกวาอโลหะ 2.1 ความหมายและประเภทของโลหะ ตามพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาณ โลหะ เปนค านาม หมายถง ธาตทถลงจากแรแลว เชน เหลก ทองแดง ทองค า ธาตทมสมบตส าคญ คอเปนตวน าไฟฟาและความรอนไดด ม ขดหลอมเหลวสง ขดใหเปนเงาได ตแผเปนแผนหรอดงใหเปนเสนลวดได เมอน ามาเคาะมเสยงดงกงวาน เมออยในสภาพไอออนจะเปนไอออนบวก โลหะนนมคณสมบต และลกษณะพเศษเฉพาะของโลหะโยตรง ซงมนษยไดเรยนร และเขาใจคณสมบตของโลหะ จงน าเอาโลหะมาท าเปนเครองมอใชงานเพอประโยชนในการด ารงชพ และมการพฒนาขนเปนล าดบ กลาวคอแรกเรมมนษยไดรจกทองแดงจงน ามาสรางเปนอาวธ ท าเครองประดบ ตอมารจกผสมโลหะโดยน าดบกและตะกวมาผสมกบทองแดงหลอมละลายไดเปน ส ารด ซงมความแขงแรงมากขน จนกระทงมนษยรจกเหลกและพฒนามาโดยตลอดเปนล าดบ (นพวฒน สมพน, 2544) 2.1.1 โลหะแบงออกไดเปน 2 ประเภทใหญๆ ไดแก 2.1.1.1 โลหะประเภทเหลก (Ferrous Metal) คอ โลหะทมเหลกเปนสวนประกอบ เชน เหลกหลอ เหลกกลา เหลกไรสนม เหลกเหนยว เปนตน 2.1.1.2 โลหะประเภทไม ใช เหลก (Non Ferrous Metal) ไดแก อะลม เนยม ทองเหลอง ทองแดง เปนตน (อดมศกด สารบตร, 2549) 2.2 โลหะเหลก(Ferrous Metal) โลหะทอยในกลมจ าพวกเหลกนนในปจจบนมอยหลายชนด ซงในแตละชนดกมคณภาพ และลกษณะทแตกตางกนออกไปตามการใชงาน โดยจะมทงแบบหลอส าเรจรป และชนดทสามารถน ามาขนรปไดตามตองการ เชน เหลกแผน หรอเหลกเสน เปนตน โลหะทเปนเหลกจงเปนวสดทส าคญทสด และเปนความตองการของทกอตสาหกรรมการผลต รวมถงธรกจการกอสรางต งแตขนาดเลกไปถงโครงการใหญๆ โดยเราสามารถใชเทคนคตางๆ ในการแปรรปเหลกใหเปนชนสวนตามทเราตองการเชน การหลอ ต กลง เปนตน ถาเราจะลองสงเกตใหด เครองมอเครองใชหลายชนดมกจะใชโลหะ

24

ทเปนเหลกเปนสวนประกอบ ตลอดจนเครองจกร และเครองทนแรงตางๆ จะสามารถเลอกเหลก ในคณภาพทแตกตางกนในแตละชนด ตามมาตรฐานหรอตามความเหมาะสมในการใชงาน

โลหะเหลก ทไดจากเตาถลงชนดตางๆ สามารถแบงออกเปนเหลกชนดตางๆ ตามจ านวนเปอรเซนตของคารบอนทมอยในเนอเหลก ได 3 ชนด คอ เหลกเหนยว เหลกกลา และเหลกหลอ

เหลกเหนยวเปนเหลกทมกรรมวธการผลตงายๆ ไมยงยากมคารบอนผสมอยไมเกน 0.1% และกากโลหะ 1 ถง 3% เหลกกลาเปนเหลกทมกรรมวธการผลตทยงยากมการเตมธาตตางๆ เขาไปเพอเสรมสมบตตางๆ ของเหลกกลาใหสงขน เหลกกลาจะมคารบอนผสมอยประมาณไมเกน 1.7% และเหลกหลอจะมคารบอนผสมอย 2 ถง 6.67% แตปกตจะไมเกน 4%

2.2.1 เหลกเหนยว (Wrought Iron) เหลกเหนยวจะมกากโลหะทแขงสอดแทรกกระจายอยในเนอโลหะ เปนผลใหเหลกมสมบต

ทเหนยวมาก ตานทานการกดกรอน และสามารถยดเกาะสารเคลอบตางๆ ไดด ซงมความส าคญ อยางยงตอการท าวสดชนงานทางวศวกรรม ตงแตป พ.ศ. 2473 เปนตนมาเหลกเหนยวสวนมาก จะผลตโดยกระบวนการแอสตน (Aston Process) โดยเหลกดบจะถกหลอมละลายในเตาควโพลา และน ามาท าใหบรสทธในเตาเบสเซเมอร ซงคารบอน แมงกานส ฟอสฟอรส ซลคอน และก ามะถน ในถงน าเหลกจะถกออกซไดซท าใหไดเหลกเหนยวทเกอบบรสทธ

ขนตอนท 2 กากโลหะจะถกจ ากดออกในเตาโอเพน-ฮารท โดยการหลอมละลายรวมตวกบเหลกออกไซด และขนตอนท 3 เหลกทบรสทธจะถกเทลงไปในกากโลหะทหลอมละลาย เหลกเหนยวจะถกท าใหแขงตวอยางรวดเรวดวยกาซ จะแขงตวเปนชนเลกๆ โดยมกากโลหะเหลวแทรกอยทวๆ ไปแลวน ามาอดดวยลกบอลจนรวมตวกนเปนกอนแขง แลวเหลกเหนยวจะถกรดใหมรปตางๆ ตามทตองการ ซงเหลกเหนยวทผลตดวยกระบวนการแอสตนจะมคารบอนนอยกวา 0.03% ซลคอนประมาณ 0.13% ก ามะถนนอยกวา 0.02% ฟอสฟอรสประมาณ 0.18% และแมงกานสนอยกวา 0.1% เหลกเหนยวจะใชผลตทอเหลกเสน รางรถไฟ ชนสวนทเกยวของกบงานน ามน ชนสวนงานอเรอ หมดย า

2.2.2 เหลกกลา (Steel) เหลกกลา คอเหลกผสมกบคารบอน และธาตอนๆ เหลกกลาจะท าใหมความแขงไดเมอท าให

เยนตวลงอยางรวดเรว หรอทเรยกวาการชบแขง การผลตเหลกกลาจะใชกระบวนการออกซเดชนเพอลดจ านวนคารบอน ซลคอน แมงกานส

ฟอสฟอรส และก ามะถน จากสวนผสมของน าเหลกดบ และเศษเหลกกลา เหลกกลาจะไมมกากโลหะอยในเนอเหลก เหลกกลาอาจจะถกผลตเปนชนงานโดยการหลอ รด หรอตขนรป คารบอนเปนธาตทส าคญเพราะวาคารบอนสามารถเพมความแขง และความแขงแรงของเหลกกลา เหลกกลาจะถกหลอเปนแทงส าหรบใชท าทอ แทงเหลก โลหะแผนหรอเหลกกลาโครงสรางรปรางตางๆ

กอนป พ .ศ . 2513 เหลกกลาจะถกผลตโดยเตาโอเพน -ฮารท แตปจจบนจะผลตโดยกระบวนการพนออกซเจน เนองจากคาใชจายตนทนต ากวากรรมวธอนๆ เหลกกลาบางชนดกจะถก

25

ผลตดวยกระบวนการเบสเซเมอร และเหลกกลาทถกผลตโดยเตาไฟฟาจะเปนเหลกกลาผสมสง เหลกกลาแบงออกเปน 2 ชนดใหญๆ คอเหลกกลาคารบอน และเหลกกลาผสม

2.2.2.1 เหลกกลาคารบอน (Carbon Steel) เหลกกลาคารบอน เปนเหลกกลาทมธาตคารบอนผสมอย และจะมธาตอนๆ ปนอย

บางแตนอยเหลกกลาคารบอนยงสามารถแบงออกไดเปน 3 ประเภทไดแก 1) เหลกกลาคารบอนต าเปนเหลกกลาทมคารบอนผสมอยไมเกน 0.30%

เปนเหลกกลาทออนไมสามารถท าการชบแขงได มความแขงแรงต า สามารถทจะรด หรอตขนรป ไดงาย เหลกกลาคารบอนต าบางครงกเรยกวา เหลกกลาละมน (mild steel) เปอรเซนตของคารบอนทมในเหลกกลา และการใชงานมดงน มคารบอน 0.02 ถง 0.10% ใชท าตะปวสดงานเชอมรเวต มคารบอน 0.10 ถง 0.20% ใชท าวสดตดงายเหลกกลาโครงสรางโบลตงานหนก มคารบอน0.20 ถง 0.30% ใชท าลกเบยวเพราลกเบยวเฟองเหลกกลาโครงสรางเพลา ขอเหวยง 2) เหลกกลาคารบอนปานกลางเปนเหลกกลาทมคารบอนผสมอยตงแต 0.30 ถง 0.70% เปนเหลกกลาทมความแขงเพมขน สามารถท าการชบแขงได เปอรเซนตของคารบอนทมในเหลกกลา และการใชงานมดงน มคารบอน 0.30 ถง 0.40% ใชท าโบลต สกร นอต เพลา เหลกกลาแมงกานสตดงาย ชนสวนเครองจกร มคารบอน 0.40 ถง 0.50% ใชท าชนสวนงานทสามารถปรบปรงคณภาพได เพลา โบล เพลาลกเบยว สตด เฟอง มคารบอน 0.50 ถง 0.60% ใชท าเฟองชบแขงในนมน มคารบอน 0.60 ถง 0.70% ใชท าแหวนลอคไขควง เหลกกลาเครองมอ คารบอนปานกลาง 3) เหลกกลาคารบอนสงเปนเหลกกลาทมคารบอนผสมอยตงแต 0.70 ถง 1.40% เปนเหลกกลาทมความแขง มความแขงแกรง สามารถท าการอบชบเปลยนแปลงสมบตตางๆ ไดกวางขวาง ใชผลตชนสวนเครองมอเครองจกรกล และเครองใชทตองการความคงทนตอการสกหรอ และทนความรอนไดด เปอรเซนตของคารบอนทมในเหลกกลา และการใชงานมดงน มคารบอน 0.70 ถง 0.80% ใชท าประแจ เลอยมอ คอน มคารบอน0.80 ถง 0.90% ใชท าเหลกกลาการเกษตรมดเหลกกลา สปง สกดใบมดตดเฉยง ดอกสวานเจาะหน สายกตาร มคารบอน 0.90 ถง 1.00% ใชท าสปง มดตวตดเกรยวนอก มคารบอน 1.00 ถง 1.10% ใชท าลกปน ดอกสวาน มดตด ตวตดเกรยวใน มคารบอน 1.10 ถง 1.20% ใชท ามดตด มคารบอน 1.20 ถง 1.30% ใชท าตะไบมตบมคารบอน1.30ถง 1.40% ใชท าไบเลอย เครองมอ

26

2.2.2.2 เหลกกลาผสม (Alloy Steel) เหลกกลาผสมเปนเหลกกลาทนอกจากจะผสมธาตคารบอนแลว ยงผสมธาตอนๆ เขาไปดวยเพอปรบปรงสมบตของเหลกกลาใหสงขน เชน ปรบปรงสมบตในการตานทานการกดกอน ปรบปรงสมบตในการเปนตวน าไฟฟา และเปนแมเหลกไดด หรอปรบปรงสมบตในการชบแขง หรอ อบออนไดด ธาตทผสมเขาไปในเหลกกลาจะผสมมากกวาสองธาตขนไป เพอใหธาตทผสมรวมกน ท าใหเหลกกลามคณภาพ และไดสมบตตามทตองการ เหลกกลาผสมสามารถแบงออกได 2 ชนดคอ 1) เหลกกลาผสมต า เปนเหลกกลาทผสมธาตตางๆ เขาไปไมถง 10% 2) เหลกกลาผสมสง เปนเหลกกลาทผสมธาตตางๆ เขาไปมากกวา 10% สวนใหญจะมการใชงานเหลกกลาผสมเพยง 15% ของเหลกกลาทงหมด เหลกกลาผสมมคณลกษณะ หลายประการคอ เพมความเหนยวขณะทความเคนแรงดงต า สามารถชบแขงดวยการจมลงในน ามน น า หรออากาศ โดยเหลกกลาผสมไมแตก หรอโกงงอ สามารถรกษาสมบตทางฟสกสใหคงทแมวาจะมอณหภมสง ทนตอการกดกรอน และการสกหรอ ซงขนอยกบโลหะทผสม มสมบตทางโลหะวทยาตามทตองการ เชน มเมดเกรนละเอยด ผลทางเคมของธาตชนดตางๆ ในเหลกกลา ธาตแตละชนดทผสมลงในเหลกกลาจะเสรมคณสมบตของเหลกกลาทแตกตางกน แตกจะท าใหเหลกกลามคณภาพทดขน เมอผสมธาตตางๆ ในเหลกกลานอยกวา 5% จะเพมความแขงแรง หรอความแขง เมอผสมธาตตางๆ ในเหลกกลามากถง 20% จะเกดสมบตพเศษ เชน เหลกกลาจะตานทานการกดกอน หรอจะมความเสถยรทอณหภมสง แมงกานส เมอผสมในเหลกกลาคารบอนประมาณ 0.25 ถง 0.40% แลวรวมตวกบก ามะถนเหลกจะไมเปราะ และจะเพมความแขงแรงของเหลกกลา เหลกกลาแมงกานสทมแมงกานส 1 ถง 1.5% และคารบอน 0.9 ถง 1% จะมความแขง และไมเปลยนแปลงรปราง จงเหมาะส าหรบงาน ท าแมพมพ บางครงจะเตมโครเมยม และวาเนเดยม 0.5% ดวย เมอมการผสมแมงกานสในเปอรเซนตทมาก 10 ถง 14% จะท าใหเหลกกลานนมความแขงสง และตานทานการสกหรอด ปกตก ามะถนจะไมมเหลกกลา เพราะวาก ามะถนจะท าใหเหลกซลไฟด ซงเปนสาเหตทท าใหเกดความเปราะ และมแนวโนมจะแตกราวระหวางการท างานทรอน เมอมแมงกานสจ านวนมาก และอยในรปทเหมาะสม เหลกกลาจะเหมาะสมส าหรบใชผลตชนสวนเครองจกร นกเกล เปนโลหะทมราคาแพง และเปนโลหะพนฐานทใชท าโลหะผสมท าใหเหลกกลาม ความเหนยวขณะทมอณหภมต า นกเกลจะเกดผลอยางมากในการเพมความแขง และมความแขงแรงปานกลาง นกเกลจะถกใชประมาณ 2 ถง 5% รวมกบธาตผสมอนๆ เพอท าใหเหลกกลามความเหนยวเมอผสมนกเกล 12 ถง 20% ในเหลกกลาคารบอนต า จะท าใหเหลกกลามความคงทนตอการกดกรอนไดด

27

เหลกกลาทมนกเกล 36% จะมคาสมประสทธการขยายตวของความรอนต าเกอบเทากบศนยเรยกวา เหลกอนวาร (invar) ใชท าเครองมอวดชนดตางๆ โครเมยม เปนโลหะหลกทใชเพมความแขงของเหลกกลา และการเพมความแขงแรงจะเปนจดประสงครอง เมอผสมนกเกล และโครเมยมในเหลกกลาผสมต า อตราสวนโครเมยม 1 สวน กบนกเกล 2 สวน โครเมยมจะมผลอยางมากในการเพมความแขง โมลบดนม ปกตใชในเหลกกลาผสม ท าใหเหลกกลามความแขงแรง และทนตออณหภมสงๆ ไดด เมออยในรปของคารไบด จะท าใหเมดเกรนละเอยด เหลกกลาโมลบดนมจะไมมผลท าใหเมดเกรนโตขนเปนเหลกกลาคารบอน เหลกกลาโมลบดนมจะตานทานการออนตว และความแขงแรง ขณะทอณหภมเพมขน และตานทานการยดตว ปกตโมลบดนมจะใชงานรวมกบโครเมยมประมาณ 0.3% โมลบดนมถกใชในปรมาณมากในงานเหลกกลาเครองมอ เพราะมผลลพธเหมอนๆ กบทงสเตน โมลบดนมปกตถกใชในงานแมพมพตขนรปทตองทนตอแรงกระแทก และทนทานตอรอยครดเมอ มอณหภมสงขน วาเนเดยม เปนธาตผสมทอยในรปของคารไบดแมวาจะมอณหภมสง วาเนเดยมเปนธาตหลกทท าใหเหลกกลามความแขงแรง มความยดหยน มจดลาตว และมความแขงแรงตอแรงกระแทกเพมขน เมอใชวาเนเดยมนอยกวา 0.25% จะใชรวมกบโครเมยม 0.5 ถง 1.5% โบรอน ใชเปนโลหะเพอเพมความแขงมากๆ ใหเหลกกลา แตไมเปนทนยมใชกนมากนกเพราะเปนโลหะทมราคาแพง เมอผสมลงไปในชนงานมากเกนไปกจะท าใหเหลกกลาเปราะ ทงสเตน จะเกดผลทดกวาโมลบดนม ในการผลตชนงานทตองการความแขงทอณหภมสงมากๆ ทงสเตนเปนธาตหลกในเหลกกลาเครองมอ ซงมนยงจะคงความแขงขณะเมอท างานทอณหภมสง เชนเหลกกลาท าแมพมพ มดกลงโลหะ ซลคอน เปนธาตผสมทส าคญทท าใหเหลกกลาโครงสรางมความแขงแรงของจดลาตว เพมสงขนเมอผสม 0.2 ถง 0.7% เหลกกลาสปงจะประกอบดวยซลคอน 2 ถง 8% และคารบอน 0.6% ซลคอนถกใชเปนธาตหลกในเหลกกลาทใชท าวงจรแมเหลกในอปกรณไฟฟา ตารางท 2.1 ธาตชนดตางๆ ในเหลกกลา และจ านวนเปอรเซนตของธาตในเหลกกลาทมผลท าใหเหลกกลามสมบตตางๆ

ธาต เปอรเซนตของธาต ผลลพธ แมงกานส - 0.25 ถง 0.40

- มากกวา 1 - รวมกบก ามะถนปองกนความเปราะ เพมความแขง - อณหภมเปลยนแปลง สมบตของโลหะต า ท าใหการ เปลยนแปลงของโลหะชา

ก ามะถน - 0.08 ถง 0.15 - งายตอการกลง กด และไส นกเกล - 2 ถง 5

- 12 ถง 20 - ท าใหเหนยว - ตานทานการกดกรอน

โครเมยม - 0.5 ถง 2 - 4 ถง 18

- เพมความแขง - ตานทานการกดกรอน

โมลบดนม - 0.2 ถง 5 - คารไบดมคาเสถยร ยบยงการเพมขนาดของเกรน

28

วาเนเดยม - 0.15 - คารไบดมคาเสถยร เพมความแขง ขณะเดยวกนกสามารถ ตด หรอรดได ท าใหเมดเกรนละเอยด

โบรอน - 0.0001 ถง 0.0003 - ท าใหเพมคาความแขงไดมาก ทงสเตน - - มความแขงทอณหภมสง ซลคอน - 0.2 ถง 0.7

- 2 - สงกวา 2

- เพมความแขงแรง - เหลกกลาสปรง - สมบตทางแมเหลกดขน

ทองแดง - 0.1 ถง 0.4 - ตานทานการกดกรอน ไทเทเนยม - - ลดความแขงในเหลกกลาโครเมยม

ทมา : ( บญธรรม ภทราจารกล, 2553 : 71) 2.2.3 เหลกหลอ (Cast Iron) เหลกหลอเปนเหลกทมการใชงานกนอยางแพรหลาย และมราคาถก เหลกหลอเปนเหลกทมคารบอนผสมอยตงแต 2 ถง 6.67% แตในงานอตสาหกรรมการผลตเหลกหลอจะมคารบอน อยระหวาง 2 ถง 4% ซงถาเหลกหลอมปรมาณคารบอนมากกวาน จะท าใหเหลกหลอมความแขงสงจนเปราะ คอจะแตกหกงายเมอถกแรงกระแทก เหลกหลอจะมความเหนยวนอยเมอเทยบกบเหลกกลา เหลกหลอไมสามารถขนรปชนงานไดโดยการรด หรอดง ในการผลตชนงานเหลกหลอจงสามารถท าไดโดยการหลอมเหลกหลอใหละลาย แลวเทลงในแบบหลอทท าดวยทรายหรอวสดททนความรอนสง เหลกหลอเมอเปนชนงานแลวสามารถทจะน ามาท าการกลง กด เจาะ และไส ใหมรปราง และขนาดตามทไดออกแบบไวได เหลกหลอสามารถแบงออกเปนชนด หรอกลมใหญๆ ไดหลายกลม โดยแบงออกตามลกษณะการรวมตวกนของคารบอน และโครงสรางพนฐานเปนหลก ไดแก 2.2.3.1 เหลกหลอสเทา (Gray Cast Iron) เหลกหลอสเทาเปนเหลกหลอทมราคาถกทสดในบรรดาเหลกหลอทงหมด เหลกหลอสเทาจะถกผลตจากเหลกดบ หรอพกไอรอน (pig iron) โดยตรง โดยน าเหลกดบมาหลอมในเตาควโพลา หรอเตาไฟฟา และจะมการผสมธาตบางชนดเขาไปเพอปรบปรงคณภาพของเหลกหลอ สเทาใหดขน เหลกหลอสเทาเมอหกดเนอเหลกตรงรอยหก จะมสเปนสเทา จงเรยกวาเหลกหลอ สเทา ทเปนเชนนกเพราะวาในชวงการเปลยนแปลงสภาวะจากของเหลวเปนของแขง จะเปนไปแบบชาๆ ตามธรรมชาต ท าใหคารบอนแยกตวออกมารวมกนอย ในรปของแกรไฟต และ กระจดกระจายอยทวๆ ไปในเนอเหลก เหลกหลอส เทามสมบตท เหมาะสมกบการใชงาน ในอตสาหกรรม คอ มอณหภมในการหลอมเหลวต า และมความสามารถในการไหลไดด จงสามารถทจะไหลไปตามแบบทมความสลบซบซอนไดด

29

มอตราการขยายตวต า จงนยมใชท าสวนประกอบของเครองจกรทตองการขนาด และรปรางคงท มความแขงไมมากนก จงสามารถกลง กด เจาะ และไส เพอการตบแตงใหไดขนาดตามตองการไดงาย รบแรงสนสะเทอน และแรงอดไดด จงใชท าแทนเครองจกร เครองมอกลชนดตางๆ 2.2.3.2 เหลกหลอสขาว (White Cast Iron) เหลกหลอสขาวเปนเหลกหลอทมคารบอนผสมอยในรปของเหลกคารไบด หรอ ซเมนไทต ท าใหเหลกหลอมสมบตแขง และเปราะ แตกหกไดงาย เมอหกดรอยแตกจะเปนสขาว ทเปนเชนน เปนเพราะการเปลยนแปลงสภาวะของเหลกหลอจากสภาพหลอมเหลวเปนสภาวะของแขงจะเปนไปอยางรวดเรว เหลกหลอสขาวสวนมากใชท าชนสวนอปกรณทคงทนตอการเสยดส จานเจยระไนเพชรพลอย อปกรณการผลตซเมนต อฐ 2.2.3.3 เหลกหลออบเหนยว (Malleable Cast Iron) เหลกหลออบเหนยวเปนเหลกทมความเหนยวและทนตอแรกกระแทกไดด และมสมบตคลายคลงกบเหลกกลา มความยดหยน เหลกหลออบเหนยวจะมความเคนแรงดงสงกวาเหลกหลอสเทา และเหลกหลอสขาว แตต ากวาเหลกหลอแกรไฟตกอนกลมเลกนอย เหลกหลออบเหนยวเมอท าการอบชบดวยความรอน จะเปลยนแปลงในดาน ความเหนยว และความแขงแรงไดดอกดวย จงมการใชงานกนอยางกวางขวางมากกวาเหลกหลอสเทา สามารถผลตไดงายโดยการใชเตาหลอมชนดเดยวกนกบเหลกหลอสเทา เหลกหลออบเหนยว แบงออกเปน 3 ชนด คอ 1) เหลกหลออบเหนยวด า โดยการน าเอาเหลกหลอสขาวมาอบดวยความรอนภายในเตาทบรรจกาซเฉอยไว หรออาจจะใชทรายปดคลมเหลกหลอสขาวไวในขณะท าการอบ เพอปองกนการเกดออกซเดชนทผวของเหลกหลอ อณหภมทใชจะอยในชวง 900 ถง 1,000 องศาเซลเซยส และใชเวลานานประมาณ 30 ถง 50 ชวโมง ในการอบทชวงอณหภมนจะเปนชวงทเกดการเปลยนแปลงภายในของเหลกหลอ หลงจากการอบในชวงอณหภมนผานไปแลว เหลกหลอจะถกปลอยใหเยนตวลง อยางชาๆ จนถงอณหภมประมาณ 720 องศาเซลเซยส แลวคงททอณหภมนอกประมาณ 30 ชวโมง หลงจากนนกปลอยใหเยนตวลงจนถงอณหภมหอง เหลกหลอจะเกดแกรไฟตเปนกลมๆ กระจดกระจายอยทวๆ ไป 2) เหลกหลออบเหนยวสขาว เปนเหลกหลอทท าจากเหลกหลออบสขาวเชนเดยวกบเหลกหลออบสด า แตกรรมวธการอบดวยความรอนจะกระท าการลดปรมาณของคารบอนในเนอเหลกไปพรอมๆ กน ในการอบความรอนจะใชผงเหลกออกไซด หรอแรเหลกปกปดคลมชนงานเหลกหลอ สขาว และใชความรอนทอณหภมประมาณ 850 ถง 950 องศาเซลเซยส แกรไฟตจะจบกนเปนกลม ซงท าใหบรเวณทผวของเหลกหลอมปรมาณคารบอนลดลง โยคารบอนทผวจะไปรวมกบออกซเจน

30

ทอยในเหลกออกไซด กลายเปนกาซคารบอนไดออกไซด ผลทไดท าใหไดเหลกอบเหนยวสขาวทมคารบอนต า มความเหนยวมากทนแรงกระแทกไดด เหลกหลออบเหนยวทกชนดมการใชงานในกลมพวกอปกรณเครองจกรกลชนดตางๆ ทมรปรางสลบซบซอน สวนประกอบของเครองยนต เหลกหลออบเหนยวจะท าไดในงานหลอทหนา ไมเกน 2.5 เซนตเมตร 3) เหลกหลออบเหนยวเพยรลตก (pearlitic malleable cast iron) เหลกหลอ ชนดนจะมความเคนแรงดง และความแขงแรงมากกวาเหลกหลออบเหนยวสด า และเหลกหลอ อบเหนยวสขาว สวนทางดานความเหนยวจะมคานอยกวา กรรมวธในการผลตเหลกหลออบเหนยวเพยรลตก จะกระท าเหมอนกนกบเหลกหลออบเหนยวสด า แตในตอนทลดอณหภมจาก 950 องศาเซลเซยส ลงมาชาๆ และจะคอยๆ ลดลงมาจนถงอณหภมหองโดยไมหยดทอณหภม 710 องศาเซลเซยส เหลกหลออบเหนยวเพยรลตกสามารถท จะเปลยนแปลงสมบตไดดวยความรอน สามารถท าการชบผวแขงได สามารถตด กลง เจาะ และไสได 2.2.3.4 เหลกหลอแกรไฟตกอนกลม (Spherodal Cast Iron) ทเรยกวาเหลกหลอแกรไฟตกอนกลม กเพราะสมบต และคณลกษณะของแกรไฟต ทตกผลกอยในเนอของเหลกหลอจะมลกษณะเปนกอนกลม ท าใหเหลกหลอชนดนมสมบตทเหนยว รบแรงกระแทกไดดกวาเหลกหลอสเทาเปนอยางมาก การเกดแกรไฟตกอนกลมเกดจากการทไดผสมโลหะซเรยม หรอโลหะแมกนเซยม ลงไปในเหลกหลอ ท าใหธาตคารบอนทอยในเหลกหลอแตกตวออกมารวมกลมกนในรปลกษณของแกรไฟตกอนกลม ปจจบนโลหะซเรยมจะมการใชงานในรปของโลหะผสม เชน แลนทานม อตเทเรยม ทเรยกวา มสซเมทล ทเปนเชนนเนองจากโลหะซเรยม เปนโลหะทมราคาแพง และหายาก โลหะแมกนเซยมทผสมลงไปในเหลกหลอจะไมใชโลหะแมกนเซยมบรสทธ เนองจากมจดเดอดกลายเปนไอทอณหภม 1,100 องศาเซลเซยส ซงเปนอณหภมทต ากวาอณหภมหลอมละลายของเหลกหลอ ขณะผสมจะเกดการระเบดอยางรนแรง และเกดแสงสวางทเปนอนตรายตอสายตา โลหะผสมแมกนเซยมมหลายชนด เชน โลหะผสมแมกนเซยมนกเกล, โลหะผสมแมกนเซยม ซลคอน และเหลก, โลหะผสมแมกนเซยม แคลเซยม และซลคอน เปนตน โลหะซเรยมบรสทธมจดหลอมเหลว 814 องศาเซลเซยส (โลหะแมกนเซยม 650 องศาเซลเซยส) มอณหภมการกลายเปนไอท 3,600 องศาเซลเซยส มความถวงจ าเพาะ 6.8 ดงนน การผสมโลหะซเรยมในเหลกหลอทก าลงหลอมละลาย จงสามารถกระท าไดงายกวาโลหะแมกนเซยม 2.2.3.5 เหลกหลอทนการเสยดส (Abrasion Resistance Cast Iron) เหลกหลอทนการเสยดสเปนเหลกหลอทผสมโลหะโครเมยม นกเกล และโมลบดนม จงท าใหเหลกหลอมความแขงสง รอยแตกจะเปนสขาวคลายกบเหลกหลอสขาว เหลกหลอทนการเสยดสจะใชกบงานทมการเสยดสสง เชน การบดของแขงตางๆ ในอตสาหกรรมป นซเมนต อตสาหกรรมเซรามก อตสาหกรรมการท าส และอตสาหกรรมเหมองแร เปนตน เหลกหลอทนการเสยดสสามารถแบงออกไดเปน 2 ชนด คอ

31

1) เหลกหลอน-ฮารด (ni-hard) เปนเหลกหลอสขาวชนดหนงทผสมโลหะโครเมยม นกเกล และโมลบนม จงมสมบตตานทานการสกหรอสง 2) เหลกหลอโครเมยมสง เปนเหลกหลอสขาวทผสมโครเมยมสง มอยหลายเกรด แตทนยมไดแก เหลกหลอโครเมยมทมคารบอน 2.8% และมโครเมยมผสม 28% นยมใชในงานอตสาหกรรมเหมองแร อตสาหกรรมซเมนต โดยท าเปนลกบด เพราะโครเมยมคารไบดมสมบตทน การเสยดสสง จงท าใหมอายการใชงานนาน 2.2.3.6 เหลกหลอทนการกดกรอน (Corrosion Resistance Cast Iron) เหลกหลอทนการกดกรอน เปนเหลกหลอทนยมใชงานเกยวกบน าทะเล บอน ามน อตสาหกรรมการผลตน ากรด ทงอนทรย และอนนทรย งานปม งานทอ และขอตอทอตางๆ ทมรปรางสลบซบซอน เหลกหลอทนทานการกดกรอนแบงออกเปน 2 ชนดคอ 1) เหลกหลอทนการกดกรอนผสมนกเกลสง จะผสมนกเกล 13.5% ถง 36% และมธาตคารบอน 2 ถง 3.5% มรชอทางการคาวา Ni-Resist ในบางกรณถาตองการสมบตทนการกดกรอนของกรดบางชนด จะผสมโครเมยม 1.8 ถง 6% และทองแดง 5.5 ถง 7.5% เหลกหลอ Ni-Resist มทงชนดสเทา และแกรไฟตกอนกลม 2) เหลกหลอทนการกดกรอนผสมซลคอนสง จะผสมซลคอน 14 ถง 15% เพอใหมสมบตตานทานการกดกรอนของกรดชนดตางๆ เชน กรดก ามะถน กรดไนตรก และกรดฟอสฟอลก ความสามารถในการตานทานการกดกรอนของเหลกหลอขนอยกบอะตอมของซลคอนทผสมอยในเหลกหลอ เมอซลคอนถกสมผสกบสารละลาย มนจะเกดเปนสารประกอบระหวางซลคอนกบออกซเจน เกดเปนฟลมจบตดกบผวของเหลกหลอ ซงในตอนแรกนนการกดกรอนจะเกดขนในอตรา ทสง แลวคอยๆ ลดลงทละนอย 2.2.4 อทธพลทางเคมของธาตชนดตางๆ ในเหลกหลอ 2.2.4.1 คารบอน เหลกหลอทกชนดจะมคารบอนประกอบอยเกน 2.0% เหลกหลอสเทาจะมคารบอนอย 3 ถง 4% จ านวนของคารบอนทมอยในเหลกหลอขนอยกบเหลกดบ เศษเหลกทใช และการดดกลนคารบอนจากถานโคกระหวางกรรมวธการหลอมละลาย สมบตสดทาย ของเหลกหลอไมไดขนอยกบจ านวนของคารบอนเพยงธาตเดยว แตจะขนอยกบรปแบบซงมนจะเกดขน รปแบบของแกรไฟตซงเปนอกรปแบบหนงของคารบอนจะเกดขนอยางชาๆ ขณะเยนตว และบนธาตประกอบดวยซลคอน ธาตซลคอนทมอยมากจะท าใหเกดรปแบบแกรไฟตทด คารบอน ในสภาพนจะลดการหดตว และใหความสามารถทางงานกลไดด ความแขง และความแขงแรง ของเหลกหลอเพมขน สมบตของเหลกหลออาจเปลยนแปลงไดโดยกรรมวธเปลยนแปลงคณภาพโลหะดวยความรอน 2.2.4.2 ซลคอน เมอมอยในเหลกหลอถง 3.25% จะท าใหเหลกหลอออน ซลคอนจะรวมตวกบคารบอน และเปลยนคารบอนใหอยในรปของแกรไฟต หลงจากทมนเกดความสมดลเรยบรอยแลว ซลคอนทมมากกวา 3.25% จะท าปฏกรยากลายเปนตวทท าใหเหลกหลอแขงตว ในกระบวนการหลอมละลาย ซลคอนจะสญเสยออกไปเฉลย 10% ของซลคอนทงหมด ในเตาควโพลา

32

เมอมการใชซลคอน 13 ถง 17% ในเหลกหลอ จะท าใหเหลกหลอสามารถทนตอกรด และตานทานการกดกรอน เหลกหลอสเทาทมซลคอนต าจะสนองตอบไดดตอการปรบปรงคณภาพโลหะดวย ความรอน 2.2.4.3 แมงกานส แมงกานสจ านวนเลกนอยในเหลกหลอจะไมมผลใดๆ แตถาจ านวนเกน 0.5% มนจะรวมตวกบก ามะถนเปลยนรปเปนแมงกานสซลไฟด สวนผสมนจะม ความถวงจ าเพาะต า และจะแยกตวออกจากโลหะรวมตวกบกากโลหะ มนจะท าปฏกรยาเปนตวดงเอาออกซเจนออกจากโลหะ ท าใหโลหะบรสทธ และเพมความสามารถในการไหล เพมความแขงแรง และความแขงของเหลกหลอ ปกตแมงกานสจะสญเสยออกไปประมาณ 10 ถง 20% ในกระบวนการ หลอมละลาย 2.2.4.4 ก ามะถน ก ามะถนทมอยในเหลกหลอ มนจะท าใหเกดการรวมตวของคารบอนกบท าใหเพมความแขง ท าใหเหลกหลอมความสามารถในการไหลต า เหลกหลอจะไดรบก ามะถนจากแรเหลก และจากถานโคกระหวางกระบวนการหลอมละลาย และทกๆ ครงทเหลกหลอเกดการหลอมละลายก ามะถนควรจะมอยไมเกน 0.25% 2.2.4.5 ฟอสฟอรส ฟอสฟอรสจะเพมความสามารถในการไหลของน าเหลก และอณหภมในการหลอมละลายต า ดวยเหตผลนฟอสฟอรสทมอยในเหลกหลอ 1% จะถกใชในการหลอชนงานขนาดเลก และชนงานบางๆ ชนงานเลกขนาดใหจะมฟอสฟอรสต า ซงการเพมความสามารถของการไหลของเหลกหลอเปนสงทไมควรมความตองการ จะมการเพมฟอสฟอรสอยางชาๆ ระหวางกระบวนการหลอมละลาย 0.02% (บญธรรม ภทราจรรกล, 2553) 2.2.5 โลหะทไมใชเหลก (Non Ferrous Metal) โลหะทไมใชเหลก คอวสดทมความคลายคลงกบเหลก แตไมใชเหลก ซงวสดนจะมทงชนดเบาและชนดหนก โดยโลหะชนดหนกไดแก ทองแดง ทองเหลอง บรอนซ สงกะส ดบก และโลหะผสม เปนตน สวนโลหะชนดเบา ไดแก อลมเนยม หรอโลหะผสมแมกนเซยม โดยหลกทใช ในการแบงโลหะวาหนกหรอเบา จะอาศยความหนาแนนของโลหะนนๆ เปนเกณฑ ซงโลหะทมความหนาแนนมากกวา 4 กก. / ดม.3 จะจดใหเปนโลหะหนก สวนโลหะทความหนาแนนนอยกวา 4 กก. / ดม.3 จะจดอยในพวกโลหะเบา (กฤษณ อนทรนนท, 2558) โลหะทไมใชเหลก ไดมความส าคญเพมขนอยางมากมายในเทคโนโลยสมยใหม เพราะวาโลหะเหลานมสมบตเฉพาะตวกวางขวาง ทงในรปโลหะบรสทธ หรอการเปนโลหะผสม ถงจะไมไดมการผลตทละมากๆ และมราคาแพงกวาเหลก แตมสมบตทส าคญทโลหะเหลกไมม เชน ตานทานการกดกรอนไดด สามารถผลตไดงาย มการน าไฟฟาและความรอนไดด มน าหนกเบา เหลกผสมบางชนดสามารถตานทานการกดกรอนไดด แตโลหะทไมใชเหลกหลายชนด กมความสามารถตานทานการกดกรอนไดดโดยทไมตองมการเตมธาตพเศษเขาไป โลหะทไมใชเหลกจะมความแขงแรงนอยกวาเหลก คาความยดหยนต า จงเปนขอเสยของโลหะทไมใชเหลกในการใชงาน

33

อยางไรกตาม โลหะเหลานจะผลตไดนอยกวาเหลก จงเปนขอไดเปรยบอยางมากในกรรมวธการผลต พวกมนจงถกใชงานแทนเหลก แมจะมราคาแพงกตาม สวนใหญจะมจดหลอมละลายต า หลองาย และมความเหมาะสมกบงานเยน ในการใชงานสวนมากของโลหะทไมใชเหลกจะอยในรปของโลหะผสม ทเปนโลหะบรสทธจะมการใชงานนอยมาก (บญธรรม ภทราจารกล, 2553) ซงในทนจะขอยกตวอยางโลหะทไมใชเหลก ไดแก ทองเหลอง ทองแดง ทอง เงน และอลมเนยม 2.3 ทองเหลอง (Brasses) ทองเหลอง ความหมายตามพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พทธศกราช 2542 หมายถง โลหะเจอชนดหนง ประกอบดวยทองแดง และสงกะส ลกษณะเปนโลหะสเหลอง ทองเหลอง เปนโลหะผสม (Alloy) ระหวางทองแดงกบสงกะสเปนหลก อตราสวนในการผสมขนกบความเหมาะสมในการใชงาน ปรมาณของสงกะสแปรเปลยนไประหวาง 5 ถง 45% จะท าใหไดทองเหลองทมคณสมบตเฉพาะตวทแตกตางกนออกไป ถาในสวนผสมมทองแดงมาก จะท าให โลหะผสมนนมจดหลอมเหลวทอณหภมทสงขน เชน สวนผสมของทองแดง 70% สงกะส 30% จะไดทองเหลองทมจดหลอมเหลว 1,080 ถง 1,130 องศาเซลเซยส เปนตน ทองเหลองแตกตางจากส ารดตรงทส ารดมสวนประกอบของทองแดงและดบกเปนหลก แตทองเหลองบางชนดกถกเรยกวา ส ารด ทองเหลองมความตานทานตอการเกดสนมไดดพอสมควร จงนยมน ามาท าเปนเครองประดบตกแตง และของใชภายในครวเรอน ไมวาจะเปนขนทองเหลอง พานทองเหลอง แจกนทองเหลอง หรอกระทะทองเหลอง เปนตน คณสมบตทางกายภาพของทองเหลอง ทองเหลองมลกษณะผวแวววาว มความแขง ของผวมาก ทนตอแรงกระแทกดมาก จดเดนของทองเหลอง ทองเหลองเปนวสดทสามารถน ากลบมาใช ใหมได อณหภมในการหลอมเหลวไมสงมากนก ทกขนตอนการผลตไมมผลกระทบตอสงแวดลอม การใชงานทนทาน และสามารถใชไดทงภายในและภายนอก จดดอยของทองเหลอง คอ การผลตซบซอนและมขนตอนการผลตหลายขนตอน ตารางท 2.2 แสดงคณสมบตของทองเหลอง ในการน าไปใชพฒนาผลตภณฑ

คณสมบต ระดบของคณสมบต ต า ปานกลาง สง

ทนทานตอการสกหรอ ทนทานตอรอยขดขวน ทนทานตอการฉกขาด การตานทานน า การทนสารเคม การทนรงสยว ความเปนมตรกบสงแวดลอม

ทมา : (ศนยสรางสรรคงานออกแบบ, 2556 : 70)

34

2.4 ทองแดง (Copper) ทองแดงเปนโลหะนอกกลมเหลก ประเภทโลหะหนก ทถกน ามาใชเปนวสดในงานชาง และงานวศวกรรมตางๆ มากทสด ทองแดงทถกคนพบ มประวตศาสตรการใชงานมานานนบพนป ประเทศทมการผลตแรทองแดง เชน องกฤษ รสเซย อเมรกา บราซล อาฟรกาใต ออสเตรเลย เปนตน ในประเทศไทยมพบท จงหวดอตรดตถ ล าปาง และฉะเชงเทรา 2.4.1 ลกษณะทวไปของทองแดง ทองแดงบรสทธเนอจะออน เหนยว ดงเปนเสน หรอตเปนแผนไดงาย เนอโลหะมสแดง รอยหกของทองแดงหลอแลดเปนเมลด แตถาเปนทองแดงรดขนรป รอยหกจะเปนเสนๆ มคณสมบตการน าไฟฟาไดดรองจากเงน ทนตอการกดกรอน และทนความรอนไดด เปนตวน าความรอนทด ทองแดงยงบรสทธยงหลอมเหลวไดยาก เพราะสามารถถายเทความรอนไดด ถาปลอยทงทองแดงบรสทธ ไวในบรรยากาศเปนเวลานานๆ จะปรากฏเปนฟลมบางๆ สเขยวบรเวณผวหนา (ทองแดงออกไซด) ท าหนาทปกปองไมใหออกซเจนในอากาศเขาท าปฏกรยากบเนอทองแดง เปนผลท าใหทองแดงมสภาพทนตอลมฟาอากาศ ทองแดงออกไซดซงเปนฟลมสเขยว หรอทเรยกกนโดยทวไปวา สนมเขยว (Patina) จะมสภาพตางกนกบสนมของเหลก เพราะสนมของเหลกจะไมชวยปองกนเนอเหลก เหลกจงเปนสนมไดโดยงาย 2.4.2 สมบตทางฟสกสและเชงกลของทองแดง สญลกษณทางเคม Cu ความหนาแนน 8.93 กก / ซม3 จดหลอมเหลว 1,070 ถง 1,093 องศาเซลเซยส ความตานทานจ าเพาะ 0.0179 โอหม / มม2 / ม ดชนการน าไฟฟา 65 ซเมนต ระบบผลก FCC ความเคนแรงดง (ทองแดงรด) 165 นวตน / มม2 (ลวดทองแดงเสน เลกๆ อาจสงถง 6จจ นวตน / มม2) อตราการยดตว 35 ถง 50 เปอรเซนต (ลวดทองแดงเสน เลกๆ อาจยดตวไดเพยง 2 เปอรเซนต) 2.4.3 คณสมบตเปนวสดใชงาน ทองแดงมคณสมบตทางการหลอไดด ไมวาจะในแบบทรายหรอแบบโลหะ เนองจาก ทองแดงบรสทธ หลอมเหลวไดยาก ในกระบวนการหลอหลอมจงจ าเปนตองเตมสารอน เชน ฟอสฟอรส แมกนเซยม หรอเบอรลเลยม ลงไปดวยเพอชวยลดอณหภมการหลอหลอมใหต าลง ในการเทน าทองแดงหลอลงในแบบจะตองท าดวยความระมดระวง มฉะนนเนอทองแดงจะปรากฏรพรน โดยทว ซงจะไมเปนผลดกบการใชงาน

35

ทองแดงเปนโลหะทงายตอการรด และดง ทองแดงหลอหรอทองแดงดบทไดจากการถลง ถาท าการรดครงแรกทอณหภมประมาณ 800 ถง 900 องศาเซลเซยส แลวน าไปรดหรอดงซ าครงตอๆ ไป ทอณหภมหอง จะสามารถรดใหเปนแผนทองแดงทมขนาดบางเพยง 0.01 มม. ได หรอถาจะน าไปดงเปนเสน สามารถไดเสนทองแดงทมขนาดเลก ขนาดเสนผานศนยกลางประมาณ 0.02 มม. ได แสดงถงคณสมบตของทองแดง ดานความเหนยวและการดง หรอรดเปนแผนไดอยางดยง ทองแดงทผานกรรมวธรด หรอดงทอณหภมหอง จะปรากฏผวแขงและเปราะมากขน กวาปกต บางครงอาจเปนผลเสยและเปนปญหาในการใชงาน ในกรณดงกลาวจ าเปนตองน าไปอบคลายความแขง ทอณหภมประมาณ 350 ถง 700 องศาเซลเซยส จะไดทองแดงทมสภาพออนตว มากขน ทองแดงบรสทธเนอจะออนยากตอการกลง หรอปาดผว การใชมดกลงจ าเปนตองมมมคาย ทกวางขน ตองท าการหลอลน หรอหลอเยนทผวงานเปนอยางดดวยน ามนปโตรเลยม หรอน าสบ ทองแดงส าหรบชนงานกลง และงานปาดผว มกผสมดบก และสงกะสรวมดวย จะชวยใหการท างานงายขน การตอเชอมทองแดงมกท าไดยาก นยมใชการเชอมตอดวยวธการแลนประสาน หรอการบดกร ทองแดงเปนตวน าไฟฟาไดดจงใชท าเปนตวน าไฟฟาในลกษณะตางๆ ใชท าหลอดน าในระบบหมอน า หวแรงบดกร ใชท าอปกรณ ภาชนะ และทอในระบบเครองเยน ทองแดงยงเปนโลหะหนกทใชในการท าโลหะผสม โดยจะผสมกบธาตโลหะอนๆ เชน ทองเหลอง บรอนซ ในประเทศทอากาศหนาวทองแดงจะใชเปนวสดมงหลงคาบาน เพราะมสภาพทนแดด ฝน หมะ และการสกหรอไดด 2.4.4 ชนดของทองแดง ทองแดงทใชงานโดยทวๆ ไป อาจแบงได 5 ชนด คอ 2.4.4.1 ทองแดงบรสทธ มความบรสทธท 99.99% มคาการน าไฟฟา และความรอนทดมาก มสภาพออน เหนยว งายตอกรรมวธทางกล 2.4.4.2 ทองแดงเจอฟอสฟอรส จะมฟอสฟอรสในสวนผสมประมาณ 0.116 ถง 0.05% โดยน าหนก ฟอสฟอรสจะชวยก าจดออกซเจนใหหมดไปจากเนอทองแดง ผลของฟอสฟอรสท าใหคณสมบตทางน าไฟฟา และน าความรอนลดลงประมาณ 4 ถง 25% แตจะท าใหคาความเหนยวของเนอทองแดงเพมขน 2.4.4.3 ทองแดงเจอเงน ในเนอของทองแดงจะมสวนผสมของเงนอยเพยงเลกนอย ชวยใหสามารถใชงานสภาพอณหภมสงไดดยงขน ใชท าคอมมวเตเตอร และอปกรณอนๆ ในงานไฟฟาทมอณหภมงานสงถง 350 องศาเซลเซยส 2.4.4.4 ทองแดงพเศษ เปนทองแดงทผานกรรมวธก าจดออกซเจนใหหมดจาก เนอของทองแดง จะมคณสมบตเทยบเทาทองแดงบรสทธ 2.4.4.5 ทองแดงอารเซนนค จะมสารอารเซนนคผสมอยประมาณ 0.45% เพอชวยใหทองแดงสามารถรบภาระไดทอณหภมสงโดยเนอทองแดงจะไมเปนสะเกด อนจะน าไปสการ แตกรอนไดโดยงาย อารเซนนคยงชวยเสรมคาความเคนแรงดงสงสดของทองแดงใหมากขนไดอกประมาณ 20% แตอารเซนนคจะเปนผลท าใหคาการน าไฟฟา และคาการน าความรอนของทองแดงลดลงประมาณ 50% (ไพฑรย ประสมศร, 2543)

36

2.5 ทอง (Gold) และเงน (Silver) 2.5.1 ทอง (Gold) ทองค า เปนโลหะทพบตามธรรมชาตในรปของโลหะ ซงมสเหลองแวววาว สะดดตาสามารถสะทอนแสงได จงมองเหนไดงายเมออยกบดน หน กรวด ทราย ทองค าเกดขนภายในเปลอกโลก ทระดบลก อยในสภาพละลายในน าทะเลอน หรอรอน ทถกน าผานเปลอกโลกขนมา เมอน าระเหยไปความเขมขนของสารละลายจะสงขน ทองหรอทองค า นบเปนสนแรทมนษยนยมน ามาใชเปนวตถ ในการแลกเปลยน และใชในการแปรสภาพเพอประโยชนใชสอยตามความตองการมากทสดชนดหนง เนองจากสนแรชนดนมคณสมบตเดนเฉพาะตวหลายประการทเหมาะสมกบลกษณะการใชสอย เชน มคาสงไมเปลยนแปลงไปตามปจจยตางๆ ทเกดขนมามากนก สเปนสเหลองสวางสดใสและมประกายสกปลงอยเสมอ ไมเปนสนม หรอเปนคราบไคลงาย และมความออนเหนยวจนสามารถน ามาตแผ ใหเปนแผนบางขนาด 0.000005 นวได นอกจากนนยงเปนโลหะทไมละลายในกรดชนดใดเลย แตจะละลายไดอยางชาๆ ในสารละลายผสมระหวางกรดดนประสวกบกรดเกลอ (กรมศลปากร, 2550) 2.5.1.1 ลกษณะทวไปของทอง ทองเปนโลหะทมคา ทองบรสทธเปนโลหะออน รดและดงเปนเสนไดงาย เปนตว น าไฟฟาไดด รองจากเงนและทองแดง ทองสามารถทนตอบรรยากาศไดด ไมเปนสนม ทนการ กดกรอน จดหลอมเหลวสง ทนตอความรอนไดด จดเปนพวกโลหะหาไดยาก 2.5.1.2 สมบตทางฟสกส และเชงกลของทอง สญลกษณทางเคม Au ความหนาแนน 19.33 กก / ดม3 จดหลอมเหลว 1,063 องศาเซลเซยส ความตานทานจ าเพาะ 0.022 โอหม / มม2 / ม ระบบผลก FCC 2.5.1.3 ประโยชนการใชงาน ใชแทนเงนตรา เปนทนส ารองของประเทศ ใชท าฟน ใชท าเปนโลหะรปพรรณ ชางทองจะวดคาความบรสทธของทองเปน การต โดยก าหนดใหทองบรสทธ คอ ทอง 24 การต ยกตวอยางเชน ทอง 14 การต หมายความวา ในสวนผสมของมวลรวมจะม เนอทองบรสทธอย 14 สวน หรอเทากบ 58.33% อก 10 สวนจะเปนธาตผสมอนๆ เชน ทองแดง นเกล เงน วานาเดยม เปนตน ทองค า 1 บาท หนกเทากบ 15.2 กรม

37

2.5.2 เงน (Silver) โลหะเงนเปนแรธาตทมนษยเพงคนพบเมอประมาณ 4,000 ปทผานมา โดยกลมชนในบรเวณเอเชยไมเนอรเปนกลมอารยะธรรมในยคเรมแรกทรจกการใชแรเงน คณลกษณะพเศษของเงน ทมาจากแรเงนโดยตรง มกมคณสมบตทางกายภาพเปนเสน แผนบางๆ คลายกงไม และเปนกอน พบปะปนอยในเนอหน หรอเปนกอนเงนบรสทธ มทงสขาวหรอสเหลองซด บางครงกพบปะปนอยในสนแรประเภทอนๆ เชน ตะกว สงกะส เปนตน ลกษณะเดนของเงนนอกจากจะสามารถเปน ตวน ากระแสไฟฟาทดแลว ยงสามารถทนตอการผกรอน และการกรดกรอนของน ากรดไดเปนอยางด ขณะเดยวกนยงสามารถน ามาตแผเปนแผนบางๆ ไดงาย และยงมความวาวของเนอโลหะเปนอยางด ดวยเหตของคณลกษณะดงกลาวขางตน จงท าใหมการนยมน าเงนมาใชประโยชนในรปแบบตางๆ กน 2.5.2.1 ลกษณะทวไปของเงน เงน เปนธาตโลหะสขาว เปนมน มคณสมบตดานการน าไฟฟาดทสด เปนตวน า ความรอนทด นยมใชท าเปนโลหะรปพรรณ หรอใชท าเปนผวชบส าหรบโลหะอน มความตานทานตอการกดกรอนในสภาพบรรยากาศไดด การขยายตวใกลเคยงกบทองเหลองมาก จงนยมใชควบคกน ในประเทศไทยมพบมากในจงหวดกาญจนบร แตยงไมมสภาพเปนแหลงแรเงน พบในลกษณะ เกดรวมกบแรกาลนาทวไป 2.5.2.2 สมบตทางฟสกส และทางกลของเงน สญลกษณทางเคม Ag ความหนาแนน 10.5 กก / ดม3 จดหลอมเหลว 960 องศาเซลเซยส ความตานทานจ าเพาะ 0.0167 โอหม / มม2 / ม ระบบผลก FCC 2.5.2.3 คณสมบตทางกายภาพ ผวสขาวเปนประกาย มความแขงของผวคอนขางมาก สามารถดงเปนเสนลวดยาวได ทนทานตอแรงกระแทกด จดเดน สของวสดมความสวยงามเฉพาะตว มจดหลอมเหลวต า สามารถเชอมตอชนสวน และลวดลายตางๆ ไดงาย ดงเปนเสนลวดยาว และรดเปนแผนบางๆ ได ตอตานการผได เกอบทกชนด จดดอย เครองประดบทท าจากเงนตองการการเกบรกษา และดแลเปนอยางด เมอท าปฏกรยากบอากาศจะเปลยนเปนสด า ดงนน ควรเกบไวในถงพลาสตก หรอกลองสญญากาศ 2.5.2.4 ประโยชนการใชงาน เนองจากมสมบตทางการน าไฟฟาดทสด จงใชท าเปนลวด และอปกรณงานไฟฟา และอเลคทรอนก เชน เสนลวดในกลกฟวส หนาสมผสในงานไฟฟา สายน าสญญาณระบบเครองเสยง ใชท าเปนโลหะรปพรรณเพราะมเนอสขาวเปนมน ใชท างานชบผว เชน เงนตรา ใชในเครองมอ หรอ

38

อปกรณทตองการความเทยงตรงสง เชน เครองมอวดดวยแสง กลองโทรทศน กระจกเงาทตองการสภาพการสะทอนแสงทดสม าเสมอ จะตองอาบเคลอบดวยเงนเปนส าคญ โลหะเงนสามารถใชรวมกบทองเหลองในรปวสดผสม (Composite) ไดอยางด เพราะมอตราการยดหดตวใกลเคยงกน (ไพฑรย ประสมศร, 2543) ตารางท 2.3 แสดงคณสมบตของเงน ในการน าไปพฒนาผลตภณฑ

คณสมบต ระดบของคณสมบต ต า ปานกลาง สง

ความตานทานไฟ ทนทานตอรอยขดขวน ทนทานตอการฉกขาด การทนสารเคม การทนรงสยว

ทมา : (ศนยสรางสรรคงานออกแบบ, 2556: 64) 2.6 อะลมเนยม (Aluminium) อะลมเนยม เปนโลหะเบาทถกน ามาใชงานอยางกวางขวาง และมจ านวนสงสดในกลม โลหะเบาดวยกน สามารถพบอะลมเนยมไดเปนจ านวนมากบนพนโลก โดยจะอยในรปของ อะลมนมออกไซด หรอทเรยกวา อะลมนา (Alumina) ในสภาพเจอปนอย ในสนแรบอกไซด ในองคประกอบของอะลมนา ทมสภาพเจอปนจะมสนแรอะลมเนยมอยประมาณ 40 ถง 60% 2.6.1 สมบตทางฟสกส และเชงกลของอะลมเนยม สญลกษณทางเคม Al ความหนาแนน 2.7 กก / ดม3 จดหลอมเหลว 660 องศาเซลเซยส จดเดอดกลายเปนไอ 1,800 องศาเซลเซยส ความตานทานไฟฟาจ าเพาะ 0.072 โอหม / กรม ความแขงแรง 8 ถง 10 กก / มม2 ความแขง 16 ถง 20 HB ความเคนแรงดงของอะลมเนยมหลอ 98 นวตน / มม2 ความเคนแรงดงของอะลมเนยมอบเหนยว 68 นวตน / มม2 ความเคนแรงดงของอะลมเนยมรดแขง 166 นวตน / มม2 ระบบผลก FCC อตรายดตว 3 ถง 35%

39

2.6.2 ลกษณะทวไปของโลหะอะลมเนยม ลกษณะภายนอกของอะลมเนยม คอ มสเงน มความหนาแนนนอย น าหนกเบา และมก าลงวสดตอหนวยน าหนกสง มความเหนยว จดหลอมเหลวต า หลอหลอมไดงาย อะลมเนยมบรสทธเมอ ทงไวในอากาศจะเกดออกไซดของอะลมเนยมขนเปนอะลมเนยมออกไซด เคลอบตดอยเปนผวบางๆ ท าใหอะลมเนยมนนทนตอบรรยากาศ ไมถกกดกรอน คฯสมบตการน าไฟฟาประมาณ 2/3 เทา ของทองแดง จงนยมใชท าสายเคเบลแรงสง อะลมเนยมเปนตวน าความรอนไดด และเหมาะอยางยงกบงานขนรป และงานปาดผวโลหะ เชน อด รด ดง ตด เจาะ กลง ไส กด และนอกจากนอะลมเนยมยงเปนวสดผสมทมประโยชนมาก คอใชอะลมเนยมเพยงเลกนอยผสมลงไปในโลหะผสมทมทองแดง แมงกานส และแมกนเซยม จะท าใหความแขง และคณสมบตในงานกลงไดดมาก อะลมเนยมหนกประมาณ 1/3 เทา ของเหลกและทองแดง แตคาความแขงแรงต ากวามาก 2.6.3 สมบตของการใชงานของอะลมเนยม สมบตของอะลมเนยมทส าคญ ทมผลตอการใชงานของอะลมเนยมทางอตสาหกรรม คอ น าหนกเบา ความหนาแนนสมพนธของอะลมเนยมประมาณหนงในสามของเหลกกลา หรอโลหะผสมทองแดง ดวยการเจอโลหะอนเปนโลหะผสมอะลมเนยม และกรรมวธทางความรอน จะท าใหได โลหะผสมทมความแขงแรงเทยบเทา หรอมากกวาเหลก ตารางท 2.4 แสดงปฏกรยาทางเคมของอะลมเนยมเมอผสมกบธาตอนๆ

ธาต ผลของปฏกรยาเคม ออกซเจน เกดชนฟลมบางๆ ทผวงาน ชนฟลมนจะปกปองชวยใหไม

เกดปฏกรยาอกตอไป ไนโตรเจน เกดไนไตรดทอณหภมสง ก ามะถน ไมกอปฏกรยาใดๆ ไฮโดรเจน ละลายแทรกซมในเนออะลมเนยมได กรดอนทรย สามารถละลายในอะลมเนยมไดทนท (ยกเวนกรดน าสม) กรดอนทรย + น า ไมเกดปฏกรยากบอะลมเนยม เกลอ สามารถกดกรอนอะลมเนยมไดเลกนอย ดาง ละลายอะลมเนยมได ฮาโลเจน จะท าปฏกรยาทนท

ทมา : (ไพฑรย ประสมศร, 2543 : 106)

40

2.7 สรปทายบท โลหะเปนวสดทไดมาจากแรธาต ประกอบดวยธาตโลหะหนงชนด หรอมากกวาผสม เขาดวยกน ซงจะท าใหโลหะมคณสมบตทแตกตางกนออกไป เชน เปนตวน าไฟฟา หรอความรอนไดด ผวโลหะสามารถขดเรยบเปนมนวาวได มความแขงแกรง ทนทาน และสามารถน าไปแปรรปได ทกรปแบบ จงเปนความตองการของภาคอตสาหกรรมหลายดานอยางกวางขวาง แตโลหะจะไดจากการถลงจากสนแรตางๆ ทเกดขนโดยธรรมชาตเทานนซงจะมการจดเรยงอะตอมเปนระเบยบกวาอโลหะ ซงในปจจบนไดมการแบงโลหะออกเปน 2 จ าพวก คอ 2.7.1 โลหะทเปนเหลก เปนโลหะทมสวนผสมของธาตเหลกเปนหลก และมธาตอนผสมบางเลกนอย เชน เหลกเหนยว เหลกกลา เหลกหลอ 2.7.2 โลหะทไมใชเหลก เปนโลหะทมธาตอนๆ ทไมใชเหลกเปนธาตผสมหลกและยงแบงออกไดเปน 2 พวก คอ 2.7.2.1 โลหะหนก เชน สงกะส เงน ทองค า ทองค าขาว แมงกานส 2.7.2.2 โลหะเบา หมายถงโลหะทมความหนาแนนนอยกวา 4 กโลกรม/ลกบาศกเดซเมตร เชน อะลมเนยม แมงกานส ไทเทเนยม 2.8 ค าถามทบทวน

1. อธบายความหมายและประเภทของ โลหะ 2. เหลกเหนยว เหลกกลา และเหลกหลอ มคณสมบตแตกตางกนอยางไร 3. อธบายถงลกษณะทางกายภาพของทองเหลอง 4. อธบายคณสมบตของทองแดงทมผลตอการน าไปใชในการออกแบบผลตภณฑ 5. อธบายความแตกตางและคณสมบตเดนระหวาง เงน และทอง 6. อลมเนยมมคณสมบตเดนดานใดบาง และสงผลตอการน ามาใชในการผลตอยางไรบาง

41

เอกสารอางอง กรมศลปากร. (2550) เครองทองกรวดราชบรณะ ศลปะของแผนดน. กรงเทพฯ : กรมศลปากร. กฤษ อนทรนนท. (2558). พนฐานชางโลหะ. พมพครงท 1. กรงเทพฯ : เอ-บค ดสทรบวชน. บญธรรม ภทราจารกล. (2553). วสดงานชางอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. ไพฑรย ประสมศร. (2543). วสดศาสตร. เพชรบร : ราชภฏเพชรบร. ศนยสรางสรรคงานออกแบบ. (2556). สนทรพยวสดถนอสาน. กรงเทพฯ : ศนยสรางสรรคงาน ออกแบบ. อดมศกด สารบตร. (2549). เทคโนโลยผลตภณฑอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร.

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 3 ไม

_______________________________________________________

หวขอเนอหา 3.1 ความรเบองตนเกยวกบไมและปาไมในประเทศไทย

3.2 โครงสรางและการเจรญเตบโตของตนไม 3.3 ประเภทและชนดของไม 3.4 ไมตางประเทศทใชในประเทศไทย 3.5 การแปรรปไม และผลตภณฑอนๆ จากไม 3.6 การเลอกใชไมและขนาดของไม วตถประสงคเชงพฤตกรรม

1. สามารถอธบายโครงสรางและการเจรญเตบโตของตนไมไดถกตอง 2. จ าแนกประเภทของไมไดถกตอง 3. อธบายคณสมบตของไมแตละชนดไดถกตอง 4. อธบายการแปรรปไม และไมขนาดตางๆ ไดถกตอง 4. สามารถวเคราะหคณสมบตของไมเพอน ามาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมได 5. สามารถเลอกใชไมในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมไดอยางเหมาะสม

วธการสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. วธการสอน

1.1 วธสอนแบบบรรยาย โดยบรรยายเนอหาบทท 3 ไม 1.2 วธสอนแบบอภปรายในประเดนตางๆ ในระหวางการเรยนการสอน 1.3 วธสอนแบบเนนการเรยนรดวยตนเอง 2. กจกรรมการเรยนการสอน 2.1 น าตวอยางวสดประเภทไม ใหผเรยนสงเกต แลวตงค าถามเพอบรรยายเขาสเนอหาเรองความรเกยวกบไม การแปรรปไม โดยการใชสอการสอนประกอบ 2.2 แบงกลมอภปราย เรองประเภทของไม ผสอนน าอภปรายสการสรปดวยค าถาม 2.3 การออกแบบผลตภณฑหตถกรรมจากไม 2.3 ใหผเรยนศกษาเนอหาจากชดการสอนหนงสอ ต ารา เอกสารเพมเตม แลวสรปดวยค าพดของตนเองแบบบรรยาย

43

สอการสอน 1. ตวอยางไมชนดตางๆ 2. สออเลกทรอนกส จากโปรแกรมคอมพวเตอร Power Point ประกอบการบรรยาย เรอง ไม 3. วดทศน เรอง การแปรรปไม การวดผล

1. สงเกตการตอบค าถามและตงค าถาม 2. สงเกตบทบาทหวหนา สมาชก และการอภปรายรวมกนขณะท างานเปนกลม

3. สงเกตพฤตกรรม การกระตอรอรนในการท ากจกรรม 4. ตรวจแบบทดสอบทบทวนทายบท 5. สงเกตความรความเขาใจจากการน าไมมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม

44

บทท 3 ไม

_______________________________________________________ ไมเปนทรพยากรธรรมชาตทมความส าคญอยางยงตอสงมชวต ไมวาจะเปนมนษยหรอสตวอนๆ เพราะปาไมมประโยชนทงการเปนแหลงวตถดบของปจจยส คอ อาหาร เครองนงหม ทอยอาศยและยารกษาโรคส าหรบมนษย และยงมประโยชนในการรกษาสมดลของสงแวดลอม บางครงใชใน งานศลปะ ท าเฟอรนเจอร ท าอาวธ หรอเปนวสดกอสราง ไมยงคงเปนสวนประกอบส าคญในการกอสราง ตงแตมนษยเรมสามารถสรางบานทอยอาศย หรอเรอ โดยเรอแทบทกล าในชวงป 80 ท ามาจากไมแทบทงสน ซงในปจจบนบานหรอเรอทท าจากไม เรมมจ านวนลดลง โดยปจจบนมการ น าวสดอนมาใชในการสรางแทน แตวาไมยงคงมสวนส าคญในดานการเสรมโครงสราง หรอเปน วสดเสรม โดยเฉพาะอยางยงในการสรางหลงคา และของประดบนอกบาน ไมทใชในงานกอสราง รจกกนในชอ ไมแปรรป 3.1 ความรเบองตนเกยวกบไม นบตงแตยคกอนประวตศาสตร มนษยเรมรจกใชปา และไมในปามาประดษฐเครองมอในการลาสตว เชน กบดก ลกดอก หอก ฯลฯ จากนนกเรมใชไมในการหงตมอาหาร กอเพงพกอาศย จวบจนปจจบนนมนษยมเทคโนโลยทมากมาย รจกน าไมมาประกอบโครงสรางส าหรบรบน าหนกไดตาม ทตองการน าไปใชในอตสาหกรรมตางๆ มากมาย เชน เฟอรนเจอร เครองเรอน ผลตภณฑส าเรจรปตางๆ เนองจากไมเปนวสดธรรมชาตทสามารถตดโคนมาใชงานไดงาย ท าใหปาไมในประเทศไทย ซงเดมเคยมอยถงประมาณ 70% ของพนทประเทศ นบถงปจจบนนกรมปาไมไดรายงานวาปาไม ถกท าลายลงอยางรวดเรวจนเหลอไมถง 30% โดยสาเหตส าคญเกดจาก 3 สาเหตใหญๆ คอ เกดจากภยธรรมชาต เชน อคคภย วาตภย และอทกภย เกดจากการท าลายของสตวเอง เชน การกดกน ของสตวเพอการด ารงชพ การกดแทะของสตว และแมลงเพอการอย อาศย การผพงเนองจากเชอรา หรอจลนทรย และเกดจากภยมนษย ซงถอเปนภยทรายแรงทสดทไดท าลายปาไมลงอยางรวดเรว และมากมาย เชน การลกลอบตดไมเพอการคา การลกลอบเผาปาเพอท าไรเลอนลอย หรอเพอบกรก ยดครอบครองเปนทท ากนในเชงธรกจ (กว หวงนเวศนกล, 2548) ปาไมเปนหนงในทรพยากรธรรมชาตทมความส าคญอยางยงในการอ านวยประโยชนแกมนษย ในทางตรง ไมทไดจากปาสามารถน ามาแปรรปเพอใชในการกอสรางทอยอาศย ใชท าเครองเรอนและอนๆ ผลตภณฑบางชนด เชน อาหาร ยารกษาโรค เคมภณฑ กไดมาจากไมเชนกน ในทางออมปาไม มสวนชวยปองกนอนตราย และความเสยหายจากปรากฏการณทางธรรมชาต เชน ชวยปองกนวาตภย อทกภย และการพงทรายของดน นอกจากนนยงชวยท าใหดนมความอดมสมบรณ ทงยงเปน ทอยอาศยของสตวปา และเปนสถานทพกผอนหยอนใจของมนษยไดอกดวย ไมทโคนลมและทอนแลว เรยกวาไมซงหรอไมทอน เมอน าออกมาจากปา และท าการแปรรปใหมขนาดทแนนอนไดมาตรฐานแลวจะกลายเปนไมแปรรป ซงจะถกน าไปใชงานในลกษณะตางๆ

45

มากมาย ดงนนจงจ าเปนจะตองมความรเก ยวกบชนด ขนาด และมาตรฐานของไมเปนอยางด เพอทจะน ามาประยกตเขากบการเลอกใชวสดใหเหมาะสมกบงาน และมความจ าเปนทจะตองทราบเกยวกบการเจรญเตบโต โครงสราง และคณลกษณะของไมทจะน ามาใชดวย 3.2 โครงสราง และการเจรญเตบโตของตนไม 3.2.1 โครงสรางของตนไม โครงสรางทส าคญของตนไม จ าแนกออกเปน 3 สวนดวยกน คอ 3.2.1.1 ราก (roots) เปนสวนทหยงลงไปในดน ท าหนาทดดน าและแรธาตตางๆ จากดนผานทางล าตนขนสใบเพอปรงอาหาร นอกจากนนรากยงชวยในการยดล าตนไวกบพนดน ใหทรงตวอยได 3.2.1.2 ล าตน (stem) เปนสวนทพงขนสอากาศ ท าหนาทล าเลยงน า และแรธาตตางๆ จากรากขนสใบเพอสรางเปนอาหาร จากนนจงล าเลยงอาหารจากใบไปหลอเลยงสวนตางๆ ของตนไม และยงท าหนาทรองรบและชเรอนยอดเพอใหใบไดรบแสงอาทตยเพอชวยในการปรงอาหาร 3.2.1.3 เรอนยอด (crown) เปนกง กานสาขาของตนไมสวนทอยเหนอล าตนขนไป ท าหนาทรองรบใบ ดอก และผล ชวยใหใบไดรบแสงอาทตย เพอปรงอาหารไปเลยงสวนตางๆ ของตนไม

เรอนยอด

ล าตน รากแกว

รากฝอย

รปท 3.1 แสดงโครงสรางของตนไม

46

3.2.2 การเจรญเตบโตของตนไม โครงสรางพนฐานของเนอไมจะประกอบดวยเซลล (cell) และทอเซลล (pore) ซงเกดจากการเรยงตวซอนกน และเชอมตอเขาดวยกน ซงทอเซลลเหลาน โดยทวไปจะมขนาดความโตแตกตางกนออกไปตามชนดของไม แตอยางไรกตามไมโตไปกวาความโตของเสนผมมนษย ส าหรบไมเนอแขงทอเซลลจะยาวประมาณ 1/25 น ว ส วนไม เน อ ออนจะยาวประมาณ 1/8 น ว ผน ง เซลล จะประกอบดวยสารหลายชนดมทงสารอนทรย และสารอนนทรย แตสวนใหญจะประกอบดวยเสนใยเลกๆ ทเรยกวา เซลลโลส (cellulose) ซงเปนสารอนนทรยทมความส าพนธเกยวของกบคณสมบตของไมมากทสดประกอบขนเปนผนงเซลล และเสนใยเหลานจะตดเขาดวยกน ดวยซเมนตธรรมชาต ทเรยกวา ลกนน (lignin) ซงไมเพยงแตท าหนาทเปนตวประสานใหเซลลยดตดกนเพยงอยางเดยว แตยงจะชวยท าใหผนงเซลลมความแขงอกดวย

รปท 3.2 แสดงเซลลของเนอไม

47

เซลลเหลาน มทงชนดททอดตวไปตามความยาวของล าตน และชนดททอดตวไปตาม แนวขวางของล าตน กลมเซลลเหลานเรยกวาเนอเยอ ซงสามารถแบงออกไดเปน 3 กลม ไดแก 3.2.2.1 กลมเนอเยอล าเลยง ท าหนาทล าเลยงน า และแรธาตใหแกตนไม โดยทวไปเซลลจะมขาดใหญ ผนงเซลลบาง 3.2.2.2 กลมเนอเยอค าจน ท าหนาทใหความแขงแรงแกล าตนโดยทวไปเซลล จะมขนาดเลก ผนงเซลลหนา 3.2.2.3 กลมเนอเยอสะสม ท าหนาทสะสมอาหารใหกบตนไม โดยทวไปผนงเซลล จะบาง เซลลมรปรางลกษณะเปนเหลยมและแบน กลมเซลลทกลาวมาขางตนยงแบงออกไดเปนกลมเซลลทตายแลว ทเรยกวา โพเซนไคมา (prosenchyma) ซงไมมเยอชวตหลงจากทเจรญเตบโตเตมทแลว เปนกลมเซลลทอยในสวนทเปน แกนไม (heartwood) กบกลมเซลลทยงมเยอชวตอยหลงจากการเจรญเตบโตเตมทแลว ทเรยกวา พาเรนไคมา (parenchyma) ซงเปนกลมเซลลทอยในสวน กระพไม (sapwood) สวนทเจรญเตบโตของตนไมกคอ สวนปรายของราก ใบ และชนของเซลลทอยถดเขามาจากทางดานในของเปลอกใน (inner bark) ทเรยกวา เยอเจรญหรอแคมเบยม (cambium) น าและ แรธาตจะถกดดโดยราก และถกน าไปยงใบโดยผานทางทอเซลลบรเวณกระพไม ทเรยกวา ซเลม (xylem) จากนนจะเขาไปรวมตวกบคารบอนไดออกไซดจากอากาศทใบ โดยอาศยพลงงาน จากแสงอาทตยท าใหเกดการปรงอาหาร จากนนอาหารทถกปรงขนมากถกสงกลบไปยงสวนตางๆ ของตนไมโดยทางทอเซลล ทเรยกวา โพลเอม (phloem) ซงอยบรเวณเปลอกไมทางดานใน เซลลทอยในบรเวณเนอเยอเจรญ หรอแคมเบยม จะเกดการแบงตว โดยทดานในของ ชนเซลลสวนทอยตดกบกระพไม ทเรยกวา ซเลม จะสรางเซลลใหมขนมาเปนเนอไม ขณะทดานนอกของเซลลทตดอยกบเปลอกไมดานในทเรยกวา โพลเอม จะผลตเปลอกไมออกทางดานนอก การสรางเซลลหรอการเจรญเตบโตของเนอไมในชนเซลลทเรยกวาเยอเจรญน ตามปกตจะเกดขนปละชนหรอ ปละวง ชน หรอวงทเกดขนเรยกวา วงเจรญ (growth ring) หรอวงป (annual ring) ซงตามปกต จะเกดขนปละ 1 ชนหรอ 1 วง แตบางปอาจจะเกดขน 2 ชนหรอ 2 วงกได โดยจะเกดขนในฤด ใบไมผล จ านวน 1 ชนหรอ 1 วง และในฤดรอน จ านวนอก 1 ชนหรอ 1 วง ซงในกรณทม 2 วงกจะประกอบดวยชนของเซลล 2 ชน คอ ชนทเกดขนในฤดใบไมผลกบทเกดขนในฤดรอน เนองจากในฤดใบไมผลตนไมจะเจรญเตบโตอยางรวดเรว เซลลทถกสรางขนมาจงมขนาดใหญและผนงเซลลบาง แตเซลลทถกสรางขนในฤดรอน เนองจากการเจรญเตบโตของเซลลจะชากวา ดงนนชนของเซลลทเกดขนจงไมเพยงแตจะมขนาดเลกลง และผนงเซลลหนากวา แตจะมสเขมกวาชนของเซลลในฤด ใบไมผลอกดวย วงเจรญหรอวงปเหลานจะมผลโดยตรงตอรปแบบของเสยนหรอลายไม วงเจรญหรอวงปสามารถทจะดไดจากหนาตดของไม

48

รปท 3.3 แสดงวงปของไม กระพไมจะประกอบดวยเซลลทมชวต ชนของเซลลทเปนกระพจะมขนาดความหนาแตกตางกนออกไป แกนไมจะเกดจากกระพไมทเซลลตายไปแลวหลงจากทเจรญเตบโตเตมท ตามปกตแกนไมจะมสเขมกวากระพไม ไมสวนทเปนแกนนถอวาเปนไมทดทสด ในไมบางชนดกระพไมจะมความแขงเทากบแกนไม แตความทนทานจะนอยกวาเมอถกน าไปใชกลางแดดกลางฝน ตรงกลางแกนไมจะมไสไม (pith) ซงเปนบรเวณทไมเรมเจรญเตบโตในระยะแรกๆ ในสวนนเมอตนไมมอายมากๆ กอาจจะผสลายกลายเปนโพรางเลกๆ ได นอกจากนยงมเสนรศมของไม (wood ray) วงออกจากศนยกลางของไมสทางดานเปลอกไม เสนเหลานคอกลมของเซลลททอดตวตามแนวขวาง ซงนอกจากจะท าหนาทเปนชองทางล าเลยงและสะสมอาหารแลว ยงจะชวย ยดโครงสรางของตนไมไวอกดวย (ประณต กลประสต, 2557) 3.2.3 ลกษณะหนาตดของไม ถาพจารณาไมตามแนวหนาตดตามขวางของตนไม ไมจะประกอบดวย 7 สวน คอ 3.2.3.1 ไสไมหรอใจไม (Pith) เปนสวนทอยตรงกลางล าตนของตนไม เปนจดเรมตนของการเจรญเตบโตของตนไม อนจะท าใหเกดล าตน กงกาน และใบ ซงเมอตนไมมอายมากขน ไสไม กจะกลายเปนโพรง ซงในแงกลสมบตของไมถอวาไมทมโพรงจะสามารถรบก าลงไดต า เปนไมทมต าหน 3.2.3.2 แกนไม (Heartwood) เปนสวนทอยถดออกมาจากไสไม แกนไมคอเซลลตางๆ ของตนไมทไมท างานแลว และจะเปนสวนทแขงทสด ท าหนาทเปนโครงสรางใหกบล าตน สวนของแกนไมนจะมเนอสเขม เนองจากยงมสารอาหารตางๆ ตกคางอย แกนไม เปนไมทน ามา รบก าลงไดด 3.2.3.3 กระพ (Sapwood) เปนสวนทอยถดออกมาจากแกนไม อยระหวาง เปลอกชนในกบแกนไม เนอกระพจะมสจางกวาแกนไม ท าหนาทล าเลยงธาตอาหารตางๆ ไปสใบ และเปนทเกบสะสมอาหารจ าพวกแปง และน าตาล ซงเมอตนไมเจรญเตบโต เนอไมทงอกขนมาใหม กจะท าหนาทแทนกระพเดม และกระพเดมกจะกลายเปนแกนไมตอไป

49

3.2.3.4 เยอเจรญ (Cambium) เปนเซลลบางๆ ทมชวตอยระหวางกระพกบ เปลอกชนใน การเจรญของเนอไมและเปลอกไม จะเกดจากการแบงเซลลของเยอเจรญ โดยเซลล เยอเจรญทแบงอยดานในกจะกลายเปนเนอไม สวนเซลลทแบงตวดานนอกจะกลายเปนเปลอกชนใน ทจะคอยๆ ขยายตวตามการเจรญเตบโตของล าตน ซงกจะไปดนเปลอกชนนอกใหแตกเปนร อง หรอลายตางๆ 3.2.3.5 เปลอกชนใน (Inner Bark) เปนเซลลทยงมชวต ท าหนาทล าเลยงอาหาร ทผานการสงเคราะหแลวจากใบสงไปเลยงล าตนสวนตางๆ เพอใหไมมการเจรญเตบโต 3.2.3.6 เปลอกชนนอก (Outer Bark) เปนสวนทอยนอกสดของล าตน เปนเซลล ทตายแลว และแหงแขง ท าหนาทหอหมล าตนไว เพอปองกนอนตรายใหกบล าตน เชน การเสยดส การกดแทะ และอณหภมการใชงาน 3.2.3.7 เสนวงรอบป (Annual Growth Ring) เสนวงรอบปนจะเปนเสนบอกถงแนวตอของไมท เจรญเตบโตมาในแตระรอบปหรอแตละฤด โดยถาไมอยในทองถนทมความ อดมสมบรณมาก ระยะหางของเสนวงรอบปนกจะหางมาก สของเสนจะจาง แตถาในทองถนใด แหงแลงไมอดมสมบรณ เสนวงรอบกจะถ บงบอกถงการเจรญเตบโตทชา ซงสของเสนกจะเขม โดยทวไปประมาณกนวาเสนวงรอบหนงเสนจะเทากบอายของตนไมหนงป ยกเวนตนไมบางชนด เชน ไมสก ซงในหนงปอาจมถง 2 วง หรอตนไมทเกดใบรวงหมด ซงจะท าใหการเจรญเตบโตไมครบวง (กว หวงนเวศนกล, 2548) 3.2.4 ต าหนในเนอไม ต าหนในเนอไม คอ ความผดปกตทเกดขนภายในเนอไม ซงอาจจะท าใหขาดความแขงแรง ความทนทาน และความสวยงามได ต าหนในเนอไมทพบเหนอยเปนประจ า ไดแก 3.2.4.1 ตาไม (knots) เปนต าหนในเนอไมประเภทหนงทพบเหนกนอยเสมอ เปนสงหนงทท าใหทศทาง และแนวของเสยนไมสะดดลง จงท าใหไมเสยความแขงแรง โดยเฉพาะอยางยง เมอไมถกน าไปใชกบงานในลกษณะทตองรบแรง 3.2.4.2 รอยราว (shakes) เปนรอยแยกตามเสยนไมซงเกดขนระหวางวงป ปกตจะเกดจากลมพายทพดโยกตนไมอยตลอดเวลา จนท าใหเกดรอยแยกระหวางวงปเกากบวงปใหม รอยแยกดงกลาวจะขยายตอไปตามความยาวของตนไม จงเปนผลใหความแขงแรงหรอความตานทานตอแรงเฉอนตามแนวนอนลดลงมาก 3.2.4.3 รอยปร (checks) เปนรอยแตกตามเสยนไม เชนกน จะเกดจากการ หดตวอยางไมสม าเสมอขณะผงไม เปนรอยแยกทขวางกบวงป รอยปรของไมเกดขนไดหลายลกษณะ เชน รอบปรทปลายไม รอยปรจากกลางไม รอยปรทผวไม และรอยปรตลอด ไมทมรอยปรน จะเสยความแขงแรงในลกษณะเดยวกนกบไมทมรอยราว 3.2.4.4 การผ (decay) ตามปกตจะเกดจากรา ซงจะเปนอนตรายอยางยงตอไมทจะน ามาใชงาน เพราะจะท าใหไมขาดความแขงแรงโดยสนเชง และเกดความเสยหายไดงายจงท าใหเกดอนตรายไดถาน าไปใชงาน

50

3.2.4.5 การบดงอ (twist and spring) ตามปกตจะเกดจากการขวาง และการทแยงของเสยนไม ซงนอกจะท าใหไมเสยความแขงแรงแลว กยงท าใหเกดปญหากบการน าไปใชงานอกดวย

รปท 3.4 แสดงลกษณะการบดงอแบบตางๆ ทมกเกดกบไม 3.3 ประเภทและชนดของไม 3.3.1 ประเภทของไม ไมทไดจากปาในเมองไทยเกอบทงหมดอาจกลาวไดวาเปนไมเนอแขง สวนไมเนอออนจรงๆ มเพยง 2 ถง 3 ชนดเทานน แตในทางการคา เมองไทยไดแบงไมแปรรปดวยการน าเอาความแขงแรงในการดด (แรงประลย) ของไมแหงทมความชนในเนอไมระหวา 10 ถง 14 % และความทนทาน ตามธรรมชาตของไมชนดนนๆ เปนเกณฑ โดยจ าแนกออกไดเปน 3 ชนด คอ ไมเนอแขง ไมเนอ ปานกลาง และไมเนอออน 3.3.1.1 ไมเนอแขง ไมเนอแขงเปนไมทมเนอแกรง และเหนยว มความแขงแรง และทนทานตอการ ใชงานกลางแดดกลางฝนไดดมาก เนอไมมทงชนดเนอหยาบไปจนถงเนอละเอยด ทงชนดเสยนไมตรงและชนดเสยนไมสบสน ยากตอการเลอย ไสกบ และตกแตง แตขดมนไดดเนองจากเนอไมสวนใหญ

51

จะเปนมนในตว ไมชนดนจะมสเขม เปนไมทมน าหนกมาก โดยทวไปจะหนกตงแต 720 ถง 1,200 กโลกรมตอลกบาศกเมตร หรอมากกวานน ไมเนอแขงบางชนด เชน ไมเตง รง ประด เคยม มะคาโมง ชงชน แดง มะเกลอ เลยงมน เสลา หลมพอ แอก ตนนก และบนนาก นยมใชกบโครงสรางในสวนทรบแรง ใชท าเครองมอ เปนตน 3.3.1.2 ไมเนอปานกลาง ไมเนอปานกลางเปนไมทมเนออยในลกษณะปานกลาง มความแขงแรง และทนทานพอประมาณ เนอไมมทงชนดเนอหยาบไปจนถงเนอละเอยด แตสวนใหญจะเปนไมเนอละเอยด เสยนไมตรง หรอเกอบตรง จงสะดวกตอการเลอย ไสกบ และตกแตง และเนองจากสวนใหญจะเปนไมทมลวดลายสวยงาม จงนยมน ามาใชท าเครองเรอน สของไมชนดนจะอยในระดบปานกลาง เปนไมทมน าหนกตงแตประมาณ 690 ถง 1,130 กโลกรมตอลกบาศกเมตร ไมเนอปานกลางบางชนด เชน ไมตะเคยนทอง ตะเคยน ตะแบก นนทร พลวง มะคาแต ยง และรกฟา นยมใชกบงานกอสรางบาน งานเครองเรอน เปนตน 3.3.1.3 ไมเนอออน ไมเนอออนเปนไมทมเนอออนและหยาบ มความแขงแรงและทนทานนอยทสด มอดหรอปลวกชอบท าลาย การยดหดตวไมสม าเสมอแลวแตชนดของไม สของเนอไมแตกตางกนออกไปทางสออนไปจนถงเกอบเขม ไมชนดนจะมน าหนกตงแตประมาณ 500 ถง 870 กโลกรม ตอลกบาศกเมตร ไมเนอออนบางชนด เชน ไมกระทอน ยาง จ าปาปา กระบาก กระเจา พะยอม สก และอนทนน นยมใชกบงานชวคราว และงานในรม ตารางท 3.1 แสดงความแขงแรงและความทนทานของไม

ชนดของไม ความแขงแรง (กโลกรมตอลกบาศกเซนตเมตร)

ความทนทาน (ป)

ไมเนอแขง สงกวา 1,000 สงกวา 6 ไมเนอปานกลาง 600 – 1,000 2 - 6 ไมเนอออน ต ากวา 600 ต ากวา 2

ทมา : (ประณต กลสตร, 2557 : 23) 3.3.2 ชนดของไมทนยมใชในปจจบน ไมในเมองไทยมอยมากมายหลายชนด แตมไมเพยงไมกชนดทนยมใชกนทงในดาน การกอสรางอาคารบานเรอน การท าเครองเรอน และอนๆ ดงน 3.3.2.1 ไมสก ไมสก เปนไมทถกน ามาใชกบงานประเภทตางๆ มากทสด เนองจากมลวดลาย ทสวยงาม นอกจากนนมอด และปลวกยงไมท าลาย เนอไมมสเหลองทองถงสน าตาล มกจะมเสนสแกแทรก กลนคลายหนงฟอก ไมมรส น าหนกปานกลาง เสยนตรง เนอไมหยาบ และไมสม าเสมอ มความทนทานมาก เลอย ไส ตกแตง และขดชกเงาไดงาย มหลายชนด เชน สกทอง สกหน และสกขควาย

52

ทน ามาใชในการท าเครองเรอน และสวนทตองการแสดงคณคาและรสนยม ไดแก สกทอง เนองจาก มสเหลอ และลวดลายทสวยงาม สวนสกหนและสกขควาย มสคล ากวา และลวดลายคอนขางสบสน จงน าไปใชในสวนทไมตองการความสวยงาม เชน ใชท าโครงเครองเรอน นอกจากนยงนยมใชกบการกอสรางอาคารบานเรอนตางๆ เชน บว คว วงกบประต หนาตาง ฝา ฝาเพดาน บนได ราวบนได พนภายนอกอาคาร และหนาไมอด เปนตน 3.3.2.2 ไมประด ไมประด เปนไมชนดหนงทถกจดอยในไมทมลวดลายสวยงาม ลกษณะของเนอไม มสแดงอมเหลองถงสแดงอฐ สของเสยนจะแกกวาส พน เนอไมเปนมนวาว ไมมกลนและรส น าหนกมาก เสยนสนเปนรวๆ เนอไมละเอยดปานกลาง แขงและทนทาน ไสตกแตงและขดชกเงาไดด นยมใชกลปการสรางอาคารบานเรอน โดยเฉพาะในสวนทตองการความประณต อาท วงกบ ประต หนาตาง พน บนได ราวบนได นอกจากนยงนยมใชในการท าเครองเรอนราคาแพง และเครองเรอนประดบมกอกดวย 3.3.2.3 ไมมะคาโมง ไมมะคาโมง เปนไมอกชนดหนงในกลมของไมทมลวดลายสวยงามดวยเชนกน เปนไมททนตอมอดและปลวกไดด ลกษณะของเนอไมมสน าตาลอมเหลองถงสเหลองแก เนอไมเปนมนวาว ไมมกลนและรส น าหนกมาก เสยนคอนขางสน เนอไมคอนขางหยาบแตสม าเสมอ แข ง เหนยว ทนทาน เลอย ไสตกแตงคอนขางยาก แตถาแหงจะตกแตงคอนขางงาย ขดและชกเงาไดด นยมใชกบการกอสรางอาคารบานเรอนในสวนทตองการความสวยงาม เชน วงกบประต หนาตาง พน บนได ราวบนได เสา และเนองจากปมของไมชนดนมลวดลายทสวยงามมาก จงนยมน าไปใชท าเครองเรอน 3.3.2.4 ไมชงชน ไมชงชน เปนไมทจดอยในกลมไมทมลวดลายสวยงามชนดหนง ลกษณะของเนอไม มสมวงออนถงมวงแก มเสนแทรกสด า หรอสแกกวาสพน เนอไมเปนมนวาว ไมมกลนและรส น าหนกมาก เสยนสนเปนรวแคบๆ เนอไมละเอยด แขง เหนยว ทนทานมาก เลอย ไสตกแตง คอนขางยาก ชกชกเงาไดดมาก เพราะเมอเคลอบดวยน ามนชกเงาแลวจะท าใหมความสวยงามมาก นยมใชท าเครองเรอน ใชแกะสลก ดามเครองมอ 3.3.2.5 ไมแดง ไมแดง เปนไมทอยในกลมไมลวดลายสวยงามดวยเชนกน เปนไมทปลวก และเพยงไมคอยรบกวน ลกษณะเนอไมมสแดงเรอๆ หรอสน าตาลอมแดง เนอไมเปนมนวาว ไมมกลนและรส น าหนกมาก เสยนเปนคลน และสน เนอไมคอนขางละเอยด แขง เหนยว ทนทาน เลอย ไสตกแตงคอนขางยาก ขดและชกเงาไดด เปนไมตานไฟ นยมใชกบการกอสรางอาคารบานเรอนในสวนทตองการความสวยงาม เชน วงกบประต หนาตาง บนได ราวบนได พนภายนอกอาคาร นอกจากน ยงนยมใชท าเครองเรอน เครองมอกสกรรม หมอนรางรถไฟ เกวยน เรอ เปนตน 3.3.2.6 ไมตะเคยนทอง ไมตะเคยนทอง เปนไมทมลวดลายสวยงาม ทนตอปลวกไดด ลกษณะของเนอไม มสน าตาลแกมเหลอง ซงจะเปลยนเปนสเขมเมอทงไวนาน เนอไมดาน ไมมกลนและรส น าหนกมาก เสยนสน เนอไมละเอยดปานกลางและสม าเสมอ แขง เหนยว ทนทานดมาก เลอย ไสตกแตงไดยาก

53

ขดและชกเงาไดดมาก นยมใชกบการกอสราง เชน เสา คาน วงกบ นอกจากนยงนยมใชท าเครองเรอน เรอ ตวถงรถ หมอนรางรถไฟ เปนตน 3.3.2.7 ไมตะแบก ไมตะแบก เปนอกชนดหนงทมลวดลายสวยงาม ลกษณะของเนอไมมส เทา ถงสน าตาลอมเทา และเปนมน ไมมกลนและรส น าหนกมาก เสยนตรง หรอคอนขางตรง เนอไมละเอยด แขง เหนยว ทนทานถาไมตากแดดและฝน เลอย ไสตกแตงไดไมยาก ขดและชกเงาไดด นยมใชกบการกอสรางอาคารบานเรอน เสา เรอ ดามเครองมอ ชนดลายนยมน าไปใชในการท า เครองเรอน เนองจากมความสวยงามมาก 3.3.2.8 ไมนนทร ไมนนทร ลกษณะของเนอไมมสชมพออนแกมชมพ และเปนมนวาว ไมมกลนและรส น าหนกปานกลาง เสยนตรง หรอสนเลกนอย เนอไมหยาบปานกลาง เลอย ไสตกแตงงาย นยมใชท าพนภายในอาคาร ฝา ฝาเพดาน และเครองเรอน 3.3.2.9 ไมเตง ไมเตง เปนไมทถกน ามาใชคอนขางมากในการกอสราง ลกษณะของเนอไมมส น าตาลออน เมอตดใหมๆ แตเมอทงไวนานๆ จะกลายเปนสน าตาลแกแกมแดง มแถบของทอยาง สขาวตามแนวสมผสกบเสนวงปเปนตอนๆ เนอไมดาน ไมมกลนและรส น าหนกมาก เสยนสน เนอไมหยาบปานกลางแตสม าเสมอ แขง เหนยว ทนทานดมาก รบน าหนกไดด เลอยไสตกแตงยาก เนอไมมกจะปรากฏรอยแตกราวอยทวไป จงไมเหมาะทจะน ามาใชท าเครองเรอน นยมใชเปนโครงสรางอาคารบานเรอน ใชท าสะพาน และหมอนรางรถไฟ 3.3.2.10 ไมรง ไมรง จดเปนไมทอยในกลมเดยวกบไมเตง ทนยมน ามาใชในงานกอสราง ลกษณะของเนอไมมสน าตาลอมเหลอง และดาน ไมมกลนและรส เลอยไสตกแตงคอนขางยาก ใชงานเหมอนไมเตง ซงไมทง 2 ชนดน มกจะจ าหนายรวมกน และเรยกวาไมเตง-รง 3.3.2.11 ไมยาง ไมยาง เปนไมอกชนดหนงทนยมน ามาใชกนมากในงานกอสราง ลกษณะของเนอไม มสแดงเรอ ยดหดตวไดงาย เวลาหดตวจะมยางประทออกมาจากผว แหงชา น าหนกปานกลาง เสยนมกจะตรง เนอไมหยาบ แขงปานกลาง ใชไดดในรม เลอยไสตกแตงงาย นยมใชกบงานกอสรางทวไป 3.4 ไมตางประเทศทใชในประเทศไทย ปจจบนปญหาการขาดแคลนไมในประเทศไทยเพมมากขน ทงนเนองมาจากจ านวนประชากรทเพมขนอยางรวดเรว เปนผลท าใหปาไมถกบกรกเพอใชเปนทท ากน นอกจากนนในการพฒนาประเทศยงไดมการน าไมชนดตางๆ จากปามาท าประโยชนอยางมากมาย จงท าใหประเทศเกดการ ขาดแคลนไม ดงนนจงไดมการสงไมจากตางประเทศเขามาชดเชยเพอใหเพยงพอกบความตองการ ไมตางประเทศสวนใหญจะเปนไมเนอออน ซงนยมน ามาใชเปนไมส าหรบงานตกแตง เพอความสวยงาม ถาเปนไมส าหรบโครงสรางนยมใชไมสน เนองจากเปนไมโตไว และมมาก ซงปจจบนนม

54

กรรมวธพฒนาคณสมบตของไมเพอใหมความแขงแรงทนทานมากขนเพอน ามาใชงานไดดยงขนอกดวย 3.4.1 ไมโอค ไมตระกลโอคนนจดเปนไมเนอแขง และไมอตสาหกรรม ดวยปรมาณทมอยมากมายท าให มระดบราคาทคอนขางคงท ไมโอคเปนไมทมาจาก ยโรป อเมรกา จน รฐเซย ญปน แตไมโอค ทมคณภาพจรงๆ จะมาจากจน และญปน เนองจากอากาศเยนท าใหเตบโตชา เนอไมจงมความละเอยดมากกวาทางฝงอเมรกา เพราะไมโอคสวนใหญในอเมรกาเปนปาปลกทตดจากปาธรรมชาต ซงมการปลกทดแทนอยอยางสม าเสมอ แตกยงคงความสวยงามของลายไมอย โดยสามารถ แบงประเภทของไมโอคออกไดเปน 2 ประเภท คอ 3.4.1.1 ไมโอคแดง (Red Oak) ไมโอคแดงปลกมากทางฝงตะวนออกของอเมรกา เนอไมออกสน าตาลเขมอมแดง มเสยนทลกเหนเดนชด เนอไมหยาบ นยมน ามาใชท าพน และเฟอรนเจอไม 3.4.1.2 ไมโอคขาว (White Oak) ไมโอคขาวปลกมากทางฝงตะวนออกของอเมรกาเชนกน เนอไมออกสขาวอมเหลอง มเสยนถละเอยด ผวไมเรยบกวาไมโอคแดง ดวยการทไมโอดขาวนนมสทขาวออน สวาง และผวเรยบ จงท าใหเปนทนยมส าหรบนกออกแบบในประเทศไทย 3.4.2 ไมบช (Beech) เปนไมมาจากยโรป สน าตาลออกขาวอมเหลอง หรออมสม เปนผลจากการน าไปผานกระบวนการ Steam ไม เพอลดการโกงตวและการบดงอของไม ท าใหไมมสออกสมมากขน เนอไม มความละเอยดมาก คอนขางไมมลวดลาย นยมน ามาท าพน และเฟอรนเจอร 3.4.3 ไมเชอร (Cherry) เปนไมเนอแขง เนอไมออกสน าตาลเหลอง หรอออกไปทางน าตาลแดง มลกษณะคลาย ไมมะคา และไมสก ท าใหสามารถใชแทนกนได เนอไมมลกษณะเรยบเทากนตลอด ท าใหท างานงายและสวยงาม เหมาะกบการน าไปใชในงานตกแตง ปพน และท าเฟอรนเจอร แตมราคาแพงมากกวา ไมโอค ประมาณ 3 เทา 3.4.4 ไมเมเปล (Maple) เนอไมมสขาวครม ถงน าตาลอมเหลองหรออมแดง ลายไมและตาคอนขางเยอะ แต ในตลาด ทเหนสวนใหญจะเปนไมทผานการคดมาแลว เกรดทแบงจะสามารถแบงไดจากส ยงขาวมากเกรด จะยงสงมาก นยมใชในงานตกแตงภายใน เหมาะใชท าพนเพราะจะท าใหบานดสวางและหรหรา

55

3.5 การแปรรปไม และผลตภณฑอนๆ จากไม 3.5.1 การแปรรปไม ไมแปรรป คอ ไมทผานกระบวนการเลอย และตด หรอทเรยกกนวา กระบวนการแปรรป ใหมขนาด และรปรางทไดมาตรฐานตามตองการ ทงนขนอยกบวตถประสงคของการน าไปใชงาน ซงสามารถจ าแนกออกไดเปน 2 แบบ คอ 3.5.1.1 แบบเพลนซอว (plain-sawed) การแปรรปไมแบบน หรอทเรยกกนวา ไมผาแบน โดยไมแปรรปแตละแผนจะถกเลอยในลกษณะทรอยเลอยขนานไปกบดานสมผส และเลอยไปตามความยาวของซง การแปรรปไมแบบนจะท าใหเศษไมทเหลอจากการแปรรปมปรมาณเพยงเลกนอย จะไดไมหนากวาง ลายไมสวยงาม ต าหนบนแผนไมมนอย และคาใชจายในการแปรรปต า แตไมทไดไมเหมาะกบการน าไปใชกบโครงสรางในสวนทตองรบแรง นอกจากนนยงมการหดตวคอนขางสง จงอาจจะท าใหเกดการบดงอ ไดงาย กอนแปรรปไมแบบนจะตองฝานซงใหหนาตดเปนรปสเหลยม แลวจงเลอยไปตามความยาวของซง 3.5.1.2 แบบควอเตอรซอว การแปรรปไมแบบน หรอทเรยกกนวา ไมผาส ซงทน ามาแปรรปจะถกแบงออกเปน 4 สวน แลวจงท าการแปรรปไมในแตละสวนทถกแบงออกไป โดยไมแตละสวนจะถกเลอยไปตาม ความยาวของซง การแปรรปไมแบบนจะท าใหเศษไมทเหลอจากการแปรรปมปรมาณมากกวาการ แปรรปแบบแรก จงท าใหคาใชจายสงกวา และไดไมหนาแคบกวา แตไมทไดสามารรบแรงไดด จงนยมน าไปใชกบงานโครงสรางในสวนทรบแรง นอกจากนนจะไดลายไมทสวยงาม กกสและวสดเคลอบผ วไมไมด การหดตวต า จงลดการแตกราวทหวไมลงได (บานและสวน, 2558) ไมแปรรปทไดจากการแปรรปทง 2 แบบ จะถกเลอยในลกษณะทรอยเลอยขนานไปกบ เสยนไม แตจะเลอยในลกษณะทท าใหวงปท ามมกบผวหนาของแผนไมทเลอย 45 ถง 90 องศา

รปท 3.5 แสดงการแปรรปไมแบบ เพลนซอว และ แบบ ควอเตอรซอว

56

ไมทผานการแปรรปแลวจะมความชนสง เรยกวาไมสด ซงโดยทวไปจะมความชนสงมาก คณสมบตในดานความแขงแรงของไมในสภาพนจะต ามากเชนกน แตกเปนผลดทท าใหการแปรรป หรอการเลอยท าไดงายขน แตในขณะเดยวกนไมกจะมน าหนกมาก นอกจากนนแมลง เหด และราตางๆ จะเขาท าลายไดงาย และหลงจากความชนในไมลดต าลง ไมกจะเรมหดตว ในขณะเดยวกนความแขงแรงของไมกจะคอยๆ เพมขน อตราการหดตวของไมควรจะเปนไปทละเลกละนอย ทงน กเนองจากวาถาการหดตวเปนไปอยางรวดเรวกจะท าใหไมเกดการแตกราว และบดตวไดงาย ดงนนการผงไมจงมความส าคญและจ าเปนอยางยง การท าใหไมแหงซงนอกจะท าใหไมไมเสยรปหลงจากการน าไปใชงานแลว กยงจะท าใหแมลง และเหดราเขาไปท าลายไมไดยากยงขน 3.5.2 ผลตภณฑอนๆ จากไม 3.5.2.1 ไมประสาน ไมประสาน คอแผนไมทประกอบจากไมแปรรปขนาดเลกมาเรยงตอใหขนานกน ตามแนวเสยน เชอมตอประสานกนทตรงหวไมแลวยดตดกนดวยกาวใหมขนาดเพมขนเปนแผนใหญ มการขดผวเรยบเพอการใชงานตอไป นยมท าจากไมยางพารา แตกมไมชนดอนๆ ดวย เชน ไมสกสวนปาประสาน และไมนอกประสาน เชน ไม โ อค ไมวอลนท ไม เ ชอร ไม เมเปล มขนาดมาตรฐาน 4 x 8 ฟต ยกเวนไมนอกมขนาดมาตรฐาน 3 x 8 ฟต 1) การน าไปใชงาน ไมประสานเหมาะส าหรบใชงานภายในเทานน เพราะไมคอยทนตอการเปลยนแปลงของอากาศ มการบดตวมาก โดยไมยางพาราประสานมความหนา 10 12 16 18 20 25 และ 30 มลลเมตร ตวอยางการน าไมแตละความหนาไปใชงาน เชน ความหนา 10 และ 12 มลลเมตร ใชท าหลงต ทองลนชก ความหนา 16 มลลเมตร ใชท าขางลนชก ความหนา 20 มลลเมตร สามารถตดประกอบท าต โตะ โดยไมตองท าโครง ความหนา 25 และ 30 มลลเมตร ใชท าพนบนไดภายใน ไมยางพาราประสานทมขายทวไปมการแบงเกรดดงน

เกรด A ไมไมมต าหน เกรด B ไมไมมตาไม เกรด C ไมมต าหน แตมต าหนเลกนอย มตาไม ไสไม รปท 3.6 ลกษณะไมประสานยางพารา แบงตามเกรด

57

สามารถเลอกเกรดไดทงดานหนาและดานหลงไม คอ เกรด A-B คอหนา A หลง B เปนเกรดทดทสดทมขาย เกรด A-C คอหนา A หลง C ใชส าหรบงานโชวผวดานเดยว เกรด B-C คอหนา B หลง C เกรด C-C คอหนา C หลง C ใชกบสวนทมองไมเปน รอยตอไมม 2 แบบ คอ Finger Joint มลกษณะเปนฟนปลา ซงวธการนท าใหเสยปรมาณไมนอยกวา Butt Joint คอรอยตอแบบเรยงตรง มขายนอย มกใชส าหรบงานสงท า และ ไมนอกประสาน มราคาสงกวาแบบ Finger Joint

Finger Joint Butt Joint รปท 3.7 ลกษณะรอยตอไม 3.5.2.2 ไมอด เปนการน าไมบางๆ หลายแผนมาประกอบยดตดดวยกาว โดยจดใหแตละแผน มแนวเสยนขวางตงฉากกน เพอเพมความแขงแรง และลดการขยายตว หรอหดตวในระนาบของแผนใหนอยทสด ขนาดมาตรฐาน คอ 4 x 8 ฟต ม 3 ประเภท คอ 1) ไมอดใชงานภายนอก อดดวยกาวพเศษ ซงทนทานตอสภาพลมฟออากาศไดด เหมาะส าหรบใชงานภายนอกอาคาร เชน ผนงภายนอก ไมแบบหลอคอนกรต และตอเรอ 2) ไม อดใชงานภายใน อดดวยกาวซ งทนตอความเปยกชนในเวลาจ ากด เหมาะส าหรบใชงานในทไมถกละอองน า เชน ตกแตงผนงภายใน เฟอรนเจอร และฝาเพดาน 3) ไม อดใชงานชวคราว อดดวยกาวท ไมทนความเปยกชน เหมาะส าหรบ ใชงานชวคราว เชน ท าลงบรรจสงของหรอปายโฆษณากลางแจงในระยะเวลาสนๆ

58

การน าไปใชงาน ไมอดยางปกตมความหนามาตรฐาน 3 4 6 10 15 และ 20 มลลเมตร ตวอยาง การน าไมแตละความหนาไปใชงาน เชน ความหนา 3 4 และ 6 มลลเมตร กรกบโครงคราวในสวนทไมรบน าหนก ความหนา 10 มลลเมตร ท าชนวางของ กรใตเตยง ความหนา 15 มลลเมตร กรกนหอง ความหนา 20 มลลเมตร ท าเฟอรนเจอรแบบไมมโครงสราง ไมอดยางทไมมลายจะมราคาถกทสด นยมน ามาพนสทบ สวนไมอดทมลายดานหนา เชน ไมอดสก ไมอดแอช เปนการน าแผนวเนยรมาปดผวหนาทบบนไมอดยาง ส าหรบน าไปยอมสและเคลอบโชวลายไม โดยทวไปม 2 ลาย คอ ลายภเขา มลกษณะเปนเสนโคงเกดจากการตดไมแบบขวาง และลายเสน มลกษณะเปนเสนตรง ราคาถกกวาลายภเขา และมไมอดอกประเภท เรยกวา ไม อดอตาล คอไม อดทสรางลายไมดวยการพมพบนผวหนาไมทกแผนจงมลายเหมอนกน (ศรายทธ ศรทพยอาสน, 2557)

ลายเสน ลายภเขา รปท 3.8 แสดงลกษณะลายไม 3.6 การเลอกใชไมและขนาดของไม 3.6.1 การเลอกไม การเลอกหรอการพจารณาเลอกไมเพอใชในงานกอสราง หรอวตถประสงคอนใดกตาม สงส าคญทจะตองค านงถงเปนสงแรกกคอ คณสมบตทเกยวของกบไมและการใชไม ราคา ตลอดจนงบประมาณรายจายทตงไวเพอการนนๆ คณสมบตทเกยวของกบไมและการใชไม ไดแก 3.6.1.1 สภาพแวดลอมของการใชไม 3.6.1.2 ความสวยงามของเนอไม 3.6.1.3 ต าหนในเนอไม 3.6.1.4 ความแขงแรง และความทนทานของไม 3.6.1.5 ความงายตอการเลอย และไสตกแตง

59

สภาพแวดลอมของการใชไมหมายถง สภาพทวไปทไมถกน าไปใชงาน เชน ใชกลางแจง ใชในรม หรอใชกบอาคารทมหรอไมมระบบปองกนปลวก ต าหนในเนอไมนอกจากจะท าใหไม ขาดความแขงแรงแลว ยงท าใหไมสวยงามดวย ดงนนในกรณทตองการความสวยงาม เช น การท าเครองเรอน กตองมความพถพถนในการเลอกไมเปนพเศษ ความแขงแรงและความทนทานกเปนคณสมบตทส าคญอกอนหนงทจะตองน ามาพจารณาเปนอนดบแรกในการเลอกไมส าหรบงานกอสราง นอกจากนนไมทเหมาะตอการน ามาใชกควรจะงายตอการเลอย และการไสตกแต งอกดวยเชนกน คณสมบตเหลานนอกจากจะชวยใหไดรบประโยชนจากการใชงานสงสดแลว ยงชวยใหสะดวก ตอการท างานอกดวย (ประณต กลประสต, 2557) 3.6.2 ขนาดของไมแปรรป ไมแปรรปทจ าหนายภายในประเทศ แบงออกเปนชนดและขนาดตามความนยมในวงการ คาไม ดงน 3.6.2.1 ไมฝา ขนาด ½ ถง ¾ นว กวาง 4 ถง 6 นว และ 8 ถง 10 นว 3.6.2.2 ไมพน ขนาดหนา 1 นว 3.6.2.3 ไมหนา ขนาดหนา 1 ½ ถง 2 ½ ถง 3 นว กวาง 3,4,5,6,8,10 และ 12 นว 3.6.2.4 ไมเสา ขนาดหนา 4x4 นว 5x5 นว และ 6x6 นว 3.6.2.5 ไมระแนง ขนาดหนา 1x1 นว 3.6.2.6 ไมกลอน ขนาดหนา ½ ถง ¾ x 2 ถง 3 นว และ 1 ถง 2 นว x 1 ½ ถง 2 นว ความยาวของไมทกชนดแบงออกเปน 2 ถง 2.5 เมตร 3 ถง 5.5 เมตร 6 ถง 7.5 เมตร 8 เมตรขนไป 3.6.3 การปรบปรงคณภาพไม เนองจากไมในปจจบนมคณภาพต าลง มการหดตว แตกราว หรอบดงองาย ท าใหเกดความเสยหายในสงกอสราง ครวเรอน เครองใชไมสอยโดยทวไป จงตองมการปรบปรงคณภาพไมเพอใหไม มคณภาพทสงขน ซงเปนการปรบปรงทางดานส ความแขงแรง การหดตว การพองตว และความทนทาน ซงมหลายวธ ไดแก 3.6.3.1 การกองไม เปนการกองไมใหโปรงไมชดตดกน นอกจากจะท าใหไมแหงเรวแลว ยงปองกนการเกดเชอราทท าใหไมผไดเปนอยางดดวย สวนไมทเปนกระพหรอไมทไมทนทาน ในขณะทแปรรปสดๆ แลวกองไมชดตดกนเพยงวนสองวนกจะเกดราขน อาจเสยหายถงกบท าใหไม ใชงานไมไดตอไป

60

3.6.3.2 การแชน า การแชน าเปนระยะเวลานานๆ จะท าใหแปงและน าตาลทมอย ในไมสลายตวไป เมอน าไมมาใชงาน ถงแมจะมกระพตดอย มอดกไมเขามารบกวน 3.6.3.3 การอบหรอนง จะท าใหสารประกอบเคมบางประเภทซงดดและคายน า ไดมาก สลายตวไป ท าใหการพองและหดตวของไมลดลง 3.6.3.4 การอดไมดวยความรอน ท าใหไมมปรมาตรเลกลงและคงรปไดภายหลง การอด และท าใหไมแขงและทนทานขน 3.6.3.5 การอดพลาสตก ท าโดยการอดสารทเปนพลาสตกเหลวเขาไปในเนอไม แลวท าใหมนรวมตวจบกนเปนกอนพลาสตก กลายเปนของแขงในภายหลง อาจท าไดโดยอาศยตวเรงทางเคม หรอฉายรงส 3.6.3.6 การอบน ายา เปนการทา ชบ แช หรออดน ายาเขาไปในไมดวยแรงอดสง ซงเปนวธทมประสทธภาพสง โดยการน าไมเขาหองอบปดฝาจนสนท ท าการดดอากาศในไมและ ในหองอบออกจนหมด แลวจงปลอยน ายาเขาไป ขณะเดยวกนกจะเพมความกดดนของอากาศในทอใหสงขนถงระดบทตองการ ทงไวระยะหนงแลวจงลดความดนลง ไมทท าการอาบน ายาจะม ความทนทานสงกวาไมธรรมดาหลายเทา (บญธรรม ภทราจารกล, 2553) 3.7 สรปทายบท ไมเปนหนงในทรพยากรธรรมชาตทมความส าคญอยางยงในการอ านวยประโยชนแกมนษย ในทางตรงไมทไดจากปาสามารถน ามาแปรรปเพอใชในการกอสรางทอยอาศย ใชท าเครองเรอนและอนๆ ผลตภณฑบางชนด เชน อาหาร ยารกษาโรค เคมภณฑ กไดมาจากไมเชนกน ในทางออมปาไม มสวนชวยปองกนอนตราย และความเสยหายจากปรากฏการณทางธรรมชาต เชน ชวยปองกนวาตภย อทกภย และการพงทรายของดน นอกจากนนยงชวยท าใหดนมความอดมสมบรณ ทงยงเปน ทอยอาศยของสตวปา และเปนสถานทพกผอนหยอนใจของมนษยไดอกดวย โครงสรางทส าคญ ของตนไม จ าแนกออกเปน 3 สวนดวยกน คอ ราก (roots) เปนสวนทหยงลงไปในดน ท าหนาทดดน าและแรธาตตางๆ จากดนผานทางล าตนขนสใบเพอปรงอาหาร นอกจากนนรากยงชวยในการยดล าตนไวกบพนดนใหทรงตวอยได ล าตน (stem) เปนสวนทพงขนสอากาศ ท าหนาทล าเลยงน า และแรธาตตางๆ จากรากขนสใบเพอสรางเปนอาหาร จากนนจงล าเลยงอาหารจากใบไปหลอเลยงสวนตางๆ ของตนไม และยงท าหนาทรองรบและชเรอนยอดเพอใหใบไดรบแสงอาทตยเพอชวยในการปรงอาหาร เรอนยอด (crown) เปนกง กานสาขาของตนไมสวนทอยเหนอล าตนขนไป ท าหนาทรองรบใบ ดอก และผล ชวยใหใบไดรบแสงอาทตย เพอปรงอาหารไปเลยงสวนตางๆ ของตนไม ประเภทของไมสามารถจ าแนกออกไดเปน 3 ประเภท 1. ไมเนอแขง เชน ไมเตง รง ประด เคยม มะคาโมง ชงชน แดง มะเกลอ เลยงมน เสลา หลมพอ แอก ตนนก และบนนาก นยมใชกบโครงสรางในสวนทรบแรง ใหท าเครองมอ เปนตน 2. ไมเนอปานกลาง เชน ไมตะเคยนทอง ตะเคยน ตะแบก นนทร พลวง มะคาแต ยง และรกฟา นยมใชกบงานกอสรางบาน งานเครองเรอน เปนตน 3. ไมเนอออน เชน ไมกระทอน ยาง จ าปาปา กระบาก กระเจา พะยอม สก และอนทนน นยมใชกบงานชวคราว และงานในรม

61

นอกจากนยงมผลตภณฑจากไมประเภทอนๆ อก ไดแก ไมประสาน ไมอด เปนตน 3.8 ค าถามทบทวน

1. สาเหตทท าใหปาไมลดลงเกดจากสงใดบาง เพราะอะไร 2. อธบายโครงสรางของตนไม และการเจรญเตบโตของตนไม 3. อธบายความแตกตางคณสมบตของไมแตละประเภท 4. ไมตางประเทศทน ามาใชมอะไรบาง ยกตวอยางพรอมทงอธบายลกษณะของไมชนดนน 5. การแปรรปไมแบงออกไดกวธ 6. ขนาดของไมแปรรปมขนาดใดบาง และแตละขนาดเหมาะสมกบการใชงานประเภทใด

62

เอกสารอางอง กว หวงนเวศนกล. (2546). วสดวศวกรรมกอสราง. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. บญธรรม ภทราจารกล. (2553). วสดงานชางอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. บานและสวน. (2558). คมองานชางของคนรกบาน เครองมอ คมอ. กรงเทพฯ : อมรนทร พรนตงแอนดพบลซชง. ประณต กลประสตร. (2557). เทคนคงานไม. พมพครงท 18. กรงเทพฯ : จฬาลงกรณ มหาวทยาลย. ศรายทธ ศรทพยอาสน. (2557). คมองานชางของคนรกบาน. กรงเทพฯ : บานและสวน อมรนทร พรนตงแอนดพบลซชง.

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 4 ไมไผและหวาย

_______________________________________________________

หวขอเนอหา 4.1 ความรทวไปเกยวกบไมไผและหวาย

4.2 ประโยชนของไมไผและหวาย 4.3 ชนดของไมไผและหวาย

4.4 การเตรยมไมไผและหวายเพอใชงาน

วตถประสงคเชงพฤตกรรม 1. สามารถอธบายประโยชนของไมไผและหวายไดถกตอง 2. จ าแนกประเภทของไมไผและหวายไดถกตอง 3. อธบายคณสมบตของไมแตละชนดไดถกตอง 4. อธบายการเตรยมไมไผและหวายไดถกตอง 4. สามารถวเคราะหคณสมบตของไมไผและหวายเพอน ามาใชในการออกแบบผลตภณฑ

หตถกรรมได 5. สามารถเลอกใชไมไผและหวายมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมไดอยาง

เหมาะสม

วธการสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. วธการสอน

1.1 วธสอนแบบบรรยาย โดยบรรยายเนอหาบทท 4 ไมไผและหวาย 1.2 วธสอนแบบอภปรายในประเดนตางๆ ในระหวางการเรยนการสอน 1.3 วธสอนแบบเนนการเรยนรดวยตนเอง 2. กจกรรมการเรยนการสอน 2.1 น าตวอยางไมไผและหวาย ใหผเรยนสงเกต แลวตงค าถามเพอบรรยายเขาสเนอหาเรองความรเกยวกบไมไผและหวาย โดยการใชสอการสอนประกอบ 2.2 แบงกลมอภปราย เรองประเภทของไมไผและหวาย ผสอนน าอภปรายสการสรปดวยค าถาม 2.3 การออกแบบผลตภณฑหตถกรรมจากไมไผและหวาย 2.3 ใหผเรยนศกษาเนอหาจากชดการสอนหนงสอ ต ารา เอกสารเพมเตม แลวสรปดวยค าพดของตนเองแบบบรรยาย

64

สอการสอน 1. ตวอยางไมไผและหวาย 2. สออเลกทรอนกส จากโปรแกรมคอมพวเตอร Power Point ประกอบการบรรยาย เรองไมไผและหวาย การวดผล

1. สงเกตการตอบค าถามและตงค าถาม 2. สงเกตบทบาทหวหนา สมาชก และการอภปรายรวมกนขณะท างานเปนกลม

3. สงเกตพฤตกรรม การกระตอรอรนในการท ากจกรรม 4. ตรวจแบบทดสอบทบทวนทายบท 5. สงเกตความรความเขาใจจากการน าไมไผและหวายมาใชในการออกแบบผลตภณฑ

หตถกรรม

65

บทท 4 ไมไผและหวาย

_______________________________________________________

ไมไผ และหวาย เปนของปาทมคณคาทางเศรษฐกจสงนอกเหนอจากไมในปา การกระจายของไมไผ และหวายพบมากในภาคใต และภาคเหนอของประเทศไทย เปนวสดทสามารถน ามา ใชประโยชนไดอยางหลากหลายแลวแตชนด และความนยม ตวอยางเชน หนอ ใชท าเปนอาหาร ล าตนน ามาใชท าผลตภณฑจกสาน ซงมการน ามาใชทงในระดบทองถน และในระดบอตสาหกรรม เชน กระเชาของขวญ ไปจนถงเฟอรนเจอรเครองเรอน เปนตน 4.1 ความรทวไปเกยวกบไมไผและหวาย 4.1.1 ไมไผ ไมไผ เปนตนไมจ าพวกหนงทเปนกอ มล าตนสง และเปนปลองๆมหลายชนด เชน ไมไผสสก ไมไผชาง ไมไผรวก ไมไผไร ไมไผบง ไมไผเฮยะ ไมไผขาวหลาม ฯลฯ ไมไผเปนพชสารพดประโยชนทมคณสมบตดเดนหลายประการ เชน ปลกงาย โตเรว สามารถน าไปใชประโยชนในระยะสน ขยายไดจากทกสวนของล าตน เชน จากเหงา ล าตน แขนง หรอเมลด สามารถปลกขนไดดในดนทวไป นอกจากน ไมไผยงใหประโยชนทางออมอกนานปการ เชน ชวยปองกนลมพาย ปองกนการพงทลายของหนาดนตามรมฝงแมน าล าคลอง ชวยชะลออตราความเรวของกระแสน าอนเกดจากน าทวม ใชปลกในสวนสาธารณะเพอใหรมเงาส าหรบใช เปน สถานทพกผอนหยอนใจ เปนตน ไมไผมความผกพนกบชวตประจ าวนของคนไทยมาแตโบราณ โดยคนไทยในชนบททวไป น าไมไผมาสรางเปนบานเรอนทอยอาศย น าไมไผมาผลตเปนเครองจกรสานใชภายในครวเรอน เชน น าไมไผมาสานเปนหวดส าหรบนงขาวเหนยว สานกระตบส าหรบใสขาวของคนภาคเหนอและภาคอสาน นอกจากน ยงมเครองมอเครองใชทเปนเครองจกสานอกจ านวนมากทท ามาจากไมไผ เชน กระบงส าหรบใสขาวเปลอก กวยส าหรบใสหญาเลยงสตว ตะกราส าหรบใสสงของตางๆ เขงส าหรบใสผกผลไม กระเชาส าหรบใสดอกไม กระดงส าหรบฝดขาว ตะแกรงส าหรบรอนทราย หรอตากพชผกจากสวนครว เชน พรก หอม กระเทยม ฯลฯ ขนโตกส าหรบใสอาหารนงรบประทานกบพน ขนโตกเปนภาชนะใสไมไผสานทลงรกส าหรบใสน าดม แครส าหรบนงพกผอน และไมไผยงไปใชประโยชน ในการท าผลตภณฑอนอกเปนจ านวนมาก เชน เครองประดบ เครองเรอน เครองดนตร เครองกฬา ฯลฯ จงกลาวไดวาไมไผเปนตนไมทมคณคาทางเศรษฐกจอยางมากมายสามารถน ามาประดษฐเปนผลตภณฑตางๆ เพอจ าหนายเปนสนคาได 4.1.1.1 ลกษณะโดยทวไปของไมไผ ไมไผเปนพชยนตน ทพบทวไปมล าตนกลมและกลวงตรงกลาง มขอกระจายอยทวไปเพอเสรมใหล าตนเหนยวขน ท าใหสามารถผานทางยาวใหมขนาดเลกไดเทาทตองการ เปลอกหรอผวของล าไมไผแขงและเรยบเปนมน โดยปราศจากการตกแตง ไมไผบางชนดมสด าหรอมสสนตางๆ กน รวมทงเปนจดๆ ท าใหดสวยงามยงขน มกาบหมล าตามขอซงกาบนจะหลดไปเมอล าไมไผเรมมอาย

66

ลกษณะทปรากฏภายนอกทเหนเดนชดเหลานจะแตกตางกนไปในไมไผแตละชนด จงสามารถน ามาใชจ าแนกพนธไมไผได ลกษณะสวนใหญทใชสงเกตคอ 1) ใบ ดลกษณะ (shape) ปลายใบ โคนใบและหใบ (stipule) ซงจะแตกตางไป ตามชนด 2) ความสนยางของปลอง ( internode) เชน ไผนวล (ชลบร ) หรอไผปลอง (ปราจนบร) หรอไผช (จนทบร) ไผขาวหลาม หรอ ไผเฮยะ จะมปลองยาว แตไผปา จะมปลองสน 3) ความโตของเสนรอบวง เชน ไผซาง จะมขนาดโตกวาไผชนดอนๆ 4) ดตาปลอง (bud) ไมไผบางชนดจะมหนามอยทเหนอตา เชน ไผสสก สวนไผซาง มกงยนออกมาและหลดหายไปเมอแกเตมท

รปท 4.1 ตาปลองแตละชนดของไมไผไมเหมอนกน 5) สของล าตน (color) ไผซางด าหรอไผเหลอง จะมสเหลองตามล าและมแถบขาวยาวเปนแถบลงมา สวนไผสสกและไผปาจะมสเขยวสดอยเสมอ 6) ความหนาของเนอไมไผ เชน ไผสสก ไผไร จะมความหนากวาไผขาวหลาม แตการสงเกตลกษณะภายนอกอยางคราวๆ ทกลาวมานน จะยงไมสามารถจ าแนกพนธไมไผถกตองนกเพราะแมแตไมไผพนธเดยวกน กยงมลกษณะไมเหมอนกนเนองจากความแตกตางทางภมศาสตรทางธรณวทยา ความสมบรณของดน และปรมาณน าฝน ดงทกลาวมาแลว ท าใหไมไผชนดเดยวกน ปลกในทตางกน มลกษณะผดแปลกกนไป ยงกวานนอาย ความออนแก กท าใหลกษณะสารประกอบของเนอไมตางกนไปดวย ฉะนน การจ าแนกพนธไมไผทถกตอง ตองอาศยการเจรญเตบโตของเหงา กาบหมล าสวนตางๆของดอก และลกษณะของผลเปนเกณฑดวย จงจ าแนกพนธไมไผไดอยางถกตอง

67

4.1.2 หวาย หวาย เปนตนไมชนดหนงล าตนยาว ผวเกลยง เหนยว ขนเปนกอ มหลายชนด เชน หวายตะคาทอง หวายโปง หวายขม หวายน าผง หวายหอม หวายกาหลง หวายไสไก ฯลฯ หวายเปนไมชนดหนงทมความผกพนกบชวตของคนไทยมาตงแตอดตกาลแลวจะสงเกต ไดจากประวตศาสตรของไทย ไดมการท าโทษผกระท าผดโดยการโบยดวยหวาย น าหวายมาใช แทนดาบในการฝกหดการฟนดาบในแกทหารใหมทยงไมช านาญในการใชดาบ ซงการฟดดาบของไทยไดมการถายทอดความรสบตอกนมาจนถงปจจบน นอกจากนผวหยาบยงใชมดหรอสานฝกดาบ ของนกรบไทยในสมยโบราณตลอดจนน ามาใชท าโลในการปองกนคมอาวธ เพราะหวายมคณสมบตพเศษอยางหนง คอมแรงยดหยนไดดสามารถผอนน าหนกใหเบาได คนไทยในชนบทน าหวายออกจากปามาใชประโยชนไดหลายลกษณะตางๆกน เชน น าหวายกาหลงหรอหวายน าทมล าตนเลกมาผาน าผวมาใชในการผกหมดสงของเครองใช ผกมด กระบงหรอกระดง ถกเปนลวกลายตางๆ บนสนของกระบงหรอหหวตะกรา น าผวหวายมาสานเปนเครองจกรสาน เชน ตะกรา กระเปา กระเชา ฯลฯ น าผวหวายมาสานเปนเครองประดบ เชน ปนปกผม ก าไล ฯลฯ น าหวายมาสานท าเปนเครองใชทวไป เชน กระช ปงก ฯลฯ นอกจากนยงน าหวายสายน าผง หวายขาว หวายแดง ทมลกษณะล าตนโต มเสนผาศนยกลางประมาณ 1-2 นว มาท าเปนโครงสรางของบานเครองเรอน เชน เกาอ โตะ เตยง ชนวางของ ฯลฯ และน าผวของหวายมาสานเปนพนทนงและพนกพง ผกมดรอยตอตางๆใหแนน สวนไสหวายในปจจบนไดน ามาใชประโยชน ในการท าผลตภณฑตางๆ เชน น ามาสานเปนภาชนะรองรบกระถางดอกไม น ามาสานหมภาชนะเครองเคลอบดนเผา สานเปนแจกนดอกไมหรอน ามาท าเปนของช ารวย เปนตน จงกลาวไดวา หวายเปนไมเศรษฐกจของไทยทสามารถน ามาใชประดษฐเปนผลตภณฑตางๆ ไดแทบทกสวนของล าตนเชนกน

รปท 4.2 ลกษณะของตนหวาย ทมา : (rattan tree, 2559) [Online]

68

4.1.2.1 ลกษณะของหวายโดยทวไป ในบรรดาของปาทงหลายอาจกลาวไดวาหวายเปนผลตผลทส าคญจากปาชนดหนง ผลผลตทผลตขนจากหวายสามารถน าเอาไปใชประโยชนไดหลายลกษณะ การจกสาน ใชท าเครองมอเครองใชในครวเรอน ใชในการเฟอรนเจอร ซงในการสรางผลผลตดงกลาวกเปนผลในทางตรงทท าใหชาวชนบท และชาวเมองไดมงานท า ท าใหสภาพทางเศรษฐกจของบคคลดงกลาวดขน ซงอกแงหนง กเทากบสงผลไปถงสภาพเศรษฐกจของชาตโดยสวนรวมอกดวย โดยเฉพาะอยางยงในกรณทมการด าเนนกจกรรมหรท าการคาในปรมาณมาก ในปจจบนนผลผลตจากหวายเปนทไดรบความสนใจ จากผบรโภคทงภายในประเทศและภายนอกประเทศอยางกวางขวาง ซงในอดตปรมาณของหวาย ทน ามาใชในการผลตสงตางๆนนมอยางมากมายเพยงพอ และในปจจบนมปรมาณลดลง แตกมบคคลหลายฝายทเรมตระหนกถงโอกาสทหวายจะเกดขาดแคลนขนในอนาคต ซงบคคลดงกลาวเหลานน กคอผทอยในวงการอตสาหกรรมหวาย นกวชาการบางทานหรอเจาหนาทจากหนวยงานของรฐ บางหนวย เพอทจากทางแกไขกบสงทอาจจะเกดขนดงกลาวจงไดเรมมการท าการศกษาคนควาวจยเกยวกบเรองหวายขน แมวาจะยงนอยอยแตในอนาคตการศกษากคงจะมากขนและผลทตามมากคงจะเอาไปใชใหเปนประโยชนตอไป นอกจากนยงมการปลกสรางสวนหวายขนจากทางภาคเอกชนและในสวนของรฐบาลเอง ซงความจรงแลวในสวนของภาครฐบาลสวนหวายไดด าเนนการมาบางแลวและกจะขยายเพมปรมาณตอไป 4.1.2.2 ลกษณะของหวายและหวายภายในประเทศ หวายจดเปนปาลมซ งเล อยไปตามดน หรอเกาะไปกบตนไม อนๆ (ในทางพฤกษศาสตรหวายอยในวงปาลม ในกลม Lepidocary oid Moore 1973) สวนใหญหวายจะปรากฏอยในเขตตะวนออกเฉยงใตหรทวปเอเชย และพนทใกลเคยง ซงมหวายอย 10 สกลดวยกนคอ Calamus, Daemonorops, Kosthalsia, Pletocomiopsis, Myrialepis, Calaspatha, Cratorlobus, ( Dransfield, 1979) , Pogoretiom ( Dransfield, 1980) a) แ ล ะ Retispatha (Dransfield, 1980 b) แตในโลกมหวายอยประมาณ 600 ชนด ใน 14 สกล ส าหรบลกษณะของหวายพอจะแยกออกไดเปนสวนตางๆ ดงนคอ 1) ล าตน (stems) ล าตนของหวายประกอบดวยปลองหลายๆปลองตอกนไปเปนล ายาว ความยาว ของปลองแตกตางกนไปในแตละล า และแตละชนด ซงลกษณะของปลองหวายนจะเหนไดชด ในล าของหวายตอนลางทแกแลว ในสวนของล าทยงออนอย หรอยงเลกจะถกปกคมดวยกาบหมล าตางกนไปตามชนดของหวายท าใหมองดคลายกบวาหวายนนมแตหนาม ล าหวายยาวมากนอยแตกตางกนไปตามชนดของหวาย

69

หวายบางชนด เชน หวายขอด า หวายน าผง เปนหวายล าล าเดยวไมแตกกอ แตหวายบางชนดจะมการแตกกอขนเปนกลม ไดแก พวกหวายก าพวน หวายขเสยน หวายตะคาทอง เปนตน ลกษณะการแตกกอของหวายโดยทวไปเกดจากการแตกหนอบรเวณผวดน เมอมการแตกหนอหลายอน และล าพงขนไปแลวกท าใหกอมขนาดใหญขน ส าหรบหวายในสกลอยางพวกหวายเดาเลก หรอหวายเดาใหญ หวายในกลมนนอกจากมการแตกกอบรเวณตามพนดนปกตแลว ยงมการแตกล า ในสวนบนทอยเหนอดนดวยซงปรากฏการณเชนนมอยเฉพาะในหวายสกลนเทานน ส าหรบขนาดของล าหวายชนดตางๆกจะแตกตางออกไปตามชนด เชน หวายเลก ขนาดของล ามเสนผาศนยกลางประมาณ 3 เซนตเมตร ในขณะทหวายขอด า อาจจะมเสนผาศนยกลางถง 10 เซนตเมตร สวนพวกหวายในสกล Kothalsia เชน หวายเตาเพราะ อาจมเสนผาศนยกลาง ของล ามากกวา 20 เซนตเมตร ลกษณะผวของล าตนเปนลกษณะทมความส าคญอยางยงในเชงการคา ในกรณ การแบงเกรดของหวายไมวาในหวายชนดเดยวกนหรอตางชนดกน การทล าตนของหวายมรอย ซงอาจจะเปนรอยทแมลงเจาะ หรอจากสาเหตอนๆ กจะท าใหคณภาพของหวายดอยลงไป และจะถกจดใหอยในเกรดทต าลงไปกวาหวายทมลกษณะดเปนปกต เชน ในกรณของหวายในสกลทมความแขงแรงและทดทานแตกล าตนมสทไมสม าเสมอและกาบหมล ากแยกออกจากล าไดยาก แตทาง ตรงกนขามหวายตะคาทองซงมความแขงแรงทนทานเชนกน ล าจะมสเหลองนวลเปนมนสวยงามด สวนหวายในสกล Plectocomia, Plectocomiopsis, Myrialrpis ซงเปนสกลทพอออกดอกแลว หมดอายขยนน สวนกลาง (ไสใน) ของล าตนมกจะอวบ ในขณะทผวนอกจะแขงซงเปนลกษณะทท าใหล าของหวายในสกลเหลานแตกเมอเมอมการตดโคง จงท าใหประโยชนของหวายในสกลเหลานลดลงไปมาก 2) ราก (Roots) ระบบรากของหวายเปนระบบทมกระบวนการภายในคอนขางจะสลบซบซอน ซงความรเกยวกบระบบของหวายนนมการศกษากนนอยมาก จากการศกษารากของกลาหวายใน เรอนเพาะช า ในพนททดลองปลก หรอปาพบวาลกษณะรากทวๆไปเปนแบบรากฝอย ซงมรากแขนงมากมายแตกประสานกนอยในลกษณะของรากของพชใบเลยงเดยวทวไปๆ 3) ใบ (Leaf) ใบของหวายอาจแบงออกไดเปน 3-4 สวน ๕อ กาบหมใบ กานใน ใบยอย และอวยวะทใชปนปาย (ถามนมปรากฏอย) 4) กาบหมใบ (leaf sheath) กาบหมใบนนอาจจะกลาวไดวาเปนสวนทส าคญทสดในการจ าแนกชนดของหวาย ลกษณะการเรยงตวของหนามบนกาบหมใบสามารถทใชแยกหวายบางชนดได กาบหมใบจะเรมพฒนาจากตอนบนไปสตอนลางเชนเดยวกบหวาย ในขณะอวยวะปนปายพฒนามาจากกจกรรมของเยอเจรญทปลายยอดของใบ การพฒนาจากตอนบนมาสตอนลางของใบนนเปนผลเนองมาจากการทใบหวายไดขยายตวเตมทแลวแกตวลง ในขณะทตอนลางใบยงคงออนและยงไมพฒนาเตมท กาบหมใบแตละใบ

70

นอกจากจะหมล าตนของหวายและยงหมกาบหมใบ 2-4 อนทอยในระดบสงขนไปอก ซงในลกษณะเชนนท าใหการวดความยาวของปลองหวายทยงมกาบหมอยท าไมไดโดยตรง จะท าไดกเพยงแตตงสมมตฐานวาทสวนของกาบหมใบทอยระหวางกานใบแตละใบนนคอความยาวของปลองนนเอง กาบหมใบนนมกจะมหนามเสมอ มเพยง 2-4 ชนดเทานนทกาบหมใบไมมหนาม อยางไรกดกาบหมใบจะมหนามตลอดความยาวของมน หนามมกปรากฏอยในพนทกาบหมใบท ไมถกหมอย ส าหรบหวายชนดทไมมล า กาบหมใบจะแยกออกจากกนไปตามความยาวของมน ท าใหมใบใหมๆ เกดขนไดขางใน สวนหวายชนดทมล ากาบหมใบมกจะหมตดอยกบล าตนจนกระทงมนตายแลวกหลดไป ทบรเวณของกาบหมใบบางทจะมโครงสรางทยนตรงออกไปอยเหนอจดเรมตนของกานใบโครงสรางสวนนเรยกวา ocrea ซงโดยปกตแลวจะไมมพฒนาการทดนกและมกจะแตกเมอใบพฒนาไปในบางโอกาส ocrea นจะเหนไดเดนชดและและมประโยชนในการจ าแนกชนดของหวาย ในสกล Korthlsia จะเหน ocrea ไดชดเจน ซงลกษณะหมล าอยางหนาแนนหรอปองหรอแยกตวออก ซงลกษณะทปองหรอแยกตวออกของ ocrea นมกจะมมดเขาไปอาศยอย หวายในประเทศในสกล Myrialrpis, Plectocomia, Daemonorops, Plectocomiopsis และในหลายๆชน ดของสก ล Calamus ocrea จะเหนไมชดเจน ในหวายสวนมาก กาบหมใบจะมลกษณะปองทฐานของกานใบ ซงบรเวณนนเรยกวา ocrea การทม knee หรอไมม knee ในหวายแตละชนดกใชประโยชนในการวเคราะหชนดของหวายได หวายในสกล Korthalsia, Plectocomia จะไมม knee เชนเดยวกบบางชนด ในสกล Calamus และ Daemonorops เชอกนวา knee นมสมบตทจะท าใหใบหวายจดตวเองจากการระดบแนวดง มาสแนวราบได หนามของกาบหมใบในแตละชนด และสกลจะแปรผนออกไปจากกน และกอาจจะมหนาม 3-4 ลกษณะปรากฏใหเหนอยในกาบหมใบอนเดยวกน ขนาดของหนามดงกลาวอาจมขนาดตงแต 1 มลลเมตร จนกระทงเปนกลมรอบกาบหมใบ 5) กานใบ (petiole) กานใบของหวายจะมความผนแปรทงในชนดเดยวกนในสวนทเกยวกนทงทาง ความยาวและลกษณะของหนาม ซงอาจจะใชเปนลกษณะทส าคญในการจ าแนกชนดของหวายและลกษณะในหวายมล าทแกตวแลว ถาไมมกานใบ หวายชนดนนในลกษณะทออนตวอยมกจะมกานใบเสมอ เชน ในกรณของหวายขเหร (Calamus densiflorus) ทแกแลวจะไมมกาน แตในขนาดท เปนตนออนอยจะมกานใบซงมลกษณะเชนนอาจท าใหเกดการสบสนในการวเคราะหชนดของหวาย ไดเหมอนกน 6) ใบยอย (leaflets) การเรยงตวของใบยอย เปนสวนส าคญอนหนงทวเคราะหหวายทไมมดอกและผล ตดมา ใบของหวายโดยทวไปมลกษณะเปนขนนก และใบยอยแตละใบเมอตดทางดานขวางจะมรปรางคลายหลงคา ความแตกตางของใบยอยอยางเดนชดอยทตอนปลายของใบ คอระหวางปลายใบเรยบกบปลายใบหยก ปลายยอยตอนบนทหยกเรยกวา praemorse ซงลกษณะเชนนมกจะเกดขนใบยอย

71

ทมรปรางสามเหลยมขนมเปยกปนจะพบไดในสกล Korthalsia ทกชนดใบยอยของหวายในสกลนมกจะมดานใบสนๆเรยกวา ansa ลกษณะการเรยงตวของใบยอยอาจจะเปนไปในลกษณะสม าเสมอหรอไมสม าเสมอ ในการเรยงตวของใบยอยอาจจะใชได ใบยอยเรยงตวไปตามความยาวของทางใบแตละดาน ส าหรบใบยอยทเรยงตวอยางไมสม าเสมอ จะมใบยอยปรากฏเปนกลมๆหรอเปนคและกลมหรอ คของใบยอยนเรยงตวในแนวเดยวกนกได ลกษณะของใบยอยโดยทวไปอาจจะมขนหรอหนามกได ซงลกษณะดงกลาวนกเปนลกษณะทส าคญในการแยกชนดเดยวกน ในท านองเดยวกนอาจจะม เกลด ไข หรอมสารบางชนดเคลอบอยซงลกษณะเชนทวานมประโยชนในการจ าแนกชนดตวอยาง ของหวายเชนเดยวกน สงส าคญอกสงหนงทควรระลกถงคอ ใบออนนนอาจจะมลกษณะทแตกตาง ไปจากใบแกได 7) อวยวะทใชปนปาย (limbing organs) อวยวะทใชในการปนปายของหวาย ม 2 ลกษณะดวยกน อนแรกกคอลกษณะททางใบหวายยนยาวออกไปจากใบยอยคสดทาย สวนทยนยาวออกไปนกจะมหนามปรากฏอย และเรยกกนโดยทวไปวามอเกาะ (cirrus) มอเกาะนจะพบอยในหวายสกล Daemonorops, Plectocomia, Plectocomiopsis ฯลฯ เกอบทกชดและในหลายชนดของสกล Calamus มอเกาะนยาวถง 2-3 เมตร และมกจะมหนามทโคงกลบปรากฏอยดานตอนใต ในการเจรญเตบโตของหวายจากระยะทเปนกลาหวายจนกระทงแกตวใบออนมกจะไมมมอเกาะ แตในใบแกทพฒนาดแลวจะมมอเกาะใหเหน มอเกาะ flagellum จะมอยในหวายบางชนด ในสกล Calamus ในกรณทบอกใหทราบไดวาหวายทมมอเกยวอยนนจะอยในสกล Calamus มอเกยวมหนาทเชนเดยวกบมอเกาะ แตมจดก าเนดแตกตางกนออกไป มนจะเกดขนในสวนบนของกาบล าในสวนบนในต าแหนงเดยวกบ จดก าเนดชอดอก อยางไรกดแตจะไมพบวามอเกยวและชอดอกจะปรากฏอยกาบหมล าอนเดยวกน ดงนนจงเปนไปไดวามอเกยวนนกคอชอดอกท เปนหมน หนามทปรากฏอยบนมอเกยวมการเรยงตวแบบกลมหรอกระจายอยทวไป และมลกษณะโคงกลบ โดยปกตแลวมอเกาะและมอเกยวจะไมปรากฏอยบนหวายชนดเดยวกน หวายทม มอเกาะกจะไมมมอเกยว หรอถามมอเกยวกจะไมมมอเกาะ แตกมหวายบางชนด เช น หวายหน Calamus insignis ซงมมอเกยวปรากฏอยและในบางโอกาสกจะมมอเกาะสนๆ ปรากฏอยทปลายของหวายดวย 8) ดอกและผล (flowers and fruits) การออกดอกของหวายม 2 ลกษณะใหญๆคอเปนแบบ hapaxanthic และ pleonanthic ในการออกดอกแบบ hapaxanthic นน ขอทตอนยอดของล าหวายจะสรางชอดอกขนมาเปนเวลาใกลเคยงกนหรอพรอมกน ซงในลกษณะเชนนท าใหยอดหวายหมดความแขงแรงท าใหล าตนตายลงหลงจากการออกดอกตดผลแลว สวนในการออกดอกแบบ pleonanthic นน ล าตน จะสรางชอดอก ซงชอดอกจะไมเกดขนพรอมกน ดงนน จงท าใหล าตนเตบโตไดหลงจากออกดอกแลว หวายในเอเชยสวนมากเปนพวก dioecious คอ เปนแบบตนทมดอกตวผ และดอกตวเมยแยกกนอยคนละตน มเพยงสกล Korthalsia สกลเดยวทเปน Monoecious คอดอกตวผและ

72

ตวเมยอยในตนเดยวกน นอกจากนนยงพบวามดอกทมสองเพศอยในดอกเดยวกนซงอาจท าใหเกด มการผสมพนธในตนเดยวกนไดในหวายสกลน ซงไดแก พวกหวายแดง (สถาบนวจยวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงประเทศไทย, 2544) 4.2 ประโยชนของไมไผและหวาย 4.2.1 ประโยชนของไมไผ ไมไผเปนวสดทหาไดงายในแถบทวปเอเชย คนเอเชยมการคดคนดดแปลงวสดมาเปนผลตภณฑสงของเครองใชมากมายหลายชนด โดยเฉพาะจน ญปน พมา ลาว และไทย ทมการใชไมไผอยางหลากหลาย และเปนวสดทถกดดแปลงเปนผลตภณฑมากทสด (เจนจบ ยงสมล, 2540) ซงพอสรปประโยชนของไมไผดงน 4.2.1.1 ประโยชนในการกอสราง ใชล าไมไผชนดตางๆกอสรางบานเรอนทอยอาศย ลอมรวบาน คอกสตว สรางรานทาส ท าเรอนเพาะช า บนไก ฟากปพน 4.2.1.2 ประโยชนทางดานการท าภาชนะ ไมไผแทบทกชนดสามารถน ามาจกสาน ท าสงของตางๆไดเปนอยางด เชน กรบง ตะกรา เขง กระดง กระเปาถอ 4.2.1.3 ประโยชนทางดานโภชนา หนอไมหลายชนดสามารถน ามาประกอบอาหารไดเปนอยางดและเปนอาหารชนดหนงทเปนทนยมของประชานชนมาเปนเวลาชานานแลวจนกระทงกอใหเกดอตสาหกรรมการท าหนอไมดอง หนอไมกระปองขนในปจจบน ใบไมไผบางชนดใชประโยชนในการหอขนมตางๆ 4.2.1.4 ประโยชนทางดานเกษตรกรรม ไมไผถกน ามาใชเปนเครองมอทางดานเกษตรกรรมเปนอนมาก เชน ดามขวาน ดามจอบ ดามเสยม ท ารานปลกผก ไมค ายนตนไม คางถว คางพล ไมสอยผลไม 4.2.1.5 ประโยชนทางดานการประมง เชน ท าเสาโปะ หลกปกเลยงหอย เฝอก ดกปลา ยอยกปลา สม ลอบดกปลา 4.2.1.6 ประโยชนทางดานดนตรและกฬา ไมไผถกน ามาใชประโยชนการดานกฬาและดนตร เชน น ามาท าองกะลง ขลย วาวชนดตางๆ เบดตกปลา 4.2.1.7 ประโยชนทางดานอตสาหกรรม ในหลายประเทศใชไมไผเปนวตถดบส าหรบท าเยอกระดาษ ไหมเทยม ไมไผอด เปนตน 4.2.1.8 ประโยชนดานการอนรกษ ไมไผและไปไผตามธรรมชาตมประโยชนชวยปองกนลมพายปองกนการกดเซาะพงทลาย ชวยยดดนและความเรวน า ใบไมไผทหลนทบถมผพงสลายกลายเปนอนทรยวตถไดโดยงาย ชวยเพมความอดมสมบรณของดน 4.2.1.9 ประโยชนทางดานนนทนาการ ไมไผเปนพชชนดหนงทสามารถน ามาปลกประดบเพอความรมรนและสวยงาม ในหลายประเทศ เชน จน ญปน ไดน าถอความงามของตนไมไผและใบไผลงในเสอผา หรอผามานตางๆตลอดจนของทระลกอนๆ เชน พก รม เปนตน 4.2.1.10 ประโยชนดานการใชเปนอาวธ ไมไผสามารถน ามาใชเปนอาวธได เชน ขวาก หอก หลาว ไมซางเปาลกดอก เปนตน แตปจจบนคงจะหมดสมยนยมแลว เนองจากอาวธตางๆทนสมยมากยงขน

73

4.2.1.11 ประโยชนในการท าเครองเรอน จะน าไมไผทมล าตนตรงเนอหนาทมความแขงแรงมาท าเกาอ เตยง โตะ ฉากกนหอง 4.2.1.12 ประโยชนในดานการแพทย ใชปลองไมไผผาครงแลวเหยยบบนผวสวนโคงชวยแกปวดเมอย 4.2.2 ประโยชนของไมไผพอจะแยกตางลกษณะของสวนตางๆ ของล าไมไผดงน ผลตภณฑหตถกรรมและอตสาหกรรมจ าแนกไดดงน ผลตภณฑเครองจกรสานสานจากเสนตอก กระจาด กระบง กระดงเลยงไหม กระเชาผลไม ตะกราจายตลาด กระจาดเรยงผก ชะลอม ตะกราทงเศษกระดาษ กระเปาถอสตร กระดงฝดขาว ลอบดกปลา เขงนงปลา ของใสปลา เขงใสขยะ กระเชาของขวญ หลวสงสนคา โครงเคราองเขน เสอล าแพน กระจาดใสถวยชาม ของเดกเลน และ ฯลฯ ผลตภณฑจาก ล าตน กง เกาอ โตะ ชนวางหนงสอ ดามไมกวาด ดามรม ดามพกน ไมเทา เครองกฬาตางๆ กลองยาสบ กลองบหร ทเขยบหร คนเบด แจกน หลกเสยบรมสนาม บนได ทแขวนผา ราวตากผา ปกท าโปะ โครงบานสวนตางๆ ท าแคร ท านงราน ปนโต ทอสงน า รางน า และ ฯลฯ ผลตภณฑจาเนอไมไผ ถาดใสขนม ทพพ ชอนตางๆ ไมขดหมอ หวเสนยด ตะเกยบ ไมเสยบหม สลกไมไผ กรอบรป ไมกานธป เครองกฬาตางๆ พายแคะขนม ไมเกาหลง เครองดนตร ไมบรรทด และ ฯลฯ

74

ผลตภณฑ ไผซก บวงไผส าหรบถงไม โครงโคมกระดาษ โครงพด โครงรม ลกระนาด ลกธน คนธน คนกระสน พนมานง แผงตากปลา สมปลา สมไก ขดแตะรวบาน ท าฝาบาน เลาไก ไมไผสขภาพ และอนๆ 4.2.3 ประโยชนของหวาย หวายล าตนโตสวนมากใชผลตเฟอรนเจอรตางๆส าหรบหวายทมล าตนเลกใชจกเปนตอก ผลตเปนเครองใชตางๆ เชน ตะกรา , กระเปา ถาดผลไม เครองตกแตงภายในบาน ปจจบน ตะกราหวายเปนสนคาทนยมมากเนองจากมลกษณะเบาแขงแรง ชนดของหวายทน ามาใชพอสรปไดดงนคอ 4.2.3.1 หวายโปง เปนหวายขนาดใหญประมาณเทาไมรวก เนอหวายเหนยวมาก ใชท าเฟอรนเจอร ท าโตะ เกาอ เตยงนอน ใชท าเปนโครงส าหรบแลบงสงของ หวายชนดถกน าไมยด ไมหด ภาคเหนอใชแทนเชอก ใชลามลากซง 4.2.3.2 หวายขม ล าตนประมาณหวแมมอ เปนหวายเปาะ ไมคอยเหนยว เนอสแดง แตคล า เสยนแขงหยาบ ใชแทนเชอกผกของทไมตองการความแนน มกใชท าทตงสงของมดหวเสา 4.2.3.3 หวายตะคา ม 2 ชนด คอ 1) ตะคาทะเลหรอตะคาทอง เปนหวายมมากในภาคใตทมสเหลอง ใชมดขอบกระดง หรอ ขอบตะกราเปนหวายทน ามาจกรสานไดด 2) ตะคาดอน มผวหนาและเหลองมากกวา คอนขางเหนยวใชสานพนเกาอใชผกของหรอใชพน หรอผกขอบตะกราตางๆ 4.2.3.4 หวายหอม เปนหวายล าเลกๆผวสวยสขาว เหลองนวล เปนมนเนอในขาวละเอยดเปนหวายทเหนยวจกเหลาเกลาไดงาย ผวรมนอกจกเวยนเปนเสน เหมาะส าหรบ ถก มด ผก พน เนอในเรยกวา ขหวาย เจยนเปนเสนกลม ใชสานเปนสงของตางๆไดและยอมสกได 4.2.3.5 หวายชมพร มมากทจงหวดชมพร ล าเลก ผวเนอแดงด าคล า สามารถแช ทนน าไดด แมจะแชอยในน าทะเลทงปกไมเนาขาดเปอย ชาวประมงจงน ามาใชท าเชอก ผกเฝอก ท าโปะ หวายชนดนจกเปนตอนสานของขอบปาก หรอจกผาสาน เปนเครองใชทตองการความแขงแรงทนทานได เชน ปงก 4.2.3.6 หวายสายเตยวหรอหวายสะเดา หรอหวายสนมหรอหวายหางหน ล าหวายคอนขางเลก เนอออนเหนยวมากดดโคงหกยาก ผวเหนยวนวลเปนมนใชเปนเสนยนทงล าใชสาน ดดพน ท าเครองใชสอย หวายชนดนมมากทจงหวดอบลราชธาน นครราชสมา สรนทร 4.2.3.7 หวายตะนอย เนอไมขาวไมแดง ผวสน าตาลออน เนอแนนเหนยว ล าแขง ใชท าราวตากผาหรอสานของหยาบๆ

75

4.2.3.8 หวายลง เปนหวายทไมคอยมหนาม ชอบขนตามรมหนองรมบง รมทะเลตะวนออก เชน จงหวดจนทบร ล าตนโตประมาณ 3-4 เซนตเมตร ใชจกเปนตอก เปนจากมงหลงคาบานเรอน 4.2.3.9 หวายสามใบตอ หรอหวายชะอง มล าตนเทาหวแมมอหรอนวช มมากทางภาคใต ใชผกท าแพไม เพราะเหนยวดทสด 4.2.3.10 หวายน า หวายชนดนบางทองทเรยกวา หวายแดง มผวคอนขางแดง เนอหยาบๆ ยนๆ ไมคอยเหนยว ใชสานเปนสงของไดแตสไมสวย ใชท าของหยาบใชท าสาแหรก 4.2.3.11 หวายขไก หวายชนดนไมคอยเหนยว ใชผกกระชและเขงปลาท 4.2.3.12 หวายขขาว เปนหวายทใชจกรสาน ท าเชงกนตะกรา กนกระจาด กน กระบง 4.2.3.13 หวายพรวน เปนหวายล าใหญทสด บางตนโตกวาขอมอมความแขงแรง เหนยวมาก เหมาะแกการน ามาท าเปนขาโครงเหลก รปงานเฟอรนเจอร เกาอ โตะ เตยงนอน เสาโคมไฟ และ สงอนๆ มมากตามปาดงทางแถบจงหวดพงงา ภเกต ตรง และตะกวปา นอกจากน ยงมหวายอนๆ อกมากมาย 4.3 ชนดของไมไผและหวาย 4.3.1 ชนดของไมไผ ไมไผทนยมน ามาใชมจ านวน 18 ชนด คอ ไผปาหรอไผหนาม ไผสสก ไผเฮย ไผเลยง ไผหวาน ไผรวก ไผไร ไผเพก ไผตง ไผซาง ไผล ามะลอก ไผขามหลาม ไผบงหวาน ไผเปราะ ไผเหลอง ไผตน ไผโจด ไผพงหรอไผนวล แตทนยมน ามาผลตงานหตถกรรมมเพยงบางชนดเทานน เชน ไผเลยง ไผรวก ไผตง ไผปา ไผสสก ไผพง ไผหวาน เปนตน (ศกดชาย สกขา, 2548) 4.3.1.1 ไมไผบง

ไผบงบานและไผบงปา ไผบงบานมล าไผโตปานกลาง ปลองยาวประมาณ 15 นว แตไมเกน 18 นว ผวคายหมนเหนไดชด สนขอและเนอไผหนา กอไผคอนขางหางไมอดกนแนน เสนผาศนยกลางของล าตนประมาณ 4-5 นว มกจะพบเหนในหมบานชนบททวไป สวนไผบงบาน ล าไผคอนขางเลกกวาไผบงบาน แตปลองไผจะใหญกวาไผบงบาน ผวคายหมนเหมอนกน สนขอจะตนไมหนามากเหมอนไผบงบาน เนอไผหนา

ไผบงบาน และไผบงปา นยมน ามาท าเครองจกรสานไดหลายชนด เพราะเสนตอกเหนยวและจกตอกไดทละหลายๆปลอง โดยทวไปจะน ามาจกตอกแนวตะแคงเพราะจะไดเสนตอกมาก สามารถใชสาน ตะกรา กระบง กระดง 4.3.1.2 ไมไผซาง ไมไผซางบาน และไมไผซางปา ไผซางบาน มล าไผโตปานกลาง ปลองไผยาวประมาณ 12 นว 16 นว ผวไผซางจะเขยวเปนมน สนขอตอเลก กอไผจะไมอดไมแนนนกเสนผาศนยกลางประมาณ 4-5 นว เนอไผไมหนาเทากบไผบงบาน พบเหนไดตามชนบททวๆ ไป สวนไผซางปาพบเหนไดมากในเขตภาคเหนอตอนบน ในเขตปาเขาทมมากกวาไผชนดอนๆ ขนเปน ผนปาบรเวณกวาง ผวไผซางปาจะเขยวเปนมน สนขอตนเลก แตเนอไผบางกวาไผซางบาน

76

ไมไผซางบาน และไมไผซางปา สามารถท าผลตภณฑจากไมไผไดหลากหลายทงงานจกสาน เครองเรอนไมไผ ท าเปนแพโดยน ามามดรวมกนเปนแพลอยน า งานจกสานไมไผสวนมาก จะเปนงานคอนขางหยาบ เชน เขงใสผก หรอเขงใสผลไม สวนมากจะนยมน ามาท านงราน ในงานกอสรางอาคารสงๆ 4.3.1.3 ไมไผไร เปนไผทขนตามชายปาเชงเขา จะพบมากในเขตปาเขาภาคเหนอตอนบน ล าตน ไมคอยโต เสนผาศนยกลางไมเกน 2 นว ผวไผคายไมเปนมน ล าตนไมสงมากนก กอไผทรงพมแนน ปลองระหวางขอไผคอนขางยาว จากโคนตนขนมาประมาณ 2 ฟต ล าตนจะตน หนอไผไรถอวาเปนหนอไมเศรษฐกจ เพราะหนอไมมคณภาพและมจ านวนมาก ไผไรมกนยมน ามาท าเครองจกสาน ทคอนขางไปทางงานละเอยด เพราะเสนตอกนม และเหนยวมาก เชนพวก โตะ เกาอ ชนวางของ ฯลฯ ลกษณะพเศษของไผไร ล าตนจากโคนตนขนมาประมาณ 2 ฟต สามารถดดโคงงอไดโดยใชความรอน 4.3.1.4 ไมไผเฮยะ เปนไผทชอบขนตามปาชนเชงเขาใกลแหลงน า เปนไผทล าปลองยางมาก บางตน มล าปลองยาวถง 4 ฟต กอไผหาง ผวไผจะออกคายเหลอง หรอเขยวหมนๆ ผวไผไมมน เนอไผเฮยะบาง สนขอตน ล าตนตรง ยาวประมาณ 6-8 เมตร สงเกตไดวาจะไมมแขนงไผยนออกมา ไผเฮยะ เปนไผทใหเนอไมไผไมมาก ล าตนกลวง นยมมาสานเปนฝากระทอมในชนบท ไมไผเฮยะ เปนตวประกอบของงานจกสานไดเปนบางสวน เพราะเนอไมไผเมอแหงจะกรอบหกงาย 4.3.1.5 ไมไผขาวหลาม

เปนไผทชอบขนตามปาเชงเขาใกลแหลงน าเหมอนไผเอยะ ผวเปนคายเขยวจด ไมไผขาวหลามปลองยาวประมาณ 2 ฟต แตเนอไมหนาไมกวาไมไผเฮยะ สนขอหนา ล าตนตรงยาวประมาณ 6-7 เมตร ขอสงเกตไมไผขาวหลาม ผวไมจะชมชนกวาไมไผเฮยะ ไมไผขาวหลามนยมน ามาท าเปนกระบอกขาวหลามในบางฤดกาล เสนตอกจะเหนยวและไดเสนตอกทกวาง สามารถน ามาสานเปน กระดง ตะแกรง ตอกมดขาว ถกเปนเสนเปย น ามาเยบเปนหมวก 4.3.1.6 ไมไผสสก เปนไผทกอไผคอนขางใหญ ทรงแผออกกวาง มแขนงหนามโดยรอบกอ จะพบ ใกลแหลงน าในชนบท ขนไม ไกลจากหมบ านมากนก มกจะเปนไผทชาวบานน าไปปลก แพรขยายพนธเอง ล าตนสงใหญ ผวไผเปนมน เสนผาศนยกลางไมเกน 7 นว ปลองแตละปลอง ยาวประมาณ 1-2 ฟต ล าตนตงตรง แขนงไผมาก เนอไมไผสสกหนากวาไมไผทกลาวมาขางตน ไผสสก เปนไผทมคณคาในการจกสานไดทกชนดตงแต กระบง ตะกรา กระดง ตะแกรง เขง ไซดกปลา สมปลา ฯลฯ และยงสามารถน ามาท าโครงสรางเครองเรอนไมไผ เปนไมไผทสามารถสรางสรรคงานหยาบและงานละเอยด เพราะเนอไมไผคอนขางเหนยวทนทาน 4.3.1.7 ไมไผรวก เปนไผทพบเหนไดทวๆไป ทงไผรวกบานไผรวกปา ไผรวกบานจะนยมปลกขยายพนธในเชงธรกจได เพราล าไผรวกบานใหญกวาไผรวกปา ไผรวก กอไมใหญนก ล าตนตรง แขนงไผมไมมาก ล าตนยาวถง 12 เมตร เสนผาศนยกลางของล าตนไมเกน 3-4 นว ไผรวกเปนไผเอนกประสงคสามารถใชในงานจกสานไดหลากหลายประเภท

77

4.3.2 ขอสงเกตในการน าไมไผมาท าเครองจกสาน การน าไมไผแตละชนดมาท าเครองจกสานตองคดเลอกไมไผทมล าตรง ปลองยาว ไมม แมลงเจาะ อายของไมไผประมาณ 2-3 ป จงเหมาะสมกบการน ามาจกสาน และควรน าไมไผทตดแลว ทงไว 5-10 วน หากตดไมไผลงมาแลวน ามาผาและจกเปนเสนตอก เสนตอกจะฉกขาดงายเพราะม น าในไมไผมาก จะตองใหน าในไมไผระเหยไปบางสวน จงจะจกตอกไดอยางมคณภาพ อายของไมไผ ทน ามาท าเครองจกสานไมไผ จะตองมอาย 2-3 ป จงจะเหมาะสม ตองคดเลอกไมไผทมล าตรง ปลองแตละปลองของไมไผตองยาว เปนไมไผทสมบรณแมลงไมเจาะ เมอน ามาจกสานแลวตองมความเปนมน เสนใยของไมไผจะแนนและเหนยว จะตองจดจ าไววาไมไผมาจากแหลงใด กอไผใดทมคณสมบตเดนดงทกลาวมาแลวหากตองการไมไผชนดนนๆ แลว กควรจะไปตดไผในแหลงเดม ควรจะมการดแลรกษาพอควร เพราะจะเปนประโยชนในการจกสานภายหนา การจกตอก เมอเรมตดไมไผแลว จะตองทงไวอยางนอย 10 วนขนไปควรรกษาไวทรม อากาศถายเทไดสะดวกเพอใหน าในไมไผระเหยออกไปตามธรรมชาต จงน าไมไผมาตดและจกเปนตอก จะไดเสนตอกทเหนยวและไดเสนตอกหลายเสน เสนตอกไมฉกขาดงาย หากน าไมไผทตดมาสดๆ และน ามาจกเปนเสนตอกเลย ไมไผ ในขณะนนจะอมน าไวในเนอไมไผมาก เสนใยของไมไผจะขยายตวเตมท จะไดเสนตอกทหนาเปราะ ฉกขาดงาย การปองกนเชอราโดยการผงแดดใหแหง ลงน ามนวานชใสและบรรจลงในถงพลาสตก เกบไว หรอเกบไวในเตาอบเครองจกสานไมไผ ใหควานรอนโดยวธจดไฟรมควนทงไว 3 -7 วน ในอณหภม 40 C แลวจงน ามาเกบไวในถงพลาสตก มดใหแนนเพอไมใหเกดความชนและเกดเชอราขนอก (กรมปาไม, 2547) 4.3.3 หวายชนดตางๆ ทน ามาใชงาน เมอเราจะท างานเกยวกบหวาย เราควรทไดรจกชนดและคณภาพของหวายบานพอสมควร แตในประเทศไทยเรายงไมไดบญญตศพทเอาไวเปนทแนนอน เราจะรไดจากชาวบานนยมเรยก ซง บางแหงกอาจจะเรยกเพยนกนไปบาง พอจะกลาวไดดงน 4.3.3.1 หวายโปงจดเปนหวายขนาดใหญกวาชนดอน ขนาดเสนผาศนยกลาง ใหญประมาณ 1 นว 2 นว หรอขนาดไมรวก กเคยปรากฏตามรานเฟอรนเจอร 4.3.3.2 หวายขม เปนหวายเปราะไมคอยเหนยว เนอสแดงแกคล า เสยนหยาบแขง เปราะไมคอยจะทนทาน ขนาดล าโตประมาณหวแมมอใชแทนเชอกผกของทไมตองการความเหนยวนก 4.3.3.3 หวายตะคา หวายชนดนมอย 2 ชนด แตกตางกนออกไป ไดแก 1) ตะคาทะเล หรอตะคาทอง โดยมากมกจะท าขาย มสเหลอง เปนหวาย ทมมากในแถบภาคใต 2) ตะคาดอน มผวหนาและสเหลองมากกวา คอนขางเหนยว 4.3.3.4 หวายหอม เปนหวายคอนขางจะเลกสกหนอย ผวเนอของหวายดานนอกจะมสขาวไปทางมวๆสวนภายในนนมสขาวเนอละเอยด

78

4.3.3.5 หวายชมพร มมากทจงหวดชมพรนนเอง ผวเนอไปทางด า เหนยวมากและทนน าอยไดไมนาน 4.3.3.6 หวายสะเดยงบางทองถนเรยกวาหวายสะเดาหรอหวานสนม ทงหมดนมอยชกชมในปาดงดบแถบภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เชน จงหวดอบลราชธาน และจงหวดนครราชสมา 4.3.3.7 หวายตะนอย หรอเรยกอกชอวา หวายหางหนมลกษณะตรงกนขามกบหวายโปง กลาวคอล าเลกกวาหวายอน คอ เลกประมาณ 1/2 เซนตเมตร ผวเนอคอนขางแขงแกรง คอนขางเหนยว 4.3.3.8 หวายลง มอยทางแถบตะวนออก เชน จงหวดจนทบร เปนตน หวายลง มลกษณะแปลกอยทไมมน าและขนอยไดทงในน าจดและน าเคม ล าตนโตประมาณ 1 - 4 cm

4.3.3.9 หวายสามใบตอ หวายสามใบตอหรอเรยกวาหวายขมดงขนเปนกอใหญ ๆ มลกษณะผดกบหวายอน ๆ ทมใบเลก ใบของมนเปนหยกอย 3 หยก

4.3.3.10 หวายน า บางทองถนเรยกแปลกออกไปเปนหวายแดงคอมผวคอนขาง ออกแดงเนอหยาบหยนๆ ไมคอยเหนยว

4.3.3.11 หวายขไก หวายชนดนไมคอยจะเหนยวใชสานของตาง ๆ ได แตไม คอยสวย 4.3.3.12 ควายขขาวเปนหวายทใชในการจกสานหรอประกอบกบหวายชนดด ๆ เพราะเนอขาว 4.4 การเตรยมไมไผและหวายเพอใชงาน 4.4.1 การตดไมไผไร

การตดไมไผไร เพอน ามาใชท าเครองเรอนไมไผนน อายของไมไผไรทควรจะท าการตดได ควรเปนล าทมอายตงแต 2 ปขนไปและไมควรตดล าทแกเกนกวา 3 ป ทงนเนองจากล าทมอายแกนน เมอน ามาดดโคงงอ จะท าใหดดไดยากเสยนไมแตกขาดไดงาย เพราะเนอไมมความแขงแกรงเกนไป สวนไมทมอายออนเกนไปเมอน ามาใหความรอนโดยการตมเนอไมจะยบตวและเมอน ามาดดโคงงอ เนอไมจะยนมลกษณะคลายทองชางท าใหการเตรยมวตถดบเสยเวลามาก

4.4.2 ฤดทควรตดไมไผไร ควรเปนฤดชวงระยะเวลาทหนาวทสดระหวางเดอนธนวาคมและมกราคมเพราะวาชวงนไมไผ

จะหยดการเจรญเตบโต การปรงและสะสมอาหารจ าพวกแปงและไขมนในล าไมไผมนอย และเปนชวงระยะเวลาทมอดและแมลงตางๆ อยในระยะเวลาฟกตวเชนกน เมอท าการตดไมไผเรยบรอยแลว ควรรบท าการปองกนรกษา เนอไมไผทนท เพอจะไดเกบไมไผไวใชงานไดตลอดทงป

4.4.3 วธการตดไมไผไร ควรเลอกตดเฉพาะล าทตองการน ามาใชประโยชนเทานน โดยมวธเลอกตดไมไผไร ดงน 4.4.3.1 ควรเลอกตดเฉพาะล าทมลกษณะดเทานน ผวไมไผไมมแมลงเขาเจาะ

ท าลายหรอมผวแหงตายเปนบางสวน

79

4.4.3.2 ควรเลอกตดลกษณะล าตนทมเนอหนาทสด เพอจะไดน ามาใชประโยชน ไดอยางเตมท

4.4.3.3 ควรตดล าตนใหชดดนมากทสดเพราะไมไผไรนน จากโคนขนไปประมาณ 1-2 เมตร จะมเนอตนมากทสด

4.4.3.4 ควรเลอกร าทไมด เชนยอดดวน ล าตนมแมลงกดกน หรอมรงมดอาศยอยเหลอไวในกอ เพราะล าตนพวกนจะท าหนาทเปนพเลยงของล าใหม โดยท าหนาทค มกนรกษาและ ปรงเกบอาหารเพอทจะสงไปเลยงหนอไมตอไป หลงจากนนคอยตดทง เมอมอายได 3 ปขนไป

4.4.3.5 ควรตดในลกษณะทมชองวางเพยงใหหนอใหมเจรญเตบโตไดอยางเตมท ไมเบยดเสยดกน

4.4.3.6 ควรตดกงหรอแขนงทไมใชประโยชนทงเสย เพอกอไมไผไรจะไมแนนจนเกนไป

4.4.3.7 ควรตดหนอทมลกษณะทไมด เชน หนอทจะท าใหเกดเปนกงหรอแขนงหรอหนอทออกชดตดกนเกนไปทงเสย เพอทจะท าใหหนาทเหลอไวเจรญเตบโตไดอยางเตมท และหนอ ทตดทงยงน ามาเปนอาหารไดอกดวย

4.4.6 การเกบถนอมไมไผ

การเกบถนอมไมไผหลงจากการตดเปนการยากมากในการท างานดวยมอหยบจบถนอมไมไผและสนคาไมไผเพอมใหอนตรายจากแมลงมพษและจากเชอราดน อาจกลาวไดวาถาตดไมไผ ในระยะเวลาทมอายเพยงพอจรงๆ แลว อนตรายจากแมลงมพษเกอบไมมเลย แตถาตดไมไผในเวลาทสวนประกอบของไมไผยงออนอยกอาจจะเกดการเสยหายจากแมลงมพษและเชอแบคทเรยโดยงาย โดยเฉพาะอยางยงไมไผทมน ามากมกเกดการเสยหายไดงายจงควรตองระมดระวงเปนพเศษ ในกรณทจะเกบไมไผหรอผลตภณฑไมไผและปรมาณมากมายรวมไวในทแหงเดยวกน ไมไผทเกบทงหมดจะเกดการเสยหายไดโดยไมคาดฝนเลยทเดยว ไมไผทเกบไวในอากาศแหงดตามลกษณะปกตจะมขอเสยหายนอยทสดและผลตภณฑไมไผทตากแหงสนทดภายหลงทไดตมในน ารอนประมาณ 10 นาท กจะทนทานไปนานหลายเทาของไมไผธรรมดาทเกบโดยไมไดตม

เปนทเหนพองกนวาการสงเสรมในการสงผลตภณฑไปขายนอกประเทศเมอเรวๆ มาน ไดกระท าโดยสถาบนคนควาทกแหงปรากฏวาไดหาวธปองกนแมลงมพษและเชอราดน แลวพมพวธปองกนแบบใหมๆ ขนมาอนทจรงวธปองกนตางๆ กไดมอยแลวทกแหง หากแตวาวธตางๆ นนแตละวธมผลดและผลเสย ดงนนควรตองเลอกวธทดและเหมาะสมกบความมงหมาย การทจะตกแตง ผวไมไผใหสวยงามตามหลกการประหยดและเหมาะสมกบสงแวดลอมดวย

4.4.7 วธการเตรยมไมไผในงานจกสาน การจกสานและการผลตภณฑตางๆ เกยวของกบไมไผมากกวาสงอนๆ แตไมไผทจะน ามาใชในการประดษฐและจกสานนนมหลายชนดดวยกน เปนตน วาไมไผเหลอง ไมไผสสก ไมไผล ามะลอก ไมไผลวก ไมไผตง ไมปลองหาง ฯลฯ ไมไผทงหลายเหลานเฉพาะอยางใดอยางหนงแบงออกไดเปน 2 จ าพวก เหนยวและไมเหนยว จ าพวกทเหนยวเปนไมไผทเราตองการใชในงานประดษฐและจกสาน

80

แตเราจะรไดอยางไรวาไมกอไหนเหนยวหรอไมเหนยวเราอาจจะรไดโดยมผบอกเลาอยางหนง เราเคยน ามาใชอยางหนง เราจะสงมาปลกไวอยางหนง กอนทเราจะตดไมไผนนนน เราทดลองดอยางหนง เมอเรารตามกลาวมาแลวนกอนทเราจะลงมอตดเราตองคดเลอกล าไมไผทงหลาย ในกอนนอก ขนตอนหนงกอน ถาล าใดในปลายไมดวนกด ไมแมลงไชกด ไมทมอายออนกวา 2 ป ลงมากด เราไมควรตดใชในการจกสานเพราะเหตวา ไมไผปลายดวยเมอเวลาจกเหลาเสนตอกนน เสนตอกจะเสยวเสยเสมอไป ไมไผแมลงไชมาก ท าใหไมไผเสยมาก เมอจกและเหลาจะไดเนอไมเพยงเลกนอยเทานน สวนไมไผทมอายนอยกวา 2 ป เมอเราจกสาน ตวแมลงและมอดมกไชหรอกน เพราะฉะนนควรเลอกแตล าตนดๆ ซงควรมอายตงแต 2 ปขนไป สวนไมไผทไมเหนยวนน ถาไมจ าเปนจรงๆ ไมควรน ามาใชในงานจกสานเลยเนองจาก เมอเราจกเหลาและสาน เสนตอกมกจะหกเสยแทบทงสน เมอสานเสรจแลวผลตภณฑนนไมเรยบรอย รปทรงของทสานนนไมสวยงาม และในการสานของครภณฑทเราจะท านนจะตองเนนขอบปากแทบทกครง ถาไดไมไผทไมด เมอเวลาเมมขอบปากอยนน เสนตอกจะหกเสยแทบทกเสน ของทท านนจะเกดเสยหายใชการไมได 4.4.8 วธจกตอก กอนทจกตอกตองปนหรอตะแคงกตาม เราตองแตงซกไมไผเลกๆ นใหเรยบรอยเสยกอน หมายความวา เลาะควไมไผและเหลารมทง 2 ขางใหเลก-ใหญเสมอกนเสยกอนถาจะจกตอกปนกใหเหลาหรอผาขไมออก และเหลาใหชนของไมไผนนหนาบางเสมอตลอดกนทงชนแลวจงลงมอจกตอกตอไป ถาจะจกตอกตะแคงกใหแตงชนไมไผท านองเดยวกนดงทกลาวมาแลว แตถาเหนวาชนไมไผ บางไปกใหเหลาขไมไผออกเพยงเลกนอยเทานน หรอเหนวาชนไมไผหนากใหผาขไมไผออกเสยใหมาก แลวจงเหลาใหปนไมไผทางตะแคงของชนไมไผนน เลกใหญเสมอตนเสมอปลายเหมอนกนแลว จงจกตอกตอไป วธจกตอกนนจะเปนตอกปนหรอตอกตะแคงกตาม เรายอมทราบอยแลววา มดตองอย ในระหวางเสนตอกทงสองคอเสนขางบนและเสนขางลาง เพราะฉะนนในเวลาทก าลงจกตอกอยนน ถาเหนวาเสนตอกขางบนออนหรอบางเกนไป ซงเปนเหตทจะใหเสนตอกนนเสยวเสย ดงนน ใหเอา นวมอขางซายซงก าลงจบชนไมไผอยนนดดชนไมขนมา สวนมอขวานนใหเอาปนมดกดตอกเสนขางลางลงไปในท านองเดยวกน ถาเสนตอกขางลางออนหรอบางไปกด ใหเอาหวแมมอขางซาย ซงก าลงจบไมไผอยนนกดชนไมไผลงไป สวนมอขวาใหเอาปนมดตดตอกเสนบนขนมา ทท าเชนนกคอเราจะผอนเนอไมไผนตองท าไปในเวลาเดยวกน คอทงจกทงผอนจะหยดนงไมไดเปนอนขาด พยายามฝกฝนการจกตอกใหเกดทกษะคอความช านาญเราการจกตอกดวยมอจะเปนไปโดยอตโนมตในทสดแลวทง 2 นน จะมความออนแขงหนาบางเสมอกนทง 2 เสน

4.4.9 วธเหลาตอก วธเหลาตอกตาง ๆ บรรดาเสนตอดทงหลายจะเปนเสนตอกปนหรอตอกตะแคงกตามฯลฯ

จะเปนตอกไมปลองเดยวหรอหลายปลองกแลวแต นอกจากส าหรบสานเขงปลาทและตอกมดหญา นอกจากนนจ าเปนเราจะตองเหลาแทบทงสน มฉะนนเมอเราเอาเสนตอกไปสานโดยไมท าการเหลา จะท าใหงานทท านนไมสวยงามเปนงานหยาบๆ

81

4.4.9.1 เหลาปน ตองเหลาใหเหมอนคลายเมลดแตง ค าเปรยบเทยบเพราะ เมลดแตงนนรมไมมความคม มความมนในตวของมน เหลาตอกปนเหลาตอกใหทง 2 ขางใหออนแขงหนาบางเสมอกนเสยงกอนแลวจงเหลาลบเหลยมทง4ทรมของเสนตอกนนออกเสย เสนตอกนนกจะกลายคลายเมลดแตงดงกลาว ทเราตองเหลาตอกเชนนเพราะเหตวาเมอเราท าการสานของนนจะไดจดเสนตอกใหชดกนไดด 4.4.9.2 เหลาตอกตะแคง กเหลาวธเดยวกบตอกปน คอเหลาคลายเมลดแตงเชนเดยวกน เวนแตตอกตะแคงเปนตอกขนาดเลกกวาตอกปน กบทงมสวนหนามากกวาตอกปนเทานน 4.4.9.3 ตอกไพล ตอกชนดนกเหลาในวธเดยวกนกบตอกปนกบตอกตะแคง เวนแตเปนตอกทมขนาดเลกกวาตอกตะแคงลงไปอกเทานน 4.4.9.4 ตอกกลม วธเหลาตอกกลมนไมเหมอนกบวธเหลาตอกชนดอนเลย เพยงแตเหลาใหเสนตอกนนกลมตามเลกและใหญทเราประสงคเทานนเปนพอ 4.4.9.5 ตอกเหลยม จะเปนตอกปนหรอตอกตะแคงหรอตอกใด ๆกตาม วธเหลาคลายกบตอกกลมคอไมเหมอนกบวธเหลาตอกชนดอน เปนเพยงเหลาใหเกลยงเทานนกพอ สวนเหลยมของเสนตอกกไมตองลบเหมอนตอกชนดอน ๆ

4.4.10 วธเตรยมหวายในงานจกสาน 4.4.10.1 การตดหวาย

ล าตนของหวายมขนาดตางกน แลวแตพนธตงแตนวกอยไปถงขนาดเทาขอมอ สวนยาวนนยาวมาก หวายทตดไปขายมกเปนหวายทโตเตมทไมออนแกเกนไป เรยกหวายรน เนอหวายจะยดหยนเหนยว ผวเปลงแขงเปนมน เงา เลอมความยาวประมาณ 15 - 20 ฟต ซงเปนระยะทเหมาะแกการใชงาน

4.4.10.2 ฤดทตดหวาย ฤดทตดหวายทเหมาะทสดคอระหวางเดอนพฤศจกายนถงเดอนมนาคม หวายทม

คณภาพดทสดคอ หวายสงคโปร การตดหวายจะตดเมออาย 6 - 15 ป วธสงเกตวาหวายนน แกพอทจะตดไดหรอยงใหดทกาบใบของล าตนวาเรมรวงหลนหรอยง

หวายนอกจากจะน ามาเปนวตถดบในการจกสานโดยเฉพาะแลว ยงสามารถน ามาผกมด

และตกแตงเครองจกสาน ทท าดวยไมไผใหสวยงามยงขน สวนใหญนยมน ามาผกมดตามขอบและกนของเครองจกสาน ททวไปสวนมากจะมชาวบานตดหวายจากปา น ามาขายและเปนหวายเสนเลกเหมาะสมกบงานจกสานมากกวาหวายชนดใหญ

หวายทน ามาใชงาน จะตองน ามาจกใหเปนเสนเขาเครองเลยดใหมขนาดเทากนตลอดเสยกอนแลวจงน าไปแชไวในภาชนะใสน า เพอใหหวายออนตวและเกดความเหนยว แลวจงน ามาใชงาน

82

ขอปฏบตทส าคญอยางยงทท าการเครองจกสานดวยหวายกคอ หวายทกเสนจะตองน ามาตากใหแหงสนทเพอปองกนการหดตวในภายหลงและยงปองกนมอด แมลงบางชนดทจะชอนไชเขาไปในเนอหวายอกดวย หวายสามารถน ามาใชในงานเครองจกสานไดทงชนดทเปนเสนหวายและชนดทน ามาจกตอก สวนใหญหวายทงเสนมกจะน ามาสานตะกลาเทานน ไมนยมไปสานภาชนะอน ๆ สวนหวายท จกออกมาเปนเสนเลกนยมน ามาผกมด ตกแตงและยงสามารถน าไปสานภาชนะบางอยางได ปกตหวาย 1 เสน สามารถจกเปนตอกได 8 เสน ปจจบนนทอ าเภอโพธทอง จ.อางทอง มโรงงานผลตเครองหวายเกดขนมากมายจนไดรบคดเลอกเปนหมบานหตถกรรมไทยของจงหวดอางทอง (สนไชย ฤทธโชต, 2539) 4.5 สรปทายบท ไมไผมความผกพนกบชวตประจ าวนของคนไทยมาแตโบราณ โดยคนไทยในชนบททวไปน า ไมไผมาสรางเปนบานเรอนทอยอาศย น าไมไผมาผลตเปนเครองจกรสานใชภายในครวเรอน เชน น าไมไผมาสานเปนหวดส าหรบนงขาวเหนยว สารกระตบส าหรบใสขาวของคนภาคเหนอและ ภาคอสาน นอกจากน ยงมเครองมอเครองใชทเปนเครองจกสานอกจ านวนมากทท ามาจากไมไผ เชน กระบงส าหรบใสขาวเปลอก กวยส าหรบใสหญาเลยงสตว ตะกราส าหรบใสสงของตางๆ เขงส าหรบใสผกผลไม กระเชาส าหรบใสดอกไม กระดงส าหรบฝดขาว ตะแกรงส าหรบรอนทราย หรอตากพชผกจากสวนครว เชน พรก หอม กระเทยม ฯลฯ ขนโตกส าหรบใสอาหารนงรบประทานกบพน ขนโตกเปนภาชนะใสไมไผสานทลงรกส าหรบใสน าดม แครส าหรบนงพกผอน และไมไผยงไปใชประโยชนในการท าผลตภณฑอนอกเปนจ านวนมาก เชน เครองประดบ เครองเรอน เครองดนตร เครองกฬา ฯลฯ จงกลาวไดวาไมไผเปนตนไมทมคณคาทางเศรษฐกจอยางมากมายสามารถน ามาประดษฐเปนผลตภณฑตางๆเพอจ าหนายเปนสนคาได หวายเปนไมชนดหนงทมความผกพนกบชวตของคนไทยมาตงแตอดตกาลแลวจะสงเกตไดจากประวตศาสตรของไทย ไดมการท าโทษผกระท าผดโดยการโบยดวยหวาย น าหวายมาใชแทนดาบในการฝกหดการฟนดาบในแกทหารใหมทยงไมช านาญในการใชดาบ ซงการฟดดาบของไทยนไดมการถายทอดความรสบตอกนมาจนถงปจจบน นอกจากนผวหยาบยงใชมดหรอสานฝกดาบของนกรบไทยในสมยโบราณตลอดจนน ามาใชท าโลในการปองกนคมอาวธ เพราะหวายมคณสมบตพเศษอยางหนง คอมแรงยดหยนไดดสามารถผอนน าหนกใหเบาได คนไทยในชนบทน าหวายออกจากปามาใชประโยชนไดหลายลกษณะตางๆกน เชน น าหวายกาหลงหรอหวายน าทมล าตนเลกมาผาน าผวมาใชในการผกหมดสงของเครองใชตางๆ เชน ผกมกของกระบงหรอกระดง ถกเปนลวกลายตางๆบนสนของกระบงหรอหหวตะกรา น าผวหวายมาสานเปนเครองจกรสาน เชน ตะกรา กระเปา กระเชา ฯลฯ น าผวหวายมาสานเปนเครองประดบ เชน ปนปกผม ก าไล ฯลฯ น าหวายมาสานท าเปนเครองใชทวไป เชน กระช ปงก ฯลฯ นอกจากนยงน าหวายสายน าผง หวายขาว หวายแดง ทมลกษณะล าตนโต มเสนผาศนยกลางประมาณ 1-2 นว มาท าเปนโครงสรางของบานเครองเรอน เชน เกาอ โตะ เตยง ชนวางของ ฯลฯ และน าผวของหวายมาสานเปนพนทนงและพนกพง ผกมดรอยตอตางๆใหแนน สวนไสหวายในปจจบนไดน ามาใชประโยชนใน

83

การท าผลตภณฑตางๆ เชน น ามาสานเปนภาชนะรองรบกระถางดอกไม น ามาสานหมภาชนะ เครองเคลอบดนเผา สานเปนแจกนดอกไมหรอน ามาท าเปนของช ารวย เปนตน จงกลาวไดวา ไมไผและหวายเปนไมเศรษฐกจของไทยทสามารถน ามาใชประดษฐ เปนผลตภณฑตางๆ ไดแทบทกสวนของล าตน 4.5 ค าถามทบทวน

1. อธบายคณสมบตของไมไผ และหวาย ทมผลตองานออกแบบผลตภณฑ 2. อธบายถงประโยชนของไมไผ และหวาย ทเกยวของกบงานออกแบบผลตภณฑ 3. ยกตวอยางชนดของไมไผ และหวายทนยมน ามาใชในงานออกแบบผลตภณฑหตถกรรม 4. ขนตอนการเตรยมไมไผในการจกสานมวธอยางไรบาง

84

เอกสารอางอง

กรมปาไม. (2547). การจกสานผลตภณฑไมไผ. กรงเทพฯ : อกษรสยามการพมพ. เจนจบ ยงสมล. (2540). ตนไผ พนธพชมหศจรรยของโลก. กรงเทพฯ : ตนออแกรมม. ศกดชาย สกขา. (2548). แนวทางการพฒนางานหตถกรรมไมไผในวถชวตคนอสาน. วทยานพนธ ศลปประยกตดษฎบณฑต. สาขาการออกแบบผลตภณฑ คณะศลปะระยกต และการ ออกแบบ มหาวทยาลยอบลราชธาน. สถาบนวจยวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงประเทศไทย. (2544). ทรพยากรพชในภมภาคเอเชย ตะวนออกเฉยงใต 6 หวาย. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. สนไชย ฤทธโชต. (2539). เครองไมไผ-หวาย. กรงเทพฯ : โอ.เอ.พรนตง.

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 5 เสนใยพช

_______________________________________________________

หวขอเนอหา 5.1 ใบลาน

5.2 กก ไหล และกระจด 5.3 ผกตบชวา 5.4 หญาแฝก 5.5 ยานลเภา และปานศรนารายณ 5.6 ปอสา วตถประสงคเชงพฤตกรรม

1. สามารถอธบายประโยชนของเสนใยพชไดถกตอง 2. จ าแนกประเภทของเสนใยพชไดถกตอง 3. อธบายคณสมบตของเสนใยพชแตละชนดไดถกตอง 4. สามารถวเคราะหคณสมบตของเสนใยพชเพอน ามาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม

ได 5. สามารถเลอกเสนใยพชมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมไดอยางเหมาะสม

วธการสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. วธการสอน

1.1 วธสอนแบบบรรยาย โดยบรรยายเนอหาบทท 5 เสนใยพช 1.2 วธสอนแบบอภปรายในประเดนตางๆ ในระหวางการเรยนการสอน 1.3 วธสอนแบบเนนการเรยนรดวยตนเอง 2. กจกรรมการเรยนการสอน 2.1 น าตวอยางเสนใยพช ใหผเรยนสงเกต แลวตงค าถามเพอบรรยายเขาสเนอหาเรองความรเกยวกบเสนใยพช โดยการใชสอการสอนประกอบ 2.2 แบงกลมอภปราย เรองชนดของเสนใยพช ผสอนน าอภปรายสการสรปดวยค าถาม 2.3 การออกแบบผลตภณฑหตถกรรมจากเสนใยพช 2.4 ใหผเรยนศกษาเนอหาจากชดการสอนหนงสอ ต ารา เอกสารเพมเตม แลวสรปดวยค าพดของตนเองแบบบรรยาย

86

สอการสอน 1. ตวอยางเสนใยพช 2. สออเลกทรอนกส จากโปรแกรมคอมพวเตอร Power Point ประกอบการบรรยาย เรองเสนใยพช การวดผล

1. สงเกตการตอบค าถามและตงค าถาม 2. สงเกตบทบาทหวหนา สมาชก และการอภปรายรวมกนขณะท างานเปนกลม

3. สงเกตพฤตกรรม การกระตอรอรนในการท ากจกรรม 4. ตรวจแบบทดสอบทบทวนทายบท 5. สงเกตความรความเขาใจจากการน าเสนใยพชมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม

87

บทท 5 เสนใยพช

_______________________________________________________

วตถดบทใชผลตภณฑเสนใยพช มมากมายหลายชนดขนอยกบสภาพภมประเทศและภมอากาศของแตละทองถนพชทใชท าผลตภณฑโดยน าสวนของ ใบ ล าตน ราก และผลมาใชได แบงประเภทใหญๆได 5 กลมดงน 5.1.1 กลมพชตระกลปาลม เปนพชใบเลยงเดยวไมยนตนมการกระจายพนธอยในเขตรอนชนทวโลกไมนอยกวา 1,000 ชนดนบเปนพชทมประโยชนและมคณคาทางเศรษฐกจสงสามารถน ามาใชเปนอาหาร และวสดกอสราง ตลอดจนการท าผลตภณฑเครองใชตางๆ รวมทงเปนยารกษาโรคตวอยางของพชนทใชท าผลตภณฑมากในประเทศไทยเชน มะพราว ลาน ตาล ชด จาก หมาก กะพอ หลาวชะโอน สาค ฯลฯ รวมทงไมปาลมจ าพวกไมเถาเลอย ทเรยกวา หวาย 5.1.2 กลมพชประเภท กก หญา และวชพชน า เปนพชใบเลยงเดยว ชอบขนในทชมชนแฉะรมแมน าล าครองเชน กกกลม กกสามเหลยม กระจด หญาตนกา หญาคา ผกตบชวา คลา คลม ฯลฯ ตลอดจนพชประเภท เตย ล าเจยก และตนกลวย 5.1.3 กลมพชประเภทปานปอ เปนพชทใหเสนใยของสวนเปลอกล าตน มความเหนยวทนทานเชน ปอสา ปอแกว ปอกระเจา ปอสมโฮง และปานศรนารายณ ฯลฯ 5.1.4 กลมพชประเภทพนธไมเถา เปนพชไมเลอยนยมใชล าตนมาท าผลตภณฑเครองจกสาน เชนเถาวลยชนดตางๆ ยานลเภาเถาองน ฯลฯ 5.1.5 กลมพชเศรษฐกจ ผลพลอยไดของพชเศรษฐกจเชน เปลอกขาวโพด ขาวฟาง ฟางขาว กานดอกออย ฯลฯ เปนผลผลตสวนทไมไดใชประโยชนอะไรแตสามารถน ามาพฒนาเปนผลตภณฑใชสอยและของทระลกไดอยางด พฒนาการของรปแบบผลตภณฑเสนใยพชทนาสนใจเปนทตองการของตลาดในสงคม ยคปจจบน และมบทบาทตอการพฒนาเศรษฐกจและสงคมในการกระจายรายไดมดงตอไปน 1). ผลตภณฑใบลาน ใบตาล และใบจาก 2). ผลตภณฑกานมะพราว และใยมะพราว 3). ผลตภณฑใบกะพอ 4). ผลตภณฑกก 5). ผลตภณฑกระจด 6). ผลตภณฑผกตบชวาและเชอกกลวย 7). ผลตภณฑใบเตยและใบปาหนน 8). ผลตภณฑปอสา 9). ผลตภณฑยานลเภา 10). ผลตภณฑเปลอกขาวโพด 11). ผลตภณฑปานศรนารายณ

88

5.1 ใบลาน ลาน พชตระกลปาลม (Palmae) จดอยใน Genus Corypha คนไทยมความคยเคยกบการ ใชประโยชนของตนลานตงแตสมยโบราณยอดใบลานออนของตนลานใชจารกหนงสออกขระตางๆ ใบลานเปนวตถดบส าคญในการท าผลตภณฑหตถกรรมเครองสาน ใบลานแกใชเปนวสดมงหลงคา และท าฝาบาน กานในลานมความแขงแรงทนทานใชเปนไมชอ แปท าโครงหลงคาและผนงบาน ล าตนใชเปนวสดกอสรางและท าผลตภณฑเครองเรอน รากและผลใชรบประทานเปนยารกษาโรค 5.2.1 คณสมบตของลาน คณสมบตทดของลาน คอ ความทนทานตอสภาพภมอากาศปองกนแดด และฝน ยอดใบลานออนเมอแหงแลวมสขาวนวล เนอเหนยว จกตอกเปนเสนๆได ยอมสตดมอดแมลงไมคอยกดกน เหมาะสมในการท าผลตภณฑหตถกรรมจกสาน การเกบรกษาทด จะมอายยาวนานหลายรอยป 5.2.2 ชนดของลาน แหลงตนลานทพบมนประเทศไทย อยในปารอนชนดนไมมน าขง มจ านวน 3 ชนดคอ 5.2.2.1 ลานวด (Corypha umbraculifera) เปนลานทมถนก าเนดมาจากประเทศศรลงกา ใชปลกเปนไมประดบตามวดทวไป 5.2.2.2 ลานพนเมองของไทย (Corypah lecontei Becc) มชอเสยงตางกน เชน ลานด า ลานขาว และลานมะพราว เปนลานทใชท าผลตภณฑหตถกรรมเครองจกสาน แหลงทมมากทสดอยในเขตอทยานแหงชาตทบลาน จงหวดปราจนบรซงเปนแหลงสดทายของตนลานทยงคงเหลออยในปจจบนนอกจากนนมพบบางไมมาก ในเขตจงหวดนครปฐม ลพบร สระบร ตาก และพษณโลก 5.2.2.3 ลานพร (Corypha elata) มมากในเขตภาคใต เชน จงหวดกระบ พงงา สงขลา และจงหวดนครศรธรรมราชยอดลานออนของลานชนดน ใชท าผลตภณฑหางอวน ซงมเอกลกษณพเศษไมเหมอนกบภาคอนๆ 5.2.3 ผลตภณฑใบลาน ใบลานทน ามาใชท าผลตภณฑตางๆ นยมน าสวนของยอดลานมาท า กอนทจะตดยอดลาน ผตดลานจะตองเลอกตดในฤดทตนลานมยอด ซงจะอยในชวงเดอนมกราคม ถงเดอนเมษายน ของทกป จะไมนยมตดยอดลานในฤดฝน จะเลอกลานออนทยงไมคลใบ ซงสามารถทอนยอดออกไดประมาณ 2 ถง 3 ทอน ซงตนหนงจะแทงยอดออกพรอมกน 3 ถง 4 ยอด โดยยอดแรกจะยาวและใหญ และยอดรองลงมาจะมขนาดเลกลดหลนกนตามล าดบ เมอยอดลานถกตดออกไปแลวจะออกยอดใหมขนมาแทนท เมอทอนใบลานแลวจะน าไปตากแดดจนใบลานแหงสนท ซงจะสงเกตไดจากใบลานเปลยนเปนสขาวอมเหลอง เรยกวา กานลาน (แสงอรณ เชอวงษบญ, 2547)

89

ผลตภณฑใบลาน ในประเทศไทย มการท าขนเปนระยะนานหลายรอยปแลว ในสมยโบราณ ทยงไมมการท ากระดาษเขยนหนงสอ บรรพบรษไทยใชยอดใบลานออนท าเปนผลตภณฑหนงสอเรยกวา หนงสอใบลานหรอคมภรใบลาน เพอใชจดจารตวหนงสออกขระเรองราวตางๆ ในพระธรรมค าสอนของพทธศาสนาและบนทกประวตตางๆรวมทงบทกวนพนธในอดตหนงสอใบลานจงเปนเอกสารส าคญทางประวตศาสตรของชาตไทยทมคณคาอยางยง ตามคตนยมความเชอของคนไทยนยมสรางคมภรใบลานของพทธศาสนา เพอหวงไดบญ ในกาลขางหนาและไดพบกบพระศรอารยเมตไตรย ผทจะไดตรสรเปนพระพทธเจาในอนาคต ดวยเหตนจงมการสรางคมภรใบลานไวมากมายเกบรกษาไวตามวดตางๆ คมภรใบลานทเกาแกทสดซงแสดงถงความคงทนถาวรของใบลานไดแก คมภรเรอง ตงสนบาตกสราชชาดก เปนคมภรใบลานทจารดวยอกษรธรรมลานนา สรางข นในป พ.ศ. 2014 รองลงมาคอคมภรใบลานของวดไหลหน อ าเภอเกาะคาจงหวดล าปาง สรางขนในป พ.ศ. 2040 ปจจบน การท าใบลานเพอใชจารหนงสอทางพทธศาสนาเหลออยนอยมากจะมการท าอยบางตามวดตางๆ ทางภาคเหนอ แหลงทมการรบจางท าใบลานจ านวนมากเพอใชจารตวหนงสอมแหงเดยวคอ รานลานทอง บางล าพ กรงเทพมหานคร นอกจากนนยงไดมการพฒนารปแบบผลตภณฑ ใบลาน เปน แผนนามบตร ทคนสมด แผนบตรอวยพร บตรเชญตางๆผลตภณฑใบลานทเปนงานหตถกรรมเอกลกษณไทยซงมการใชสอยมาตงแตอดตและสบทอดตอกนมาจนถงทกวนนมชอเสยงทรจกกนดไดแก งอบและปลาตะเพยน รปแบบผลตภณฑใบลานอกประเภทหนงทมเอกลกษณพเศษของภาคใตคอหางอวนเปนผลตภณฑทท ามาจากยอดลานออนชนด Corypha elata ซงมขนเฉพาะเขตภาคใตเทานนโดยน ามาผานขนตอนตางๆ ในการเตรยมเสนลาน และใชกทอพนบาน ทอเสนลานทงเสนพงและเสนยนเรยกวา ทอวะ ในสมยกอน ชาวไทยมสลมทเปนชาวประมงอยในเขตบานหนาทพ อ าเภอทาศาลาจงหวดนครศรธรรมราช จะทอวะไวใชเองแทบทกบานเพอน าไปเยบเปนถงสามเหล ยม ตอไวกบปลาย ของอวนเพอใชประโยชนในการลากหรอเขนกงเคยท ากะปแตในปจจบนนชาวประมงเลกใชหางอวนเปนเครองจบสตวน าแลวเนองจากเปลยนไปใชวสดเสนใยสงเคราะหชนดอนแทน (กรมสงเสรมอตสาหกรรม, 2537) 5.2 กก ไหล และกระจด 5.2.1 กก กก เปนพชลมลกตระกลหญา ตนมลกษณะสามเหลยมหรอกลมยาว ขนในทชนแฉะ ปลกงายงอกงามเรว ไมตองระวงรกษามากนก คนไทยรจกใชประโยชนของตนกกโดยน ามาทอเปนเสอเพอใช ปรองนงนอน หรอใชตดเยบเปนผลตภณฑใชสอยอนๆ นอกจากนยงใชเสนกกเปนวตถดบในการท า หตกรรมเครองจกสาน (วบลย ลสวรรณ, 2550) กกทใชในการทอเสอและท าผลตภณฑหตถกรรมเครองใชอนๆ แบงเปน 2 ชนดใหญๆ คอ 5.2.1.1 กกพนเมอง หรอกกรงกา ตามภาษาพนเมองเรยกวา “กกเหลยม” ตามปกตมขนอยเองรมฝงคลอง และทองนา หรอในทลม ลกษณะของล าตนเปนเหลยม 3 เหลยม ดานทงสาม

90

เวาเขาหาแกนกลาง ล าตนใหญ มใบเรยวกลมสนหนา ตนหนงมประมาณ 2-3 ใบ ผวของกกเหลยมแขงกรอบและไมเหนยว เมอท าเปนผนเสอแลวขดไมเปนเงาและใชไมทนทาน ใชทอเสอหยาบๆ แบบพนบานทใชทวไป กกชนดนมขนเองทวๆ ไปในจงหวดตางๆ ไมมผ ใดปลกกนเปนล าเปนสน แบบกกกลม 5.2.1.2 กกเสอ ภาษาพนเมองเรยกวา กกกลม มล าตนกลมเรยว ผวมน ออนนม เหนยวไมกรอบ มผวสเขยวแก ขางในล าตนมเนอออนสขาว ความยาวของกกทจะน ามาใชในการทออยชวงประมาณ 1.50-2.00 เมตร กกชนดนไมมใบ เจรญเตบโตเปนกอ กกกลมนชอบขนในกลม เปนโคลนเลนเมอน ากกกลมมาทอเปนผนเสอแลวจะไดสมผสทนมนวลขดถไดมนงดงาม คนจงนยมน ามาทอเสอ กกชนดนมอยในแถบภาคตะวนออก เชน จงหวดจนทบร จงหวดตราด จงหวดระยอง จ งหว ดชลบ ร จ งหว ดฉะ เช ง เทรา จ งหว ดนครนา ยก และจ งหว ดปราจ นบ ร เป นต น (กระทรวงอตสาหกรรม, 2537) ผลตภณฑกก เปนผลตภณฑหตถกรรมไทยทพฒนามาจากงานหตกรรมพนบาน สบทอดจากบรรพบรษหลายชวอายคน รปแบบผลตภณฑทรจกกนดคอ “เสอกก” ราษฎรชนบททวทกภาคท าขนเพอใชสอยในชวตประจ าวนส าหรบปพน รองนง นอนในบานและใชในกจกรรมตางๆ เปนตน เสอกก ทมชอเสยงของไทย คอ เสอกกจนทบร ซงมการผลตจ านวนมากทงในระดบอาชพอตสาหกรรม ในครอบครวตามหมบานและระดบโรงงานอตสาหกรรมปจจบน ผลตภณฑกกไดรบการออกแบบพฒนาผลตภณฑใหมความสวยงาม และประโยชนใชสอยมากขนเพอการขยายตลาดผลตภณฑกก และการเพมรายไดทางเศรษฐกจแกราษฎรชนบทของประเทศ การออกแบบพฒนาผลตภณฑกก เรมขนในสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท 7 ครงนนสมเดจพระนางเจาร าไพพรรณพระบรมราชนนาถประทบอย ณ วงสวนบานแกว อ าเภอเมอง จงหวดจนทบร พระองคมพระราชด ารใหขาราชบรพารในพระองค ท าผลตภณฑกกขนเปนอตสาหกรรมในครอบครว โดยใชชอวา อตสาหกรรมสวนบานแกว เมอวางจากภารกจกทรงโปรดการออกแบบเสอกก เปนเครองใชตางๆ ทสวยงามและทนสมย โดยเฉพาะอยางยงกระเปาถอ จนเปนทนยมของคนไทยและชาวตางประเทศ ท าใหผลตภณฑเสอกกจนทบรแพรหลายทวไป ชาวจนทบร ทประกอบอาชพเสอกกกด าเนนรอยตามพระองคพฒนาเสอกกจนทบรแพรหลายมากยงขน 5.2.1.3 ประเภทของรปแบบผลตภณฑกกทมในปจจบนแบงออกเปน 3 ประเภท คอ 1) เสอกก รปแบบเสอกกมทงแบบทใชวธสานและวธทอเสอโดยใชกและฟม ราษฎรชนบททวไปนยมทอเสอกกมากกวาการสานเสอซงขนอยกบชนดของตนกก และความตองการประโยชนใชสอย การทอเสอกกมทงประเภททใชตนกกทงตนมาทอ เชน เสอกกจงหวดเชยงราย ทางภาคเหนอ และประเภทเสอททอจากตนกกซงจกเปนเสนเลกๆ โดยทอเปนลายขดม 2 ลกษณะ คอ เสอกกชนเดยว และเสอกกสองชน เสอทงสองลกษณะนแตกตางกนทการรอยเสนยนในกทอเสอ เสอกกชนเดยวจะรอยเสนยนทกเสน สามารถทอยกดอกเปนลวดลายได เสอมเนอแนนคอนขางแขงการใชงานทนทานสวนเสอสองชนการรอยเสนยนในกจะเวนชองสลบกน เสอมเนอหนาและนมกวา ใชเปนเสอปนอนบางทเรยกวาเสอลกฟก เสอทงสองลกษณะนมการทอทวไปตามพนบาน ในภาคตะวนออกและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ แหลงทอเสอกกทมชอเสยงและท ากนมากทสด อยจงหวดจนทบรและจงหวดปราจนบร

91

2) ผลตภณฑตดเยบจากเสอกก เนองจากจงหวดจนทบรการทอเสอกกมากทสด ทงในระดบอตสาหกรรมในครอบครวตามหมบาน และระดบโรงงานอตสาหกรรมทอเสอกก จงไดมการแขงขนขยายตลาดการใชเสอกกมากขนโดยการออกแบบพฒนาผลตภณฑจากเสอกกใหมประโยชนใชสอยมากขน และวธการตดเยบดวยจกรอตสาหกรรม โดยกนรมของผาและน ามา สอยตดกนขนรปทรงตางๆ เชน เสอพบได กระเปาถอ กลองใสกระดาษเชดหนา เครองใชในส านกงาน กรอบรป กลองบรรจของทระลกตางๆ เปนตน 3) ผลตภณฑจากเสนกก เปนผลตภณฑเครองจกรสานซงใชวธขนรปเชนเดยวกบเครองจกสานทท าจากเสนใยพชชนดอนๆ โดยไมตองใชจกรอตสาหกรรม รปแบบผลตภณฑทท าจ าหนายมากเปนประเภทกระเปาถอสตรและหมวก มหลายแบบ ขนาดตางๆ กน แหลงทท ากนมากอยในเขตภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เชน จงหวดอดรธาน จงหวดขอนแกน เปนตน 5.2.2 ไหล ไหล เปนกกพนธพนเมองของภาคอสาน ซงม 3 พนธ คอ ตนเป มล าตนแบน มอกชอหนงวาตนธป ตนผอ มล าตนทมหนาตดเปนรปสามเหลยม และตนไหล มล าตนทมหนาตดเปนรปวงกลม 5.2.2.1 คณสมบตทางกายภาพของกกและไหล จะผวเรยบเปนมน มความเหนยวนมพอประมาณ 5.2.2.2 จดเดนและจดดอยของกกและไหล จดเดน เปนวสดหาไดในทองถนและไมมพษตอสงแวดลอม มคณภาพดกวากก ชนดอน มความเหนยว ผวมน เนอนม สามารถออกแบบเปนผลตภณฑใหมไดด ยอมไดดวยสยอมจากธรรมชาตหรอโชวเนอแทของวสด จดดอย เมอถกความชนจะขนรา

ตารางท 5.1 แสดงคณสมบตของกกและไหล ในการน าไปใชพฒนาผลตภณฑ คณสมบต ระดบของคณสมบต

ต า ปานกลาง สง ทนทานตอการสกหรอ ทนทานตอรอยขดขวน ทนทานตอการฉกขาด การทนรงสยว การตดทนของส ความเปนมตรกบสงแวดลอม

ทมา : (ศนยสรางสรรคงานออกแบบ, 2556 : 165)

92

5.3 กระจด กระจด เปนพนธไมจ าพวก (Sedge) ชนดหนงในตระกล Cyperaccae ลกษณะล าตนกลมกลวง ความสงประมาณ 1.00-3.00 เมตร เปนพชทชอบขนในบรเวณน าขง ตามรมทะเลสาบทเปน ดนโคลน ซงเรยกวา พล มขนมากทสดในจงหวดนราธวาส นอกนนกระจดกระจายในจงหวดนครศรธรรมราช ชมพร สงขลา พทลง ปตตาน และตราด ตนกระจดม 2 ชนด คอ จดใหญ และจดหน จดใหญจะน าไปใชประโยชนไดมากสวนจดหน มล าตนเลกและสน ความเหนยวนอยกวาจดใหญ โดยทวไปราษฎรทางภาคใตใชกระจดในการสานเสอ ท าใบเรอ ท าเชอกผกมด และท ากระสอบบรรจสนคาเกษตรและสงของอนๆ ผลตภณฑกระจด เปนผลตภณฑหตถกรรมพนบานประเภทหนงของภาคใต รปแบบผลตภณฑทรจกทวไปคอ เสอกระจด หรอ เสอจด ภาษาพนเมองภาคใตเรยก สาดจด การสานเสอจดถอวาเปนหนาทของผหญงสบทอดจากบรรพบรษมาแตครงอดตเพอใชในชวตประจ าวน นอกจากนนยงสานเปนผลตภณฑกระสอบส าหรบบรรจสงของ เชน ขาวสาร ขาวเปลอก น าตาล เกลอ ฯลฯ เสอจดทมความสวยงามคอ เสอจดประเภทลวดลายสสนตางๆ อนเปนเอกลกษณของเสอภาคใตซงไดมการอนรกษและสงเสรมใหมการผลตมากขน เพอสบทอดงานศลปหตถกรรมพนบานและเปน อาชพเสรม ท ารายไดแกครอบครวราษฎรไนชนบท ตามโครงการพระราชด าร โครงการศนยศกษา การพฒนาพกลทอง จงหวดนราธวาส แตเดมการสานเสอจดจะท ากนในแหลงทมตนกระจดขนจ านวนมาก ซงเปนละแวกดนพร ปจจบน ตนกระจดมนอยลง ผผลตจงตองหาซอตนจดจากแหลงอน เชนทต าบลเครง อ าเภอชะอวด จงหวดนครศรธรรมราช เปนแหลงตนกระจดแหลงใหญแหงหนงของภาคใตส าหรบกรรมวธสาน เสอจดนนจะแตกตางจาการสานเสอทวไป คอ ชาวบานจะน าตนกระจดมาคลกดนขาวกอนตากแดดใหแหงแลวจงทบตนกระจดใหแบนเพอใหมความนมตวส าหรบใชเปนเสนสานเสอลวดลายทนยม ใชสานคอสายสองเปนลวดลายประสานขดกนแนน เสนสานเกาะตวด ไมหลดลยงาย รปแบบลายสานเสอจดพฒนามาจากลวดลายธรรมชาต เชน ตนไม ใบไม ดอกไม และรปสตวตางๆ แบงเปน 2 ประเภท คอ ลายสานเสอจดของชาวมสลม และลายสานเสอจดของชาวพทธ 5.3 ผกตบชวา ผกตบชวา เปนพชน า มชอทางพฤกษศาสตรวา Eichhornia crassipes จดเปนวชพชประเภทลอยน า มความคงทนตอดนฟาอากาศไดอยางดเยยม มดอกสมวงออนสวยงาม คลายชอดอกกลวยไม และแพรพนธเจรญเตบโตไดอยางรวดเรว ลกษณะทวไปของผกตบชวา เปนพชลมลกอายหลายฤด มล าตนสน แตกใบเปนกอลอยไปตามน า มไหลซงเกดตามซอกใบ แลวเจรญเปนตนออนทปลายไหล ถาน าตนกจะหยงรากลงดน ใบเปนรปไขหรอเกอบกลม กานใบกลมอวบน า ตรงกลางพองออก ภายในเปนชองอากาศคลายฟองน า ดอกเกดเปนชอทปลายยอด มสมวงออน มกลบ 6 กลบ กลบบนสดขนาดใหญกวากลบอนๆ และม จดสเหลองทตรงกลางกลบ (สถาพร ดบญม ณ ชมแพ, 2552) ตามประวตกลาววา ผกตบชวาเรมเขามาในเมองไทยตงแตรชกาลท 5 คอในป พ.ศ.2444 โดยครงนนเจานายฝายในตามเสดจประพาสทประเทศชวา (อนโดนเซย) ไดเหนพชชนดนออกดอก

93

สวยงามทวไปจงไดแยกตนกลบมาปลกในประเทศไทย และใสอางดนเลยงไวหนาสนามวงสระปทม ท าใหผกตบชวาลองลอยกระจายไปตามแมน าล าคลองทวไป และแพรพนธจ านวนมาก อนเปนปญหาอปสรรคตอการคมนาคมทางน า และการระบายน าทางชลประทาน ตงแตนนมา คนไทยจงมความคนเคยกบผกตบชวาจนทกวนน และน าผกตบชวาไปใชประโยชนเปนอาหารสตวท าปย เพาะเหด ท ากาซหงตม เยอกระดาษ ตลอดจนเปนเสนใยทใชท าหตถกรรมเครองจกสานแตมขอเสยคอเชอราเกดขนไดงาย ซงปองกนโดยใชวธใชสารเคมก าจดเชอรา และระวงความชน ผกตบชวาสามารถน าไปท าอาหารสตว ล าตนใชท าปยหมก ยอดออน ใบออน และดอก ใชประกอบอาหาร น าล าตนทตากแหงไปจกรสานเปนงานหตถกรรมเครองใชไมสอยหลากหลายรปแบบ และเหมาะกบการผลตเฟอรนเจอรเพราะมน าหนกเบา เสนใยเหนยว ทนทาน และมผวเรยบ โดยอาจใชรวมกบหวายทใชเปนโครงในการรบน าหนกและเพมความแขงแรง นอกจากนผกตบชวาสามารถชวยในการบ าบดน าเสย โดยท าหนาทกรองน าทไหลผาน กอผกตบชวาอยางชาๆ ท าใหของแขงแขวนลอยตางๆ ทปนอยในน าถกสกดกนกรองออก โดยระบบรากทมจ านวนมากจะชวยกรองสารอนทรยทละเอยด และจลนทรยทอาศยเกาะอยทรากจะชวย ดดสารอนทรยไวดวยอกทางหนง รากผกตบชวาจะดดสารอาหารทอยในน า ท าให ไนโตรเจนและฟอสฟอรสในน าเสยถกก าจดไป แตจะตองมระบบการจดการทดในการปองกนการขยายพนธ สวนโทษของผกตบชวา คอ ผกตบชวาเกดขนงาย แพรพนธไดรวดเรว มความเหมาะสมกบสภาพแวดลอมในประเทศไทย จงแพรกระจายพนธไปตามแหลงน า โดยทวไปท าใหเกดมลภาวะ ทางธรรมชาต เปนปญหาตอระบบชลประทาน การประมง การเกษตร การคมนาคมทางน าเปนอยางมาก ซงมผลตอระบบสงคมและเศรษฐกจสวนรวมของประเทศ 5.3.1 คณสมบตทางกายภาพของผกตบชวา ผวไมมน เปนเสนทมความเหนยวนม ฟนเปนเชอกได มความยาว 60-100 เซนตเมตร ผวสน าตาลธรรมชาต 5.3.2 จดเดนและจดดอยของผกตบชวา

5.3.2.1 จดเดน คอ เปนวสดหาธรรมชาตทไมมพษ วงจรชวตการผลตและการใชงานไมมผลกระทบตอสงแวดลอม ยอยสลายได หาไดงาย มความเหนยวและนม วสดสามารถ สรางลวดลายไดหลากหลายจากการมดและสานเปนลวดลายตางๆ เชน ลายขด สายพาย ลายน าไหล ลายสบปะรด ลายเมดมะยม เปนตน

5.3.2.2 จดดอย ตดไฟงาย มความออนนมและสน น าไปขนรปเปนผลตภณฑอนๆ ไดยากน ามาเปยหรอปนใหตอกนเปนเสนยาวไมได และมความสาก ไมสามารถน าไปท าเครองนงหมได อาจขนราหากเกบในทชนหรอเตรยมวสดไมด

94

ตารางท 5.2 แสดงคณสมบตของผกตบชวา ในการน าไปใชพฒนาผลตภณฑ คณสมบต ระดบของคณสมบต

ต า ปานกลาง สง ตานทานน า (เมอถกน าจะขนรา) การตดทนของสยอม ความเปนมตรกบสงแวดลอม

ทมา : (ศนยสรางสรรคงานออกแบบ, 2556 : 142) 5.3.3 การเตรยมกานผกตบชวา 5.3.3.1 การคดเลอกล าตน ควรเลอกล าตนทมคณภาพ ขนาดความยาวตงแต 60 เซนตเมตรขนไป ความออนแกของล าตนจะมผลตอสผวของผลตภณฑ ถาเปนตนแกเมอตากแหงแลวจะเปนสน าตาลแก ถาตนออนเมอตากแหงแลวจะเปนสขาวนวล 5.3.3.2 การตดล าตนมาใช ควรตดถงปลายโคนและตดใหถงปลายใบเพอจะไดความยาวเตมท แลวจงลางน าหรอใชน าฉดเพอใหผวสะอาด 5.3.3.3 การผาซก ผลตภณฑบางชนดอาจใชไดทงตน บางชนดควรผาซก วธผาซก คอ ใชมดคมๆ ผาตามความยาวจากโคนตนไปหาปลาย โดยผาเปน 2 หรอ 4 ซก แลวแตการใชงาน 5.3.3.4 การท าใหแหง ม 2 วธ คอ 1) การตากแดด เทคนคในการตาก คอ ไมควรตากแดดไวนานเกนไป เพราะจะท าใหเสนผกตบชวาแหงกรอบและขาดงาย 2) การอบแหง ในกรณทไมมแสงแดดใชการอบดวยไอน า ซงจะชวยใหผกตบชวามสเขยวนวลสวยงาม 5.3.3.5 การปองกนเชอราในเสนใยผกตบชวา ใชวธการอบดวยก ามะถน การทา แลกเกอร การใชสารเคม ซงเปนวธทสถาบนวจยวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงประเทศไทย ไดศกษาวจยแลววา สามารถปองกนเชอราในเสนใยผกตบชวา ปลอดภยในการใช และไมมผลกระทบตอสงแวดลอม 5.3.3.6 การรดผกตบชวา โดยน าเสนผกตบทผานกรรมวธการท าใหแหงแลวน ามาท าใหเรยบแบน เพองายตอการจกสานโดยใชเครองรดทมลกกลงทรงกระบอก 2 ลก หรอจบปลาย ทงสองขางแนบทสนโตะ ดงไปมาจนผกตบชวาแบนเรยบ 5.3.3.7 การเลยดผกตบชวา เปนการท าเสนผกตบชวาทผานการรดแลวมาตดขอบใหมขนาดสม าเสมอตามตองการโดยใชเครองเลยด มด หรอกรรไก 5.3.4 ผลตภณฑผกตบชวา ผลตภณฑผกตบชวา รนแรกคอเปลญวนผกตบชวา ชาวบงบอระเพด จงหวดนครสวรรค เปนผคดรเรมประมาณ 30 กวาป มาแลว โดยท าขนเพอประโยชนใชสอยในครวเรอน ส าหรบแขวนนอนเลนและพกผอนในรมตอมาภายหลงจงมการท าเปลญวนเปนอาชพเสรมเพอจ าหนายไปตามทองถนอนๆ พฒนาการรปแบบผลตภณฑผกตบชวา เรมขนเมอป พ.ศ.2522 โดยหนวยงานราชการ คอ กรมสงเสรมอตสาหกรรม กระทรวงอตสาหกรรม ไดรเรมคนควา พฒนารปแบบผลตภณฑผกตบชวาใหมๆ ดวยการศกษาขอมลเปรยบเทยบกบผลตภณฑเสนใยพชชนดอนทใกลเคยงกบ

95

ผกตบชวา และตวอยางผลตภณฑผกตบชวาจากตางประเทศ พรอมทงทดลองออกแบบผลตภณฑผกตบชวาขนจ านวนหน งเปนงานหตถกรรมจกสานประเภทกระเปาถอสตรรปแบบตางๆ กระเปาเดนทาง แฟมใสเอกสาร เขมขด รองเทา ภาชนะใสของ แผนรองภาชนะกบความรอน ผลตภณฑเครองตกแตงบาน เชน โคมไฟ เปนตน ตลอดจนการคนควาทดลองออกแบบใชวตถดบพชธรรมชาตชนดอนทมความแขงแรงกวาเปนโครงสราง เชน ไมไผ หวาย และผกตบชวาเปนเสนพงสานสลบกบโครงสรางนนๆ เพอท าเปนผลตภณฑเครองเรยน เครองใชทตองการรปทรงแขงแรง ในขณะเดยวกน กรมสงเสรมอตสาหกรรม ไดรเรมพฒนาเทคโนโลย ออกแบบ จดท า เครองรดผกตบชวา มวตถประสงคเพอใชรดเสนใยผกตบชวาทแหงแลวใหมผวเรยบและไลอากาศภายในล าตนออกใหหมด ส าหรบเปนเสนลานขนรปผลตภณฑทตองการความประณตเรยบรอย และท าไดรวดเรวขน แตรปแบบผลตภณฑผกตบชวาบางประเภท ไมจ าเปนตองใชเครองรดผกตบชวา ในกรณทตองการใหรปแบบนนดเปนธรรมชาตของเสนใยผกตบชวาอยางแทจรง กใหใชล าตนผกตบชวาทแหงแลวทงตนน ามาสานขนรปไดเลย กรรมวธการผลตหตถกรรมเครองสานผกตบชวา จะใชเครองมออปกรณอยางงายๆ เชนกรรไกร เขมโลหะ เครองรดผกตบชวา และแมแบบผลตภณฑท าดวยไม หรอวสดอน การสานขนรปดวยมอโดยอาศยเทคนคการสานของเสนใยพชเปนลวดลายในการขนรป เชน การสายลาดขด แบบธรรมดา การพนหรอไขวเสนสายสลบกน การถกเปยควนแบบเกลยวเชอก ฯลฯ นบตงแตป พ.ศ.2523 เปนตนมา กรมสงเสรมอตสาหกรรม กระทรวงอตสาหกรรม ไดเผยแพรผลตภณฑผกตบชวาในรปของการจดแสดงนทรรศการ การสาธตกรรมวธผลต การจดฝกอบรมอาชพใหแกราษฎรชนบทในแหลงทมวตถดบทวประเทศ และการจดประกวดแบบผลตภณฑผกตบชวาตลอดจนการเผยแพรทางสอมวลชน สงผลใหผลตภณฑผกตบชวาเปนทรจกแพรหลาย มการกระจายการผลตไปทวประเทศ ทงนเพราะวตถดบหางายไมตองเสยเงนลงทนมากนก ประกอบกบประชาชนทวไปไดใหความนยมใชสนคาผลตภณฑผกตบชวา ท าใหผผลตมตลาดจ าหนายจนถงทกวนน ปจจบนการออกแบบผลตภณฑผกตบชวามมากขนและไดรบการถายทอดรปแบบมาจากตลาดตางประเทศ เชน ผลตภณฑเครองใชตางๆ ผลตภณฑประดบตกแตง ของทระลก นอกจากนนทางภาคธรกจเอกชนไดพฒนารปแบบผลตภณฑผกตบชวาผสมกบโครงสรางวสดหวาย เปนเครองเรอนรปแบบใหม ทสวยงามแปลกตาและมเอกลกษณ ทงยงเปนสนคาออกท ารายไดใหแกประเทศ กลาวไดวา ผลตภณฑผกตบชวาเปนผลตภณฑเสนใยพช เกดขนใหมในสงคมปจจบน ทมความจ าเปนทางเศรษฐกจ โดยการรเรมของภาครฐ เพอสงเสรมใหราษฎรมอาชพเพมรายไดจากการใชทรพยากรธรรมชาตในทองถนใหเกดประโยชนสงสด แหลงผลตหตถกรรมจกสานผกตบชวาทท าจ านวนมากอยในทองทจงหวดพะเยา จงหวดชยนาท จงหวดสพรรณบร จงหวดนครปฐม และจงหวดสมทรปราการ

96

5.4 หญาแฝก หญาแฝกมถนก าเนดตามพนทราบลมน าทวมถง แหลงน าธรรมชาตรมหนองบง ในปาเขา เมอน าไปปลกในพนทตางๆ ทวโลก ปรากฏวาขนไดเกอบทกพนท กลาวคอ สามารถเจรญเตบโตได ในสภาพภมประเทศเปนทราบใกลเคยงกบระดบน าทะเล ถงพนทภเขาสงถง 2,000 เมตร จากระดบน าทะเล พนทดนเปรยว (Ph 4.5) ดนดาง (Ph 10.5) ดนเคม 20 (มลลไบท) ดนทมความอดมสมบรณต า พนทมปรมาณน านอย 200 มลลเมตร ถงพนทฝนตกชก 3,000-5,000 มลลเมตร พนทสภาพภมอากาศหนาวเยน 9 องศาเซลเซยส ถง อากาศรอนจด 45 องศาเซลเซยส 5.4.1 ลกษณะทางพฤกษศาสตรของหญาแฝก หญาแฝก (Vetiver grass) เปนพชตระกลหญาชนดหนง เชนเดยวกบขาวโพด ขาวฟาง ออย และตะไคร เนองจากหญาแฝกทน ามาใชประโยชนทางดานอนรกษดนและน า รวมทงสงแวดลอม อยในขณะนสามารถขนไดดบนภเขา ทงทแหลงก าเนดตามธรรมชาตอยตามทราบลมหนองบง จงเปนเรองคอนขางแปลกประหลาด หรอยงสงสยอยวา ถนก าเนดทแทจรงและถกตองนนอย ณ แหงใด แตนกพฤกษศาสตร เชอวา มถนก าเนดทางภาคเหนอของอนเดยถงบงกลาเทศ และพมา หญาแฝกหอมในอนเดยจะม 2 พนธ คอทางเหนอเปนพนธปา เมลดงอกได อาจกลายเปนวชพช สวนทางใตเปนพนธทมการน าไปปลกอยางแพรหลาย ในภมภาคแถบรอน ซงเขาใจวาไดรบการคดเลอกมาจากพนธปาเปนเวลานานแลว ซงเปนพนธทไมออกดอกหรอตดเมลด การจ าแนกวา พนธไหนเปนพนธจากอนเดยเหนอหรอใตจงเปนเรองยากยงหากไมมดอกหรอเมลดเปนทสงเกต นอกจากน การอกดอกและตดเมลดนนยงขนอยกบสถานททปลก และลกษณะการใชงาน หญาแฝกบางกอจะไมมการออกดอกเลยเปนเวลาหลายป หากมการตดอยตลอดหรออยในทไดรบแสงแดดนอยกจะไมมการออกดอก ไดมการน าหญาแฝกหอมจากอนเดยมาปลกในสถานพฒนาทดนจงหวดเพชรบรณในทไมมแสงแดด เวลาผานไปหลายปไมปรากฏมหญาแฝกตนเลกๆ งอกขนมาภายใตทรงพมและบรเวณใกลเคยงเลย จงเขาใจวาเมลดนาจะลบ หรอดอกเปนหมน ลกษณะของหญาแฝกมดงน 5.4.1.1 กอ หญาแฝก ตามธรรมชาตจะเจรญเตบโตแตกหนอขนเปนกอ รปทรงคลายกอหญาทวไป เชน กอตะไคร ทรงพมใบปรกดนหรอทรงสง ขนอยกบสภาพแวดลอม ล าตน ตงตรงและยางปลองชชอดอกบางครงอาจสงถง 3 เมตร เสนผาศนยกลางกอทโตเตมทซงมอาย หลายปอาจกวางถง 75 เซนตเมตร กอประกอบดวยตนหญาแฝก ซงมลกษณะแบนเนองจากเปนสวนของกาบใบหมหอโคนตน จะขนเบยดเสยดกนแนน สวนล าตนจะอยเหนอผวดนเพยงเลกนอยและจะสอดประสานกนอยางแนนหนา สวนกลางของกอจะมลกษณะโหยงเปนรปโดม เนองจากเปนสวนทตนหญาแฝกมอายมากทสดจะยางปลองและยกตวสงขน หญาแฝกจะขยายกอ โดยการแตกหนอ ออกรอบๆ ตนเดม ทบซอนกนและขยายเปนกอใหญไมมไหล การทตนหญาแฝกขนเบยดเสยดกนแนนและแขงแรงน จงมลกษณะทดเมอปลกตอกนเปนแนวรวจะสามารถดกตะกอนดนได เมอระดบตะกอนดนทตกทบถมดานหนาแถวหญาแฝกสงขน หญาแฝกจะเรมแตกกอทขอทถกดนทบถม ตงกอใหมใหมระดบสงขนอยเหนอผวดนเสมอ จงท าใหแถวหญาแฝกหรอแนวรวหญาแฝกมการยกตวเอง ใหสงขนเรอยๆ สวนรากกจะงอกออกจากขอของล าตนเชนเดยวกน และยดดนททบถมขนมารอบโคนตนเดมใหแขงแรงมนคง

97

5.4.1.2 ตนและใบ หญาแฝกจะมล าตนเหนอผวดนซงมขอทเมอแตกหนอแกจะเรมยางปลองสงขน ขอจะเรมหางขนเรอยๆ จนกระทงเปนล าตนทชชอดอกขนไป ทโคนของล าตนจะหมหอดวยกาบของใบ แตละกาบของใบจะตดอยทขอของล าตนเรยงซอนกนเปนขนๆ และแผออกเปน รปแบน แตละโคนกาบใบตรงขอจะมตาหรอหนอออนและพรอมทจะเจรญเตบโตเปนหนอออนหรอตนหญาแฝก กาบใบจะเหนยวหมหอล าตน และปองกนหนอออนไมใหเปนอนตรายจากการถก แดดเผา ความแหงแลง ดนเคม หรอสารเคมปองกนก าจดศตรพช ใบหญาแฝกหอมจะออน ขอบใบ จะมหนามละเอยดคลายฟนเลอยโดยเฉพาะทโคนใบ ใบหญาแฝกหอมแฝกลมจะมการเปลยนแปลง อยเสมอขนอยกบอาย ความแหงแลง และการตดใบ หนอซงก าลงเจรญเตบโตใบจะใหญกวางเปนรองรปตวว ใบแกตบแคบรปตวว หรอใบทตดบอยๆ จะงอกออกมาเปนใบแคบเปนรปตวว ในสภาพธรรมชาตแฝกหอมพนเมองประเทศไทยใบกวางใหญรปตวย หากเปนชนดทใบแบนจะเปนเครอง บงบอกวา ชนดนนเมลดจะมเปอรเซนตความงอกสงมาก ซงจะแตกตางจากแฝกหอมทเอามาจากอนเดยและศรลงกา ใบจะแคบกวาและตบเปนรปตวว สเขยวเขม หากอยในสภาพทแหงแลงจด ลกษณะของใบหญาแฝกหอมจะแขงดคลายหญาแฝกดอน ในสภาพทดนดหญาแฝกหอมและ หญาแฝกดอนจะมล าตนและหนอโต กาบใบทหมหอล าตนคลายคลงกน เชน หญาแฝกหอมจาก อนเดยและสายพนธประจวบครขนธ จะมลกษณะคลายคลงกนทงขนาดของหนอและสของกาบใบซงออกสมวงเรอๆ 5.4.1.3 ชอดอก ชอดอกใหญ อยบนกานชอดอกซงสงประมาณ 1.50 เมตร หรออาจจะสงถง 2 เมตร แมวาจะอยในสภาพแหงแลง หญาแฝกจะพยายามชชอดอกใหยาวและสงทสดขณะททรงพมเตยเมอดอกบานชอดอกจะบานเปนรปฉตร ความยาวประมาณ 30 เซนตเมตร ฐานกวางประมาณ 15 เซนตเมตร ชอดอกจะมสน าตาลถงน าตาลแดง สเทา หรอสขาวนวล ทงน เนองจากเปนสของสวนประกอบทเปนกานชอดอก แขนงชอดอก กลบดอก เกสรตวผและเกสรตวเมย ซงจะมตงแตสมวงแดงถงสขาวหากสวนประกอบทงหมดมสเดยวกน เชน สมวงแดง กจะเหนชอดอกเปนสมวงแดง หากเปนสขาว ชอดอกจะเหนเปนสขาวนวล หากมสคละกนเชน กานชอดอกสมวง เกสรตวผสขาว เกสรตวเมยสมวงเขม กลบดอกสมวงออน ชอดอกจะมสเทาหรอสกะป ดอกหญาแฝกจะอยบนแขนงชอดอกโดยอยเปนค ดอกบนมกานดอก ดอกลางจะไมม กานดอก ดอกบนเปนดอกตวผ คอ มเกสรตวผ ดอกลางเปนดอกกระเทย คอ มทงเกสรตวผและ เกสรตวเมย เปนดอกทจะมการผสมตดเมลด ดอกบนคอนขางจะเลกเรยว บางครงจะเปลยนแปลงรปรางเปนรปกลมคลายหวเขมหมดทมสวนบนแหลม เขาใจวาเปนดอกทไมไดใชประโยชน อะไร ดอกหญาแฝกจะบานเพอผสมเกสรยาวประมาณ 4-5 วนสวนทผสมเกสรกอนจะอยสวนยอของชอ หลงผสมเกสรแขนงชอดอกจะเรมหบตงแตปลายชอลงมาจนถงโคนชอและเมลดเรมแตกเปนรวง ซงใชเวลา 8-10 วน เมลดจะเรมแกและรวง ซงใชเวลาประมาณ 10-12 วน เมอรวงหมดจะเหลออยเฉพาะกานชอดอก 5.4.1.4 เมลดและตนกลา เมลดมลกษณะกลมยาวคลายเมลดขาวเปลอกจะม หนามเลกๆ เรยงเปนแถว คลายหนามเลกทเรยงตามขอบใบ สของเมลดจะมสเดยวกบกลบดอก สน าตาลปนเทา เมลดหญาแฝกสามารถงอกไดแตไมมากนก และมการพกตวหากเกบเมลดไวตงแต 1-6 เดอน เมลดจะมความงอกเฉลยรอยละ 1-34 ตนกลาทงอกจากเมลดจะงอกไดนอย มบาง

98

สายพนธไมปรากฏวามตนกลาเลกของหญาแฝกงอกข นมาบรเวณกอหญาแฝก เชน แฝกหอม พนธอนเดย 5.4.1.5 ราก หญาแฝกเปนระบบรากฝอย ม 2 ขนาด คอ เสนขนาดโตและเสนขนาดเลก เสนโตจะเหนยวและแขงเจาะลงไปในดนไดลก เสนเลกจะแตกแขนงออกมาจากเสนใหญ และสานกนคลายรางแห หรอใยขดหมอ รากจะหยงลงลงไปในดนอยางรวดเรวภายใน 3 อาทตย อาจยาวถง 60 เซนตเมตร ในสภาพพนทบางแหงซงมหนาดนลก รากหญาแฝกอาจจะยาวถง 3 เมตรเศษ รากหญาแฝกจะแตกแขนงเปนรากฝอยจ านวนมากขนอยกบสายพนธ บางพนธจะมรากฝอยละเอยดมากและสของรากจะแตกตางกนไป เชน แฝกหอมจากอนเดยจะมปรมาณรากมาก ละเอยด และสซดกวาพนธศรลงกา รากหญาแฝกจะมน ามนหอมระเหยหรอมกลนเฉพาะตว หากเกบรากหญาแฝกสดหรอแหงไวในทปดมดชดจะสงกลนหอมฟงกระจายสามารถขบไลแมลงได ชาวอนเดยเอารากใสไวในตเสอผาเพอไลผเสอกลางคน เรอดหรอไรน ามนหอมระเหยจากรากหญาแฝกใชท ายาปองกนและก าจดศตรพชพวกพชผกได เชน คะนา ผกกาดหว 5.4.2 สายพนธหญาแฝกและการศกษาเปรยบเทยบ การรวบรวมพนธหญาแฝกจากแหลงพนธ ทงในประเทศและตางประเทศ เพอจ าแนกพนธของหญาแฝกตามสภาพทางนเวศวทยาทพบในธรรมชาต โดยสวนใหญจะใชชอจงหวดทพบเปนชอของพนธ เพอความสะดวกในการเรยกชอและคดเลอกไวใชเปรยบเทยบ จากการด าเนนงานของ กรมพฒนาทดน ไดคดเลอกพนธหญาแฝกไวเปนพนธในประเทศจ านวน 7 พนธ และตางประเทศจ านวน 1 พนธ คอ พนธศรลงกา ทวโลกมหญาแฝกอยประมาณ 12 ชนด ในประเทศไทยพบวาม 2 ชนด ไดแก หญาแฝกหอม (แฝกลม) หรอแฝกทองขาว Vetiveria ziz aniodes (L) Nash และ หญาแฝกดอน Vetiveria nemoralish (A.Camus) 5.4.3 ประโยชนของหญาแฝก 5.6.3.1 ประโยชนในดานการอนรกษดนและน า 1). เพอปองกนการชะลางพงทลายของดน 2). เพอการรกษาความชมชนในดน ในสวนผลไมหรอไมยนตน 3). เพอแกไขการเกดรองน าแบบลก 4). เพอรกษาคณภาพน าและแหลงน า 5). เพอปองกนการพงทลายของไหลถนน 5.6.3.2 ประโยชนหญาแฝกในดานอน 1). ตนและใบหญาแฝกสามารถน ามาท าเปนอาหารสตว 2). ตนและใบหญาแฝกสามารถน ามาท าเปนวสดเพาะเหด 3). ตนและใบหญาแฝกสามารถน ามาท าเปนปยหมกและพชคลมดน 4). ตนและใบหญาแฝกสามารถน ามาท าเปนวสดมงหลงคา 5). รากหญาแฝกสามารถน ามาสกดเปนเครองหอม 6). รากหญาแฝกสามารถน ามาท าเปนเครองยาสมนไพร 7). รากหญาแฝกชวยพทกษสงแวดลอม

99

8). รากหญาแฝกชวยปองกนก าจดเหดในโคนม 9). ใบหญาแฝกสามารถน ามาใชในดานศลปหตถกรรม 5.4.4 ขนตอนและวธการในการเตรยมหญาแฝก 5.4.4.1 การตดหญาแฝก หญาแฝกแตละพนธ การเจรญเตบโตไมเทากน แตพอประมาณ อายทจะน ามาใชงานได คอ แฝกทปลกใหมหากไดมการบ ารงไดด อายประมาณ 5-6 เดอนกตดมาใชงานได หลงจากนนกจะตดไดทกเดอน แฝกออนจะใชงานไดด หากแฝกเรมมดอกจะแขงหกงายไมเหมาะสมส าหรบท าผลตภณฑ เมอเราเลอกแฝกในแปลงไดเหมาะสมส าหรบการงานแลว กลงมอจากหญาแฝก การตดตองตดทงรองคอตดหมดเลย ตดเปนบางสวนไมไดเพราะหญาแฝกจะแตกใบใหมไมพรอมกน ท าใหใบออนแกไมเทากน วธตดใชเคยวเกยวเหมอนเกยวขาวจะสะดวก เมอตดไดใหวางใหเรยบรอย ระวงไมใหหญาหกตอนสดเมอแหงเสนจะขาด 5.4.4.2 การตากหญาแฝก วนแรกควรน าแฝกมากระจายเรยงใหเปนแนว พอแฝกเรมเหยวกคดสวนทใชการไมไดออกไป เอาสวนทใชไดมามดปลายเปนก าๆ เพอใหสะดวกในการ ขนยายและเกบ เมอคดเสรจกน ามาตากโดยแผดานโคนของแฝกออกใหบางเปนรปพด และวาง เรยงกนใหเปนระเบยบจะดเรยบไมยงเหยง ท าใหแฝกแหงเรว ตากประมาณ 3-5 วน หากฝนไมตก กไมตองเกบระหวางตาก เมอแหงแลวกน าไปใชงานไดเลย 5.4.4.3 การเตรยมเสนหญาแฝกส าหรบท าผลตภณฑ น าหญาแฝกทแหงแลว มาเตรยมเสนใหเหมาะสมกบผลตภณฑทจะท าโดยการแยกเสนสนและเสนยาว ความออนและ แขงออก ตามความเหมาะสมทจะใชแลวแตชนดของผลตภณฑ ซงมหลายวธ ไดแก 1) การใชใบหญาแฝกตากแหงมาท าผลตภณฑหตถกรรมโดยไมจ าเปนตองผานกระบวนการอน แตผสานควรจะตองระวง และดลกษณะทศทางของหนามเลกๆ ทปลายใบตด ปลายใบออกประมาณ 20 ซม. เพราะปลายใบจะคม และรดใบไปตามทศทางของหนามวธนเหมาะสมกบการท าผลตภณฑสานหยาบๆ ไมตองมการประณต 2) การรด เพอใหเรยบแยกเสนส าหรบสานลาย 3) การเรยด ใหน าใบหญาแฝกทตากแหงแลวมาเรยดเปนเสนเลกๆ ขนาดเทากน เพอสานเปนผลตภณฑ วธนเหมาะกบการท าผลตภณฑทตองการความละเอยดและความประณต 4) การใชวธน ามาตม หากตองการใหเสนหญาแฝกเหนยวขน น าใบหญาแฝกไปตมในน าสะอาดผสมเกลอแกง โดยใชอตราสวน น า 10 ลตรตอเกลอแกง 1 ชอนโตะ ตมใหเดอด ประมาณ 10-15 นาท แลวน ามาลางใหสะอาด 1 ครง ตากใหแหงจะไดเสนหญาแฝกทเหนยวและ ขาวขน ท าใหไมคอยมเชอราแตความมนเงาของเสนหญาจะลดนอยลง การทจะเลอกใชวธไหนกขนอยกบประเภทของผลตภณฑ วาตองการความประณตมากนอยเพยงใด และตองค านงถงเวลาทจะใชในการผลตดวย ควรคดเลอกเฉพาะใบหญาแฝกออนโดยกอนน ามาสานใหพรมน าเพอใหใบไมแขงกระดางในการสาน หรอจะใชผาชบน าหมาดๆ รดขน ทใบกอนสานกได 5.4.4.4 การยอมสหญาแฝก ในปจจบนแมวาจะมสสงเคราะหเกดขนมากมาย แตกไดเรมมความนยมทจะกลบไปใชสธรรมชาตกนมากขน แมวาสสงเคราะหจะมความสดสวยและคงทน

100

แตสกฉดฉาดมากเกน สสธรรมชาตทเยนตากวาไมได นอกจากน สธรรมชาตยงมประวตความเปนมาของสแตละชนดซงเปนสงทสามารถหาไดในชมชนแตละทองถน อกทงคณสมบตทส าคญยงของ สธรรมชาตทละลาดน าไดและจลนทรยสามารถยอยสลายไดงาย ซงจะชวยลดภาวะแวดลอมเปนพษ ตางจากสสงเคราะหทท าใหน าในแมน าล าคลองมสารตกคาง จงควรสงเสรมการศกษาการใชสธรรมชาตใหมความหลากหลายและมประสทธภาพ 5.4.4.5 การอบก ามะถน การน าใบหญาแฝกและผลตภณฑจากใบหญาแฝกมา อบก ามะถนเพอใหขาวขน เพราะหญาแฝกจะโดนความชนอาจเปลยนเปนสเหลอง เมออบก ามะถนแลวสจะขาวขน สวนมากนยมอบก ามะถนเมอท าผลตภณฑเสรจแลว หากอบก ามะถนกอน เมอ หญาแฝกโดนน าขณะท าผลตภณฑเพราะจะตองพรมน าชวยใหนม สของหญาแฝกจะเหลองอก วธการอบก ามะถนสามารถท าได 5 ขนดงน 1) เตรยมตอบขนาดความกวาง 1 เมตร ความยาว 1.50 เมตร 2) เตรยมถานหงขาว พรอมภาชนะถวยกระเบองหรอกระปองนม 3) เตรยมก ามะถนปน 1 ชอนโตะ 4) น าผลตภณฑจากหญาแฝกเรยงไวขางบนใหเรยบรอย 5) น าถานหงขาวทตดไฟแลวใสในภาชนะกระเบองหรอกระปองนม 6) น าก ามะถนผงโรยลงไปในถานทตดไฟแลวกเกดไฟลกแลวเปนควนน าไปวางในต ทเตรยมไวชนลาง (รจนา จนทราสา, 2558) 5.5 ยานลเภา และปานศรนารายณ 5.5.1 ยานลเภา ยานลเภา เปนพชพนธไมเถา จ าพวกเฟรน อยในวงศ Schizaceae มชอทางพฤกษศาสตร วา Lygodiumflexuosum ลกษณะตนเปนพมมเถาเลอยเกาะไปตามตนไมอน เถาและใบสเขยว เถาหนงยาวประมาณ 1-2 เมตร ขนาดโตเทากานไมขดไฟหรอโตกวาเลกนอย ยานลเภา ม 3 ชนด คอ 5.5.1.1 ยานลเภาเขา ลกษณะเปนเสนใหญคลายหวายชอบขนตามเทอกเขา ไมคอยมใครน ามาใชประโยชน 5.5.1.2 ยานพองหยอง (ยานลเภายง) ล าตนเลกมใบมาก ไมนยมใชท าผลตภณฑเครองจกสาน ราษฎรชนบทนยมใชทงตนท าเปนเชอกผกมดของ หรอเปนไมประดบซมปะร าพธตางๆ 5.5.1.3 ยานลเภาใหญ ล าตนโตประมาณกานไมขดไฟ ยาวประมาณ 2 เมตร ชอบขนตามรมรวและปาละเมาะคณสมบตเดนของยานลเภาชนดนคอล าตนเหนยวเหมาะสมในการท าเปนผลตภณฑเครองจกสานภาชนะเครองใชตางๆ และมความทนทานนบรอยๆป ยานลเภาชนดนม 2 ส คอ สน าตาล และสด า ยานลเภาชอบขนในทลมหรอตามเชงเขาทมน าขง อากาศชนอยเสมอ พบมากทางภาคใต ของไทย มมากทจงหวดนครศรธรรมราช และจงหวดนราธวาส และมผน ามาปลกในทองถนภาคกลาง เชน จงหวดชลบร นครนายก และนครสวรรค ผลตภณฑยานลเภา เปนงานหตถกรรมเครองจกสานพนบานทมเอกลกษณพเศษของภาคใต สบทอดจากบรรพบรษหลายรอยปมาแลวรปแบบผลตภณฑยานลเภาในสมยโบราณ ไดแก ประเภท

101

กระเชอกบหมาก กลองยาเสน พานเชยนหมาก ปานชา กลองและขนซงใชใสดอกไม ธปเทยน กรงดกนก กระเปา หมวก และเครองมอเครองใชในชวตประจ าวนของชาวบาน ตามประวตกลาววา ผลตภณฑยานลเภาเปนทนยมท ากนมากในส านกของเจาพระยา เมองนครศรธรรมราชซงครงหนงเคยน าเขามาถวายเจานายในกรงเทพฯ แตไมแพรหลายนก ระยะตอมาในสมยรชกาลท 5 แหงกรงรตนโกสนทร พวกเจานายชนสงไดเรมหนมาใชผลตภณฑยานลเภามากขน เนองเพราะเปนผลตภณฑสวยงามฝมอละเอยดประณต ประกอบกบเจาพระยายมราช (ปน สขม) ซงขณะนนด ารงต าแหนงพระยาสขมนยวนต สมหเทศาภบาล มณฑลนครศรธรรมราช ไดรเรมฟนฟการจกสานยานลเภาขนเพออนรกษงานศลปหตถกรรมพนบานของภาคใต และสนบสนนใหเปนอาชพของราษฎรตอไป รปแบบผลตภณฑยานลเภามเอกลกษณโดดเดนแตกตางจากเครองจกสานชนดอนๆ เพราะวตถดบยานลเภาซงเปนเสนใยพชทใหสสนธรรมชาตคอ สด า และสน าตาล กรรมวธกรท าผลตภณฑยานลเภา จะใชการสานแบบขดขนรป โดยใชเสนหวายเปนแกนในการขดขนรป โดยใชเสนหวาย เปนแกนในการขดขนรปเปนวงกลมหรอวงรแบบกนหอยหรอท าเปนโครงสรางแลวจงใชยานลเภา จกเปนเสนสานเลกๆ ใชขดเปนแบบลายเปลา ซงมลวดลายสานแบบโปรงหรอเปนตาๆ รวมทงการสานแบบขดยกลาย เชน ลายดอกสเหลยม ลายสอง ลายตาสบปะรด ลายลกแกว ลายคชกรช เปนตน การผลตเครองจกสานยานลเภาดวยวธแบบนเปนเรองทตองใชเวลาและความอดทนของชางสาน กวาจะส าเรจงานชนหนง ดวยเหตนการผลตเครองจกสานยานลเภาจงไมแพรหลายเทาใดนก พฒนาการรปแบบผลตภณฑยานลเภา คอการใชวสดประเภท ทอง นาก เงน มาใชเปนวสดตกแตงประกอบผลตภณฑใหสวยงามมคณคามากขน ซงเปนทนยมใชในหมเจานาย และคนชนสงเพราะผลตภณฑมราคาแพง โดยมากจะเปนผลตภณฑประเภทกระเปาสตร กลองบหร และเชยนหมาก ในปจจบนไดท ารปแบบมากขน เปนของใชของทระลกส าหรบประชาชนทวไป และนกทองเทยว เชน ก าไล หมวก กลองใสกระดาษช าระ ดามปากกา และเครองประดบ เชน ตมห เขมกลดตดเสอ ทคาดผม เปนตน แหลงผลตและจ าหนายผลตภณฑยานลเภาทมชอเสยงของไทย อยในทองทหมบานหมน บานแคสง และบานไมแดง ต าบลทาเรอ อ าเภอเมอง รวมทงในเรอนจ าอ าเภอปากพนงและอ าเภอ ชะอวด จงหวดนครศรธรรมราช 5.5.2 ปานศรนารายณ ปานศรนารายณ หรอทเรยกวา ไซซาล (SI-SAL) มชอทางวทยาศาสตรวา AGAECEAE มประมาณ 300 ชนด เปนพชททนทานตอสภาวะอากาศแหงแลง ตองการแสงแดดจดตน ปานศรนารายณเมอปลกครงแรกลกษณะคลายคลงกบตนสบปะรด หลงจากอาย 2 -3 ป เมอเจรญเตบโตเตมทแลวจะมขนาดใหญกวาตนสบปะรดมาก สามารถตดใบมาใชประโยชนไดจนกวา ตนจะตาย ซงใชระยะเวลาประมาณ 8-10 ป คณสมบตของเสนใยปานศรนารายณ เปนเสนใยแขงทมความเหนยวทนทานมากไมมมอดแมลงกดกนไมผเปอยงายสวนใหญจงน าไปใชประโยชนในการผลตเชอกขนาดใหญเพอใชลากจงเรอ

102

และใชในวงการกอสรางท าแผนขดโลหะ รองพรม แสปดยง และท าผลตภณฑหตถกรรมเครองจกสานหลายชนด 5.5.2.1 ชนดของปานศรนารายณปานศรนารายณทนยมปลกเพอน าเสนใยมาใชประโยชนม 2 ชนดคอ 1) Agave sisalana ลกษณะใบใหญหนาและแขงสเขยวแกมไขหรอขผงเคลอบบางๆตลอดใบมหนามแหลมใหญ สวนปลายใบไมมหนามเปนพนธทนยมปลกทวโลก ในประเทศแถบ อฟรกา และอเมรกาใต เปนพนธทใหเสนใยเหนยวทนทานมาก 2) Agave fourcroydes เรยกชอสามญทวไปวา Henequen ลกษณะใบใหญหนาและแขง สใบออนกวา มหนามเลกๆ ทขอบใบ ชนดนใหเสนใยสขาวสะอาดกวาชนดแรก แหลงปลกปานศรนารายณในประเทศไทย นอกจากจะปลกกระจดกระจายตามบานเพอเปนไมประดบและรวบาน แหลงปลกแหลงใหญอยทอ าเภอปราณบร จงหวดประจวบครขนธ และ อ าเภอชะอ า จงหวดเพชรบร ดวยคณลกษณะพเศษของปานศรนารายณททงแขง เหนยว และทนทาน จงเหมาะสมส าหรบใชในอตสาหกรรมท าเชอก โดยเฉพาะเชอกขนาดใหญทใชลากจงเรอทะเล ซงตองการเชอกททนตอ น าทะเลและใชงานกลางแจงไดด รวมทงใชในวงการกอสรางหรอใชท าลกบฟ (Buff) หรอทขดโลหะ ตลอดจนใชทอผารองพรม พรม หรอเปยเปนเสนเพอเยบเปนหมวก กระเปา และงานหตถกรรมอนๆ (ศนยสรางสรรคงานออกแบบ, 2556) 5.5.2.2 คณสมบตทางกายภาพ พนผวขาวนวล และเรยบเปนมน 5.5.2.3 จดเดนและจดดอยของปานศรนารายณ จดเดน เปนวสดจากธรรมชาต ปลกงายจงท าใหตนทนต า เสนใยแขงและเหนยวโคงงอไดด จดดอย ตดไฟงาย ตารางท 5.3 แสดงคณสมบตของปานศรนารายณ ในการน าไปใชพฒนาผลตภณฑ

คณสมบต ระดบของคณสมบต ต า ปานกลาง สง

ทนทานตอการสกหรอ การทนรงสยว ความเปนมตรกบสงแวดลอม

ทมา : (ศนยสรางสรรคงานออกแบบ, 2556 : 136) 5.5.2.4 การคดเลอกใบ การตดใบปานเปนงานทตองใชแรงงานและความช านาญ ในปานศรนารายณ ทสมบรณและใหเสนใยทมคณภาพตองเปนใบทมอายตงแต 2-3 ปขนไป และมความยาวไมนอยกวา 80 เซนตเมตร เปนใบทมสเขยวสด ไมมหนามทขอบใบทงสองขาง ไมมรอยต าหนทบรเวณใบ รอยต าหนจะท าใหเสนใยมจดสน าตาลแกหรอด า ไมเหมาะแกการน าไปฟนเปนเชอก ใบรอบๆ โคนตน

103

ชนแรกจะสน เมอน ามาขดจะไดเสนใยทไมยาวแตแขงเหมาะทจะน าไปฟนเชอก ประดษฐเปนดอกไม ใบไม ไมปดฝน เปนตน ใบทอยสวนกลางของล าตนจะยาว มสขาวและนม เหมาะแกการทน าไปถกเปนเปย เพอประดษฐเปนผลตภณฑจ าพวกของประดบตกแตงและของใช เปนตน 5.5.2.5 การแยกเสนใยหรอการขดปานสด ในอดต เรมจากการแชหมกในปานใหเปอย น ามาทบใหแหลก แลวจงเขยาใหเปลอกหลด น าไปลางน าใหสะอาด แลวผงแดดใหแหง ปจจบนจะใชวธทเรยกวา การขดปานสด ซงอาจใชเครองหรอขดดวยมอ โดยมวธการดงตอไปน 1) ผาใบปานตามยาวออกเปนชนเลกๆ กวางประมาณ 1-2 เซนตเมตร 2) ดงใบปานตามความยาวผานใบมดทท าดวยเหลกหรอไมรวกทมความคม 2 ใบ ซงวางชดกนพอใหสวนหนาของใบปานผานได ดงซ าจนกวาเปลอกจะลอกหมด 3) น าเสนใยทไดตากแดดใหแหงประมาณ 2 วน กอนน าไปท าเครองหตถกรรม โดยอยาใหถกแดดจดเกนไป เพราะจะท าใหสของเสนใยซด 5.5.2.6 การผลตสนคา 1) น าเสนใยปานมาถกเปนเปยหรอฟนเปนเกลยวจนไดความยาวตามตองการตดขนปานใหเรยบและดสวยงาม 2) น าเปยและเกลยวปานไปยอมลางน าใหสะอาด และผงลมใหแหง 3) เยบเปยและเกลยวปานเปนแผงแลวจงขนรปตามแบบของผลตภณฑทตองการ

ผลตภณฑปานศรนารายณ เปนผลตภณฑหตถกรรมไทยทจดวามความทนทานและอาย การใชงานยาวนานดกวาผลตภณฑเสนใยพชประเภทอนทงนเพราะคณสมบตทดของวตถดบซงเปนพชประเภทเสนใยแขงและเหนยวทนตอแรงดงไดดจงนยมใชเสนใยปานศรนารายณมาควนเกลยว เปนเชอก เพอใชลากจงเรอ และมดสงของตางๆ เชอกปานศรนารายณจงเปนผลตภณฑทรจกกนดทวไปในประเทศ นอกจากนนยงมการท าผลตภณฑหตถกรรมเครองใชสอยอนๆ โดยการน าเสนปานมาถก สาน และทอ เชน กระเปา หมวก รองเทา ฯลฯ ตามประวตกลาววาผลตภณฑปานศรนารายณเพงจะมในประเทศไทยในระยะเวลาไมนานนก เนองจากสาเหตการไมมวตถดบคอตนปานศรนารายณภายในประเทศ ตอมาภายหลงประมาณ 40 กวาป กอนสงครามมหาเอเชยบรพาจะเกดขน ไดมผน าพนธปานศรนารายณจากตางประเทศ เขามาปลกในประเทศไทย คอหลวงอรนทรชาตสงหาร โดยในครงแรกนนไดปลกในทดนของทานอยทอ าเภอหวหน จงหวดประจวบครขนธ ตอมาเมอตนปานฯ เจรญงอกงามแตกหนอจ านวนมาก จงไดแจกจายใหแกชาวบานละแวกใกลเคยงน าไปปลก อกทงทานยงไดถายทอดกรรมวธการตดและขดเอาเสนใยปานศรนารายณมาใชประโยชน เพอท าเปนผลตภณฑหตถกรรมใชสอย และทานไดน าเครองควนเกลยวเชอกแบบเทาเหยยบของกรมสงเสรมอตสาหกรรมมาสอนใหชาวบานรจกท าเชอกปาน เพอจ าหนายเพมรายไดเปนอาชพอตสาหกรรมในครอบครว ซงท ากนภายในบรเวณบานของทาน ในระยะตอมาชาวญปนไดมาตงโรงงานท าผลตภณฑเชอกปานศรนารายณขนทหมบาน ในเขตอ าเภอหวหน โดยรบซอเสนปานทชาวบานขดไวเปนวตถดบในการผลต มาภายหลงลมเลก

104

กจการไปและหลวงอรนทรชาตสงหารกถงแกกรรรม มาภายหลงลมเลกกจปานจากชาวบาน ท าใหชาวบานตองหนไปปลกพชชนดอนๆ ท าใหปรมาณตนปานลดนอยลง จากนนประมาณป 2516 ราคาน ามนสง เปนผลใหกลมผผลตเชอกจากเสนใยสงเคราะห ในประเทศไทยเรมหนมาสนใจกบเชอกปานศรนารายณ และจดตงโรงงานผลตเชอกปานศรนารายณขน ประมาณป 2519-2520 และสงเสรมใหชาวบานปลกตนปานศรนารายณ เพอเปนวตถดบสงเขาโรงงานตอไป ในดานรปแบบผลตภณฑหตถกรรมจากปานศรนารายณในประเทศไทย ยงไมมการพฒนาเทคนคการผลตเทาทควร โดยทวไปจะใชปานทฟอกแลว และขนรปโดยวธการถกเปย และน ามาเยบตดกนโดยใชจกรเยบแซกทงหมด ผลตภณฑทท าขนยงมประโยชนใชสอยไมกวางขวางมากนก สวนใหญเปนหมวก กระเปา รองเทา ทงๆทคณสมบตของเสนใยปานศรนารายณมขอดหลายประการ และสามารถใชเทคนคกรรมวธของการจกสารขนรปไดหลายวธตลอดจนการน าเสนปานมาทอเปนผนเพอตดเยบท าผลตภณฑใชสอยอนๆ ส าหรบการสงเสรมผลตภณฑหตถกรรมจากปานศรนารายณนนปจจบนมแหลงผลตท ท าอยางจรงจงคอ ทบานหบกะพง ต าบลเขาใหญ อ าเภอชะอ า จงหวดเพชรบร ซงด าเนนกจการในระบบสหกรณภายใตพระบรมราชนปถมภ 5.6 ปอสา ปอสา เปนพชประเภทเสนใย อย ในตระกล Morraceae มชอทางพฤกษศาสตร วา Broussonetia papyrifera. Vent เปนไมพมยนตนขนาดกลาง ขนไดเองตามธรรมชาต ในพนท ชมชนทกภาคของประเทศไทย คนไทยทางภาคเหนอ และภาคตะวนออกเฉยงเหนอเรยกปอสาหรอปอกระสา ภาคตะวนตกเรยก หมอพ หรอ หมกพ ในภาคใตเรยก ปอฝาย แหลงปอสาทมมาก เชน จงหวด นาน ล าปาง เชยงใหม เชยงราย พะเยา สโขทย ขอนแกน กาญจนบร ราชบร นครราชสมา และภาคใต คณสมบตพเศษของปอสา คอ ล าตนสวนทเปนเปลอกจะท าใหเสนยาวเหนยว เหมาะสมกบการกระท าและกระดาษและผลตภณฑหตถกรรมอนๆ นอกจากนปอสายงใชเปนยาสมนไพรรกษาโรคไดหลายชนด ผลตภณฑปอสา เปนผลตภณฑหตถกรรมทมชอเสยงทางภาคเหนอของไทยไดแก กระดาษสา การท ากระดาษสา เปนงานหตถกรรมพนบานทสบทอดจากบรพบรษเปนเวลานานหลายรอยป สนนษฐานวาคงจะไดรบอทธพลมาจากประเทศสาธารณรฐประชาชนจน วตถดบทใชท ากระดาษสาคอ ปอสา หรอพชทมเสนใยอน เชน ปอแกว หญาคา กก ฯลฯ สามารถน ามาแปรสภาพโดยการทบ ตเยอไม ท าเปนผลตภณฑกระดาษ คณสมบตพเศษของกระดาษสา คอ มความเหนยว นม ทนทานเหนยวนานนบรอยป โดยไมมการผกรอน แตกหก แหงกรอบ เนอกระดาษสาไมมการผสมแปงหรอดนขาว ดวยเหตนมอดแมลง ปลวก จงไมชอบกดกน คนไทยในสมยกอนจงนยมใชกระดาษสา ในการจดบนทกต ารายาไทยโบราณหรอเรองราวทางพระพทธศาสนา การวาดภาพ การดาษหอของการดาษเชดมอ ท าสายชนวนพลไฟ ท ารม พด หวโขน ตง หรอใชเปนกระดาษแบบเสอ เปนตน

105

พฒนาการของผลตภณฑกระดาษสาไดรบการสงเสรมสนบสนนจากหนวยงานของรฐ คอ กรมสงเสรมอตสาหกรรม กระทรวงอตสาหกรรม ไดมการอนรกษฟนฟการท ากระดาษสาดวยมอทางภาคเหนอของไทย นบตงแตป 2522 กรมสงเสรมอตสาหกรรม รเรมโครงการออกแบบผลตภณฑกระดาษสา โดยมวตถประสงคเพอคดคนออกแบบพฒนารปแบบผลตภณฑกระดาษสาและจากวตถดบปอสาโดยตรง ทงนเพอสงเสรมการตลาดใหเพมปรมาณความตองการใชกระดาษสาพนบานของราษฎรทางภาคเหนอใหมากขน เพอใหการท ากระดาษสาเปนอาชพหลก และอาชพเสรมของราษฎรในชนบท มการผลตอยางตอเนอง นอกจากนนกรมสงเสรมอตสาหกรรมยงไดพฒนากระบวนการผลต และเครองจกอปกรณทนแรงในการตเยอปอสา เปลยนจากการตหรอทบดวยมอ เปนการใชเครองจกรชวยใหการผลตการดาษสารวดเรวขน สามารถท าไดปรมาณจ านวนมากสนองความตองการของการตลาดทงภายในประเทศ และตางประเทศ รปแบบผลตภณฑปอสาและกระดาษสาท พฒนาขนในปจจบน ไดแก ดอกไมและ ตนไมประดษฐผลตภณฑของใช เชน กลองบรรจภณฑ ผลตภณฑของช ารวย ของทระลก แผนอวยพร แผนนามบตร ผลตภณฑของทระลก ภาพประดบผนง ชดเครองใชส านกงาน สมดภาพ สมดจดบนทกรปแบบตางๆ โคมไฟ ประเภทกระเปา ตะกรา ท าเชอกผกมดหอของ เปนตน นอกจากนนรปแบบกระดาษสายงไดรบการปรบปรงพฒนาใหสวยงามนาใชโดยการฟอกขาวการยอมสและใหลวดลายดวยกรรมวธทางงานศลปะและงานพมพ เชน การมดยอม การท าบาตก การพนส การพมพ ซลคสกรน การเคลอบสลายหนออน เปนตน ตลอกจนการใชวสดอนๆ เชน ใบไมดอกไมแหง เสนดาย ไหมสตางๆ หรอเสนใยพชชนดอน ทราย ผงส ผสมลงไปในชวงระหวางการผลตกระดาษสา เพอใหเปนลวดลายฝงในเนอกระดาษ มความสวยงามหลากหลายมากขน แหลงผลตกระดาษสาดวยมอทชอเสยงและท าเปนจ านวนมากอยในทองทจงหวดเชยงใหม เชยงราย ล าปาง นาน ส าหรบแหลงผลตแปรรปผลตภณฑจากการกระดาษสาเปนผลตภณฑอนๆ สวนใหญอยในทองทกรงเทพมหานคร และจงหวดเชยงใหม (กรมสงเสรมอตสาหกรรม, 2538) 5.7 สรปทายบท เสนใยพช มมากมายหลายชนดขนอยกบสภาพภมประเทศและภมอากาศของแตละทองถนพชทใชท าผลตภณฑโดยน าสวนของ ใบ ล าตน ราก และผลมาใชได แบงประเภทใหญๆได 5 กลมดงน 1). กลมพชตระกลปาลม เปนพชใบเลยงเดยวไมยนตนมการกระจายพนธอยในเขตรอนชนทวโลก ไมนอยกวา 1,000 ชนดนบเปนพชทมประโยชนและมคณคาทางเศรษฐกจสงสามารถน ามาใชเปนอาหาร และวสดกอสราง ตลอดจนการท าผลตภณฑเครองใชตางๆ รวมทงเปนยารกษาโรคตวอยางของพชนทใชท าผลตภณฑมากในประเทศไทยเชน มะพราว ลาน ตาล ชด จาก หมาก กะพอ หลาวชะโอน สาค ฯลฯ รวมทงไมปาลมจ าพวกไมเถาเลอย ทเรยกวา หวาย 2). กลมพชประเภท กก หญา และวชพชน า เปนพชใบเลยงเดยว ชอบขนในทชมชนแฉะรมแมน าล าครองเชน กกกลม กกสามเหลยม กระจด หญาตนกา หญาคา ผกตบชวา คลา คลม ฯลฯ ตลอดจนพชประเภท เตย ล าเจยก และตนกลวย 3). กลมพชประเภทปานปอ เปนพชทใหเสนใยของสวนเปลอกล าตน มความเหนยวทนทานเชน ปอสา ปอแกว ปอกระเจา ปอสมโฮง และปานศรนารายณ ฯลฯ 4). กลมพชประเภทพนธไมเถา เปนพชไมเลอยนยมใชล าตนมาท าผลตภณฑเครองจกสาร เชนเถาวลยชนดตางๆ ยานลเภาเถา

106

องน ฯลฯ 5). กลมพชเศรษฐกจ ผลพลอยไดของพชเศรษฐกจเชน เปลอกขาวโพด ขาวฟาง ฟางขาว กานดอกออย ฯลฯ เปนผลผลตสวนทไมไดใชประโยชนอะไรแตสามารถน ามาพฒนาเปนผลตภณฑใชสอยและของทระลกไดอยางด พฒนาการของรปแบบผลตภณฑเสนใยพชทนาสนใจเปนทตองการของตลาดในสงคม ยคปจจบนและมบทบาทตอการพฒนาเศรษฐกจและสงคมในการกระจายรายไดไปสราษฎรชนบท มจ านวน 11 ประเภท ดงตอไปน 1). ผลตภณฑใบลาน ใบตาล และใบจาก 2). ผลตภณฑกานมะพราว และใยมะพราว 3). ผลตภณฑใบกะพอ 4). ผลตภณฑกก 5). ผลตภณฑกระจด 6). ผลตภณฑผกตบชวาและเชอกกลวย 7). ผลตภณฑใบเตยและใบปาหนน 8). ผลตภณฑปอสา 9). ผลตภณฑยานลเภา 10). ผลตภณฑเปลอกขาวโพด 11). ผลตภณฑปานศรนารายณ 5.8 ค าถามทบทวน

1. ใบลานมกชนด อะไรบาง 2. กก ไหล และกระจด มแหลงวสดอยในจงหวดใดบาง 3. อธบายขนตอนการน าผกตบชวามาใชในการออกแบบ 4. หญาแฝกมประโยชนดานใดบาง อธบายพรอมยกตวอยาง 5. ยกตวอยางผลตภณฑทท าจากยานลเภา และปานศรนารายณ 6. ปอสา มพฒนาการการน ามาใชประโยชนอยางไรบาง

107

เอกสารอางอง

กรมสงเสรมอตสาหกรรม. (2538). รปแบบผลตภณฑหตถกรรมไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ : กระทรวงอตสาหกรรม. รจนา จนทราสา. (2558). การออกแบบผลตภณฑหตถกรรมหญาแฝก. กรงเทพฯ : จฬาลงกรณ มหาวทยาลย. วบลย ลสวรรณ. (2550). สารานกรมผาและเครองถกทอ. กรงเทพฯ : เมองโบราณ. ศนยสรางสรรคงานออกแบบ. (2556). สนทรพยวสดถนอสาน. กรงเทพฯ : ศนยสรางสรรคงาน ออกแบบ. แสงอรณ เชอวงษบญ. (2547). ผลตภณฑจากใบลาน. กรงเทพฯ : นาคา อนเตอรมเดย จ ากด. สถาพร ดบญม ณ ชมแพ. (2552). วสดพนถนภาคกลางทใชในการผลตครภณฑ. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร.

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 6 ผา

_______________________________________________________

หวขอเนอหา 6.1 ความรทวไปเกยวกบผา 6.2 วตถดบในการผลตผา 6.3 ผาทอ 6.4 ผาถก

6.5 ผาไมถกทอ

วตถประสงคเชงพฤตกรรม 1. สามารถอธบายวตถดบในการผลตผาไดถกตอง 2. จ าแนกประเภทของผาไดถกตอง 3. อธบายคณสมบตของผาแตละชนดไดถกตอง 4. สามารถวเคราะหคณสมบตของผาเพอน ามาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมได 5. สามารถเลอกผามาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมไดอยางเหมาะสม

วธการสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. วธการสอน

1.1 วธสอนแบบบรรยาย โดยบรรยายเนอหาบทท 6 ผา 1.2 วธสอนแบบอภปรายในประเดนตางๆ ในระหวางการเรยนการสอน 1.3 วธสอนแบบเนนการเรยนรดวยตนเอง 2. กจกรรมการเรยนการสอน 2.1 น าตวอยางผา ใหผเรยนสงเกต แลวตงค าถามเพอบรรยายเขาสเนอหาเรองความรเกยวกบผา โดยการใชสอการสอนประกอบ 2.2 แบงกลมอภปราย เรองวตถดบในการผลตผา ผสอนน าอภปรายสการสรปดวยค าถาม 2.3 การออกแบบผลตภณฑหตถกรรมจากผา 2.4 ใหผเรยนศกษาเนอหาจากชดการสอนหนงสอ ต ารา เอกสารเพมเตม แลวสรปดวยค าพดของตนเองแบบบรรยาย

109

สอการสอน 1. ตวอยางผาประเภทตางๆ 2. สออเลกทรอนกส จากโปรแกรมคอมพวเตอร Power Point ประกอบการบรรยาย เรองผา การวดผล

1. สงเกตการตอบค าถามและตงค าถาม 2. สงเกตบทบาทหวหนา สมาชก และการอภปรายรวมกนขณะท างานเปนกลม

3. สงเกตพฤตกรรม การกระตอรอรนในการท ากจกรรม 4. ตรวจแบบทดสอบทบทวนทายบท 5. สงเกตความรความเขาใจจากการน าผามาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม

110

บทท 6 ผา

_______________________________________________________

ผา คอสงทไดจากการน าวสดธรรมชาตหรอวสดทสงเคราะหขนมาสานหรอทอจนเปน เนอเดยวกน เชน ฝาย ใยไหม ไนลอน เปนตน ประโยชนของผาคอการน ามาตดเยบเปนเครองนงหม เครองใชประเภทผาตางๆ และในดานอนๆ เชน การตกแตงสถานท เปนตน วสดทหลกใชในการ ผลตผา ไดแก วสดจากสตว วสดจากพช แรธรรมชาต และจากการสงเคราะหเคม ผานนมมานานแลวตงแตกอนครสตศกราช โดยจากการส ารวจพบผาลนนในถ าทจอรเจยเมอกวา 34,000 ปกอนครสตศกราช ซงนบเปนหลกฐานทางประวตศาสตรชนหนงเกยวกบผาทส าคญ ส าหรบปจจบนนนคณภาพ และขนาดของผาจะถกก าหนดโดยโรงงาน แตเทคนคการถกทอ และลวดลายบนผานนไดรบการสบสานจากวฒนธรรมโบราณ และการออกแบบสมยใหมจนกลายเปนวฒนธรรมรวมสมย ผานนถกน าไปใชประโยชนในหลายดาน แตทพบมากทสดคอ การน าไปตดเยบเปนเสอผาและภาชนะใสของ เชน กระเปา และกระเชา เปนตน นอกจากนยงน าไปผลตเปนผลตภณฑทใชในบานดวย เชน ผามาน ผาปเตยง ผาขนหน เปนตน รวมถงในวงการวทยาศาสตร และอตสาหกรรมไดน าคณสมบตของผา ไปใชในการกรองตางๆ อกดวย 6.1 ความรทวไปเกยวกบผา ผาหรอเครองนงหมเปนหนงในปจจยสทจ าเปนตอการด ารงชวตของมนษย นอกจากใชนงหมเพอปกปดอวยวะแลว ยงใชเพอบรรเทาความรอนหนาว หรอปกปองจากสตว แมลง และแสงแดด ยงเปนสงสะทอนถงคตความเชอ และพธกรรมตางๆ ทแสดงออกในรปของลวดลาย สสนการตดเยบและการสวมใส ผาจงเปนสงทมความส าพนธกบมนษยตงแตก าเนดจนถงวาระสดทายของชวต และเปนมรดกทางวฒนธรรมทแสดงถงภมปญญาของบรรพชนทถายทอด และพฒนามาหลายชวอายคน ผา มทงททอจากเสนใยของพช และสตว เชน ผาฝาย ผาใยกญชง ผาไหม ผาขนสตว และ ในปจจบนมผาททอขนจากใยสงเคราะห เชน ไนลอน โพลเอสเตอร เปนตน 6.1.1 โครงสรางผาพนฐาน โครงสรางผาพนฐานสามารถแบงตามลกษณะการผลตผนผา ได 3 ประเภทหลก ไดแก 1) ผาทอ (Weaves) เปนโครงสรางผาทเกดจาการขดกนของเสนดายยนทางแนวตง และเสนดายพงทางแนวนอน โดยขดกนในรปแบบตางๆ เชน ผาทอลายขด ผาทอลายสอง ผาทอลายตวน 2) ผาถก (Knits) เปนโครงสรางผาทเกดจากการเกยวตอกนของหวง มทงโครงสรางหวง ในแนวนอน เรยกวา ผาถกดายพง และโครงสรางหวงในแนวตง เรยกวา ผาถกดายยน 3) ผาไมถกทอ (Non-woven Fabric) เปนโครงสรางผาทไมไดเกดจากการขดกน หรอการเกยวกนของเสนดาย แตใชกรรมวธการผลตอน เชน การอด การรด การใชความรอน ผลตจากเสนใยไปสผนผาโดยไมผานกระบวนการปนจากเสนใยเปนเสนดาย

111

6.2 วตถดบในการผลตผา 6.2.1 เสนใยไหม ไหม คอเสนใยจากรงของผเสอชนด Bombyx mori ในวงศ Bombycidae ผเสอชนดน ตวอวนปอม มขนสขาว และขนสครมคลมเตมตว ปกมลายเสนสน าตาลออนหลายเสนพาดตามขวาง เมออยในชวงวยออนจะเปนตวหนอนสขาวหรอสครม มรยางคเลกๆ สนๆ คลายขาทปลายหาง หนอนไหมทเลยงกนในประเทศไทยกนใบหมอนเปนอาหาร เมอหนอนไหมโตเตมทจะถกใยหมดกแดเพอฝกเปนตวผเสอ ในชวงนจะน ารงไหมมาตมเพอสาวเสนใยไหมออกมาทอเปนผนผา หลกฐานทางโบราณคดทเกาแกทสดเกยวกบไหมนนพบทประเทศจน เปนผาไหมอายประมาณ 5,000 ป ในประเทศไทยพบหลกฐานทางโบราณคด เปนเศษผาตดอยกบก าไลส ารดของมนษยกอนประวตศาสตรทบานเชยง และเศษผาไหมทพบทบานนาด อ าเภอหนองหาน จงหวดอดรธาน บงบอกวาประเทศไทยมการปลกหมอน เลยงไหม และทอผาไหมมาราว 3,000 ปมาแลว ในปจจบนมการเลยงไหมกนมากในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ หรอภาคอสาน พนธไหมทเกษตรกรนยมเลยงม 3 ชนด ไดแก 1) ไหมพนธไทย เปนไหมพนเมอง นยมเลยงตามชนบทเพอทอผาไหมพนเมอง รงเปนสเหลองขนาดไมใหญนก ทรงกลมร สาวไดเสนไหมตอรงไมยาวนก แตหนอนไหมพนธ ไทยนเลยงดงาย แขงแรง ปรบตวเขากบอากาศรอนชนไดด 2) ไหมพนธไทยลกผสม เปนพนธไหมจากการผสมพนธไหมไทยกบพนธตางประเทศ ไดรงไหมสเหลองขนาดโตกวา และใหเสนใหญยาวกวาไหมพนธไทย 3) ไหมพนธตางประเทศลกผสม เปนพนธไหมทเกดจากการผสมระหวางพนธญปนกบพนธจน ไดรงไหมสขาวขนาดใหญ ทรงกลมรแตจะกลมปอมกวาสองพนธแรก ใหเสนใยยาวมาก นยมเลยงเพอสงจ าหนายโรงงานสาวไหม (ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต, 2545) 6.2.2.1 คณสมบตและลกษณะเฉพาะ ไหม เปนราชนแหงใยผา ความนมนวลเปนเงางามท าใหผสวมใสพงพอใจในตวเอง ลกษณะของใยไหมทหาไมไดจากเสนใยอน ไดแก ใหความรสกสมผสแหงเสมอ แมผาไหมนนจะดดความชนไวจนเกอบอมตว เปนเงามน มประกาย ไมเหมอนกบการตกแตงใหเกดขนในผาชนดอน ดดความชนด เมอเปยกไมแนบตดตวมากจนเกนไป ออนตวแตคงรป จบจบไดด ตานทานแรงดงไดสง ทนทาน นอกจากนแลวไหมยงมคณสมบตและคณลกษณะอกหลายประการ ไดแก 1) โครงสรางโมเลกล โปรตนของใยไหมเรยกวา Fibroin สวนกาวทหมใยโปรตน อกชนดหนงเรยก Sericin โปรตนของใยไหมไมม cysteine ดงนนจงไมมก ามะถนในเสนใยท าใหตางกบใยขนสตว โมเลกลของใยไหมเรยงตวกนเปนระเบยบมาท าใหใยไหมเหนยวมาก 2) ลกษณะทางกลองจลทรรศน ใยไหมเปนเสนทบ ไมคงรป ผวภายนอกมรอยแตก เสนไหมเหมอนลกปดตอกนเปนขอๆ ใยฟอกแลวมรปสามเหลยมมมมน เพราะเปนเสนใยสองเสน อยชดกน ใยทงเสนนเรยกวา brins 3) ขนาดและรปราง ใยไหมสาวประณตจะยาวประมาณ 900 ถง 1200 เมตร ขนาด 9 ถง 11 ไมครอน รมเสนใยเรยบ เปนมนและลน มสขาวจนกระทงสนวล ไหมปารมใยขรขระ ขนาดไมสม าเสมอ มสเหลองจนถงสน าตาล

112

4) ความตานแรงดง ใยไหมมความตานแรงดงสงมาก เปรยบเทยบกบลวดทองแดงขนาดเดยวกน เสนไหมจะมความเหนยวมากกวา เหนยว 2.4 ถง 5.1 กรมตอเดนเยอร เมอแหง ถาเปยกความเหนยวลดลง เหลอเพยง 80 ถง 85 ของความเหนยวทแหง 5) การคนรอยยบและการยดตว ใยไหมยดหยนด และยดตวออกไดปานกลาง เมอแหงยดไดพยงรอยละ 10 ถง 25 ของเมอเปยก และจะยดออกไดไมเกนรอยละ 33 ถง 35 ถายดตวเพยงรอยละ 2 จะคนตวไดอยางรวดเรว 6) ความคงตว ใยไหมมความคงตวปานกลาง รอยยบคอยๆ คนตวชาๆ แตคนตว ไดไมหมดเหมอนขนสตว 7) ความหนาแนน ความถวงจ าเพาะของเสนใยอยในระหวาง 1.25 ถง 1.34 ดงนนโครงสรางเสนใยจะไมหนาแนนเหมอนใยเซลลโลส ท าผาเนอบางและเบาไดด เนอผาเหนยวและทนทาน 8) การดดความชน มความชนรเกนรอยละ 11.0 ความชนรเกนอมตวรอยละ 25 ถง 35 ดดความชนไดด ท าใหดดสยอมและสารตกแตงไดด ยงสามารถดดสารชนดอนจากของเหลวไปเกบไวภายในเสนใยได เชน เกลอของโลหะตางๆ ดงนนการซกน าหรอการตกแตงผาไหมดวยน าท ไมสะอาด มเกลอของโลหะผสมอยดวยจะท าใหผาไหมขาดเรว 9) ความอยตว ไมวาจะซกเปยกหรอซกแหง ไมท าใหผาไหมยดหรอหด ผาแพร ทอดวยใยไหมแทเมอซกน าจะหด แตจะยดเทาขนาดเดมเมอรด 10) ความทนความรอน ไหมตดไฟงาย แตจะดบเมอเอาออกจากไฟ เถาทเหลอเปนเมดเลกๆ สด า เปราะ มกลนเหมอนขนนกไหมไฟ สามารถทนความรอนไดถง 135 องศาเซลเซยส แตจะเหลองไหมและสลายตวท 177 องศาเซลเซยส ผาไหมขาวเปลยนเปนสเหลองไดงาย ควรใชผาฝายชนปดทบบนในเวลารด เสอผาไหมสขาวจะไดไมเปลยนส 11) ความทนดาง ดางแกเปนอนตรายตอเสนใย ละลายไดในโซดาไฟ ดงนนถาจะซกเสอผาไหมเองไมควรใชผงซกฟอก ควรใชสบอยางออน น าประสานทองและแอมโมเนยไมท าอนตรายเสนใย เวนแตจะถกนานๆ 12) ความทนกรด กรดเขมขนละลายไหมไดเรวกวาขนสตว กรดเขมขนปานกลาง ท าใหไหมหดและยน โครงสรางของใยไหมดดซมกรดไดเรว และเกบไวภายในเสนใยไดดวย ท าใหซกออกยาก กรดอนทรยไมท าอนตรายตอเสนใย 13) ความทนสารละลายอนทรย ทนไดด บรรดาสารอนทรยทใชซกแหง และลบรอยเปอนไมเปนอนตรายตอเสนใย 14) ความทนตอแสงและอนๆ ไหมไมทนแสงแดด แสงแดดจะท าใหผาไหมขาดเรว เวลาเกบผาไหมจงควรหอดวยผาหรอกระดาษสด า ไมน ากระแสไฟฟา ท าใหเกดไฟฟาสถตได ไมน าความรอน ท าใหสวมใสสบายทงในฤดหนาว และฤดรอน ปรบอณหภมภายในเสนใยเองได อยางนอยประมาณ 5 องศาเซลเซยส 15) ความทนแบคทเรยและอนๆ ไหมไมขนราถาผาไหมทเกบไวสะอาด แบคทเรย ไมเจรญเตบโตบนใยไหม มอดไมกดกน แตถามรอยเปอนตวสองหางจะกดกน

113

ไหมแทแผกระจายตวไดด จะท าใหผาไหมมเนอแนน ความราบเรยบของผวผาท าใหผาไหมเปอนยาก ไมควรฟอกไหมจนขาวสะอาด จะท าใหเสนใยเสอมคณภาพได ถาจ าเปนตอง ฟอกขาว ควรใชไฮโดรเจนเพอรออกไซด 6.2.2.2 การพจารณาคณภาพไหม คณลกษณะทแสดงวาไหมดหรอไมนน สามารถพจารณาไดจาก 8 ประการ ดงน 1) ความสม าเสมอ ใยไหมและเสนดายตองมขนาดสม าเสมอเทากนตลอด 2) ความยดหยนและความแขงแรง ถาไหมมคณสมบตทด เวลาทอผาจะไดเนอผาเรยบเสมอ ถาไมดมกมปลายเสนใยโผลขนมา และมรอยตอเสนใยในเสนดาย 3) ความสดใสและเปนมน ตองดสม าเสมอตลอดทงผน 4) Crossing คอ ลกษณะทใยไหมพองเปนแหงๆ มกจะเกดในระยะทสาวหรอพน ใยไหมทมความเรวหรอแรงดงของใยไหมแตละเสนไมเทากน เมอทอเปนผนผาจะท าใหผวผาขรขระ 5) ขน เกดจากการทใยขาดมาก กลายเปนเสนใยท าใหปลายเสนใยโผลผวผาขนมามากเกนไป 6) เสนดายมจดขาวๆ อยประปรายทวไป เวลายอมสจะตดไมเทากน เกดขน เพราะสาวไหมในน าทรอนไมพอ กาวหรอขผงไหมยงไมออนตว ดงใยไหมออกท าใหเสนใยแตก 7) มปมหรอปมของเสนในทขาด และพนกนเปนกระจกตดอยในเสนดาย 8) หวง เกดจากการสาวไหมซงดงใยไหมออกมาแตละเสนยาวไมเทากน ท าใหหยอนเกดเปนหวงในเสนดาย 6.2.2.3 ชนดผาไหม แมจะไดมาจากใยไหมชนดเดยวกน การสาวไหม การท าเสนดาย และความยาว ของใย เมอน ามาทอเปนผาแลวจะมชอเรยกตางๆ กน ท าใหทราบชนดและคณภาพของใยทใชทอ ไดทนท แตไมมกฎหรอขอบงคบใดใหระบ เชน Silk คอผาไหมทผลตดวยใยไหมเลยง Reeled Silk คอผาไหมทผลตมาจากใยไหมเลยงทยาวตงแต 300 หลาขนไป Wild Silk และ Tussah Silk คอใยไหมปา สน าตาลออน ใยสน ผลตเปนผา โดยไมฟอกขผงออก นยมสธรรมชาต สวนมาก ท าจากประเทศจน Raw Silk คอผาไหมดบ ทอจากใยไหมเลยง ไมฟอกเอา เซรซนออก สธรรมชาต สนวล บางทสเหลองเขม Dupion Silk คอผาทท าดวยใยไหมทตวหนอนไหม 2 ตวท ารง อยดวยกน ใยมขนาดใหญไมเรยบ เรยกสนๆ วา Dupioni

114

Spun Silk คอผาทท าดวยใยไหมสนๆ บางทเปนเศษไหมท ดงออกเวลาสาวไหม บางทกน ามาจากรงไหมท ตวผเสอไหมเจาะใยใหขาดออกไปแลว ท าเปนผา เนอหยาบ หนา เวลาทอใช Reeled Silk เปน ดายยน 6.2.3 ฝาย ฝายเปนพชไรเศรษฐกจ เพราะวตถดบส าคญในการทอผาท าเคราองนงหม ฝายมก าเนดประมาณ 5,000 ป กอนครสตกาล ตนฝายมความทนทานตอความแหงแลง ชอบขนในอากาศรอน แหลงปลกฝายในประเทศไทยอยท จงหวดเลย เพชรบรณ นครสวรรค ลพบร ปราจนบร สโขทย เพชรบร นครราชสมา และกาญจนบร ผลผลตของฝายทน ามาใชประโยชน คอ ดอกฝาย เปลอกเมลดฝายและเนอเมลดฝาย ดอกฝายสวนทเปนเสนใยขนปยสขาวใชในการทอผา ท าเบาะสกหลาด ทอพรม และใชในอตสาหกรรมเสนใยประดษฐ ท าฟลมเอกซเรย เปลอกเมลดฝายใชเปนสวนประกอบอาหารสตว ท าปย อตสาหกรรมพลาสตก และท ายางเทยม สวนเนอเมลดฝายใชสกดน ามนในการปรงอาหาร ท าเนย และยารกษาโรค ยาปราบศตรพช นอกจากนสวนทเปนล าตน กงกาน กากทเหลอจากการสกดน ามนของเมลด ยงใชผลตเปนแผนวสดกอสราง พนธฝายในประเทศไทยมหลายชนด นบตงแตฝายตน เปนฝายพนเมองของไทย ดอกฝายตนมขนาดเลก สน าตาล เสนใยสนๆ ใชในการทอผาดวยมอแบบพนเมอง และฝายพนธชนดอนใชในอตสาหกรรมทอผา 6.2.3.1 คณสมบตใยฝาย 1) ความตานแรงดง ใยแตละเสนรบน าหนกไดไมเทากน เนองจากความหนาของ ผนงเซลล และความเสอมสภาพของเนอใย ใยทแกจด และสมบรณปานกลางจะเหนยวประมาณ 4 ถง 9 กรมตอเดนเยอร ความเหนยวนไมสมพนธกบขนาดของใย และจ านวนเกลยวทพนกนตามธรรมชาต แตระดบการตกผลก การเรยงตวของผลก และความชนมสวนสมพนธกบความเหนยวของใย 2) ความตานแรงดงของดายฝาย ดายฝายจะเหนยวนอยลงเหลอเพยงรอยละ 10 ถง 20 จากเสนใยฝาย เนองจากสาเหตหลายประการ ประการแรกสดคอ ใยแยก หมายถงเสนใยทปนเปนเสนดายตเกลยวใหยดกนแนน แตไมสามารถตานแรงดงได พอดงเสนดายเสนใยจะลนและแยกจากกน นบเปนสาเหตทส าคญมาก สวนสาเหตอนๆ เชนความยาวของเสนใย ความแนนจ าเพาะของเสนดาย เนอทผวสมผส ความฝดสมพทธ และจ านวนเกลยวในเสนดาย 3) ความมน ความมนตามธรรมชาตของใยฝาย สมพนธกบคณลกษณะ 2 ประการของเสนใย คอ รปลกษณะและความมนของเสนใยเอง ความมนไมสมพนธกบน าหนก ความยาว เสนผานศนยกลาง และการบดตว แตมความสมพนธกบรปราง ใยทคอนขางกลมหรอกลม เปนมนมากกวาใยรปร ฝายชบมนเปนมนมากกวาฝายธรรมดา แตเมอท าเปนเสนดายแลวความยาวของ เสนใยจะมสวนสมพนธดวยเปนอยางมาก

115

4) ความยดหยน ความยดหยนขนอยกบปรมาณความชนทมอยในเสนใย ในภาวะธรรมดา ใยฝายยดออกไดประมาณรอยละ 3 ถง 7 และจะไมหดเขาทเดม แตถาน าไปแชน าจะคอยๆ พองตวออก และเขาทเดมได ในผนผาและเสนดายทบางตอนเสนใยพนตวกนซบซอนมากใยตอนนน ไมสามารถจะคนตวเขาทเดมได 5) การจดเขารปแบบไดงาย ความออนนมของเสนใยท าใหสามารถน ามาตเกลยว หรอขดเปนผนผาโคงไปดดมาตามลกษณะของดาย และผนผานนๆ ในเชงปฏบต ใยเซลลโลส เชน ใยฝายเกอบจะไมมคณสมบตชนดน แตสามารถท าใหเกดขนไดบาง โดยเฉพาะเมอมความชนมาก 6) ความถาวร ใยฝายธรรมชาตเปนเซลลโลสคอนขางบรสทธ และสามารถท าใหบรสทธไดโดยการใชสารเคม โมเลกลฝายยาวมาก ยดตดกนเปนผลกทไมซมน าเปนระยะๆ ไมสามารถแยกเซลลโลสของใยฝายออกมาเปนโมเลกลเดยวได ดงนนใยฝายจงถาวรมาก เมอมความชนเพมขน ใยจะยงเหนยวมาก ชวยใหฝายทนตอการซกฟอกไดด 7) การดดซมของเหลว ฝายดบมขผ งและเปกตนหมอยภายนอก ท าใหเกด การสะทอนน าดดน าไดชา ถาเอาสารเหลานออกใหหมดโดยการฟอกขาว ใยจะมสครมออนๆ และเปนเซลลโลสบรสทธ ดดน าและเปยกตลอดเสนใยไดเรว 8) ความชนสมพทธ ใยฝายจะมความชนมากหรอนอย ขนอยกบอณหภม ความชนในอากาศ และสงแวดลอมอนๆ ความชนของใยฝายแบงออกเปน 2 ชนด ไดแก ปรมาณความชน และปรมาณความชนรเกน คดเปนรอยละของน าหนกฝายแหงไมมความชน 9) ปรมาณความชน คอความชนทอยภายในเสนใยตามธรรมชาต สวนความชนรเกน คอความชนทเสนใยสามารถดดเพมขนมาไวภายในเสนในไดถามนอากาศมความชนมากขน 10) ความถวงจ าเพาะ ใยฝายมความถวงจ าเพาะประมาณ 1.58 เกดจากเมอมปรมาตรจ าเพาะ 0.69 11) การน ากระแสไฟฟา ความสามารถในการน าไฟฟาของฝายแตกตางกน ตามความชนสมพทธ และอเลกโทรไลททมอย สยอมบางชนดท าใหความตานทานไฟฟาลดลง 6.2.3.2 คณสมบตเคมของฝาย ใยฝายดบม เซลลโลสอยประมาณ 88 ถง 96 ของน าหนกเสนใย ถาฟอกส จะมปรมาณเกอบรอยละ 99 จ านวนทแตกตางกนนขนอยกบสภาพดน อากาศ พนธฝาย และอนๆ ในระหวางการเจรญเตบโตของใยฝาย ขผงเคลอบผวเสนใยฝายอยภายนอกสดของเซลลชนนอก มบางสวนทรวมกบเซลลโลส เอาออกใหหมดไดยาก และไมนยมเอาออกใหหมด เพราะจะท าใหปนเสนดายยาก เปกตนมกจะรวมอยกบแคลเซยม แมกนเซยม และเหลกทผนงชนนอก แยกออกจากใยไดแตไมหมดทเดยว ถาใชหมออดความดนตมจะออกไดหมด สธรรมชาตในใยฝายนนยงไมทราบชดเจนวาคออะไร อาจเปนสปกเมนตเฟลโวน ในดอกฝาย และสจะเขมขนเมอเกบไวนาน 2 ถง 5 ป สทพบมากมสน าตาล และสเขยว สเขยวตกงาย ทงไวในอากาศธรรมดาจะจางหายไป สน าตาลในใยฝายทแกจดจะท าใหใยเหนยวมากขน

116

6.2.3.3 ความเสอมคณสมบต ตามปกตฝายมความทนทานมากไมวาจะเกบ ใช หรอผานกระบวนการผลตใดๆ แตถาท าใหสวนประกอบทางเคมของฝายกระทบกระเทอน อาจท าใหเสอมคณภาพได โดยเฉพาะปฏกรยาออกซเดชน และ ไฮโดรไลซส 1) ความเสอมอนเกดจากการเกบ ฝายควรเกบไวในทมด ทอณหภมต ากวาปกตเลกนอย ปรากฏวาฝายทพบในทตางๆ จากสภาพดงกลาว แมจะมอายถง 600 ป ความเหนยวลดลงเพยงรอยละ 21 เทานน 2) ความเสออนเกดจากความรอน ฝายไมวาจะเปนฝายดบ หรอฟอกสะอาดแลว เมอถกความรอนจะไมเกดการเปลยนแปลง จนกวาอณหภมจะสงถง 120 องศาเซลเซยส นาน 5 ชวโมง ฝายจะกลายเปนวเหลอง ฝายบรสทธทนความรอนไดนอยกวาฝายดบ หรอฝายชบมน 3) ความเสอมอนเกดจากแสงสวาง แสงอลตราไวโอเลตจะท าใหออกซเจนในอากาศออกซไดซภายในใยฝาย แสงสมวง และสน าเงนสามารถท าใหเกดไดบาง ถาอณหภม และความชนสงขนความเสอมจะมมากขน ฝายดบทนแสงไดดกวาฝายฟอกขาว และฝายทยอมดวยสบางชนดท าใหทนแสงไดดขน แตบางชนดจะท าใหเกดออกซไดซไดมากขน (อจฉราพร ไศละสต, 2539) 6.3 ผาทอ 6.3.1 กระบวนการทอผา การทอ คอการสานลกษณะหนงทใชเสนใยจากเสนฝายหรอเสนไหม เปนเสนยนในแนวตง และใชเสนพงในแนวนอนสอดขดกนไปอยางตอเนองในลกษณะยกขน และขมลงใหเสนใยสอดขดสลบกนไปจนเปนผนผาตามตองการ เมอจดเสนดายเขารปโครงกแลว ผทอจะน าดายเสนพงทกรอใสหลอดแลว มาเขากระสวย ทอโดยใชเทาเหยยบใหตะกอยกขน ใหเกดชองวาง พงกระสวยไปจนสด แลวเหยยบใหตะกอเปลยน ใหเสนดายไขวสานกนกบเสนยน กระทบฟมใหเสนดายแนน เมอทอผาไดความยาวจ านวนหนงแลวมวนผาเกบในไมค าพน โดยผอนเสนดายยนแลวจงมวนผาเกบเขาไมค าพน (กรมศลปากร, 2553) หลกใหญของการทอผา โดยเฉพาะผาไหม คอ การน าเสนดายมาขดกนใหเปนลาย โดยขงเสนกลมหนงเปนเสนหลก เรยกวาเสนยน แลวใชอกเสนหนงทเรยกวา เสนพง สอดตามขวางของเสนยน ท าใหเกดลวดลายตางๆ 6.3.2 ประเภทของผาทอ ประเภทของผาทอพนบานแบงตามกรรมวธการทอ ม 3 ประเภท คอ ผาพน ผาลาย และ ผายกดอก ผาพน เปนผาทอลายขด ใชเสนยนและเสนพงสเดยวกนตลอดทงผน เปนผาพนเรยบไมมลาย เชน ผามอฮอม ผาพนฝาย และผาไหม ผาลาย เปนผาทอลายขด ใชเสนยนตางส หรอเสนพงตางส ทอเปนลายทางหรอลาย ตาหมากรก เชน ผาขาวมา ผาโสรง ผาหางกระรอก

117

ผายกดอก เปนผาทอลายพเศษ ตางจากลายขดธรรมดา ลายผาเกดจากการใชตะกอบนก มากขน ประมาณ 3 ถง 8 ตะกอ เชน ลายสองกางปลา ลายเกลดเตา ลายดอกพกล นอกจากการทอผาทง 3 แบบ ดงกลาวแลวยงมการทอผาแบบพเศษทเปนการยกลายใหเกดบนผนผาโดยการใชเสนพงพเศษทอตวลายโดยเฉพาะ ไดแก ผาขต ผาจก ผายก และการใชเสนยนพเศษ ทอผามก ลายผาเหลานชางทอมกจนตนาการจากสงแวดลอมธรรมชาต เชน ใบไม ดอกไม และรปสตวชนดตางๆ ตลอดจนวฒนธรรมประเพณท เกยวกบศาสนา เชน รปปราสาท เปนตน (กรมสงเสรมอตสาหกรรม, 2538) 6.4 ผาถก การถกผาเปนวธการแปรรปจากเสนดายเปนผนผาโดยการคลองหวงใหเกยวกน ค าวา Knit แปลวา การผกหรอการเชอม ดงนน การถกผา คอ การรวมเสนดายดวยเขมถก โดยใชเสนดาย ชดเดยวเกยวกนใหเปนหวง และคลองตอกนเปนผนผา สมยเรมแรกการถกผาเปนการถกเกยวหวงตอกนทละหวงดวยมอ ตอมามผประดษฐเครอง ถกผา ทสามารถเกยวหวงไดครงละหลายหวงตอเนองกน สามารถสรางหวงไดทงในแนวนอน และแนวตง โครงสรางของผาถกแบงการนบเปน 2 สวน คอ การนบหวงคลองในแนวนอนของ ผนผาถก คอ คอรส (Course) และการนบหวงคลองในแนวตงของผนผาถก คอ เวล (Wale) ซงมความส าคญส าหรบการผลตในระบบอตสาหกรรม หนวยทใชเปนการนบจ านวนหวงตอ 1 นว โดยน าจ านวนเวลและคอรส มาคณกนจะไดจ านวนหวงตอพนท 1 ตารางนว เรยกวาความหนาแนนผา ซงความหนาแนนผามประโยชนในการคาดประมาณวตถดบ เวล และราคาในการผลต น ามาใชในการค านวณปรมาณเสนดายทใชในการถกผา และความยดหดของผา ถามปรมาณหวงมากจะใชปรมาณเสนดายมากขนตามจ านวนของหวงทงหมดใน 1 ตารางนว 6.4.1 ประเภทของผาถกแบงตามโครงสรางผนผา ผาถกในระบบอตสาหกรรมม 2 ประเภท ตามลกษณะโครงสราง และทศทางของเสนดาย คอ ผาถกดายพง และผาถกดายยน 6.4.1.1 ผาถกดายพง ผาถกดายพงหรอผาถกแนวนอน เปนผาถกทใชดายเสนเดยวถกใหเกดหวงทละหวงคลายกบการถกนตดวยมอ เชน การถกเสอไหมพรม หวงเกดเสนดายในแนวนอนเกยวคลองกน ตามแนวขวางของผนผา ผาถกดายพงมความยดหยนตวคอนขางสง ยดและคนตวไดทงตามดานกวางและดานยาวของผา มความเขารปสง ผาถกดายพงมชองวางของหวงสามารถท าหนาทเกบรกษาอณหภม และระบายอากาศไดด 6.4.1.2 ผาถกดายยน ผาถกดายยน หรอผาถกแนวตงเกดจากการเกยวหวงของเสนดายยน เครองถก ชนดนจะมไกดบาร หรอ ราวน า ชวยท าใหเกดหวงรปแบบตางๆ และเขมถกชวยดงดายใหเปนหวงคลองตอกน การสรางหวงของผาถกดายยนเกดขนโดยเสนดายยนแตละเสนจะถกคลอง และท าให แตละหวงเกดขนพรอมกนหลายหวงใน 1 คอรส ผาถกดายยนจะสรางหวงตามแนวยาวของผา โดยการเกยวกนของหวงในทศทางของเวล คณลกษณะส าคญของผาถกดายยน คอ หลดลยนอยกวา

118

ผาถกดายพง แตความยดหยนตวนอยกวาผาถกดายพง ผาถกดายยนจะมความยดหยนในดานกวางเพยงดานเดยว ทงนความยดหยนจะเปลยนแปลงไปตามโครงสรางหวงทใชถก 6.4.2 ประเภทของผาตามลกษณะการใชงาน ตามลกษณะการใชงาน ผาถกแบงเปน 2 ประเภท คอ 6.4.2.1 ผนผาถก คอ การถกผาเปนผน (ผาหลา) กอนแลวจงน าผนผานนมาตดเยบเปนผลตภณฑ 6.4.2.2 ผลตภณฑผาถก คอ การถกผาตามรปแบบของเสอผา หรอผลตภณฑ ใชในบาน สามารถถกผาขนรปเปนผลตภณฑส าเรจโดยไมตองตดเยบประกอบขนเปนผลตภณฑ หรอมการตดเยบตกแตงเพมเตมเพยงเลกนอย โครงสรางของหวงถกสงผลใหผาถกมคณสมบตแตกตางกบผาทผลตโดยกรรมวธอนๆ เชน ผาถกจะมความยดหยน สามารถยดและคนตว มความออนนม ไมแขงกระดาง ระบายอากาศไดด ไมยบงาย สะดวกในการดแลรกษา มความโปรง รกษาอณหภม และใหความอบอน ท าใหผาถก ไดรบความนยมมากในอตสาหกรรมเสอผาเครองนงหม และเสอผาส าเรจรป ตารางท 6.1 แสดงความแตกตางระหวางผาถก และ ผาทอ

ผาถก ผาทอ 1. โครงสรางผาเกดจากการเกยวกนของหวง 1. โครงสรางผาเกดจากการขดกนของเสนดายยน

และเสนดายพง 2. มความยดหยนของผามาก เพราะโครงสรางทเกยวกนของหวงเปนทรงกลม

2. มความยดหยนของผานอย เพราะโครงสรางทขดกนของเสนดาย

3. มความคงรปของผนผานอย เพราะโครงสรางของหวง

3. มความคงรปของผนผา เพราะการตงฉากของเสนดายยน และเสนดายพง

4. รมผาไมลยงาย เพราะโครงสรางของผาเปนหวงเกยวกนไว

4. รมผาหลดลยงาย เนองจากเปนการขดกนของเสนดาย

5. เกบความรอนไดด เพราะโครงสรางของหวงมปรมาตร

5. ไม เกบความรอน เนองจากโครงสรางผามปรมาตรเลกนอย

6. โครงสรางหวงบางชนดระบายอากาศไดด 6. ระบายอากาศไดด 7. ไมยบงาย เนองจากโครงสรางหวงเปนทรงกลม ท าใหผามความยดหยน

7. ยบงาย เนองจากโครงสรางตงฉากของเสนดายถกท าลายเมอมแรงมากระทบ

8. สามารถถกจากเสนดายเปนผลตภณฑโดยไมตองตดเยบ

8. ตองมการตดเยบจากผนผา

9. สามารถใชเสนดายทมความแขงแรงไมมากกบผาถกดายพง เพราะแรงตงเสนดายในกระบวนการผลตผาถกดายพงคอนขางต า

9. เสนดายยนตองมความแขงแรง ความเหนยวมาก เพราะใชแรงตงเสนดายสงในกระบวนการทอ

ทมา : (อไรวรรณ ภารด, 2555 : 3)

119

6.4.3 การใชประโยชนผาถก นอกจากการใชผาถกผลตเปนเครองนงหมแลว ผาถกยงถกน าไปใชในอตสาหกรรมอนๆ ใน ค.ศ. 1980 มการใชค าวา สงทอเทคนค (Technical Textiles) หรอสงทอเพอหนาทการใชงาน (Functional Textile) เพออธบายสงทอทมการใชงานมากไปกวาคณสมบตในการหอหมปกปองรางกาย และความสวยงาม มการพฒนาผาถกเพอใชในอตสาหกรรมสงทอเทคนคมากมาย ตามลกษณะการใชงาน ดงตอไปน 6.4.3.1 ผาถกส าหรบงานเกษตรกรรม (Agro Textiles) ผาถกสวนใหญทน ามาใชในงานดานกสกรรม และการเกษตร คอ ผาถกดายยน เพราะตองการใชผนผาในปรมาณมาก และวสดทใชตองมความคงทนตอสภาพดนฟาอากาศ และอณหภมทเปลยนแปลง ผลตภณฑผาถกทใชในการเกษตร เชน ผาส าหรบปกคลมดน ผากนลม ผาถกเพอใชในการเพาะปลกเพอกระจายความชนใหกบพชทก าลงเจรญเตบโต ใชเปนฉนวนกนความรอน ตาขายปองกนวชพช ตาขายปองกนลม และลกเหบ ตาขายแบบโปรงใชในการหอหมมกฟาง ผาบงแดด คณสมบตทส าคญของวสดทใชในผาถกเพอการเกษตร คอ ความทนตอสภาพอากาศ และการตานจลชพ ใยสงเคราะหเปนวสดทมความเหมาะสม นยมใชผาถกดายยนเนองจากอตราปรมาณ การผลตทรวดเรว และตนทนต า (เขมชย เหมะจนทร, 2549)

รปท 6.1 ผาถกทใชส าหรบงานเกษตรกรรม

120

6.4.3.2 ผาถกส าหรบงานอตสาหกรรม (Indu Textiles) ผาถกใชกบผลตภณฑอตสาหกรรม เชน ไสกรอง สายพานขนถาย สายพานวสดขดถ ตวเสรมแรงส าหรบแผนวงจรส าเรจรป มการประดษฐผาถกแบบประกบ น าไปใชในการกรอง และการปองกนการรวซมในอตสาหกรรมน ามน อดกนรว และ ประเกน รวมทงอกรณทางอตสาหกรรมอนๆ ตามความตองการทวไปของอตสาหกรรมหลายประเภท เชน การกรองวสดสงทอโดยเฉพาะทเปน ผาถก ผาทอ และผาไมถกทอ เปนผาทมโครงสรางสามมตของเสนใย ประกอบดวยชองวางเลกๆ มากมาย มชองคดเคยวท าใหผาถกมประสทธภาพสงในการกรอง สามารถกรองอนภาคเลกๆ ได สงทอจะไมตานทานการไหลของของเหลว หรออากาศ แตสามารถกรองอนภาคไวไดด ส าหรบประสทธภาพในการกรอง มตงแตรอยละ 25 ถง 99.99 ขนอยกบชนดของผา และอายการใชงาน 6.4.3.3 ผาถกส าหรบงานทางการแพทย (Medical Textiles) การพฒนาสงทอเพอใชในทางการแพทย มทงผาทอ ผาถก และผาไมถกทอ คณสมบตโครงสรางผาถกเปนโครงสรางการเกยวของหวง จงไมหลดลยงายสามารถน ามาใชในการประดษฐทใชในวงการแพทยอยางแพรหลาย ผาทใชในทางการแพทยสามารถแบงออกไดเปน 4 ประเภทตามการใชงานเฉพาะดงน 1) วสดใชภายนอกรางกาย 2) วสดฝงภายในรางกาย 3) อปกรณเสรมการท างานของอวยวะ 4) ผลตภณฑส าหรบการดแลสขภาพ และสขอนามย 6.4.3.4 ผาถกส าหรบงานยานยนต (Mobiles Textiles) ผาถกทใชในการขนสง และยานพาหนะมมากมาย เชน รถยนต รถไฟ เรอเดนสมทร เครองบน รวมทงในยานอวกาศ โดยเฉลยรถ 1 คน จะมสงทอประกอบอยประมาณ 50 ตารางหลา ไดแก ผาถกดายยนถกใชภายในหองโดยสาร เปนสวนประกอบของเบาะนง ผากรรอบหองโดยสาร ทงดานขางและดานบน พรมปพน ผารองพน ภายนอกหองโดยสารจะมวสดเชงประกอบ ผาบ ผารอง ยางลอรถ ไสกรอง สายพาน ทอ ถงลมนรภย วสดดดซบเสยง และฉนวนกนความรอน สวนใหญจะเปนผาถกดายยน วสดสงทอทใชภายในยานยนตตองมลกษณะ และคณสมบตพเศษหลายประการ เชน ผาถกทหมเบาะรถยนตตองมคณสมบตของความคงทนตอการเสยดส และเบาะสวนใหญ ไมสามารถถอดออกมาท าความสะอาดได จงตองมความคงทนเพอทจะอยกบตวรถไปตลอดอาย การใชงาน ทนแสงแดด และความชนทเปลยนแปลง เออตอความปลอดภยตางๆ เชน การไมตดไฟ ปองกนไปโดยการท าใหตดไฟชาลง มน าหนกเบา เพอชวยในการประหยดพลงงาน ซงมความจ าเปนส าหรบการขนสงมวลชนขนาดใหญ

121

รปท 6.2 ผาถกทใชส าหรบงานยานยนต 6.4.3.5 ผาทใชในการกฬา (Sposts Textiles) ผาถกทใชในดานการกฬา และนนทนาการ สามารถแบงออกไดเปน 3 ประเภท คอ 1) เครองแตงกายหรอชดกฬา และอปกรณทเกยวของในการสวมใสเลนกฬา เชน เสอ กางเกง ถงมอ ถงเทา และรองเทา 2) อปกรณเครองกฬา และสวนประกอบ เชน โครงจกรยาน ไมตกอลฟ ไมเทนนส สก กระดานโตคลน 3) อปกรณทใชในสวนของนนทนาการ และงานอดเรก เชน เตนท ถงนอน เกาอ และเตยงผาใบ ชนดของเสนใยทน ามาท าผลตภณฑเหลานมหลายประเภท เชน พอลเอสเตอร พอลโพรพลน ไนลอน คารบอน ใยแกว ใยโลหะ ใยธรรมชาต ซงขนอยกบวตถประสงคและการใชงานในแตละประเภท (อไรวรรณ ภารด, 2555)

รปท 6.3 ผาถกทใชส าหรบการกฬา ทมา : (Ayodhya Kavitha, 2555) [Online]

122

6.5 ผาไมถกทอ การผลตผาไมทอ คอ การน าเสนใยทางสงทอทงทเปนเสนใยธรรมชาต และเสนใยประดษฐ มาผลตเปนผนผาโดยไมใชวธถกทอ แตเปนการน าเสนใยมาทบใหมความหนาตามจ านวนชนทตองการ ซงการน าเสนใยมาทบใหเปนผนผาตามทตองการนนสามารถท าไดหลายวธ จากนนจงน ามายดให เสนใยตดกนจนกลายเปนผนผาทแขงแรงถาวร วธการยดตดเสนใยกมหลายวธตามแตการน าผนผา ไปใชงาน 6.5.1 การผลตผาไมทอจากเสนใยไหม กระบวนการผลตผาไมทอจากเสนใยไหม คอ การน าเสนใยไหมทไดจากหนอนไหม มาท าการผลตเปนผาไมทอ ซงสามารถท าการผลตได 2 วธดวยกน คอ การผลตผาไมทอทางธรรมชาต และการผลตทางเชงกล 6.5.1.1 การผลตผาไมทอโดยวธทางธรรมชาต การผลตผาไมทอจากเสนใยไหมโดยวธทางธรรมชาต คอ การน าเสนใยไหม ทหนอนไหมพนออกมาจากปากแลวบงคบใหหนอนไหมท าเปนแผนเสนใยเอง โดยอาศยการควบคมของคนในการผลตเปนผาไมทอ การยดตดของเสนใยทหนอนไหมพนออกมาจะยดตดกนเอง ซงจะอาศยกาวทหมอยภายนอกของเสนใยทเปนโปรตนชนดหนง เรยกวา เซรซน (Sericin) เมอเสนใย ทหนอนไหมพนออกมาเกดการซอนทบกน เซรซน ทอยภายนอกจะท าใหเสนใยเกาะตดกนกลายเปนแผนเสนใย หรอผาไมทอ ซงจะคลายกบการผลตผาไมทอแบบ Spun Laid หรอ Spun Bonded สวนขนาดและความหนาของผาไมทอจะท าการควบคมโดยคน โดยการก าหนดจ านวนของหนอนไหมทวางบนอปกรณตอขนาดของพนทตามตองการ 6.5.1.2 การผลตผาไมทอโดยวธทางเชงกล การผลตผาไมทอจากเสนใยไหมโดยวธเชงกล คอ การน าเศษรงไหมทเหลอจากการสาวไหมแลวมาท าการตเปนเสนใยใหม หลงจากนนจงน ามาท าเปนแผนเสนใยแลวท าการตดยดโดยใชเครองจกร ซงวธทใชคอการใชเขมเจาะ เพอท าใหเสนใยเกาะยดตดกนและเพมความแขงแรง 6.5.2 การจ าแนกประโยชนของผาไมทอ ผลตภณฑจากผาไมทอมความหลากหลายในรปแบบของผลตภณฑ ดงนนประโยชนการ ใชงานจงขนอยกบวตถประสงคในการผลต และการน าไปใชเปนสวนประกอบในผลตภณฑ จากคณสมบตทแตกตางกนออกไปตามการใชงานผลตภณฑผาไมทอ สามารถแบงออกไดดงตอไปน 6.5.2.1 การน าไปใชทเกยวกบสขภาพรางกาย เชน ผาออมเดกและผใหญ ผาอนามยส าหรบสตร แผนเชดเครองส าอางบนใบหนา กางเกงส าหรบใสออกก าลงกาย ผานวมส าหรบรองคนไข ผาเยน ผาปดจมก

123

รปท 6.4 ผาไมทอทใชเกยวกบสขภาพรางกาย ทมา : (สงคม จงพพฒนวณชย, 2553) [Online] 6.5.2.2 การผลตเปนเสอผา และรองเทา เชน ผาซบในเสอผา เสอผาเดกออน กางเกงในประเภทใชแลวทง สวนประกอบภายในรองทา เสอผาทใชในทางทหาร ผาคลมผมและรองเทาทใชในโรงงานอตสาหกรรม

รปท 6.5 ผลตภณฑรองเทาจากผาไมทอ ทมา : (aliexpress, 2559) [Online]

124

6.5.2.3 การผลตเครองใชในบาน เชน ผาถพน ถงกรองในเครองดดฝน ถงซกผา ถงชงชา ผากรองพดลม

รปท 6.6 ผลตภณฑเครองใชในบาน จากผาไมทอ ทมา : (aliexpress, 2559) [Online] 6.5.2.4 การผลตเปนวสดตกแตงบาน เชน พรมป พนหอง ผาวอลเปเปอร ผาคลมเตยง ผาปโตะ โคมไฟ ผาท าเฟอรนเจอรตางๆ ปลอกหมอน หมอน ทนอน และมานตางๆ

รปท 6.7 ผลตภณฑตกแตงบาน จากผาไมทอ ทมา : (homedecorthai, 2559) [Online]

125

6.5.2.5 การผลตใชทางการแพทย เชน ผาปดหนา ผาปดจมก ผาคลมผม ผาพนแผล เสอคลมแพทย ผาทใชในการผาตด พลาสเตอรตางๆ ผารองเครองมอแพทย ผาปเตยง ผาหอศพ

รปท 6.8 ผลตภณฑทางการแพทย จากผาไมทอ ทมา : (alibaba, 2559) [Online] 6.5.2.6 การผลตใชในงานอตสาหกรรม เชน วสดขดตางๆ วสดหมสายเค เบล แผนล าโพง ไสกรองน า สายพานล าเลยง แผนรองกนการเสยดส สวนประกอบในหนงเทยม

รปท 6.9 ผลตภณฑในอตสาหกรรม จากผาไมทอ ทมา : (alibaba, 2559) [Online]

126

6.5.2.7 การใชในงานเกษตรกรรม เชน หอหมผลผลตทางการเกษตร วสดปองกนแสงแดด วสดหอเมลดพนธ ถงเพาะช ากลาไม ปรองรองระบายน า 6.5.2.8 การผลตใชในรถยนต เชน ผาบปองกนความรอน ผาบปองกนเสยง ตวแยกในหมอแบตเตอร ผารองในกระโปรงรถยนต ถงลมนรภย พรมรถยนต ผาคลมรถ ผาคลมเบาะ 6.5.2.9 การผลตใชในงานเบดเตลดอนๆ เชน ถงใสของ วสดหมปกหนงสอ ผลตเปนกระดาษธนบตร กระดาษช าระ ผาเตนท รองเทา (สจระ ขอจตตเมตต, 2554)

รปท 6.10 ผลตภณฑใชงานเบดเตลด จากผาไมทอ ทมา : (non-woven-bags-manufacturer, 2559) [Online]

127

6.6 สรปทายบท ผาหรอเครองนงหมเปนหนงในปจจยสทจ าเปนตอการด ารงชวตของมนษย นอกจากใชนงหมเพอปกปดอวยวะแลว ยงใชเพอบรรเทาความรอนหนาว หรอปกปองจากสตว แมลง และแสงแดด ยงเปนสงสะทอนถงคตความเชอ และพธกรรมตางๆ ทแสดงออกในรปของลวดลาย สสนการตดเยบและการสวมใส ผาจงเปนสงทมความส าพนธกบมนษยตงแตก าเนดจนถงวาระสดทายของชวต และเปนมรดกทางวฒนธรรมทแสดงถงภมปญญาของบรรพชนทถายทอด และพฒนามาหลายชวอายคน ผา มทงททอจากเสนใยของพช และสตว เชน ผาฝาย ผาใยกญชง ผาไหม ผาขนสตว และ ในปจจบนมผาททอขนจากใยสงเคราะห เชน ไนลอน โพลเอสเตอร โครงสรางผาพนฐานสามารถแบงตามลกษณะการผลตผนผา ได 3 ประเภทหลก ไดแก 6.6.1 ผาทอ (Weaves) เปนโครงสรางผาทเกดจาการขดกนของเสนดายยนทางแนวตง และเสนดายพงทางแนวนอน โดยขดกนในรปแบบตางๆ เชน ผาทอลายขด ผาทอลายสอง ผาทอลายตวน 6.6.2 ผาถก (Knits) เปนโครงสรางผาทเกดจากการเกยวตอกนของหวง มทงโครงสรางหวงในแนวนอน เรยกวา ผาถกดายพง และโครงสรางหวงในแนวตง เรยกวา ผาถกดายยน 6.6.3 ผาไมถกทอ (Non-woven Fabric) เปนโครงสรางผาท ไมไดเกดจากการขดกน หรอการเกยวกนของเสนดาย แตใชกรรมวธการผลตอน เชน การอด การรด การใชความรอน ผลตจากเสนใยไปสผนผาโดยไมผานกระบวนการปนจากเสนใยเปนเสนดาย 6.7 ค าถามทบทวน

1. ผา แบงออกเปนกประเภท อะไรบาง มความแตกตางกนอยางไรบาง 2. วตถดบทใชในการผลตผามกประเภท อะไรบาง แตละชนดมคณสมบตแตกตางกนอยางไร 3. ยกตวอยางผาทอของไทย 3 ชนด พรอมบอกถงลกษณะเดนของผาทอชนดนนๆ 4. ผาถก สามารถน าไปใชประโยชนอะไรไดบาง ยกตวอยาง 5 ผลตภณฑ 5. ผาไมถกทอมกระบวนการผลตอยางไร

128

เอกสารอางอง กรมศลปากร. (2553). งานชางพนถน. พมพครงท 1. กรงเทพฯ : กรมศลปากร. กรมสงเสรมอตสาหกรรม. (2538). รปแบบผลตภณฑหตถกรรมไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ : กระทรวงอตสาหกรรม. เขมชย เหมะจนทร. (2549). สงทอเทคนค ส าหรบงานเกษตรกรรม อสาหกรรม วศวกรรม. กรงเทพฯ : สถาบนพฒนาอตสาหกรรม. สจระ ขอจตตเมตต. (2554). ผาไมทอ. กรงเทพฯ : ทรปเพล เอดดเคชน. ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. (2545). ผาไทย สายใยแหงภมปญญา สคณคาไทย. กรงเทพฯ : องคการคาของครสภา. อไรวรรณ ภารด. (2555). รอยเรยงผาถก. กรงเทพฯ : จฬาลงกรณมหาวทยาลย. อจฉราพร ไศละสต. (2539). ความรเรองผา. พมพครงท 10. กรงเทพฯ : สรางสรรค-วชาการ.

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 7 ปน

_______________________________________________________

หวขอเนอหา 7.1 ความหมายและประเภทของปน 7.2 ปนซเมนต 7.3 ปนปลาสเตอร 7.4 ปนต า

วตถประสงคเชงพฤตกรรม 1. สามารถจ าแนกประเภทของปนไดถกตอง 2. อธบายคณสมบตของปนแตละชนดไดถกตอง 3. สามารถวเคราะหคณสมบตของปนเพอน ามาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมได 4. สามารถน าปนมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมไดอยางเหมาะสม

วธการสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. วธการสอน

1.1 วธสอนแบบบรรยาย โดยบรรยายเนอหาบทท 7 ปน 1.2 วธสอนแบบอภปรายในประเดนตางๆ ในระหวางการเรยนการสอน 1.3 วธสอนแบบเนนการเรยนรดวยตนเอง 2. กจกรรมการเรยนการสอน 2.1 น าตวอยางปน ใหผเรยนสงเกต แลวตงค าถามเพอบรรยายเขาสเนอหาเรองความรเกยวกบผา โดยการใชสอการสอนประกอบ 2.2 แบงกลมอภปราย เรองประเภทของปน ผสอนน าอภปรายสการสรปดวยค าถาม 2.3 การออกแบบผลตภณฑหตถกรรมจากปน 2.4 ใหผเรยนศกษาเนอหาจากชดการสอนหนงสอ ต ารา เอกสารเพมเตม แลวสรปดวยค าพดของตนเองแบบบรรยาย

130

สอการสอน 1. ตวอยางปนประเภทตางๆ 2. สออเลกทรอนกส จากโปรแกรมคอมพวเตอร Power Point ประกอบการบรรยาย เรองผา การวดผล

1. สงเกตการตอบค าถามและตงค าถาม 2. สงเกตบทบาทหวหนา สมาชก และการอภปรายรวมกนขณะท างานเปนกลม

3. สงเกตพฤตกรรม การกระตอรอรนในการท ากจกรรม 4. ตรวจแบบทดสอบทบทวนทายบท 5. สงเกตความรความเขาใจจากการน าปนมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม

131

บทท 7 ปน

_______________________________________________________

ปน ไดถกน ามาใชตงแตยคของการเรมมอารยะธรรม โดยน ามาใชเพอสงกอสรางตางๆ ปนเปนวสดเชอมประสานทไดมาจากเมดละเอยดของหนปน เปลอกหอย หรอแรธาตอน ทมลกษณะเปนผง หรอฝน เมอถกน าจะมลกษณะหนด เหนยว สามารถปนได เมอแหงจะแขงตวจบเปนกอนแขง อาจมการเตมสวนผสมอนๆ ลงไป เพอเพมคณสมบตตามตองการ ปนเมอผสมกบวสดตามสดสวน ทพอเหมาะ เมอแขงตวแลวจะมความแขงแรง และความทนทานคลายหน จงนยมน าไปใชกนมาก กบงานกอสรางประเภทตางๆ หรอเมอผสมกบทรายและปนขาว กจะกลายเปนปนกอ หรอปนฉาบ ทใชกบงานกออฐ เปนตน 7.1 ความหมายและประเภทของปน ปน ตามความหมายในพจนาจกรมฉบบราชบณฑตยสถาน หมายถง หนปน หรอเปลอกหอยเมอถกเผาจนสลายตว ปนเปนวสดประเภทหนง ทมนษยรจกน ามาใชประโยชนในชวตประจ าวนตงแตโบราณจนถงปจจบน แรกๆ น ามาใชในการกอสรางอาคารเพอการอยอาศย ในสภาพทแขงแรงทนทานตอสภาพดนฟาอากาศ ตอมาเมอเหนคณประโยชนของปนมากขน ไดน าปนมาใชเปนวสดตกแตงอาคาร เพอใหเกดความสวยงาม เปนการตอบสนองตอความตองการทางดานจตใจมากขน อยางไรกด เมอพดถงปน อาจเกดความเขาใจ หรอเหนภาพปนไดหลายรปแบบ เพราะปน ทเราเรยกกนในประเทศไทยมมาก เรยกไดหลายอยางดวยกน เรยกตามลกษณะของส เชน ปนขาว ปนแดง เรยกตามทมา เชน ปนปลาสเตอร ปนยปซม ปนคอนกรต ปนซเมนต หรอเรยกสงทเกยวกบปนโดยมค าวาปน เชน น าปนใส หนปน ปนน าลาย บอน าปน หรอเรยกตามกรยา เชน ปนกอ ปนฉาบ ปนต า ปนปน ปนหลอ เปนตน (นพวฒน สมพน, 2540) 7.2 ปนซเมนต ปนซเมนต ตามความหมายในพจนาจกรมฉบบราชบณฑตยสถาน หมายถง วสดใน งานกอสรางชนดหนง ทมลกษณะเปนผง เมอผสมคลกกบน าแลวทงไว จะเกดปฏกรยาทางเคม เปนผลใหเกดการกอตวและแขงตวได องคประกอบทางเคมส าคญคอ แคลเซยมซลเกต แคล เซยมอลมเนต และแคลเซยมอลมโนเฟอรไรต เพอท าคอนกรต ปนฉาบ หรอปนกอ ปนซเมนต เปนปนทน ามาใชกนมากในงานกอสราง โยใชปนซเมนตเปนตวประสานในการ กอกอนหน หรอกอนอฐ ใหเปนรปรางตางๆ ไดตามความตองการ ปนซเมนตมลกษณะเปนผง ผสมกบน าพอใหเหลวขน มความออนนม และจะคอยๆ แขงตวตามระยะเวลาทก าหนด มคณสมบตดานความแขงแรงทนทานตอสภาพแวดลอมตางๆ ไดดมาก ในปจจบน นอกจากจะน าปนซเมนตมาใชในการกอสรางอาคารโดยทวไปแลว ยงสามารถน าปนซเมนตมาใชในการสรางงานศลปะ เชน ปนเปนประตมากรรม เปนลวดลาย เพอประดบตกแตง

132

อาคาร ซงการสรางงานศลปกรรมตางๆ เหลาน โดยทวไปม 2 วธ คอ สรางดวยวธหลอจากแมพมพ และการปนโดยตรง ปนซเมนต ไดถกน ามาใชตงแตยคของการเรมมอารยะธรรม สงกอสรางตางๆ ทสรางโดย ชาวโรมนในสมยนน เชน ถนน รองน า สะพาน และอนๆ เปนเครองพสจนใหเหนแลววาสามารถด ารงสภาพอยไดอยางดเลศจนถงปจจบน อยางไรกตาม ถงแมจะมการใชวสดชนดนกนอยางแพรหลายในสมยนนกตาม แตกมนอยคนนกทจะรถงคณสมบตทแทจรงของวสดชนดน จงไมมหลกฐานซงแสดงถงความกาวหนาในการผลตปนซเมนตในชวงระยะเวลาดงกลาว 7.2.1 กรรมวธการผลตปนซเมนต กรรมวธรการผลตปนซเมนต จ าแนกออกตามลกษณะของวตถดบทน ามาใชไดเปน 3 วธดวยกน ไดแก กรรมวธการผลตแบบเปยก กรรมวธการผลตแบบแหง และกรรมวธการผลตแบบหมาด 7.2.1.1 กรรมวธการผลตแบบเปยก (wet process) วตถดบทใชไดแก ดนสอพอง หรอดนปนขาว และดนเหนยวบด น ามาผสมกนใหไดสดสวนทพอเหมาะตามความตองการ โดยเตมน าลงไปชวยผสม แลวน าไปบดใหละเอยดกอนทจะน าเขาไปในหมอเผา 7.2.1.2 กรรมวธการผลตแบบแหง (dry process) วตถดบทใชสวนใหญ ไดแก หนปน หนดาน และแรเหลก หรอศลาแลง น ามาผสมกนในสภาพแหง ใหไดสดสวนทตองการ แลวบดใหละเอยดกอนทจะน าเขาในหมอเผา 7.2.1.3 กรรมวธรการผลตแบบหมาด (semi-dry process) จะคลายกบกรรมวธการผลตแบบแหง แตจะใชวตถดบทบดแลวซงมสวนผสมทถกตองมาปนเปนเมดดวยน ากอนทจะน าเขาไปในหมอเผา เมอสวนผสมของวตถดบบดไดทแลวจะถกปอนเขาสหมอเผา ซงสวนใหญจะเปนหมอเผา แบบหมน อณหภมทใชในการเผาประมาณ 2,700 องศาฟาเรนไฮต (1,482 องศาเซลเซยส) เมอเผาสกดจนกระทงสวนผสมดงกลาวรวมตวกนเปนปนเมด จากนนท าใหปนเมดเยนตวลง จนเหลออณหภมประมาณ 150 องศาฟาเรนไฮต (65.5 องศาเซลเซยส) แลวจงน าไปบดใหละเอยดอกครงหนง ในขณะการบดจะมการเตม ยปซม ลงไปเลกนอย ประมาณ 3 ถง 6 เปอรเซนต เพอชะลอการแขงตว ของปนซเมนต ซงจะท าใหสะดวกตอการน าไปใชงานตอไป ผงปนนนสวนใหญจะสามารถรอนผานตะแกรงมาตรฐานเบอร 200 ปนซเมนตเมอผสมกบน าจะกลายเปนซเมนตเพสต ซงจะกอตวและแขงตวตามล าดบ ส าหรบระยะเวลาในการกอตว แขงตว และการเกดก าลงนนจะขนอยกบประเภทของปนซเมนต ซงจะแตกตางกนออกไปตามสดสวน และชนดของสวนผสมทใชในปนซเมนตนนๆ ส าหรบกรรมวธการผลตปนซเมนตในประเทศไทย ปจจบนนยมผลตแบบแห งซงจดเปนกรรมวธททนสมยทสด เนองจากกรรมวธการผลตไมยงยาก และสนเปลองเชอเพลงนอย

133

รปท 7.1 กรรมวธการผลตปนซเมนตในประเทศไทย ทมา : (ement Manufacturing Process, 2552) [Online] 7.2.2 คณสมบตของปนซเมนต การผลตปนซเมนต จะตองผลตใหมคณภาพสม าเสมอ และเปนไปตามมาตรฐานทก าหนด คณสมบตทางเคม และคณสมบตทางฟสกส ของปนซเมนตปอรตแลนดประเภทตางๆ ทผลตขน ในประเทศไทยตามมาตรฐานอตสาหกรรม 7.2.2.1 ความละเอยด (fineness) ความละเอยดของปนซเมนต จะมผลตออตราการเกดปฏกรยาทางเคมระหวางปนซเมนตกบน า การกอตว การเกดก าลง และการคายความรอน ปฏกรยาทเกดขนจะขนอยกบขนาดของพนผวโดยรอบของเมดปน ซงตามปกตแลวปนซเมนตทมน าหนกเทากน ปนซเมนตทมเมดปนละเอยดกวาจะมพนทผวมากกวา ดงนนปนซเมนตทละเอยดจะสามารถท าปฏกรยากบน าไดเรวกวาปนซเมนตทหยาบกวา นอกจากนนยงมอตราการกอตว และแขงตวไดเรวกวาอกดวย อยางไรกตามปนซเมนตมความละเอยดมากเกนไปกเปนสงไมพงประสงค เพราะงายตอการท าปฏกรยากบความชนในอากาศ ท าใหจบตวกนเปนกอนแขง จงท าใหคณภาพของปนซเมนตตองสญเสยไป ดงนนการทจะผลตปนซเมนตใหมคณภาพทสม าเสมอ จ าเปนตองควบคมความละเอยดของปนซเมนตใหอยในเกณฑตามมาตรฐานก าหนด 7.2.2.2 ความอยตว (soundness) ความอยตวเปนคณสมบตของปนซเมนตทจะรกษาปรมาตรใหคงทอยเสมอ แมวาปนซเมนตจะแขงตวแลวกตาม ปนซเมนตมความอยตวนอยหรอไมจะเกดจากการทม ยปซม หรอ ปนขาวอสระ หรอ แมกนเซยม อยในปนซเมนตมากเกนไป ปนขาวหรอแมกนเซยมมคณสมบตเมอ

134

รวมตวกบน าจะกนเวลานานมาก ดงนน แมวาปนซเมนตจะแขงตวแลวกตาม ปฏกรยาระหวางน ากบปนขาวหรอ แมกนเซยมกจะด าเนนตอไป ท าใหเกดการขยายตวภายในเนอคอนกรต สงผลใหเกดการแตกราวในทสด การเกดปฏกรยาดงกลาวขางตน จะใชเวลานาน บางทอาจใชเว ลาหลายเดอน หลงคอนกรตแขงตวแลว 7.2.2.3 ระยะเวลากอตว และแขงตว (time of setting and hardening) ระยะเวลากอตวหมายถง ระยะเวลาทซเมนตเพสตใชในการเปลยนสภาพจากของเหลวเปนของแขง ซงแบงออกไดเปน 2 ระยะ ไดแก ระยะเวลาเรมกอตว และระยะเวลา กอตวเสรจ ระยะเวลากอตวนจดเปนสงจ าเปนมากทผใชปนซเมนตจะตองทราบ เพอก าหนดเวลา การท างานใหแลวเสรจกอนทซเมนตเพสต หรอคอนกรตจะแขงตว ทงนเนองจากหลงคอนกรตเรม กอตวแลวจะตองไมถกรบกวนอก และจะตองมเวลาทแขงตวตอไปจนกวาจะเสรจสมบรณ เพอไมใหเกดผลกระทบตอการเทครงตอไป ระยะเวลากอตวกไมควรจะเรวเกนไปจนท าคอนกรตไมทน โดยทวไปในปนซเมนตปอรตแลนดธรรมดา การกอตวจะเรมขนหลงจากผสมกบน าแลว 2 ถง 4 ชวโมง ส าหรบระยะเวลากอตวเสรจไมควรเกนกวา 10 ชวโมง เพอใหคอนกรตแขงตว และเกดก าลงไดเรวทสด จะไดถอดแบบไดเรว และสามารถหลกเลยงความเสยหายทจะเกดจากน าแขงตว เชน กรณ หลอคอนกรตในบรเวณทมอณหภมต ากวาจดเยอกแขง เปนตน องคประกอบส าคญทมผลตอระยะเวลากอตวของซเมนตเพสต หรอคอนกรต ไดแก ความละเอยดของเมดปน และสวนผสมทผสมอยในปนซเมนต อาท ยปซม กลาวคอ ปนซเมนต ทเมดปนละเอยดจะกอตวไดเรวกวา และปนซเมนตทมยปซมผสมอยมาก ระยะเวลากอตวจะมากกวาปนซเมนตทมยปซมผสมอยนอย นอกจากนนอณหภมขณะหลอคอนกรต และปรมาณน าทใชผสมคอนกรตกมบทบาทตอระยะเวลากอตวดวยเชนกน การหลอคอนกรตขณะอณหภมสง จะท าใหกอตวไดเรวกวาปกต เนองจากอณหภมจะเปนตวเรงใหเกดปฏกรยาทางเคมระหวางปนซเมนตกบน า หรอคอนกรตผสมเปยกจะกอตวไดชากวา คอนกรตทผสมแหง เปนตน 7.2.2.4 ก าลง (strength) การทดสอบก าลงของปนซเมนตปอรตแลนดโดยทวไปจ าแนกออกไดเปน 2 แบบ ไดแก การทดสอบก าลงตานแรงอด และการทดสอบก าลงตานแรงดง แตบางแหงก าหนดใหทดสอบเฉพาะก าลงตานแรงอดเทานน ส าหรบการทดสอบก าลงสามารถทจะกระท าไดโดยน าปนซเมนตทจะใชผสมเขากบทรายมาตรฐาน และน าในสกสวนทก าหนดเทลงแบบมาตรฐาน แลวบมตามมาตรฐานทก าหนดดวยเชนกน เมอครบ 1 วน 3 วน 7 วน และ 28 วน แลวน าไปอด หรอดงดวยเครองทดสอบ ดวยการเพมแรงขนทละนอยจนกระทงถงแรงสงสดทแทงคอนกรตตวอยางนนจะทนได การทดสอบจะตองกระท าหลายๆ ตวอยาง แลวหาคาเฉลย คาทไดจะตองไมต ากวามาตรฐานทก าหนด 7.2.2.5 ความรอนทเกดจากปฏกรยาทางเคมระหวางปนซเมนตกบน า (heat of hydration) ความรอนทเกดขนนนบวามความส าคญตอการหลอคอนกรตอยางสง โดยเฉพาะอยางยงกบโครงสรางทมขนาดใหญ และหนามากๆ เชน เขอนกนน า เพราะการน าความรอนออกจากคอนกรตจะท าไดยาก เนองจากคอนกรตทหลอมความหนามาก ท าใหความรอนทเกดจากปฏกรยาดงกลาวถายเทออกไดชาจงท าใหเนอคอนกรตมอณหภมสง และเกดการขยายตวขณะทคอนกรตก าลงแขงตว

135

ดงนน เมอกระทบกบความเยนทอยโดยรอบกจะเกดการหดตวอยางทนททนใด ท าใหเกดการแตกราวและเสยก าลงไปในทสด 7.2.2.6 การกอตวผดปกต (false set) การกอตวผดปกตของปนซเมนต หมายความวา เมอปนซเมนตผสมกบน า เปนปนซเมนตเพสต และไดความขนเหลวตามมาตรฐานแลว จะแขงตวเรวกวาปกตโดยไมเกด ความรอนมาก การกอตวแบบนจะไมท าใหคณภาพของคอนกรตเสยไป แตถาหากการกอตวแบบนเปนมาก กจะท าใหตองใชน าในการผสมคอนกรตมากขน จงจะสามารถท าใหความขนเหลวเทาเดมได ซงการใชน ามากขน กจะท าใหก าลงของคอนกรตต าลง และจะมการหดตวเมอแหงเพมมากขน เปนผลใหคอนกรตเกดการแตกราว สาเหตของการกอตวผดปกต สวนใหญเปนผลมาจากการบดเมดปนในขณะทอณหภมสง หรอเกบปนซเมนตไวในทมอณหภมสงๆ การแกไขสามารถทจะกระท าไดโดยการใชสารหนวงการกอตว หรอการท าใหสวนผสมเกดความเหลวลน ดวยการด าเนนการผสมตอไป 7.2.3 ประเภทของปนซเมนตปอรตแลนด ปนซ เมนตปอรตแลนด จ าแนกออกตามาตรฐานของสมาคมทดสอบวสดอเมรกน เปน 4 ประเภทใหญๆ ดวยกน ไดแก 7.2.3.1 ปนซเมนตปอรตแลนด รหส ซ-150 (C-150 portland cement) ปนซเมนตประเภทน เปนปนซเมนตทนยมใชกนโดยทวไปมากทสดในปจจบน จ าแนกออกไดเปน 5 ประเภทยอยๆ คอ 1) ประเภทหนง ปนซเมนตปอรตแลนดธรรมดา ปนประเภทนจดเปนปนซเมนตปอรตแลนดมาตรฐาน เหมาะส าหรบงานกอสรางทวๆ ไป ทไมตองการคณสมบตพเศษนอกเหนอ ไปกวาธรรมดา สวนใหญจะถกน าไปใชกบงานคอนกรตเสรมเหลก เชน งานกอสรางคานคอนกรต ทางเทา ถนน อาคาร สะพาน ถงน า บอน า ทอระบายน า และอนๆ ปนซเมนตประเภทนไมเหมาะกบงานทตองสมผสกบซล เฟตจากดนและน า หรอใช ในทซ งความรอนอนเกดจากปฏก ร ยา ระหวางปนซเมนตกบน าจะไมเปนสาเหตทท าใหอณหภมเพมขนจนถงขดอนตราย ปนซเมนตประเภทนทผลตขนในประเทศไทย ไดแก ปนซเมนตตราชาง ตราอนทรเพชร ตราพญานาคเศยรเดยวสเขยว ตราทพไอ (สแดง) และตราภเขา สวนปนซเมนตประเภทนทสงเขามาจากตางประ เทศ ไดแก ปนซเมนตตราดอกจก 2) ประเภทสอง ปนซเมนตปอรตแลนดดดแปลง ปนซเมนตประเภทนจดเปนปนซเมนตประเภทดดแปลง เพอใหมความตานทานตอซลเฟตไดปานกลาง ความรอนทเกดขนจากปฏกรยาระหวางปนซเมนตกบน าจะต ากวาและเพมไดชากวาประเภทแรก จงสามารถชวยลดอณหภมของคอนกรตในอากาศรอนไดเปนอยางด ปนซเมนตประเภทนเหมาะกบงานโครงสรางขนาดใหญ เชน ตอมอขนาดใหญ สะพานเทยบเรอ เขอน หรอก าแพงกนดนในบรเวณทโดนน าเคมเปนครงคราว ปนซเมนตประเภทนทเคยผลตขนในประเทศไทย ไดแก ปนซเมนตตราพญานาคเจดเศยร ปจจบน หนมาใชปนซเมนตประเภทหาแทน

136

3) ประเภทสาม ปนซเมนตปอรตแลนดเกดแรงสงเรว ปนประเภทนเนอปน จะบดละเอยดกวาปนซเมนตธรรมดา เปนผลใหแขงตว และรบแรงไดเรวกวาแบบธรรมดา แตจะตองบมใหด โดยปกตสามารถรบแรงไดเมอคอนกรตมอายเพยง 1 ถง 3 วน จงนยมน าไปใชกบงานเรงดวนทตองท าแขงกบเวลา หรอในกรณทตองการถอดแบบ หรอรอแบบเรวกวาปกต นอกจากนนยงน ยมน าไปใชกบงานทจ าเปนตองท าในชวงอากาศหนาวเยน เนองจากคอนกรตจะแขงตวกอนทน าซงใชผสมจะแขงตวเสยกอน ปนซเมนตประเภทนทผลตขนในประเทศไทย ไดแก ปนซเมนตตราชาง รบก าลงอดเรว ตราอนทรด า ตราพญานาคเศยรเดยวสแดง และตราทพไอ (สด า) 4) ประเภทส ปนซเมนตปอรตแลนดเกดความรอนต า ปนประเภทนเหมาะกบงาน ซงตองการควบคมทงปรมาณ และอตราความรอนทเกดขนใหนอยทสด การเกดก าลงของคอนกรตทมสวนผสมของปนซเมนตประเภทนจะเปนไปอยางชาๆ จงนยมน าไปใชกบงานคอนกรตหลาซ งเปนงานขนาดใหญ เชน เขอนกนน า ซงความรอนทเกดขนในคอนกรต ถามากเกนไปจะเปนอนตรายใหญหลวงกบตวเขอน เนองจากจะท าใหเกดการแตกหรอราวได ปนซเมนตประเภทนยงไมมการผลตขน ในประเทศไทย แตมรการดดแปลงโดยใชปนซเมนตปอรตแลนดธรรมดาผสมกบวสดผสมเพมจ าพวกเถาเชอเพลงบด และตะกรนเตาถลงบดแทน 5) ประเภทหา ปนซเมนตปอรตแลนดตานซลเฟตสง ปนประเภทนมคณสมบต ในการตานทานตอซลเฟตไดสง จงเหมาะทจะใชกบงานกอสรางในบรเวณทมการกระท าของซลเฟต อยางรนแรง เชน ในบรเวณดน หรอน าทมความเปนดางสง ระยะเวลาในการแขงตวจะชากวาประเภทอนๆ จงนยมน าไปใชกบงานกอสรางโครงสราง และอาคารทอยชายทะเล หรออยในทะเล ปนซเมนตประเภทนทผลตขนในประเทศไทย ไดแก ปนซ เมนตตราชา งทนซลเฟตสง ตราอนทร ฟา ตราปลาฉลาม และตราทพไอ (สฟา) 7.2.3.2 ปนซเมนตปอรตแลนดกกอากาศ ปนซเมนตปอรตแลนดประเภทน ผลตขนตามมาตรฐานของสมาคมทดสอบวสดอเมรกน รหส ซ-175 เปนปนซเมนตในประเภท IA IIA และ IIIA ปนซเมนตประเภทนจะมคณสมบตหลกเหมอนกบปนซเมนตปอรตแลนดประเภท I II และ III รหส ซ-150 ตามล าดบ ปนซเมนต ปอรตแลนดประเภทนจะเตมวสดทมคณสมบตการกกอากาศปรมาณเลกนอย และบดรวมกบปนเมดในระหวางการผลต ปนซเมนตปอรตแลนดน เหมาะกบงานคอนกรตในบรเวณทมอากาศหนาวจด หรอมหมะ และมผลตอการใชประโยชนจากเกลอในการขจดหมะ และน าแขง คอนกรตทท าจากปนซเมนตประเภทนจะมฟองอากาศขนาดเลกทแยกตวออกจากกนอยางสมบรณ กระจายกนอย อยางสม าเสมอทวทงคอนกรตประมาณ 2 ถง 8% 7.2.3.3 ปนซเมนตปอรตแลนดเตาถลง ปนซเมนตปอรตแลนดประเภทน ผลตขนตามมาตรฐานของสมาคมทดสอบวสดอเมรกน รหส ซ-205 จ าแนกออกไดเปน 2 ประเภท คอ ประเภท IS อนไดแก ปนซเมนตปอรตแลนดเตาถลง และประเภท ISA ปนซเมนตปอรตแลนดเตาถลงกกอากาศ ปนซเมนตประเภทนตะกรน เตาถลงทไดรบการคดเลอกคณภาพจะถกบดรวมกบปนเมดในระหวางการผลต ปนซเมนตประเภทนเหมาะส าหรบงานคอนกรตทตองการน าหนก และปรมาณมากกวาความแขงแรง

137

7.2.3.4 ปนซเมนตปอรตแลนดปอซโซลาน ปนซเมนตปอรตแลนดประเภทน ผลตขนตามมาตรฐานของสมาคมทดสอบวสดอเมรกน รหส ซ-340 จ าแนกออกไดเปน 2 ประเภท คอ ประเภท IP อนไดแก ปนซเมนตปอรตแลนดปอซโซลาน และประเภท IPA ปนซเมนตปอรตแลนดปอซโซลานกกอากาศ ปนซเมนตประเภทนไดจากการเอา ปอซโซลาน ซงเปนเถาภเขาไฟทเ กดขนตามธรรมชาต หรอทท าเทยมขน บดผสมกบปนซเมนตปอรตแลนดธรรมดา สวนใหญจะถกใชกบ งานโครงสรางใตน า ทงในน าจดและน าเคม เชน สะพาน เขอน ทาเทยบเรนอ เนองจากสามารถทนตอการกดกรอนของคลอไรดและซลเฟตไดดพอสมควร ปนซเมนตประเภทนทผลตในประเทศไทย ไดแก ปนซเมนตตราชางทนน าเคม ดนเคม ตราอนทรเขยว และตราอนทรสมทร นอกจากปนซเมนตประเภทตางๆ ดงไดกลาวมาแลวขางตน ยงมปนซเมนตอก หลายประเภทซงถกน ามาใชกบงานพเศษตางๆ แตละประเภทกมสวนผสมตลอดจนวสดทน ามาใช ในการผลตปนซเมนตแตกตางกนออกไป เพอทจะใหมคณสมบตตามความตองการ เชน 1) ปนซเมนตผสม ปนซเมนตผสม หรอทเรยกอกอยางหนงวา ปนซเมนตซลกา ไดจากการน าเอาทรายหรอหนปนบดละเอยด ผสมเขากบปนซเมนตปอรตแลนดแบบธรรมดา ในอตราประมาณ 25 ถง 30% เพอใหมปรมาณมากขน และราคาถกลง ปนซเมนตประเภทนมคณภาพคอนขางต า จงเหมาะกบงาน ทไมส าคญ และงานทไมตองรบแรงมากนก เชน งานคอนกรตเทพนบนดนถมอด ซงมไดมการถายเทน าหนกจากพนไปสโครงสรางสวนอนๆ กระเบองมงหลงคา โอง ทอระบายน า หรอถงสวม เปนตน และเนองจากมคณสมบตแขงตวชา และไมยดหดตวมากนก จงนยมน าไปใชกบงานปนกอ ปนฉาบ และปนตกแตงทวไป เนองจากชวยลดการแตกราวของผวลงได ปนซเมนตประเภทนทผลตขน ในประเทศไทย ไดแก ปนซเมนตตราเสอ ตราเสอพลส ตราอนทรแดง ตราอนทรทอง ตรางเหา ตราทพไอ (สเขยว) ตราทพไอ (M198) ตราทพไอ (M199) และตราดอกบว 2) ปนซเมนตบอน ามน ปนซเมนตประเภทน เปนปนซเมนตไฮดรอลกชนดหนง ซงแตกตางไปจากปนซเมนตปอรตแลนดธรรมดา ตรงทกอตวชามากในทอณหภมสงๆ เชน ตามบอลกๆ นอกจากนนยงสมารถทนตอการกดกรอนจากซลเฟตไดด สามารถใชงานไดภายใตความกดดนสง ปนซเมนตประเภทนทผลตขนในประเทศไทย ไดแก ปนซเมนตตราชางขดเจาะน ามน 3) ปนซเมนตขาว ปนซ เมนตประเภทน เปนปนซ เมนตท น ยม ใช ก บงานตกแต ง และงาน ทางสถาปตยกรรมทตองการความสวยงาม ปนซเมนตประเภทนทผลตขนในประเทศไทย ไดแก ปนซเมนตตรากเลน ตราชางเผอก และตราเสอขาว 4) ปนซเมนตผสมเสรจ ปจจบนมการผลตปนซเมนตผสมเสรจออกจ าหนาย เพองานกอ ฉาบ เทปรบพน เปนสวนผสมระหวางปนซเมนตกบมวลรวมในสดสวนทเหมาะสมตารมวตถประสงคของการใชงาน แตละประเภท ปนซเมนตประเภทนสามารถน ามาผสมน าตามสดสวนทก าหนดจากบรษทผผลต กสามารถน าไปใชงานไดเลย จงท าใหสะดวกตอการท างาน โดยเฉพาะอยางยงกบงานซอมทมปรมาณ

138

ทมาก และยงท าใหเกดความประหยดอกดวย ปนซเมนตประเภทนทผลตขนในประเทศไทย ไดแก ปนซเมนตตราเสอคชนดตางๆ ตราทพไอชนดตางๆ ตรามา ตราหม และตราแรด เปนตน 7.2.4 การเกบรกษาปนซเมนต ปนซเมนตจะตองเกบรกษาไวเปนอยางด ในสถานทซงสามารถปองกนความชน และน าได เพราะถาเกบไวไมดกจะท าใหปนซเมนตเสยเรว การเกบปนซเมนตไวในยงหรอในถงเกบ จะตองมการตรวจสอบเปนอยางด อยาใหถกใหถกความชนหรอน าได สวนปนซเมนตทบรรจถง นอกจากจะเกบไวในโรงเรอนหรออาคารทมดชดแลว ควรจะวางใหชดกนใหมากทสดเพอมใหอากาศผานได พนควรเปนพนยกระดบทาสงจากพนดนเพยงเลกนอย ทงนเพอปองกนไมใหปนซเมนตดดความชนจากพนดน อนจะท าใหปนซเมนตเสยเรวขน การกองควรกองเปนชนๆ ตามยาวและขวางสลบกนอยางมระเบยบ การกองแตละชนไมควรเกนกวา 7 ถง และอยากองใหสงมากเกนไป เพราะจะไมสะดวกตอการน าไปใชงาน ทงยงท าใหกองลมงาย อยาวางหรอกองชดผนง เพราะอาจจะท าใหปนซเมนตดดเอาความชนจากขางนอกเขามาได ในการน าไปใชควรเลอกใชถงทเกบไวกอนเสมอ ไมควรเกบปนซเมนตไวนานเกนกวา 3 เดอน หากเปนหนาฝนไมควรนานเกน 1 เดอน ถาปนซเมนตจบตวเปนกอนกอนน าไปใชงานควรบใหเปน ผงกอน หามน าปนซเมนตทจบตวเปนกอนไปใชกบงานส าคญๆ (ประณต กลสตร, 2554) 7.2.5 ขอเดนและขอดอยของปนซเมนต 7.2.5.1 ขอเดนของปนซเมนต 1) สะดวกตอการสราง เพราะน ามาหลอจากแมพมพไดงาย การปนโดยตรงกไมยงยาก 2) มความแขงแกรง ทนทานตอแดดฝนไดด 3) เปนวสดทหาไดงาย ราคาไมแพง 7.2.5.2 ขอดอยของปนซเมนต 1) ความแขงแกรงอาจเปนอปสรรคในการแกไขงานทผดพลาด 2) คอนขางแหงชา ท าใหเสยเวลาในการด าเนนการในขนตอไป 3) สของเนอปฯกระด ากระดาง ไมสวยงาม 4) ไมเหมาะกบงานทบอบบาง เพราะมน าหนกมาก 5) ใสรายละเอยดของงานไดไมดนก ปจจบน มชางปนปนทางภาคเหนอ นยมน าปนซเมนตทผลตขนมาเพอใชปนโดยเฉพาะ ผสมรวมกบวสดอน เชน น าออย หรอน ายาผสมปนบางชนด คลกเคลาจนเกดความเหนยวแลวจงน ามาปนสดเปนลวดลายสวยงามไดเชนกน (พจตร นมงาม, 2550)

139

7.3 ปนปลาสเตอร ปนปลาสเตอร หรอปนยปซม ตามความหมายในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน หมายถง แคลเซยมซลเฟต ทมลกษณะเปนผงสขาวคลายปนขาว ไดจากการเผายปซมใหความรอนถง 120 ถง 130 องศาเซลเซยส เมอน าไปผสมกบน าแลวทงไวจะแขงตวไดเรวมาก ใชประโยชนในการน าไปท าแมพมพ รปปน เปนตน หรอ พอกอวยวะไมใหเคลอนไหวในการรกษากระดกหก ปนปลาสเตอรหรอปนยปซม เปนปนชนดเดยวกน ในสภาพทางเคมแลวเปนตวเดยวกน เปนปนทสงเคราะหมาจากหนยปซม หรอเกลอจด ผานกระบวนการหลายขนตอนกอนจะเผา ดวยความรอนทประมาณ 100 ถง 130 องศาเซลเซยส เพอไลน าใหระเหยออก แลวน ามาบด หรอรอนเปนผงละเอยด จะไดผงปนปลาสเตอร หรอปนยปซมตามตองการ หนยปซม เปนหนทขดได หรอหาไดจากแหลงหนยปซมทสวนใหญจะอยใตดน โดยเชอกนวาบรเวณนนคงเปนทะเลน าเคมมากอน ในประเทศไทยทส ารวจพบแหลงหนยปซมมาก ไดแก บรเวณจงหวดพจตร จงหวดเพชรบรณ และจงหวดพษณโลก เกลอจด เปนสวนทตกตะกอนดานลางของนาเกลอ มาลางน าใหสะอาด ผงแหง จากนนน ามาผานความรอน โดยการอบควใหน าระเหยไปจนเหลอในปรมาณทตองการ กจะกลายเปน ปนปลาสเตอร หรอปนยปซม ปนปลาสเตอรเปนวสดทมความส าคญอกชนดหนง โดยเฉพาะไดถกน ามาใชในการสรางสรรคงานศลปะไดอยางหลากหลายวธการ เพราะปนปลาสเตอรมคณสมบตทสามารถกอตวไดเรว โดยเพยงใชน าสะอาดผสม ซงเปนการน ามาใชงานทสะดวก แหงเรว ทนเวลา อกทงมราคาถก หาซอไดงาย แตอยางไรกตาม ปนปลาสเตอรนน มความคงทนตอสภาพดนฟาอากาศคอนขางต า จง ไมเหมาะใชท างานประเภทถาวร มกนยมท าเพยงรปหลอชวคราว หรอท าแมพมพ หรอใชสราง งานศลปะไวตกแตงเพยงภายในอาคาร ตลอดจนเครองประดบเลกๆ นอยๆ 7.3.1 ชนดของปนปลาสเตอร ในประเทศไทยมปนปลาสเตอรทใชกนอย 3 ชนด คอ 7.3.1.1 ปนปลาสเตอรธรรมดา ท าจากแปงเกลอจด ไดจากนาเกลอโยการน าเอาแปงเกลอจดมาลาง แลวน าไปควเผา จงน ามาบดเปนปนปลาสเตอรธรรมดา มคณสมบตการกอตวชา แหงเรว ไมแขงมาก 7.3.1.2 ปนปลาสเตอรยปซม ท าจากแรยปซมลวนๆ หรอแคลเซยมซลเฟต น ามาบดยอย แลวน าไปเผาควบดอกท จะไดเปนปนปลาสเตอรชนดยปซม มคณสมบตทกอตวไดเรว แหงเรว มความแขงกวาปนปลาสเตอรธรรมดา 7.3.1.3 ปนปลาสเตอรหน ท าจากแรยปซมลวนๆ เชนเดยวกบการท าปนปลาสเตอรยปซม แตไดมการผสมปนซเมนตขาว และสฝนผสมลงไปใหเปนสตางๆ มคณสมบตกอตวชามาก แตแหงเรว และแขงมาก และยงสามารถทนความรอนไดด 7.3.2 การเกบรกษาปนปลาสเตอร ปนปลาสเตอรอาจเสอมคณภาพไดเมอถกน า หรอความชนกอนการใชงาน ตามธรรมดา ตวปนปลาสเตอรเองจะมคณสมบตการดดความชนไดดอยแลว จงไมควรซอมาเกบไวนานๆ

140

ปนปลาสเตอรชนดบรรจถงกระดาษไมควรเกบไวเกน 3 เดอน สวนปนปลาสเตอรทบรรจถงพลาสตกอาจเกบไวไดนานถง 6 เดอน 7.3.3 การตรวจสอบปนปลาสเตอร ปนปลาสเตอรทซอจากรานขายบางรานอาจมการเกบไวอยางไมถกวธ หรอมการเกบไวนานจนเสอมคณภาพ เมอผสมน าเทลงในแบบหลอ อาจไมกอตว ท าใหงานนนเสยได จงจ าเปนตองมการทดสอบดงน 7.3.3.1 ใชมอบบถงปนปลาสเตอร ถาเปนปนดผงปนนนจะมเนอละเอยดไมจบตว และไมมกอนหยาบปะปนอย ถาพบวามเมดหยาบๆ ปนอยมาก แสดงวาปนปลาสเตอรนนเสอมหรอหมดอาย 7.3.3.2 ใชวธการทดลองโดยผสมปนปลาสเตอรกบน า โดยทดลองผสมเพยงเลกนอย และจบเวลาด ปนปลาสเตอรทดจะตองกอตว และแขงตวในเวลาไมเกน 10 นาท ถานานกวานน ยงไมแขงตว กไมควรน าไปใชงานอยางเดดขาด 7.3.4 วธการผสมปนปลาสเตอร การผสมปนปลาสเตอร ถอวาเปนเรองส าคญอยางยงในการท างานปน เพราะคณภาพของงานทท านนจะดหรอไมขนอยกบอตราสวนผสมของปนปลาสเตอรกบน า และวธการผสมเปนส าคญ ถาผปฏบตงานยงผสมปนปลาสเตอรแตละครงไมดเทากน กจะไดผลงานทไมดเทาทควร ดงนนจงควรตองรวธการผสมปนปลาสเตอรซงมดวยกน 3 วธ ไดแก วธท 1 โดยการประมาณ ตองใสน าลงไปในภาชนะกอน โดยประมาณดวาน านนเมอผสมกบปนปลาสเตอรแลวจะไดปรมาณเพยงพอกบความตองการ แลวจงโรยปนปลาสเตอรลงไปบนผวน าอยางรวดเรวใหกระจายทวภาชนะ ระวงอยาใหไปกองอยทเดยว ปนจะจมลงไปใตผวน าทนท โรยปนลงไปจนเหนวาปนสงขนมาเกอบถงผวน าแลวจงหยด เอยงภาชนะดถาน าอยสงกวาระดบปนประมาณ 1 เซนตเมตร ถอวาเปนสวนผสมทเหมาะกบการท าแมพมพ หรอแบบหลอ แตถาตองการจะใชหลอรปตองรนน าออก จนเหนวาปนจะไหลออกตามมาจงหยด เมอแนใจวาปนกบน ามอตราสวนตามตองการแลว รอใหฟองอากาศขนมาบนผวน าใหหมด จงกวนใหเขากน ปนปลาสเตอรทมสวนผสมถกตอง กบงาน จะไมขนหรอเหลวเกนไป มผวหนาเปนมนนมเสมอกน เวลาทใชในการผสมนตองท าอยางรวดเรวประมาณ 1 ถง 2 นาทเทานน ถานานเกนไป ปนจะแขงเสยกอนทจะน าไปใชงาน หามเตมปนปลาสเตอรเตมลงไปในขณะทก าลงผสม หรอหลงจากผสมแลวเปนอนขาด จะท าใหปนเสย หรอหามเตมน าลงไปเมอปนกอตวเชนกน วธท 2 โดยการตวงปรมาตร วธนเหมาะกบงานททราบปรมาณทแนนอนอยแลว เชนการหลอรปจากพมพเดยวกนจ านวนมากๆ และตองการใหไดความแขงของปนปลาสเตอรเทากนทกครง โดยตวงปนปลาสเตอร และน าตามอตราสวนดงน

141

ส าหรบหลอรป ใชปนปลาสเตอร 10 สวน ตอน า 5 สวน ส าหรบท าแบบหลอ ใชปนปลาสเตอร 10 สวน ตอน า 7 สวน วธการผสม ตองใสน าลงไปในภาชนะผสมกอน แลวใสปนปลาสเตอรโดยโรยลงไปบนผวน าโดยเรวจนหมด เมอปนจมลงไปใตผวน า รอจนฟองอากาศผดขนมาหมด จงกวนเชนเดยวกบวธท 1 กจะไดปนปลาสเตอรทมสวนผสมแนนอน และแขงเทากนทกครง วธท 3 โดยการชงน าหนก เปนวธทละเอยด และมคณภาพทสด ซงเหมาะกบงานทตองการความประณต แตตองเสยเวลาในการชงน าหนก อตราสวนผสมปนปลาสเตอรตอน า กบงานตางๆ ดงน ใชในการหลอรปเปนตนแบบ ใชปนปลาสเตอร 5 กโลกรม ผสมน า 1-2 กโลกรม ใชท าแบบหลอสลป (น าดน) ใชปนปลาสเตอร 5 กโลกรม ผสมน า 3-3 กโลกรม ใชท าแบบหลอทวๆ ไป ใชปนปลาสเตอร 5 กโลกรม ผสมน า 4-5 กโลกรม วธการผสม ตองใสน าลงไปในภาชนะผสมกอน แลวใสปนปลาสเตอรโดยโรยลงไปบนผวน าโดยเรวจนหมด เมอปนจมลงไปใตผวน า รอจนฟองอากาศผดขนมาหมด จงกวนเชนเดยวกบวธท 1 กจะไดปนปลาสเตอรทมสวนผสมแนนอน และแขงเทากนทกครง (จรพนธ สมประสงค, 2533)

142

รปท 7.2 ผงสรปขนตอนของวธการผสมปนปลาสเตอร ปนปลาสเตอรจะไดคณภาพทด ตองตวงสวนผสมอยางถกตอง และใชปนเตมลงในน า ไมใชน าเตมผสมลงปน โดยโรยผงปนลงในน าอยางสม าเสมอ การปองกนการเกดฟองอากาศควรเคาะ ขางภาชนะเบาๆ เพอใหฟองอากาศลอยตวขนมาผวหนา การวดหาความขนทพอเหมาะขนอยกบประสบการณ ตองใชการคาดคะเน ในขณะทปนก าลงแขงตวไมควรมการเปลยนแปลง หรอตะแคง ใหรอจนกวาแขงตวเตมท ซงจะใชเวลาประมาณ 1 ชวโมงครง ถง 2 ชวโมง จงน ามาขดแตงใหสวยงามได

143

7.3.5 สารกนตด ปนปลาสเตอร เปนวสดทสามารถเกาะตดกบวสด อนๆ ไดงาย จงจ าเปนตองอาศย สารบางอยางมาปองกนการเกาะตดของปน ซงมหลายชนด ไดแก 7.3.5.1 น าสบ ใชทากนตดไดอยางมประสทธภาพ สามารถท าเองไดโดยใช น าสบเหลวสเขยว หรอสบกอนตมใหละลายในอตราสวน สบ 1 ตอน า 2 สวน 7.3.5.2 น ามน หรอวาสลน หรอน ามนอนๆ ทหาไดภายในครวเรอน เชนน ามนสลด น ามนจกร เปนตน 7.3.5.3 สารอนๆ เชน แชลแลค ซงมสวนผสมแอลกอฮอล โยน าไปอนไฟโดยไม ปดฝา เพอใหสารละลายแชลแลคเปนเนอเดยวกน แลวปลอยใหเยนลง สามารถน าไปใชงานไดทนท (วลลภ ชยพรหม, 2530) 7.3.6 ขอเดน และขอดอยของปนปลาสเตอร 7.3.6.1 ขอเดนของปนปลาสเตอร 1) ขนตอนการเตรยมการ สะดวก งาย ไมยงยาก 2) เมอผสมกบน าในอตราสวนทเหมาะสม จะแขงตวไดเรวมาก สามารถด าเนนการขนตอไปไดอยางรวดเรว 3) สามารถตด และตอ เปนชนสวนตางๆ ไดงาย 4) สามารถขด ขด แตง ในสวนทไมตองการออกได หรอปนเสรม พอกแตงเพมเตม ในสวนทขาดหายไดอยางสะดวก 7.3.6.2 ขอดอยของปนปลาสเตอร 1) ไมแขงแกรงทนทานถาวร เมอถกน า หรอความชน จะเปอยยยสลายรปไดงาย 2) ไมนยมน ามาใชปนตกแตงโดยตรง (พจตร นมงาม, 2550) 7.4 ปนต า ปนต าเปนชอเรยกปนชนดหนงทผานกระบวนการต าหรอโขลกมาแลว การต าหรอโขลก หรอการบดย าดวยแรงกระแทก เพอใหวตถทผสมลงไป หรอสวนประกอบปนกน หรอเขากนเปนอยางด บางแหงเรยกวา ปนทมกม ครนเมอน าไปปนกเรยกวา ปนปนต า ปนปนโขลก และปนปนทม หรอ บางแหงเรยกวาปนสด เมอน าไปปนเรยกวาปนปนสด คอ ตงปนกนสดๆ จะใหปนแหงไมไดตองให สดอยเสมอ ดงนน ปนต าจงเรยกชอไดหลายชอ เชน ปนโขลก ปนต า ปนทม และปนสด แตทงนตองผานการต าใหเขากนเปนส าคญ 7.4.1 ลกษณะและคณสมบตของปนต า ปนต ามลกษณะเปนปนทผสมวตถอน โดยมปนขาว (CaO) เปนหลก ซงไดจากหนปน (CaCO3) ทผานการเผาไฟ ผานการหมกน า ผสมทราย เสนใย กาว และผานการต าโขลกจนเปนกอน เมอปนหมาด และเนอวตถเขากนดแลว ใหทดลองน ามาปน ถาสงทปนหรอลวดลายทรงตวอยไดจงจะใชได คณสมบตของปนต าเปนปนทมความเหนยว เนองจากมเสนใยและกาวผสมอย มความแขง

144

เนองจากมทรายผสมอยดวย และคณสมบตของปนต ามความออนตวสามารถน ามาปนใหเปนลวดลายตางๆ เปนภาพตางๆ ปนต ามคณสมบตพเศษทสามารถสรางงานละเอยดเปนลายขนาดเลกๆ กท าได นบเปนคณสมบตทดอยางหนงของปนต า ปนต านน เมอน ามาปนทงไวถกอากาศไมกชวโมงกจะแขงตว จงตองเรงรบปนโดยเรว แตกมใชหาปญหาส าหรบชางทต าปนไวมากๆ แลวปนไมทน เพราะสามารถจะถวงเวลาปนใหนมอยได โดยผนกลงภาชนะทน าไมเขา และอบอากาศ แลวน าไปแชน าไวในตม หรอในบอหรอสระกได ปจจบนปนต าทใชไมทนถาเหลออยมากๆ ชางกจะน าใสถงพลาสตกรดแนนแลวน าไปแชน าไวในตม สามารถจะน ามาปนในวนรงขนหรอวนตอไปกยงใชได 7.4.2 วสดทเปนสวนผสมส าคญของปนต า ปนต านนมสวนประกอบส าคญอย 4 อยาง ไดแก ปนขาว (LIME) ทราย (SAND) เสนใย (FIBER) และกาวหรอตวยด (GUM) ปนต าในภาคตางๆ ไมวาภาคใดจะมสวนผสมส าคญ 4 อยาง คอ ปนขาว ทราย เสนใย และกาว ส าหรบปนขาวตองบรสทธ ทรายตองเปนทรายสะอาด สองสงนเปนหลกส าคญททกภาคใชเหมอนกน แตสองสงหลง กลาวคอ เสนใย และกาวนน มความแตกตางกนในแตละทองท เพราะหาไดไมเหมอนกน และกลมชางโบราณเชอกนวา การใชเสนใยและกาวทแตกตางกนเปนสวนผสม นาจะเปนตวชวดถงอาย และคณภาพของปนต าดวย นอกจากสภาพดนฟาอากาศ ความชน รอนหนาว แรงสนสะเทอนทมอทธพลตอปนเหลานนแลว 7.4.2.1 ปนขาว (LIME) ปนขาวเปนวสดหลกอยางหนง มหนาทท าใหกอนปนมความแขงแกรงดวยแรงยดของแคลเซยม ในการท าปนต าจะตองเลอกเอาปนขาวบรสทธทไมปนเปอน หรอคณภาพต ามาใชงาน มความละเอยดผานตะแกรงตาถเปนฝนแปง สวนใหญจะเปนถงบรรจ จากโรงงานอยในสภาพเรยบรอยแลว 7.4.2.2 ทราย (SAND) ทรายเปนวสดทมหนาทท าใหแนนแขงและทรงตว ทรายทจะน ามาใชควรเปนทรายจากแมน าล าธารทเปนน าจด ทรายควรเปนทรายละเอยดผานตะแกรงตาถๆ มาแลว และจะตองสะอาดไมปนเปอนดนโคลน หรอละอองฝน หรอเศษวสดอนใด ทรายนนจะตองไมใชทรายทเกดจากหนผ 7.4.2.3 เสนใย (FIBER) เสนใยเปนวสดทจ าเปนอยางหนงในการน ามาเปนสวนผสมของปนต า เสนใยมหนาทเหนยวรงประสานภายในกอนปน เสนใยจะชวยยดโยงกลมปนไวดวยกน แตอายไมนานกจะสลายไป จากนนปนจะยดกนเอง การเลอกเสนใยใชในปนต าจะมความแตกตางกนไปแตละทองท ซงมทรพยากรธรรมชาตทแตกตางกน จงอาจกลาวไดวาเสนใยเปนสวนผสมทส าคญอยางหนงของปนต า ภาคใดทองทใดจะใชเสนใยอะไร ขนอยกบความสะดวกในการจดหาใชในทองถนนนๆ เปนส าคญ ภาคเหนอ ทางภาคเหนอมตนสา ตนขอยตนกกมากจงเลอกทจะใชเสนใยพชจากตนสา ตนขอย ตนกก และหรอพชเปลอกเสยนเหนยว เชน เถาวลยบางชนดเปนตน รวมไปถงปาน ปอ ไหมดวย ดงนนจงสรปไดวาทางภาคเหนอนนมกจะใชเสนใยหลายชนดผสมใสในปนต า เชน เปลอกตนสา เปลอกตนขอย เปลอกเถาวลยและเปลอกพชทมเสนหรอเสยนใยเหนยวละเอยด การดาษรม ไพ กระดาษ ไพ กระดาษวาว สมดขอย เชอกกลวย ขนสตวฟางขาว เปลอกปอ ผาฝาย

145

เสนดาย เชอกจากพช เศษผาฝาย เปนตน สวนทองถนใดจะน าวสดใดมาผสมเปนเสนใยกขนกบการคนหาได ภาคอสาน ทางภาคอสานมตนปอ ตนขอย และเถาวลยเหนยวบางชนดมาก จงนยมใชเสนใยของปอเปลอกขอยมาผสมในปนต า เพราะหาไดงายในทองถนเปนสวนใหญ นอกนนกเปนวสดอนทน ามาผสม จากการศกษาในทองถนพบวาภาคอสานท าปนต าโดยผสมวสดเสนใยจ าพวกเปลอกปอ เปลอกขอย ตนกก เชอกกลวย กระดาษ ขนสตว ฟางขาว เสนไหม ผาฝาย เสนดาย เปลอกเถาวลยบางชนด และเปลอกไมบางชนดทมเสนใยในทองถนใดจะใชวสดใดกสดแตจะหาได ภาคตะวนออก ทางภาคตะวนออกมพชหลายชนดทสามารถน าไปใชเปนเสนใย ในปนต าได เชน เปลอกตนขอย เปลอกตนปอ ตนกก ฟางขาว เชอกกลวย ผาฝาย เสนดาย เชอกจากพช เปลอกตนเสมด ขนสตว กระดาษ ไพ เปลอกเถาวลยและเปลอกไมทมเสนใยบางชนด ในทองถนใดมพชวสดใดมากหาไดงายชางกจะใชวสดนนผสมในปนต า ภาคกลาง ภาคกลางมพชและวสดหลายชนดทสามารถชนดทสามารถจะน ามาใชเปนเสนใยกบปนต าได สวนใหญจะคลายกบภาคตะวนออก เชน เปลอกขอย เปลอกปอ ตนกก ฟางขาว เชอกกลวย ผาฝาย ขนสตว เสนดายกระดาษขอย กระดาษวาว ไพ เปลอกเถาวลยและเปลอกพชบางชนดทมเสนใย การเลอกน ามาใชกบปนต าขนอยกบทองถนนน ๆ ภาคใต ภาคใตมพชและวสดหลายชนดทอาจน ามาเปนเสนใยผสมกบปนต าได เปนตนวา เปลอกตนขอย ตนกก ฟางขาว เชอกกลวย เสนดาย กระดาษขอย กระดาษวาว ไพ เปลอกเถาวลยและเปลอกไมทมเสยนเปนเสนใยเลกและเหนยว ในทองถนใดมวสดใดมากชางกจะเลอกใชวสดนนเปนเสนใยในปนต าทนน จงอาจกลาวไดวาเสนใยเปนสวนผสมทส าคญอยางหนงของปนต า ภาคใดทองทใดจะใชเสนใยจากอะไร ขนอยกบความสะดวกในการจดหาใชในทองถนนน ๆ เปนส าคญ 7.4.2.4 กาว (GUM) กาวหรอตวยดเปนวสดทมบทบาทส าคญในปนต า เนองจาก มหนาทเปนตวยดระหวางอณเลกๆ ใหเขาเปนเนอเดยวกน แตจะท าหนาทเปนตวยดในระยะสนๆ พอนานไปกจะสลายตวปลอยใหเปนหนาทของปนยดกนเองตอไป กลาวไดวา กาวหรอตวยดนน เปนสวนผสมทส าคญสงหนงในปนต าทจะขาดเสยมได ส าหรบชางจะใชอะไรเปนตวยด สามารถจะเลอกใชไดตามความสะดวกในการหาและการใชงาน ซงจะแตกตางกนตามสภาวะของทองถนนนๆ ภาคเหนอ ทางภาคเหนอนยมใชกาวหรอตวยดอยมาก ตวยดบางอยางนาจะไดจากประเทศจน เชนน ามนทงอวหรอฮบบก เพราะจนใชปนต าน ามนมาแตโบราณ และไทยนนอยใกลจน นอกนนมยางไมธรรมชาตทสามารถน ามาเปนตวยดไดหลายอยางนอกจากน ามนทงอว (ฮบบก) แลวกมน ามนยาง น ามนสน ยางตนรก น ามนแกว ยางหรอน ามนจากตนพชบางชนดทเหนยว สามารถน ามาต าปนกบวสดปนแลวคงสภาพไดด ดงนนทางภาคจงนยมใชยางหรอน ามนจากพชมาใชกบปนต า มานานแลว สวนจะใชวสดใดอยางไรขนอยกบการเลอกหาใชไดสะดวกในทองถนนน ๆ ภาคอสาน ทางภาคสนานนยมใชกาวจากหนงสตว ยางหรอน ามนจากพช เชน ยางรก ยางบง น ามนยาง น ามนแกว น ามนทงอว น าตาลจากตนออย (ตงเม) ขาวเหนยวเปยก (ขาวเหนยวตมกบน าจนเปอย) และยางหรอน ามนจากพชบางชนด การทจะน าสวนใดไปผสมนนขนอยกบความสะดวกและการหาไดงายในทองถนนน ๆ

146

ภาคตะวนออก ภาคตะวนออกนยมใชกาวหนงปลา กาวหนงสตว น ามนยาง น าออย (ตงเม) ขาวเหนยวเปยก ยางรก และน ามน หรอยางจากพชบางชนด ภาคกลาง ภาคกลางใชกาวหรอตวยดในปนต าจากกาวหนงสตวหรอหนงปลา น าออยหรอน าตาลโตนด ขาวเหนยวเปยก ยางรก น ามนยาง และอน ๆ ทเปนกาวหรอตวยดในปนต าไดสดแตจะสะดวกหาสะดวกใชในพนทนน ๆ ภาคใต ภาคใตนนใชกาวผสมในปนต าจากกาวหนงสตวหรอหนงปลา น าออย และยางไมบางชนดการทจะใชตวยดใดขนอยกบความสะดวกในการหาใชในทองถนนน ๆ จงกลาวไดวากาวหรอตวยดนนเปนสวนผสมทส าคญสงหนงในปนต าทจะขาด ไมได ส าหรบชางจะใชอะไรเปนตวยดสามารถเลอกใชไดตามความสะดวกในการหาและการใชงาน ซงจะแตกตางกนตามสภาวะของทองถนนน ๆ 7.4.3 หนาทและประโยชนจากสวนผสมหลก สวนผสมหลกของปนต ามอย 4 อยาง ไดแก ปนขาว ทราย เสนใย และกาวหรอตวยดนน แตละอยางมหนาทและมประโยชนใชงานทคลายและแตกตางกน ดงน 7.3.3.1 ปนขาว (LIME) มหนาทและประโยชนในฐานะเปนวสดหลก ทจะรวมวสดอนใหเขามาอยดวยกน ปนขาวกคอตวแคลเซยม ซงสามารถจะเปนตวยดใหแขงเปนกอนใหญ หรอสามารถยดโยงโครงสรางและหอหมพวกทรายไฟเบอรไวได และจะท าใหโครงสรางแขงตวมากยงขน เมอเวลาผานไปนานเพราะอณของแคลเซยมในตวปนขาวจะจบยดกนเองอยางทวถงท าใหแขงมาก ดงนน จงตองมปนขาวเปนหลกในการท าปนต าจะขาดไมได 7.3.3.2 ทราย (SAND) ทรายเปนวสดทส าคญอกอยางหนง มหนาทและประโยชน คอ ท าใหไดเนอปนต า (ปรมาตร) ในมวลรวม ซงเมดทรายทแทรกอยในปนต านนจะท าใหเกดความแขงแรงแนนตว อกทงท าใหเกดการทรงตวไดด ในขณะทปนยงเปยกเพอใชปน และหลงจากปนเสรจแขงตวแลว จงตองใชทรายผสมเพอท าหนาทและเพอเกดประโยชนดงกลาว จะขาดทรายไมได 7.3.3.3 เสนใย (FIBER) เสนใยกเปนวสดส าคญทใชผสมปนต าดวยอยางหนง หนาทและประโยชนของเสนใย คอ ความเปนเสยน มเสนใยเปนเสนยาว จะท าหนาทเหนยวรงกลมอณทอยภายในของกอนปนนนใหตดกน และเปนตวประสานมใหเกดการแตกราวรวงได เสนใยจงมบทบาทส าคญตงแตปนยงเปยก ธรรมชาตของเสนใยสวนใหญจะมอายสน สลายตวไดงาย แตกมสงทดแทน คอ เวลาผานพนไปนานๆ พวกแคลเซยมในปนจะจบตวเปนกอนเดยวกนตอไป แมเสนใยจะสลายตวไปกยงมความแขงแรงคงรปลกษณะไปไดอกนานมาก ดงนน ในการท าปนต าจงตองผสมเสนใยลงไปดวยจะขาดเสยมได 7.3.3.4 กาว (GUM) กาวหรอตวยด เปนวสดส าคญอกอยางหนงทชางผสมใสใน ปนต าดวย หนาทและประโยชนของกาวหรอตวยดนน คอ ความเหนยวของกาวหรอตวยด เมอน า มาผสมกบปน ทราย และเสนใย แลวจะเกดการรดตวยดเหนยวแทรกระหวางอณของวสด เชอมตอเมดปน เมดทราย และเสนใยใหเขากน และมแรงดงดดกนโดยน ากาวหรอตวยดนตงแตยงหมาดๆ แตกาวกเปนวสดทไมอาจคงสภาพไดนาน เพราะสวนใหญแลวมกเปนพวกโปรตน (หนงสตว) เปนแปง (ขาวเหนยว ขาวเจา) และเปนพวกน ามน (ทงอว , น ามนยาง) พวกน าตาล น าออย เปนตน ครนเมอ

147

ไดรบตวท าลาย เชน แดด ฝน กจะสลายไปในไมชา จงมอายนอย หาพบยากในปนต าทมอายนานป แตเมอกาวสลายตวแลวแคลเซยมในปนกจะจบยดกนองจนแขงจดตอไป อยางไรกตาม กาวหรอตวยดกเปนสวนผสมทส าคญยงอยางหนงทตองใชในปนต าชนดทขาดเสยมไดเชนกน 7.4.4 สวนผสมและสตรของปนต า ส าหรบสตรปนต านน ทศกษาพบกมความหลากหลายเชนกน แตปรมาณของวสดทใชมาก กยงคงเปนปนกบทรายเปนหลกอยเหมอนของโบราณ นอกนนกมความแตกตางกนแตละสตรสดสวนของกลมชางแตกตางกนตามสภาพทองถนทมวสดหาไดงาย และมสงแวดลอมดนฟาอากาศ ความช านาญทแตกตางกน สวนผสมและสตรปนต าเมอครงอดตนน ไมมหลกฐานทางเอกสารทชดเจน แตอาจคนควาไดจากชนสวนของปนต าท เหลออย เ พอหาวตถทผสมกน และอตราสวนโดยวธการทดสอบ ทางวทยาศาสตร และการเรยนรสบทอดตอกนมาแตอดตกาล ในสายครชางปนปนพอจะทราบไดวา ส าหรบสตรหรอสดสวนทผสมเปนปนต ามตางกน พอจะคดเปนอตราเฉลยมสดสวนตอกนโดยยด เปนสตรกลางๆ ไดดงน ปนขาวหมกน าแลวผงหมาดๆ 5 สวน ทรายละเอยดสะอาดดแลว 2 สวน เสนใย 1 สวน กาวหรอตวยด 2 สวน แลวน ามาต าหรอโขลกใหเขากนจงจะใชได สวนผสมและสตรปนต าในปจจบน เทาทไดศกษาในพนทตางๆ พบ วาโดยหลกการแลวยงใช ปนขาว ทราย เสนใย และกาวเปนหลกตามสวนผสมของชางไทยในอดต แตจะมบางคนบางทองทเพมเตมวสดอนลงไปอก แตเมอวเคราะหดกพบวาวสดอนทเพมเขามากเปนสวนทตองการแสดงสเทานน แตมเพมบางสวนทเปนวสดเสรมปน เสรมทราย เสรมเสนใย และเสรมกาว กลาวคอ ปนต าปจจบนยงไมทงวสดหลก 4 ประเภทแตอยางใด จงกลาวสรปไดวาวสดทเปนสวนผสมของปนต านนยงคงหลกการดงเดมอย แมจะมวสดแปลกไปบางกจดเขาในประเภททง 4 อยางได ส าหรบอตราสวนตาง ๆ นน เมอหาคาเฉลยกมสดสวนใกลเคยงกบของโบราณ (จารวรรณ ข าเพชร และคณะ, 2549) 7.4.5 ลกษณะการใชงานของปนต า 7.4.5.1 น าไปใชปนแตงเปนลวดลายตามตองการ 7.4.5.2 น าไปอดใสแมพมพ ในกรณทตองการความสะดวกรวดเรว และไดตวลาย ทคมชดใกลเคยงกน 7.4.5.3 ใชท าเปนเทอก หรอกาวส าหรบประสานระหวางเนอปนเกาและเนอปนใหม โดยการเตมน ากาว และเพมน าลงไปในเนอปน (จงด จนางคะกาญจน, 2556)

148

7.5 สรปทายบท ปนทเราเรยกกนในประเทศไทยมมาก เรยกไดหลายอยางดวยกน เรยกตามลกษณะของส เชน ปนขาว ปนแดง เรยกตามทมา เชน ปนปลาสเตอร ปนยปซม ปนคอนกรต ปนซเมนต หรอเรยกสงทเกยวกบปนโดยมค าวาปน เชน น าปนใส หนปน ปนน าลาย บอน าปน หรอเรยกตามกรยา เชน ปนกอ ปนฉาบ ปนต า ปนปน ปนหลอ เปนตน ปนซเมนต เปนปนทน ามาใชกนมากในงานกอสราง โยใชปนซเมนตเปนตวประสานในการ กอกอนหน หรอกอนอฐ ใหเปนรปรางตางๆ ไดตามความตองการ ปนซเมนตมลกษณะเปนผง ผสมกบน าพอใหเหลวขน มความออนนม และจะคอยๆ แขงตวตามระยะเวลาทก าหนด มคณสมบตดานความแขงแรงทนทานตอสภาพแวดลอมตางๆ ไดดมาก ในปจจบน นอกจากจะน าปนซเมนตมาใชในการกอสรางอาคารโดยทวไปแลว ยงสามารถน าปนซเมนตมาใชในการสรางงานศลปะ เชน ปนเปนประตมากรรม เปนลวดลาย เพอประดบตกแตงอาคาร ซงการสรางงานศลปกรรม ปนปลาสเตอร เปนปนทสงเคราะหมาจากหนยปซม หรอเกลอจด ผานกระบวนการหลายขนตอนกอนจะเผาดวยความรอนทประมาณ 100 ถง 130 องศาเซลเซยส เพอไลน าใหระเหยออก แลวน ามาบด หรอรอนเปนผงละเอยด จะไดผงปนปลาสเตอร หรอปนยปซมตามตองการ เมอน าไปผสมกบน าแลวทงไวจะแขงตวไดเรวมาก ปนปลาสเตอรเปนวสดทมความส าคญอกชนดหนง โดยเฉพาะไดถกน ามาใชในการสรางสรรคงานศลปะไดอยางหลากหลายวธการ หรอใชพอกอวยวะไมใหเคลอนไหวในการรกษากระดกหก เพราะปนปลาสเตอรมคณสมบตทสามารถกอตวไดเรว โดยเพยงใชน าสะอาดผสม ซงเปนการน ามาใชงานทสะดวก แหงเรว ทนเวลา อกทงมราคาถก หาซอไดงาย ปนต าเปนชอเรยกปนชนดหนงทผานกระบวนการต าหรอโขลกมาแลว การต าหรอโขลก หรอการบดย าดวยแรงกระแทก เพอใหวตถทผสมลงไป หรอสวนประกอบปนกน หรอเขากนเปนอยางด โดยมสวนผสม 4 อยางดวยกน ประกอบดวย 1) ปนขาว ถอไดวาเปนวสดหลก มหนาทท าใหกอนปน มความแขงแกรงดวยแรงยดของแคลเซยม 2) ทราย เปนวสดทมหนาทท าใหแนนแขงและทรงตว 3) เสนใย มหนาทเพอเหนยวรงประสานภายในกอนปน จะชวยยดโยงกลมปนไว 4) น าตาลโตนด และกาวหนงสตว เปนวสดทมบทบาทส าคญในปนต า เนองจากมหนาทเปนตวยดระหวางอณเลกๆ ใหเขาเปนเนอเดยวกน จากสวนผสมดงกลาวสงผลใหคณสมบตของปนต าเปนปนทมความเหนยว เนองจากมเสนใยและกาวผสมอย มความแขงเนองจากมทรายผสมอยดวย และคณสมบตของปนต ามความ ออนตวสามารถน ามาปนใหเปนลวดลายตางๆ และเมอน ามาปนทงไวถกอากาศไมกชวโมงกจะแขงตว

7.6 ค าถามทบทวน 1. อธบายความหมาย และความส าคญของ ปน 2. อธบายวธการเกบรกษา ปนซเมนต ทถกตองอยางละเอยด 3. การผสมปนปาสเตอร มกวธ อะไรบาง 4. สวนผสมของปนต า ประกอบดวยอะไรบาง สวนประกอบแตละอยางมหนาทอยางไร

149

เอกสารอางอง

จงด จนางคะกาญจน. (2556). ประตมากรรมปนปน ความงามศาสตรและศลป. พมพครงท 1. กรงเทพฯ : วาดศลป. จารวรรณ ข าเพชร และคณะ. (2549). งานปนปน. กรงเทพฯ: ศนยนวตกรรมการเรยนรตลอดชวต มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ. จรพนธ สมประสงค. (2533). การสรางสรรคประตมากรรมจากปนปลาสเตอร. กรงเทพฯ : โอ.เอ.พรนตง. นพวฒน สมพน. (2540). ลายปนปน งานชางประณตศลปของไทย. กรงเทพย : โรงพมพ การศาสนา. ประณต กลประสตร. (2554). เทคนคงานปน-คอนกรต. พมพครงท 12. กรงเทพฯ : จฬาลงกรณ มหาวทยาลย. พจตร นมงาม. (2550). การปนปนต า. กรงเทพฯ : กรมศลปากร. วลลภ ไชยพรหม. (2530). ปนปลาสเตอรศลปะและการประดษฐ. กรงเทพฯ : ยไนเตดทบคส.

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 8 พลาสตก

_______________________________________________________

หวขอเนอหา 8.1 ประวตและความเปนมาของพลาสตก

8.2เทอรโมพลาสตก 8.3 เทอรโมเซตตง 8.4 กรรมวธและการขนรปพลาสตก

8.5 กระบวนการรไซเคลพลาสตก

วตถประสงคเชงพฤตกรรม 1. ใหความหมายของพลาสตกไดถกตอง 2. สามารถจ าแนกประเภทของพลาสตกไดถกตอง 3. อธบายคณสมบตของพลาสตกแตละชนดไดถกตอง 4. สามารถวเคราะหคณสมบตของพลาสตกเพอน ามาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม

ได 5. สามารถน าพลาสตกมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมไดอยางเหมาะสม

วธการสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. วธการสอน

1.1 วธสอนแบบบรรยาย โดยบรรยายเนอหาบทท 8 พลาสตก 1.2 วธสอนแบบอภปรายในประเดนตางๆ ในระหวางการเรยนการสอน 1.3 วธสอนแบบเนนการเรยนรดวยตนเอง 2. กจกรรมการเรยนการสอน 2.1 น าตวอยางพลาสตก ใหผเรยนสงเกต แลวตงค าถามเพอบรรยายเขาสเนอหาเรองความรเกยวกบผา โดยการใชสอการสอนประกอบ 2.2 แบงกลมอภปราย เรองประเภทของพลาสตก ผสอนน าอภปรายสการสรปดวยค าถาม 2.3 การออกแบบผลตภณฑหตถกรรมจากพลาสตก 2.4 ใหผเรยนศกษาเนอหาจากชดการสอนหนงสอ ต ารา เอกสารเพมเตม แลวสรปดวยค าพดของตนเองแบบบรรยาย

151

สอการสอน 1. ตวอยางพลาสตกประเภทตางๆ 2. สออเลกทรอนกส จากโปรแกรมคอมพวเตอร Power Point ประกอบการบรรยาย เรองผา 3. วดทศน เรอง กระบวนการผลตพลาสตก การวดผล

1. สงเกตการตอบค าถามและตงค าถาม 2. สงเกตบทบาทหวหนา สมาชก และการอภปรายรวมกนขณะท างานเปนกลม

3. สงเกตพฤตกรรม การกระตอรอรนในการท ากจกรรม 4. ตรวจแบบทดสอบทบทวนทายบท 5. สงเกตความรความเขาใจจากการน าพลาสตกมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม

152

บทท 8 พลาสตก

_______________________________________________________

พลาสตก สารสงเคราะหทมนษยคดคนขนมา มโครงสรางโมเลกลขนาดใหญ ประกอบดวยธาตส าคญ คอ คารบอน ไฮโดรเจน ออกซเจน ไนโตรเจน คลอรน เปนวสดทมสมบตเดนกวาวสดอน ทไดจากธรรมชาต หรอสงเคราะหขนมา ทงนเพราะพลาสตกมสมบตหลายๆ อยางรวมกนในตวเอง และยงมสมบตทสามารถใชแทนวสดอนๆ ไดดเทาเทยม หรอดกวาวสดเดม พลาสตกมรปรางแตกตางกนไปเพอความเหมาะสมกบกรรมวธการผลต เชน ชนดผงและชนดเมดเหมาะส าหรบเครองจกร มปรมาณการผลตจ านวนมาก ชนดเหลวเหมาะส าหรบอตสาหกรรมขนาดเลก หรออตสาหกรรม ในครอบครว 8.1 ประวตและความเปนมาของพลาสตก พลาสตก (Plastic) เปนวสด อกชนดหน งท มนษย ใชกนอยทกวน มคณสมบต เดน หลายประการ เชน มความแขงในตว ท าใหยดหยนได มความเหนยว ทนทานตอความรอน ทนตอ การสกหลอ ทนตอการกดกรอนของกรดและดาง เปนฉนวน/ไฟฟา เปนวสดไมตดไฟ มผวมนลน ทบ น าหนกเบา ปรบเปนสตางๆ ได พลาสตกเปนวสดสงเคราะหทไดจากการท าปฏกรยาทางเคมของสารอนทรย และจากสารประกอบของถานหน น า อากาศ น ามนปโตรเลยม หนปน เกลอ และอนๆ อกมาก พลาสตก เปนวสดทถกน าไปใชกนอยางกวางขวางในปจจบน เชน อตสาหกรรมรถยนต วสดส านกงาน บานเรอนทอยอาศย อปกรณโทรทศน วทย คอมพวเตอร เฟอรนเจอร อปกรณในสวน ของเดกเลน เปนตน กอนป พ.ศ. 2411 ในการสรางบานเรอนทอยอาศย และอตสาหกรรมตางๆ จะใชวสดทเปนไม โลหะตางๆ คอนกรต แกว และวสดธรรมชาตอนๆ จนกระทงในป พ.ศ. 2411 จงมการคนพบพลาสตกชนดแรกขนในโลก โดยชางพมพชอ จอหน เวสเลย ไฮแอตต (John Wesley Hyatt) เขาใสการบรเขาท าปฏกรยากบเซลลโลสไนเตรต ไดพลาสตกชนดแรกของโลกเรยกวา เซลลลอยด (Celluloid) เพอใชแทนลกบลเลยดทท าจากงาชาง จากนนจงมการน าพลาสตกชนดน ไปใชท าประโยชนกนอยางกวางขวาง เชน ท ากระจกหนาตางรถยนต และท าฟลมภาพยนตร ในป พ.ศ. 2452 วสดสงเคราะหประเภทพลาสตกอกชนดหนงถกคนพบโดย ดร. ลโอ เบเกแลนด (Dr. Leo Baekeland) ไดแก ฟนอลฟอรมาลดไฮด (phenol formaldehyde) หรอเรยกชอทางการคาวา เบเกไลต (bakelite) พลาสตกชนดนทนทานความรอนและแรงดนไดด จงนยมใชท าใหหถวยกาแฟ หกระทะ และอปกรณไฟฟา จากวทยาศาสตรของวสดสงเคราะห และเทคนคใหมๆ ท าใหมการคนพบพลาสตกชนดใหมๆ เพมขนอยเรอยๆ พลาสตกทถกผลตเปนวตถดบ จะอยในรปของผงแปง ของเหลวเมดเลกๆ และ กงเหลวแบบแปงเปยก (บญธรรม ภทราจารกล, 2553)

153

8.1.1 แหลงก าเนดของพลาสตกมาจาก 5 แหลงใหญๆ ดงน 8.1.1.1 ผลตจากน ามน และถานหน (petroleum & coal) เชน อพอกซ ไนลอน อะครลก โพลเอสเตอร โพลเอทลน ยเรยฟอรมาดไฮด เปนตน 8.1.1.2 ผลตผลจากน ามน และสนแร (petroleum & mineral) เชน ซล โคน โพลไวนลแอลกอฮอล โพลไวนลคลอไรด โพลไวนลบวไทรอล เปนตน 8.1.1.3 ผลตผลจากการเกษตร (agriculture) เชน เซลลโลสไนเตรต เซลลโลส อะซเตต เชลแลก เอทลเซลลโลส บวไทเรต เปนตน 8.1.1.4 ผลตผลจากเกษตร และน ามน (agriculture & petroleum) เชน ฟเรน เปนตน 8.1.1.5 ผลตผลจากสนแร (mineral) เชน แคลเซยม-อะลมเนยมซลเคต เปนตน โพลเมอร (polymers) เปนสารประกอบอนทรยทมโมเลกลยาว และมน าหนกโมเลกลสงมาก ซงโมเลกลเหลานจะประกอบดวยหนวยทซ าๆ กนเปนจ านวนมาก เรยกวา โมโนเมอร (monomer) มาตอกนดวยพนธะเคม ซงสารโมโนเมอรนจะเปนสารเรมตนของการสงเคระหโพลเมอร โพลเมอรโดยทวไปแบงออกเปน 2 ชนด คอ โพลเมอรจากธรรมชาต เชน ฝาย หนงสตว ขนสตว ยางธรรมชาต ไม กบอกชนดหนงคอโพลเมอรสงเคราะห ซงกคอพลาสตก เพราะฉะนนเราจะพบวา พลาสตกหลายๆ ชนด มกจะเรยกชอเรมตนดวยค าวา โพล (poly) เชน โพลไวนล โพลเอสเตอร โพลยรเทน และโพลไวนลคลอไรด หรอทเรารจกกนดคอ PVC (กว หวงนเวศนกล, 2546) เมอเปรยบเทยบกบวสดอนๆ ผลตภณฑพลาสตกจะมความยดหยน เบา แขง และโปรงใส ในบางชนงาน ขอดของพลาสตก คอ เปนฉนวนความรอน และความเยน เปนฉนวนไฟฟา ตานทานการกดกรอน เลอกใชสตางๆ ไดมาก น าหนกเบา กรรมวธการผลตงาย และสะดวก ขอเสยคอ ซอมแซมยาก ขนาดจะเปลยนแปลงเมอม อณหภมสง มกลนฉนรนแรงเมอเกดการลกไหม ขนาดละเอยด ไมสามารถท าใหเทยงตรงได พลาสตกมสมบตทางโครงสรางพเศษทเรยกวา High Molecular Weight คอมโมเลกล ทเชอมตอกนยาวกวาสารชนดอนเปนรอยเทา ดวยเหตดงกลาวจงท าใหพลาสตกมสมบตพเศษหลายๆ อยาง คอ มความแขงแรง เหนยว ยดหยน เปนฉนวนไฟฟา ทนกรด ดาง และสารเคมอนๆ ลกษณะวตถดบพลาสตกทใชผลตม 3 ชนด ไดแก ชนดผง เมด และของเหลว วตถดบพลาสตกทมรปรางแตกตางกนไป เพอความเหมาะสมกบกรรมวธการผลต เชนชนดเหลว ใชส าหรบผลตภณฑ ไฟเบอรกลาส (อดมศกด สารบตร, 2549) พลาสตกแบงออกเปน 2 ชนดใหญๆ คอ เทอร โมพลาสตก ( thermoplastic) และเทอรโมเซตตง (thermosetting) นอกจากพลาสตกทงสองประเภทนแลว ยงมพลาสตกอกหลายชนด ซงแตละชนดขนอยกบโครงสรางทางเคมการยดเกาะของอะตอม และวสดทใชท าการผลต

154

8.2 เทอรโมพลาสตก (Thermoplastic) เทอรโมพลาสตกเปนพลาสตกทมสมบตออนตวเมอไดรบความรอน และแขงตวเมอไดรบความเยน เนองจากโมเลกลของพลาสตกชนดนจะยดเกาะกนไมแขงแรง สมบตทางเคมของ เทอรโมพลาสตกท าใหสามารถผลตไดโดยการฉด หรออดขนรปไดด พลาสตกชนดนยงสามารถตดไฟไดงาย และสามารถน าพลาสตกทใชแลวมาหลอมเพอท าผลตภณฑใหมไดอก เทอรโมพลาสตกแบงออกไดหลายชนด ไดแก 8.2.1 โพลเอทลน (polyetylene) โพลเอทลนไดมาจากกาซเอทลนบรสทธ ซงกาซเอทลนไดมาจากกาซธรรมชาต หรอผลตผลจากน ามนปโตรเลยม โดยการน ากาซเอทลนผานกระบวนการเตมธาตตางๆ เขาไปจนไดโพลเอทลน คณลกษณะ โพลเอทลนจะมความยดหยน ตานทานสารเคม เหนยวและใส ปกตจะมสขาวเหมอนน านม ลน เมอมความหนาแนนสงจะแขง แขงแรง เนอแนน บดเบยวเมอไดรบความรอน และเมอมความหนาแนนต า จะมความทนทานตอแรงกระแทก และคาความเคนเพมขน ประโยชน ใชท าฉนวนไฟฟา อปกรณเครองใชภายในบาน ทอเคม ของเดกเลน กลองบรรจอาหาร ชนสวนแบตเตอร ขวดบรรจอาหาร และน ายาสารเคม

รปท 8.1 ตะกราพลาสตกส าหรบบรรจผลตภณฑ 8.2.2 โพลโพรพลน (polypropylene) โพลโพรพลนไดมาจากกาซโพรพลนแลวเตมธาตตางๆ เขาไป ซงจะมสมบตคลายกบ โพลเอทลน และกาซโพรพลน ไดมาจากน ามนปโตรเลยม คณลกษณะ ปกตโพลโพรพลนจะลน แขงพอใช มสขาวเมฆ เปนพลาสตกทเบามาก มความหนาแนน 0.84 ถง 0.905 และมสมบตอนๆ เชนเดยวกบพลาสตกโพรลเอทลน ประโยชน ใชท าถวย อปกรณภายในบาน ชนสวนอเลกทรอนกส เสอปมลม

155

รปท 8.2 โครงปรนเตอรท าจากโพลโพรพลน 8.2.3 ไวนล (vinyl) พลาสตกกลมนม 4 ชนด ไดแก 8.2.3.1 โพลไวนลคลอไรด หรอ PVC (Polyvinyl Chloride) พลาสตกชนดนไดจากการท าปฏกรยาของอะเซทลน (acetylene) และไฮโดรเจนคลอไรด ซงมความยดหยนมาก เนอแนน และเสถยร คณลกษณะ โพลไวนลคลอไรด โดยทวๆ ไป จะมลกษณะของไวนลคลายๆ กน เชนแขงแรงด กนน า ทนทานตอการกดกรอนของสารเคม และสามารถใชไดหลายส ตานทานความชนไดด เปนฉนวนไฟฟา และทนตอการครด ประโยชน ใชท าทอประปา พวงมาลยรถยนต ฉนวนสายไฟฟา กระปองบรรจน ายาเคม กระเปา และเบาะนง 8.2.3.2 โพลไวนลอะซเตต (Polyvinyl Acetate) พลาสตกชนดนไดจากการท าปฏกรยาของกรดอะซตกกบอะเซทลน คณลกษณะ โพลไวนลอะซเตตมอณหภมหลอมละลายต ามาก และออนมาก ไมมรส ไมมกลน และไมมส ประโยชน ใชท ากาวตดไม กระดาษ ผา และขนสตว 8.2.3.3 โพลไวนลไอดนคลอไรด (Polyvinylidene Chloride) ผลตจากปฏกรยาทางเคมของเอทลนคลอไรดกบคารบอน คณลกษณะ เนองจากมความโปรงใสมาก จงใชท าเปนฟลมเคลอบชนงาน ไมมกลน ไมมรส และไมลน ผลตภณฑพลาสตกโพลไวนลไอดนคลอไรดสามารถผลตใหอยในรปของแขง และยดหยนได ประโยชน ใชท าขอตอทอประปา หมเบาะเกาอ พรม มาน เบาะรถยนต และเฟอรนเจอรกลางแจง

156

รปท 8.3 แผนฟลมถนอมอาหาร ท าจากโพลไวนลไอดนคลอไรด 8.2.3.4 โพลไวนลคลอไรดพลาสตซอล (Polyvinyl Chloride Plastisol) คณลกษณะ ขณะรอนจะพองตว และไหลงาย ประโยชน ใชท าตกตาของเลนเดก หมดามคม ยางหมหวเทยน และเคลอบ ตะกราเหลก 8.2.4 สไตรน (Styrene) พลาสตกกลมนม 3 ชนด ไดแก 8.2.4.1 โพลสไตรน (Polystyrene) ไดจากปฏกรยาระหวางเอทลน และเบนซน ในสภาพปกตโพลสไตรนจะใสมาก และแขง คณลกษณะ โพลสไตรนสามารถหลอมไดดท อณหภมตางๆ และความดนทก ความดน ขอเสยคอเปราะ และไมทนทานตอสารเคม ใชกลปงานกลางแจงไมได ขอดคอตานทานไฟฟาไดด ใส และผวเรยบ ประโยชน ใชท าโฟมบรรจสงของ ชนสวนภายในรถยนต ชนสวนตเยน กระจกแวนตา กลองใสอาหาร และเฟอรนเจอร 8.2.4.2 สไตรนอะครโลไนไตรล (Styrene Acylonitrile) ผลตจากอะครโลไนไตรล และสไตรน หรอเรยกวาพลาสตก SAN คณลกษณะ สไตรนอะครโลไนไตรแขง เปนฉนวนความรอน และความเยนไดด ประโยชน ใชท าเลนส เปลอกแบตเตอร ชนสวนโทรศพท และชนสวนเปยโน

157

รปท 8.4 แกวน าท าจากสไตรนอะครโลไนไตรล ซงเกบความรอน และความเยนไดด 8.2.4.3 อะครโลไนโตรลบวทาไดนสไตรน (Acrylonitrile Buteadiene) ผลตจากอะครโลไนไตรลบวทาไตน และสไตรน หรอเรยกวาพลาสตก ABS คณลกษณะ พลาสตก ABS สามารถตานทานการกดกรอนของสารเคม ไดด จะเปลยนรปเมอไดรบความรอนสง แขงและเหนยว ใหสตางๆ ไดสวย ประโยชน ใชท าชนสวนภายในประตตเยน กระเปาเดนทาง ทอประปา หมวกนรภยงานกอสราง ชนสวนภายในรถยนต โทรศพท เฟอง โครงตโทรศพท

รปท 8.5 กระเปาเดนทาง ผลตจากอะครโลไนโตรลบวทาไดนสไตรน

158

8.2.5 โพลคารบอเนต (Polycarbonate) โพลคารบอเนตจดอยในตระกลโพลเอสเตอร ซงประกอบดวยคารบอน และออกซเจน คณลกษณะ โพลคารบอเนตจดวาเปนพลาสตกทเหนยวทสดของพลาสตกทงหมด เมอผลตเปนชนงาน ตานทานไฟฟาไดด จงนยมใชกบงานไฟฟา และอเลกทรอนกส มความแขงแรงทนตอแรงกระแทกไดด มความโปรงใส และชนงานมความเทยงตรงสง ประโยชน ใชท ากรอบแวนกฬา ฝาครอบสวตซไฟฟา ฉนวนไฟฟา กรอบหนาตางทพกอาศย ท าฟตบอล หมวกกนนอค เลนสกนแสงแดด ถวยกาแฟ เครองมอ และเครองปรบอากาศ 8.2.6 เซลลโลส (Cellulose) พลาสตกกลมนม 5 ชนด ไดแก 8.2.6.1 เซลลโลสอะซเตต (Cellulose Acetate) เปนพลาสตกททนตอแรงกระแทก และเหนยวมาก ไดจากเยอไม ตานทานไฟฟาไดด มผวมนวาว และสามารถเตมสตางๆ ได ประโยชน ใชท าแผนฟลมกนแสงจอโทรทศน แผนฟลมเอกซเรย ฟลมถายรป เทปบนทกเสยง ของเดกเลน และฝาครอบหลอดไฟ 8.2.6.2 เซลลโลสไนเตรต (Cellulose Nitrate) เปนพลาสตกชนดแรกทถกคนพบเมอป พ.ศ. 2411 สามารถผลตและขนรปขณะเยน มความเหนยวมาก ใหสตางๆ ไดด ประโยชน ใชท าสนรองเทา อปกรณเครองใชภายในบาน ปจจบนใชนอยเนองจากเกดการเผาไหมไดนอย 8.2.6.3 เซลลโลสโพรไพโอเนต (Cellulose Propionate) มความแขงแรง ปองกนความชนไดด ประโยชน ใชท าแปรงสฟน ปากกา พวงมาลยรถยนต ดามไขควง อปกรณชดพยาบาล ทอสงน า ทอเครองดดฝน และโทรทศน

รปท 8.6 ดามแปรงสฟนทท าจากเซลลโลสโพรไพโอเนต

159

8.2.6.4 เซลลโลสอะซเตตบวไทเรต หรอ CAB (Cellulose Acetrate Butyrate) เปนพลาสตกทเหมาะสมกบงานทมความชนตลอดเวลา มความเทยงตรงสง มความทนทานตอ แรงกระแทกทอณหภมต า และมผวลนมนวาว ประโยชน ใชท ากระจกนรภย ดามไขควง อปกรณเครองครว อปกรณเครองใชภายในบาน และสะพาน พวงมาลยรถยนต

รปท 8.7 ดามไขควงท าจากเซลลโลสอะซเตตบวไทเรต 8.2.6.5 เอทวเซลลโลส (Ethyl Cellulose) เปนวสดเคลอบชนงาน เหมาะส าหรบวสดทตองการรบแรงกระแทกสง ทอณหภมต ากวา 0 องศา มความแขงและทนแรงดงสง ตามปกตม สเหลองอ าพนออนๆ ประโยชน ใชท าเฟอรนเจอร หวตกตา ทอ หมวกกนนอค เฟอง และหวคอนพลาสตก 8.2.7 อะครลก (Acrylic) อะครลกผลตจากเอทลน และโพรพลน ทไดจากน ามนปโตรเลยม คณลกษณะ มความโปรงใส และโปรงแสง กนความชนไดด กนความรอนและปองกน ความรอนไดด ใหสตางๆ ไดด มจดหลอมละลายต า ตานทานไฟฟาไดด ขนาดเทยงตรง ผวลนแวววาว แขงและทนทานตอแรงกระแทกไดด ปองกนสารเคมไดบางชนด เชน กาซ และน ายาท าความสะอาด ประโยชน ใชท าอปกรณสญญาณไฟภายนอกอาคาร หนาตางเรอ เลนส ชนงานวทยและโทรทศน ฝาครอบชดไฟทาย ไฟเลยว และพรม 8.2.8 ไนลอน (Nylon) พลาสตกกลมนม 2 ชนด ไดแก 8.2.8.1 ไนลอน หรอเรยกอกชอวา โพลอะไมด (Polyamide) ถกคนพบโดยบรษท ดปองต เมอป พ.ศ. 2481 และรจกกนอยางกวางขวางเมอถกใชท าไฟเบอร ละสนคาประเภทถงเทา เครองแตงกายชนใน เพราะมความตานทานตอแรงกระแทกสง ไนลอนเปนพลาสตกทถกน ามาใชงานมากทสดในพลาสตกทงหมด

160

คณลกษณะ ไนลอนมความโปรงใส ไมมส มผวมนเงา สามารถผลตเตมสใหเปน สตางๆ ไดด มสมประสทธความเสยดทานต า ตานทานการกดกรอนของสารเคมไดด เชน ไฮโดรคารบอน และน ามน ดดกลนความชนไดด ตานทานไฟฟาพอใชได ประโยชน ใชท าฝาครอบไฟภายในรถยนต แบรง เฟอง หมวกกนนอค อปกรณ เครองเขยน เพลาเรอ และสงทอ

รปท 8.8 ไนลอนใชท ากระจกหมวกกนนอค ซงมน าหนกเบา 8.2.8.2 โพลฟไนลนออกไซด หรอ PPO (Polyphenylene Oxide) ผลตจากฟนอล และออกซเจน มสน าตาล ทบแสงปานกลาง และผวมนวาว คณลกษณะ ตานทานไฟฟาไดด บดเบยวเปลยนรปทรงทอณหภมประมาณ 190.5 องศาเซลเซยส มขนาดเทยงตรง แขฌงแกรงและแขงแรง อณหภมขณะหลอมเหลวประมาณ 288 ถง 316 องศาเซลเซยส ประโยชน ใชท าเปลอกเบตเตอร โครงมอเตอรไซด สวตซ แผงวงจรไฟฟา และ ถวยชามททนความรอน 8.2.9 อะซตาล (Acetall) อะซตาลเปนพลาสตกทไดจากการรวมตวเปลยนสารหนงเปนอกสารหนง ซงมความใส เหมอนผลก คณลกษณะ เปนพลาสตกทมความแขงแรงสงมากทสดของพลาสตกประเภทเทอรโมพลาสตก เหนยวมาก ขนาดเทยงตรง และแขงแกรง ทนทานตอกรดเขมขน และการออกซไดซ ตานทานไฟฟาไดดแมจะมอณหภมสงถง 120 องศาเซลเซยส

161

ประโยชน ใชท าเฟอง บช กระปองบรรจกาซแอโรซอล ชนสวนคารบเรเตอร และชนสวนปมน ามนเชอเพลง 8.2.10 โพลซลฟอน (Polysulfone) โพลซลฟอนผลตทอณหภมสง โดยเปลยนโครงสรางภายในทางเคมระหวางออกซเจนกบซลเฟอรและอะตอมของคารบอน มคณสมบตแขงแกรงทอณหภมสง ทนทานตอความรอนโดย ไมเปลยนแปลงรปทรง และทนทานตอการออกซเดชน คณลกษณะ ปกตมสเหลองอ าพนใส สามารถเตมสตางๆ ไดด อณหภมทจะท าใหเปลยนแปลงรปทรงตองสงกวา 163 องศาเซลเซยส สามารถใชงานทมอณหภมต ากวา -101 องศาเซลเซยส เปนฉนวนไฟฟาไดดแมจะมอณหภมสง ทนทานตอสารเคม กรด เกลอ และน ามน ประโยชน ใชท าฝาครอบจานจาย เพราะทนทานตอความรอนและเปนฉนวนไดด ท าสวตซเบรกเกอร ชดบรรจอาหารทรความรอนทสามารถเขาเตาไมโครเวฟได และอปกรณการแพทยทตองใชความรอนฆาเชอโรค 8.2.11 โพลยรเทน (Polyurethane) โพลยรเทนผลตโดยการใชสารไอโซไซยาเนต ( isocyanate) และไฮดรอกซล (hydroxyl) โพลยรเทนจะคลายกบไวนล ซงสวนใหญใชท าโฟม คณลกษณะ โพลยรเทนเมดเลกๆ จะมสอ าพนใส และเรยกวา อลาสโตเมอร (elastomer) มความเหนยวมาก ทนทานตอการครด ทนตอการฉกขาดจากการสนสะเทอน ทนทานตอสารเคม เชน น ามน สารละลาย และกรด จะมความยดหยนลดลงทอณหภม -40 องศาเซลเซยส ตานทานไฟฟาไดด ประโยชน ใชแทนยางแขง ท าปะเกน ยางกนชนรถยนต โฟมโพลยรเทนสามารถผลตเปนชนงานโดยการฉด และเปนของเหลวโดยการเทเขาไปในแบบ ใชท าฉนวนตเยน กลอง เบาะเฟอรนเจอรตางๆ เสอแจกเกตชชพ 8.2.12 เตตราฟลออโรเอทลน (Tetrafluoroethylene) เตตราฟลออโรเอทลนผลตจากสารฟลออโรคารบอนทมความสมพนธกบโพลเอทลน ไดจากน ามนและไฮโดรคารบอน คณลกษณะ มความตานทานตอสวนผสมของสารเคมไดด แมอณหภมสง มสมประสทธ ความเสยดทานต า ปกตมสขาวเมฆ มความเหนยว ประโยชน ใชท าฉนวนไฟฟา ปะเกนททนตอสารเคม แบรงทอพลาสตก ชดเครองครว และ ชดเกบเคมภณฑในหองทดลอง

162

รปท 8.9 ใชเคลอบกระทะท าใหอาหารไมตดกระทะ 8.2.13 ไอโอโนเมอร (Ionomer) ไอโอโนเมอรผลตจากกาซเอทลน ทงจากสารอนทรยและสารอนนทรย คณลกษณะ มความเหนยวมาก ทนทานตอการกดกรอนของสารเคมสง ไมมรส ไมมกลน เตมสตางๆ ไดด ตดกนไดดวยความรอน ฉกขาดงาย เกดรอยครดยาก ประโยชน ใชท าอปกรณกฬา ของเดกเลน กลองบรรจอาหาร ชนสวนเครองยนต ดามเครองมอ เคลอบผาและกระดาษ

รปท 8.10 ลกกอลฟท าจากไอโอโนเมอร

163

8.2.14 โพลอมไมด (Polyimide) โพลอมไมดมความคลายกบพลาสตกโพลเอสเตอร โดยสามารถอยในรปของเทอรโมพลาสตก และเทอรโมเซตตง โพลอมไมดทเปนเทอรโมเซตตงเปนพลาสตกททนตอความรอนสง สามารถทนอณหภมไดถง 260 ถง 482 องศาเซลเซยส คณลกษณะ ทนความรอนไดด ตานทานไฟฟา ทนตอแรงกระแทก ตานทานสารเคม ประโยชน แบรงปมน ามน ใชในยานอวกาศ และอตสาหกรรมอเลกทรอนกส ฟลมของ โพลอมไมดใชเคลอบลวดพนมอเตอร และเคลอบลวดสายเคเบลของจรวด 8.2.15 โพลอลโลเมอร (Polyallomer) โพลอลโลเมอรจดอยในตระกลของโพลโอเรฟน ผลตจากเอทลน และโพรพลน คณลกษณะ มน าหนกเบา และเปนบานพบได เตมสไดด ตานทานไฟฟาไดด ตานทานสารเคมไดด ทนทานตอการครด ประโยชน ใชท าชนงานทมลกษณะเปด-ปด เปนบานพบในอปกรณส านกงาน แฟมบนทก และฝาปดกลอง 8.3 เทอรโมเซตตง พลาสตกเทอรโมเซตตงแตกตางจากเทอรโมพลาสตกในทกๆ ทาง พลาสตกเทอรโมเซตตง มโครงสรางทางเคมทท าใหแขงแกรง แขงแรง และหลอมใหมไมได นนคอ เมอพลาสตดเทอรโมเซตตงถกผลตเปนชนงานแลว เราจะไมสามารถน ามาใหความรอน และเปลยนรปทรงไดอก หรอน ามาหลอมใหมไมได แตกมขอดเชนกน ซงพลาสตกเทอรโมเซตตงม 7 ชนด ดงน 8.3.1 ฟนอลฟอรมาลดไฮด (Phenol Formaldehyde) ฟนอลฟอรมาลดไฮด หรอบางทเรยกวา ฟโนลก (phenolic) ผลตจากฟนอล (กรดคาร บอนก) กบฟอรมาดไฮด ซงท าใหเกดปฏกรยาเคม ผลลพธจะไดพลาสตกฟนอลฟอรมาดไฮด ทเปนของเหลว เพอการเทหลอ ท ากาว และเปนสารเคลอบ คณลกษณะ มความแขง และแกรง ทนความรอนถง 260 องศาเซลเซยส มขนาดเทยงตรง ประโยชน ใชท าฝาครอบจานจาย คอยลจดระเบด โทรศพท และเสอเครองมอ

รปท 8.11 ใชท าอปกรณโทรศพทเพอใหมความแขงแรง

164

8.3.2 โพลเอสเตอร (Polyester) โพลเอสเตอร หรอทเรารจกกนดในชอ ไฟเบอรกลาส ( fiberglass) ไดจากการผสมระหวางแอลกอฮอล และกรดหลายชนด โพลเอสเตอรในรปของเหลวจะใส และไมมส คณลกษณะ โพลเอสเตอรจะตานทานความชนไดด ทนการกดกรอนของสารละลายกรด ทกชนด เกลอทกชนด แขงแรงและเหนยว โดยขนอยกบวสดทเสรมเพมความแขงแรงซงจะท าใหแขงแกรง และยดหยนได เปนฉนวนไฟฟาไดดแมอณหภมสงถง 260 องศาเซลเซยส สามารถเตมสได ประโยชน ไฟเบอรกลาสชนดโพลเอสเตอรมใชกนอยางกวางขวางในอตสาหกรรมพลาสตก โดยใชท ากระเปา ล าเรอ ชนสวนรถยนต อากาศยาน หวคอนพลาสตก กลองฟวส ฝาครอบจานจาย และเฟองบางชนงานของรถยนต

รปท 8.12 เรอยอชตท าจากโพลเอสเตอรผสมใยแกว 8.3.3 อะมโน (Amino) เมลามนพลาสตก และยรรยพลาสตกมชอเรยกอกอยางหนงวา อะมโน ปกตจะใส แตสามารถเตมสได พลาสตกทงสองชนดนจะผสมเยอไมและใยแกว เพอลดความเปราะของชนงาน คณลกษณะ พลาสตกอะมโนจะแขง เปนรอยขดขวนไดยาก ทนตอน ายาท าความสะอาด และน ามน ใหขนาดทเทยงตรง ตานทานไฟฟา จะไมเผาไหมหรอหลอมละลายทอณหภม -51 ถง 188 องศาเซลเซยส ประโยชน พลาสตกยเรยใชท าฝาปดสวตซไฟฟา เตาเสยบไฟฟา กลอง ปมวทย พลาสตก เมลามนใชท าถวยชาม ถวยกาแฟ อปกรณส านกงาน พลาสตกทงสองจะใชเปนสารเพมคณภาพ ในอตสาหกรรมไม ไมอด และไมกระดาน โดยใชยเรยเปนกาว ขณะทเมลามนจะใชเปนสารเคล อบเครองครว และพนโตะ

165

รปท 8.13 ถวยและจานท าจากเมลามนพลาสตกททนความรอนสง 8.3.4 อลไคด (Alkyd) อลไคดเปนพลาสตกทไดจากแอลกอฮอล และกรด พลาสตกอลไคดใชเปนตวปองกน และหอมลอมสนามแมเหลก คณลกษณะ ใหขนาดทเทยงตรง แมจะมอณหภมสงถง 204 องศาเซลเซยส อยางตอเนอง และเปนฉนวนไฟฟาอกดวย ทนทานตอกรด และการกระแทก ปองกนความชนไดด และเตมสารตางๆ ไดด ประโยชน อลไคดในรปของเหลวใชเปนสารเคลอบชนงาน ไมมกลน ใชท าแผงวงจรไฟฟ า สวนประกอบทางวทย และโทรทศน ชนสวนของระบบจดระเบดรถยนต และชนสวนตางๆ ของฉนวนไฟฟา

รปท 8.14 แผงวงจรไฟฟาจะใชอลไคดเปนสารเคลอบชนงาน

166

8.3.5 อลลล (Allyl) อลลล ม 2 ชนดคอ ไดอลลลธาเลต (Diallyl Phthalate) เปนชนดทมใชกนอยางกวางขวาง โดยเปนพลาสตกทไดจากฟโนลกและอะมโน และไดอลลลไอโซธาเลต (Diallyl Isophthalate) ซงใชท าสวนประกอบของจรวด และขปนาวธทตองการความคงทนตอการเปลยนแปลงสภาวะแวดลอมอยางรวดเรว คณลกษณะ เปนพลาสตกทเปนฉนวนไฟฟาไดด ไมมรส ไมมกลน มขนาดทเทยงตรง พลาสตกไดอลลลธาเลตถกออกแบบใหคงทนตออณหภมท 177 องศาเซลเซยส อยางตอเนอง มความชนนอย ทนทานตอสารละลาย กรด และเกลออยางดยง ประโยชน ใชท าฉนวนวารนช ซลกนรว โทรศพท ฝาครอบลอ นาฬกาครสตล ถวยชาม ชนสวนยานอวกาศ และชนสวนอากาศยาน 8.3.6 ซลโคน (Silocone) ซลโคนเปนวสดสงเคราะห และเปนพลาสตกทใชงานกนอยางแพรหลายทรจกกนด คณลกษณะ ซล โคนทมลกษณะกงเหลวหรอแปงปยก ใช เคลอบและกนรวชนงาน บางลกษณะจะแขง ยดหยนคลายยาง สามารถยดไดถง 8 เทา ตานทานการออกซเดชน น ามน น า และไอน าไดด กาวซลโคนจะเหนยวและยดหยนตออณหภมถง 260 องศาเซลเซยส ไมมส ไมมกลน ไมมพษ ประโยชน สวนผสมของซลโคนใชเตมในไฟเบอรกลาสแลวเทลงในอปกรณอเลกทรอนกส เชน ทรานซสเตอร เพอเปนฉนวนและปองกนความชน ใชท าลนหวใจเทยม ท ากาวเพอเปนปะเกนกนรว และใชเปนฉนวนในหมอแปลงไฟฟา

รปท 8.15 ซลโคนใชยงอดเปนกาว เพอกนรวและความชน

167

8.3.7 อพอกซ (Epoxy) อพอกซจะอยในรปของของเหลว จะแขงตวโดยการผสมสารท าใหแขง (hardener) อพอกซเหลวมการใชงานกนอยางกวางขวาง คณลกษณะ ทนทานตอปฏกรยาทางเคมไดด ตานทานไฟฟา และมความเหนยว ผลตภณฑ อพอกซสวนมากสามารถใชงานไดตอเนองทอณหภม 149 องศาเซลเซยส มสมบตทางกลดมาก บางชนดกมความแขงมาก ซงกมความเปราะ ประโยชน สวนมากใชงานในการเปนวสดเคลอบ เพอตานทานการกดกรอน และการเสยดสขดถภายในถง พนและผนง การใชงานอนๆ ไดแก การท าแผงวงจรไฟฟา โครงเรอ 8.4 กรรมวธและการขนรปพลาสตก กรรมวธในการขนรปผลตภณฑพลาสตก สามารถท าไดหลายวธ ซงนอกจากจะขนอยกบชนดของวตถดบพลาสตกวาเปนชนดผง เมด หรอเปนของเหลวแลว ยงจะตองพจารณาเกยวกบรปลกษณะ ขนาด และคณสมบตของชนงานทตองการประกอบดวย วธการขนรปทนยมใชไดแก 8.4.1 โดยการใชโมลด (Molding) เหมาะส าหรบการขนรปพลาสตกผง หรอเมด โดยการใชความรอนและแรงอดในแมแบบปด มหลายแบบ เชน แบบฉด แบบวด แบบเปา แบบรดอด หรอแบบใชลกกลง 8.4.2 โดยการหลอขนรป (Casting) มทงใชแบบหลอเยน และแบบหลอรอน 8.4.3 โดยการหลอโฟม (Foaming) ม 2 ลกษณะ คอ แบบใชกบพลาสตกเมด และแบบใชกบ พลาสตกเหลว 8.4.4 โดยการหลอวสดเสรมก าลง (Reinforcing) จะเปนวธการสรางชนงานทตองการคณสมบตเปนพเศษโดยการใชวสดเสรม เชน ลวด ตะแกรงเหลก ฟลม หรอเสนใย เปนการกระท า ลงในแบบ อาจใชมอทา หรอใชเครองพน แบบอดเหลว หรอใชถงอกอากาศกได 8.4.5 โดยการใชความรอนอดขนรป (Thermoforming) ใชในการขนรปพลาสตกแผน โดยใชแรงทางกลอดดวยแมแบบ ใชแบบอดลมหรอแบบหลอสญญากาศ ส าหรบการขนรปพลาสตกไมวาจะดวยวธใดกตาม พลาสตกจะตองผานขนตอนทเหมอนกน 3 ขนตอน คอ 1). การท าใหพลาสตกออนตวลงหรอท าใหหลอมเหลวดวยความรอน 2). การท าใหพลาสตกรดตวหรอไหลไป เพอเขาสกระบวนการขนรปชนงานดวยวธการตางๆ 3). การท าใหพลาสตกเยนตว (ไพฑรณ ประสมศร, 2543)

168

8.5 กระบวนการรไซเคลพลาสตก กระบวนการรไซเคลพลาสตกเรมตนดวยการแยกพลาสตกชนดตางๆ ออกจากกน เนองจากพลาสตกตางชนดกนมสมบตแตกตางกน เชน จดหลอมเหลว ความหนาแนนความแขง ความนม ความใส เมอพลาสตกแตละชนดถกแยกออกจากกนแลว จะถกบบใหแบนแลวมดรวมกนเปนกอน เพอแยกสงไปยงโรงงานผลตเมดพลาสตกรไซเคลทโรงงานพลาสตกแตละชนดจะถกน ามาบดใหเปนชนเลก และลางท าความสะอาดในบอน าขนาดใหญ ในขนตอนนฝน และสงสกปรกจะถกก าจดออกไปหลงจากนนชนพลาสตกจะถกท าใหแหงโดยการตากแดดหรอใชอากาศรอน ป ายกระดาษหรอฟลม ทตดมากบชนพลาสตกจะถกเปาแยกออกมา จากนนจะเขาสขนตอนการหลอมชนพลาสตกผานเครองอดรด (Extruder) ออกมาเปนเสน กอนตดใหเปนเมดเลกๆ บรรจลงกลองเพอสงไปยงโรงงานขนรปพลาสตกใหเปนผลตภณฑใหม หากการขนรปเปนผลตภณฑใหมนใชเมดพลาสตกรไซเคลทงหมด ผลตภณฑพลาสตกทไดจะมสมบตทางกายภาพลดลง บางครงโรงงานจะน าเมดพลาสตกใหมมาผสมเพอใหไดผลตภณฑทมสมบตดขน ตวอยางพลาสตกรไซเคลเรยงตามตวเลขระบทใตขวด หรอภาชนะ 1) โพลเอทลนเทเรฟทาเลต (Polyethylene Terephthalate, PET, PETE) 2) โพลเอทลนชนดความหนาแนนสง (High Density polyethylene, HDPE) 3) โพลไวนลคลอไรด (Polyvinyl Chloride, PVC) 4) โพลเอทลนชนดความหนาแนนต า (Low Density polyethylene, LDPE) 5) โพลโพร พลน (Polypropylene, PP) 6) โพลสไตรน (Polystyrene, PS)

พลาสตกชนดอนทไมใชพลาสตกทง 6 กลมขางตน หรอเปนผลตภณฑทท าจากพลาสตกหลายชนด ในขนตอนของการบดพลาสตกเพอใหมขนาดเลกลงไมไปอดตนในกระบวนการรไซเคลนน จะท าใหพลาสตกรไซเคลมสมบตความแขงแรงทางกายภาพลดลง เนองจากแรงเฉอนเชงกล(Mechanical Shear) ใน เครองบดไปท าลายโซของโพลเมอรใหแตกออก ท าใหความยาวของโมเลกลและน าหนกโมเลกลลดลง ซงสงผลใหสมบตเชงกลของพลาสตกลดลง นอกจากนนเรองของความบรสทธกมความส าคญ ตอสมบตของพลาสตกแตละชนดในการเลอกเพอน าไปผลตเปนผลตภณฑตางๆ หากใชกระบวนการแยกพลาสตกทไมดพออาจท าใหไมไดพลาสตก รไซเคลทบรสทธ (ธนาวด ลจากภย, ม.ป.ป.) 8.6 สรปทายบท พลาสตกเปนวสดสงเคราะหทไดจากการท าปฏกรยาทางเคมของสารอนทรย และจากสารประกอบของถานหน น า อากาศ น ามนปโตรเลยม หนปน เกลอ และอนๆ อกมาก พลาสตก เปนวสดทถกน าไปใชกนอยางกวางขวางในปจจบน เชน อตสาหกรรมรถยนต วสดส านกงาน บานเรอนทอยอาศย อปกรณโทรทศน วทย คอมพวเตอร เฟอรนเจอร อปกรณในสวน ของเดกเลน เปนตน พลาสตกแบงออกเปน 2 ชนดใหญๆ คอ เทอร โมพลาสตก ( thermoplastic) และเทอรโมเซตตง (thermosetting) นอกจากพลาสตกทงสองประเภทนแลว ยงมพลาสตกอกหลายชนด ซงแตละชนดขนอยกบโครงสรางทางเคมการยดเกาะของอะตอม และวสดทใชท าการผลต เทอรโมพลาสตกเปนพลาสตกทมสมบตออนตวเมอไดรบความรอน และแขงตวเมอไดรบความเยน เนองจากโมเลกลของพลาสตกชนดนจะยดเกาะกนไมแขงแรง สมบตทางเคมของ

169

เทอรโมพลาสตกท าใหสามารถผลตไดโดยการฉด หรออดขนรปไดด พลาสตกชนดนยงสามารถตดไฟไดงาย และสามารถน าพลาสตกทใชแลวมาหลอมเพอท าผลตภณฑใหมได อก สวนพลาสตกเทอรโมเซตตงมโครงสรางทางเคมทท าใหแขงแกรง แขงแรง และหลอมใหมไมได นนคอ เมอพลาสตกเทอรโมเซตตงถกผลตเปนชนงานแลว เราจะไมสามารถน ามาใหความรอน และเปลยนรปทรงไดอก หรอน ามาหลอมใหมไมได 8.7 ค าถามทบทวน

1. พลาสตก เปนวสดทขนจากสงใด และสามารถแบงออกไดกประเภท 2. เทอรโมพลาสตก มคณสมบตอยางไรบาง 3. อธบายกระบวนการขนรปของพลาสตกประเภท เทอรโมเซตตง 4. ขนตอนส าคญในการขนรปพลาสตกมอะไรบาง 5. อธบายกระบวนการรไซเคลพลาสตก

170

เอกสารอางอง

กว หวงนเวศนกล. (2546). วสดวศวกรรมกอสราง. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. ธนาวด ลจากภย. (ม.ป.ป.). รไซเคลพลาสตก. กรงเทพฯ : เอมเทค. บญธรรม ภทราจารกล. (2553). วสดงานชางอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. ไพฑรย ประสมศร. (2543). วสดศาสตร. เพชรบร : ราชภฏเพชรบร. อดมศกด สารบตร. (2549). เทคโนโลยผลตภณฑอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร.

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 9 หลกการออกแบบโดยค านงถงวสด

_______________________________________________________

หวขอเนอหา 9.1 แนวทางในการออกแบบโดยองวสดและเทคนค

9.2 ความสมพนธระหวางวสด รปทรง และแรงกระท า 9.3 ขนตอนการออกแบบผลตภณฑโดยใชแนวทางการออกแบบรปทรงโดยองวสด 9.4 กระบวนการออกแบบจากเศษวสด 9.5 การออกแบบเพอสงแวดลอม

วตถประสงคเชงพฤตกรรม 1. อธบายหลกการการออกแบบโดยค านงถงวสดไดอยางถกตอง 2. ตระหนกถงความส าคญ และคณคาของการน าวสดไปใชในงานออกแบบ 3. สามารถวเคราะหคณสมบตของวสดเพอน ามาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมได 5. สามารถน าวสดมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรมไดอยางเหมาะสม

วธการสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. วธการสอน

1.1 วธสอนแบบบรรยาย โดยบรรยายเนอหาบทท 9 หลกการออกแบบโดยค านงถงวสด 1.2 วธสอนแบบอภปรายในประเดนตางๆ ในระหวางการเรยนการสอน 1.3 วธสอนแบบเนนการเรยนรดวยตนเอง 2. กจกรรมการเรยนการสอน 2.1 น าตวอยางงานออกแบบ ใหผเรยนสงเกต แลวตงค าถามเพอบรรยายเขาสเนอหาเรองหลกการออกแบบโดยค านงถงวสด โดยการใชสอการสอนประกอบ 2.2 แบงกลมอภปราย เรองวสดกบสงแวดลอม ผสอนน าอภปรายสการสรปดวยค าถาม 2.3 การออกแบบผลตภณฑหตถกรรมโดยค านงถงวสด 2.4 ใหผเรยนศกษาเนอหาจากชดการสอนหนงสอ ต ารา เอกสารเพมเตม แลวสรปดวยค าพดของตนเองแบบบรรยาย

172

สอการสอน 1. ตวอยางงานออกแบบทค านงถงวสด 2. สออเลกทรอนกส จากโปรแกรมคอมพวเตอร Power Point ประกอบการบรรยาย เรองหลกการออกแบบโดยค านงถงวสด 3. วดทศน ตวอยางการออกแบบโดยค านงถงวสด การวดผล

1. สงเกตการตอบค าถามและตงค าถาม 2. สงเกตบทบาทหวหนา สมาชก และการอภปรายรวมกนขณะท างานเปนกลม

3. สงเกตพฤตกรรม การกระตอรอรนในการท ากจกรรม 4. ตรวจแบบทดสอบทบทวนทายบท 5. สงเกตความรความเขาใจจากการน าวสดมาใชในการออกแบบผลตภณฑหตถกรรม

173

บทท 9 หลกการออกแบบโดยค านงถงวสด

_______________________________________________________ ดวยในปจจบน วสดถอไดวาเปนองคประกอบส าคญอยางหนงในงานออกแบบ นกออกแบบมกน าการวเคราะหลกษณะของวสดมาเปนประเดนในการออกแบบ (Form Follow Material) แปรรปใหเปนผลตภณฑรปแบบสมยใหม การผสมผสานระหวางวสดกบการออกแบบไดแสดงใหเหนถงความคดสรางสรรค และกอใหเกดผลงานใหมๆ ทดแปลกตาและเหนอความคาดหมาย ในขณะเดยวกน กระแสการอนรกษและใสใจสงแวดลอมกเปนแรงบนดาลใจส าคญอกประการหนง ในการเลอกใชวสดของนกออกแบบ จงมการคดคนสรางสรรคหรอพฒนาวสดใหมๆขน จากทรพยากรทมอย

9.1 แนวทางในการออกแบบโดยองวสดและเทคนค ดวยเทคโนโลยเขามามบทบาทแทนทการผลตดวยแรงงานมนษยแบบเดม สงผลใหสนคา ทออกสตลาดมคณภาพ รปรางลกษณะคลายคลงกน ผผลตจงเกดการตนตวในการสรางกลยทธ การผลตใหเกดความโดดเดน มเอกลกษณเฉพาะตวเพอสรางความแตกตางความนาสนใจใหกบผลตภณฑ ภายใตแนวคดเศรษฐกจสรางสรรค ซงเปนการน าเทคโนโลยมาผนวกเขากบคณลกษณะเดนจากพนฐานทมอยอนเกดจากสงแวดลอม ทกษะ และศลปวฒนธรรม ซงถอเปนภมรภมปญญา อนเปนรากฐานส าคญในการพฒนา และยกระดบคณภาพผลตภณฑ อกทงเปนการสรางมลคา จากคณคาทางวฒนธรรม เพอตอบสนองความตองการของผบรโภค (อภสทธ ไลสตรไกล, 2553) ในปจจบน วงการสถาปตยกรรมและการออกแบบนยมน าวล Form follows function มาเขยนในเชงเปรยบเปรย เพอสอถงประเดนการออกแบบอนๆ ทมอทธพลตอการออกแบบรปทรง (form) เชน Form follows fashion เปรยบเปรยถงการทนกออกแบบน าประเดนดานพฤตกรรม ของผบรโภคชอบซอสนคาหรอบรการตามรปแบบทก าลงนยมมาเปนเงอนไขส าคญในการคด รปทรง Form follows delight เปรยบเปรยถงการทนกออกแบบน าประเดนดานความพอใจ ผบรโภค ทตดสนใจซอสนคาหรอบรการเพราะความงามหรอคณคาทางนามธรรมอนๆ ทไมใชดานประโยชน ใชสอย แตในบรรดาวลเปรยบเปรยเหลาน Form follows material ซงหมายความถงการท นกออกแบบน าการวเคราะหคณลกษณะของวสดมาเปนประเดนในการออกแบบรปทรงนน คอนขางไดรบความนยมในการน าไปใชในการท างานออกแบบมากในปจจบน ทงนเพราะกระแสของนวตกรรมการออกแบบวสดใหม (mew materials) ก าลงไดรบความนยมอยางกวางขวางในหมนกออกแบบ ทกสาขา

อนทจรงผลงานออกแบบทเปนไปตามแนวทางการออกแบบรปทรงโดยองวสด Form follows material นนมมาตงแตอดต แตสวนใหญเกดจากการคนพบเทคนคการผลต โดยเฉพาะอยางยงเทคนคการขนรปใหมๆ ใหกบวสดดงเดม เชน Thonet chair ผลงานออกแบบของ Michael Thonet ทเกดจากผลการคนพบเทคนคการดดไมจรงดวยไอน าในชวงประมาณป คศ .1830 โดยการน าทอนไมบชเขาเครองอดความดนไอน าทอณหภมสงกวา 100 องศา จนไมมความยดหยนสงจากนนน าไม

174

ออกมาจดวางในแมพมพเหลก แลวปลอยใหไมคอยๆแหงตวลงทอณหภม 70 องศาเปนเวลานาน 20 ชวโมง จากนนน าทอนไมทถกตดไดรปทรงตามตองการแลวมาประกอบกนเปนเกาอ เกาอของ Thonet มรปทรงเพรยว ดทนสมยและมน าหนกเบาตางจากเกาอไม อนๆ ทถกผลตในสมยนน โดยสนเชง ถอเปนนวตกรรมการออกแบบเครองเรอนดเรยบงาย แตมความใหมไมซ าใครจนไดรบการยกยองเปนผน าการผลตเครองเรอนสมยใหมดวยเทคนคการผลตกงอตสาหกรรมกงงานฝมอ

รปท 9.1 Vienna Caf chair no.14 ออกแบบโดย Michael Thonet ทมา : (นนทน เนยมทรพย, 2551) การคนพบเทคนคไมอดดด (molded plywood) โดยบรษทผผลตไมอดสญชาตอเมรกนระหวางการผลตสนคาใหกบกองทพเรออเมรกนในชวงสงครามโลกครงท 2 ท าใหเกดเครองเรอนทมรปทรงใหมเชน Ant chair ออกแบบโดย Arne Jacobson นกออกแบบชาวสแกนดเนเวยนในป ค.ศ. 1950 เครองเรอนชนแรกทผลตโดยใชวสดน คอ Shell chair ออกแบบโดย Charles Eames ซงถอเปนตนแบบของเครองเรอนชวง Mid century modern จะไดเหนไดวา วสดและเทคนคการผลตใหมทงสองประเภทน ท าใหสามารถขนรปทนงและพนกพงของเกาอใหเปนชนเดยวกนทรองรบสรระของ ผนงไดพอดโดยไมมรอยตอของวสด และไดเกาอทมคณลกษณะเฉพาะตว คอ เบา ทนทานและ เกบซอนกนได ซงตางจากเกาอทถกผลตในชวงเวลากอนหนานน

175

รปท 9.2 Ant chair ออกแบบโดย Arne Jacobson ทมา : (นนทน เนยมทรพย, 2551)

รปท 9.3 Shell chair ออกแบบโดย Charles Eames ทมา : (นนทน เนยมทรพย, 2551)

176

จะเหนไดวา ลกษณะตวทโดดเดนของรปทรงเกาอทงสามตวทกลาวขางตนเปนผลมาจาก การใชวสดหรอเทคโนโลยทคดคนใหมทงสน และนกออกแบบไมไดน าวสดมาเปนปดทบโครงสราง แตใชเปนโครงสรางหลกและเปนพนผวของงานออกแบบนนเลย ผลงานออกแบบทงสามชนนนอกจากมรปทรงสวยงามทมความใหมไมซ าใคร (novelty) แลวยงมอตตลกษณ (ldentity) ของผลงานทผคนจดจ าไดงายดวย 9.2 ความสมพนธระหวางวสด รปทรง และแรงกระท า

ความเชอมโยงระหวางวสด และรปทรงนนขนอยกบแรงกระท าจากภายนอกทวสดนนสามารถรบได หรอกลาวในอกนยหนง คอ การพฒนารปทรงส าหรบงานออกแบบนนขนอยกบวา วสดทเลอกใชทนตอแรงกระท าจากภายนอกประเภทใดไดบาง และในปรมาณเทาใด และมการใชเทคนคการขนรปดวยวธใดทจะท าใหสามารถคงรปทรงไวได ไมเสยหาย เพอจะไดผลงานออกแบบตามท ไดจนตนาการไว ดงตวอยางแสดงการเปรยบเทยบผลงานออกแบบเกาอทใชวสดไม เซรามค โลหะ พลาสตก และผาตอไปน เซรามคมคณสมบตททนตอแรงกดเพยงอยางเดยว จงตองมฐานทมงคงรองรบระนาบทนง แตเนองจากเซรามคมเทคนคการขนรปทหลากหลาย จงสามารถออกแบบรปทรงทมงคงใหดสละสลวยและมรายละเอยดไดมากขน

รปท 9.4 ceramic proust chair ออกแบบโดย Alessandro Mendini, 2011 ทมา : (http://fashionmanisfesto.blogspot.com/) [Online]

177

ไมมคณสมบตททนแรงกระท าไดดทกประเภท และมเทคโนโลยการขนรปทหลากหลาย จงสามารถน ามาออกแบบรปทรงทดเคลอนไหว (dynamic) ไดในระดบหนง

รปท 9.5 เกาอ Schizzo chair ท าจากไมตดไอน า ออกแบบโดย Ron Arad (เพอบรษท Vitra),1995 ทมา : (นนทน เนยมทรพย, 2551) โลหะมคณสมบตททนตอแรงกระท าทกประเภทไดดและมเทคโนโลยการขนรปทหลากหลายเหมอนไม จงสามารถน ามาออกแบบเปนรปทรงทงทดมนคงและเคลอนไหว มรายละเอยดทพถพถนและเรยบรอย

รปท 9.6 เกาอ Miss Lacy ท าจาก stainless steel ออกแบบโดย Philippe Starck, 2007 ทมา : (นนทน เนยมทรพย, 2551)

178

พลาสตกมคณสมบตททนตอแรงกระท าทกประเภทไดดและมเทคโนโลยการขนรปทไดรบการพฒนามาอยางตอเนอง โดยเฉพาะอยางยงในประเทศอตาล จงสามารถน ามาออกแบบเปนรปทรงทงทดมนคงและเคลอนไหว

รปท 9.7 เกาอ Panton chair ท ามาจากพลาสตกประเภท Polypropelene ออกแบบโดย Verner Panton,1960 ทมา : (นนทน เนยมทรพย, 2551)

รปท 9.8 เกาอ Victoria Ghost ออกแบบโดย Philippe Starck,2005 ทมา : (นนทน เนยมทรพย, 2551)

179

ผามคณสมบตททอตอแรงดงไดสงมาก จงสามารถออกแบบรปทรงอสระ (free form) โดยการใชประกอบกบวสดประเภทอน

รปท 9.9 ทนงแบบแขวนท าจากเชอกและผาฝาย ทมา : (hammock, 2555) [Online] จะเหนไดวาความเปนไปไดของการน าวสดมาขนรปใหเปนรปทรงตามจนตนาการของ นกออกแบบนนมขอจ ากดอยทคณสมบตการรบแรงของวสดนนๆ โดยนกออกแบบตองค านวณและทดลองวา วสดในรปทรงนนๆ จะรบแรงกระท าประเภทตางๆเชน แรงทเกดจากน าหนกของคนเมอนงบนวสดทขนรปเปนแผนทนงของเกาอและจะตองปรบปรงรปทรงอยางไร และนคอความหมายของ ค าวา Form follows material นนเอง 9.3 ขนตอนการออกแบบผลตภณฑโดยใชแนวทางการออกแบบรปทรงโดยองวสด ลกษณะเดนของแนวทางการออกแบบรปทรงโดยองวสด Form follows material เนนทการสบคนและวเคราะหขอมลวสด กอนทจะน าขอมลนนมาทดลองและสงเคราะหเปนผลงานออกแบบนยมใชกบการออกแบบโดยวสดใหมซงมคณลกษณะของวสดทซบซอนและหลากหลาย จงจ าเปนทนกออกแบบตองศกษาและท าความเขาใจขอไดเปรยบและขอจ ากดของวสดเหลานนอยางถองแท กอนจะเรมขนตอนการออกแบบ สามารถสรปขนตอนการออกแบบตามแผนตอไปน

180

รปท 9.10 แผนภาพแสดงขนตอนการออกแบบผลตภณฑตามแนวทางการออกแบบรปทรงโดยองวสด “Form follows material” ทมา : (นนทน เนยมทรพย, 2551) 9.3.1 รายละเอยดอธบายแตละขนตอนการออกแบบ 9.3.1.1 การอธบายโจทยโดยสงเขป (Project brief) โดยทวไปผประกอบจะก าหนดความตองการเบองตนอยางคราวๆ เชน ชนดและหมวดของผลตภณฑภาพลกษณของตราสนคา เงอนไขทางการตลาด ความสามารถและขอจ ากดในการผลต เปนตน 9.3.1.2 ส ารวจศกยภาพของวสดและกระบวนการผลต (explore potential of material and processes) เปนขนตอนการส ารวจ วเคราะหวสดและกรรมวธการผลตทเหมาะสมและมแนวโนมทจะน ามาประยกตใชกบงานออกแบบ โดยทวไปผผลตวสดจะอธบายคณลกษณะของวสดออกเปน 2 ประเภท คอ คณลกษณะทางดานเทคนค (technical attribute) ซงเปนมตทางดาน

181

วศวกรรมและดานวสดศาสตร (material sciences) ทอธบายถงคณสมบตทางกายภาพของวสดทมผลตอการใชงาน เชน น าหนก การทนไฟ การทนตอรงสและเคม การทนตอการขดขด และคณลกษณะทางประสาทสมผส (sensorial attribute) ซงเปนมตทางดานความงามและการปฏสมพนธระหวางวสดกบมนษย ทอธบายถงคณสมบตทางกายภาพของวสดทมผลตอประสาทสมผสทงหา เชน ลกษณะพนผว ความโปรงแสง ความมนเงา การดดซบเสยง เปนตน รปทรงท สวยงาม ของผลตภณฑนนเกดไดจากทงตววสด และจากกระบวนกระผลตทใชในการขนรป (shaping) การยด (joining) และการตกแตงพนผว (surfacing) 9.3.1.3 ก าหนดคณลกษณะ ( identification) ก าหนดคณสมบต เฉพาะของผลตภณฑทตองการ นกออกแบบจะตองก าหนดรายละเอยดของคณลกษณะของทนงนนใหสามารถจนตนาการเปนรปธรรมไดชดเจน 1) แน วคว ามค ด เ บ อ ง ต น ( configuration of concept) ก า หน ดแนวความคดเบองตน โดยค านงถงเปาหมายทางการตลาด กลมเปาหมายและคณลกษณะทละเอยดขน ตวอยางเชนออกแบบทนงส าหรบคนหนมสาวทท างานในส านกงานกงบาน (home office) เปนกลมเปาหมายหลก เปนทนงทมความยดหยนสามารถรองรบทานงของแตละคน ( individual posture) ไดพอด เพอใหเกดความสบายสงสด 2) มาตราสวน (scale) ก าหนดขนาด สดสวนของผลตภณฑ ตวอยางเชน เกาอควรมสดสวนโดยประมาณ คอ ระนาบทนงกวาง 70 ซม. ลก 55-60 ซม. ความสงของเกาอ 37.5-40 ซม. และพนกสง 40-50 ซม. ทงนควรมการทดลองขนตนแบบ ขนาดเทาจรงเพอหาสดสวนการนงทเหมาะสมอกครงหนง 3) ประโยชนใชสอย (functionality) วเคราะหประโยชนใชสอยเพอก าหนดคณลกษณะทางดานเทคนคและสรระศาสตรทเปนรปธรรม ตวอยางเชน ประโยชนใชสอยล าดบแรกของการนง คอ ความสบายในการนง (comfort) ซงแบงออกเปน 2 ประเภท คอ การนงสบาย (function comfort) และความรสกวานาสบาย (conceptual comfort) และเนองจากความหลากหลายดานสรระและทานงของกลมเปาหมาย จงสรปเปนแนวความคดดานประโยชนใชสอย ของเกาอตวน คอ สามารถเขากบทานงทมความ เฉพาะตวของผนง ( fits to individual posture) โดยเกาอควรมองคประกอบตอไปน มโครงสรางทยดหยน มพนผวหรอวสดคลม ทกระตนประสาทสมผสของผนงใหรสกสบาย มรปทรงทมองแลวรสกวานาจะนงสบายและใหความรสกเปนอสระทจะปรบทานง (freedom of movement) 4) บคลก (personality) วเคราะหและสรปความหมายทางนามธรรมหรอบคลกของผลตภณฑทตองการใหผใชรบร เพอทจะไดน ามาสอสารผานการออกแบบรปทรง โดยทวไปตองพจารณาลกษณะการใชชว ตและความพงพอใจของผ ใช และอตลกษณของตราสนคา ของผลตภณฑนนๆดวย 9.3.1.4 การสรางภาพตามแนวความคด (concept visualization) ขนตอนการ สเกตชหรอน าภาพตวอยางขององคประกอบในการออกแบบ ตวอยางวสด พนผว โครงสทสามารถสอถงคณลกษณะเฉพาะในขอ 3 รวมทงภาพบรรยากาศของสภาพแวดลอมทผลตภณฑจะถกน าไปใช

182

แลวทอดลองผสมผสานองคประกอบตางๆเหลานนใหเปนจนตนาการ เชงรปธรรมเบองตนของผลตภณฑ โดยมาจดรวมกนในรปแบบของ mood board

รปท 9.11 ตวอยางภาพแสดงลกษณะทางรปธรรมเบองตนของเกาอ

183

9.3.1.5 การเลอกใชวสด (materiallzation) ขนตอนนเปนการเรมขนตอนการผสมผสานความรทางเทคนคเขากบการออกแบบผลตภณฑ แลวสงเคราะหเปนงานสเกตชรปทรง ในลกษณะตางๆ การสงเคราะหนเปนผลจากการวเคราะหวสดและกรรมวธการผลตทไดคนความา ในขอ 2 และความสามารถในการรบแรงและทนตอแรงกระท าจากภายนอกแลว ยงเปนผลจากการวเคราะหประเดนการออกแบบอนๆ ประกอบดวย เชน ความเหมาะสมกบสภาพแวดลอมทผลตภณฑจะถกน าไปใช การประหยดพลงงานและวตถดบ และอายการใชงานทเหมาะสม เปนตน หากรปทรงใดสามารถสอถงคณลกษณะของผลตภณฑทก าหนดไวในขอ 3 ได นบวาเปนรปทรงทมแนวโนมให นกออกแบบสามารถน าไปพฒนางานเปนออกแบบตอไปได 9.3.1.6 การท าตนแบบ (prototyping) การทดลองขนผลตภณฑตนแบบ โดยการ ใชวสดและเทคนคการผลตทเหมาะสมทไดสรปในขอ 5 ปจจบนมนวตกรรมของวสดใหมท เกดจากการผสมผสานความรทางวทยาศาสตร และเทคโนโลยเกดขนมากมาย วสดเหลานมคณลกษณะทางกายภาพทหลากหลายและสามารถปฏสมพนธกบประสาทสมผสของมนษยได ดวยกระแสและคณลกษณะดงกลาวนท าใหนกออกแบบสามารถสรางสรรครปทรงและรายละเอยดของงานออกแบบใหนาสนใจมากขน ภาพฝนของ นกออกแบบจะเปนจรงไมไดเลย ถาไมมวสดและกรรมวธการผลตทเหมาะสมอ านวยให แนวทาง การออกแบบรปทรงโดยองวสด Form follows material เปนการเสนอแนะใหนกออกแบบ ท าความเขาใจศกยภาพของวสดอยางถองแทกอนเรมสรางสรรคงานออกแบบ จากนนน าวสดและกรรมวธการผลตทมความเปนไปไดมาวเคราะหและทดลองเพอทจะเลอกวสดท เหมาะสม และสอดคลองกบแนวความคดในการออกแบบของตน (นนทน เนยมทรพย, 2551) 9.4 กระบวนการออกแบบจากเศษวสด ความหลากหลายทงทางดานขนาดและลกษณะเฉพาะ ท าใหวสดทเหลอจากการผลตกลายเปนภาระหนกของผประกอบการ และเพราะความหลากหลาย ท าใหการควบคมเศษวสดจากการผลตเปนไปไดยาก และไมสามารถน ากลบเขาสกระบวนการผลตเดมได โดยเฉพาะโรงงานทใชเครองจกรหรอระบบออโตเมชนเปนหลก (Automation) กระจะน าเศษวสดกลบมาใชอกจงตองตรวจสอบระบบการผลตในโรงงานและผปฏบตงานควบคกนไป เพราะหากใชวธปฏบตและกระบวนการแบบเดมทคนเคย ยอมน าไปสผลลพธเดมทไมสามารถแกไขปญหาวสดเหลอใชไดดงนนการจะพฒนาไปสกระบวนการเปลยนเศษวสดเปนผลตภณฑหรอเปนวสดตนน าอกครง จ งตองผสมผสานศาสตรหลายแขนง และมขนตอนการปฏบตดงน

184

กระบวนการออกแบบจากเศษวสด (Upcycling Process)

รปท 9.12 กระบวนการออกแบบจากเศษวสด

185

9.4.1 ขนตอนการออกแบบจากเศษวสด 9.4.1.1 สรางความตระหนกถงปญหาดานสงแวดลอม (Creating Environmental Awareness) การใหความรเรองความเสอมโทรมของสภาพแวดลอม เพอสรางความเขาใจแกบคลากรภายในโรงงานถงเรองดงกลาว เปนพนฐานองกระบวนการ Upcycling เพอใหผประกอบการและผปฏบตงานเขาใจจดมงหมายส าคญ และไมมงประเดนไปทยอดขายหรอก าไรกอนเรมพฒนาผลงาน โดยการสรางความเขาใจใหเกดขนรวมกนนจงท าใหผปฏบตงานเตรยมปรบตวไปสแนวคดทนอกกรอบไปจากความคดเดม เชน การน าขกบไสไมมาประสานเปนมานกรองแสงหรอการหลอมกระจก แผนเรยบเพยงบางจดเพอยดกระจกเปนขาโตะ เปนตน การสนบสนนจากผบรหารระดบสงอยางจรงจงในบรษทหรอองคกร เปนสวนส าคญอยางยงในขนตอนน 9.4.1.2 คดแยกเศษวสด (Scrap Categorization) กระบวนการตอมาคอการเกบขอมลเกยวกบเศษวสด (เชน กระบวนการทท าใหเกดเศษ ปรมาณ วธการก าจดเศษ เปนตน) และเรมคดแยกวสดทหลากหลายใหเปนกลมยอยซงสามารถท าไดหลายวธ โดยไมจ าเปนตองใชวธการคดแยกตามชนดวสดเพยงอยางเดยว เพราะวธดงกลาวเปนการคดแยกเพอการรไซเคลแตในกระบวนการ Upcycling นเปนการคดแยกเพอน ามาใชในกระบวนการผลตของโรงงาน ดงนนจงสามารถคดแยกตามส รปทรง ขนาด น าหนก ความหนา หรอ คณลกษณะอนๆได ในขนตอนการคดแยกเปนกลมยอยท าใหทราบขอมลเกยวกบปรมาณและลกษณะเฉพาะของเศษวสดไดในคราวเดยวกนซงจะชวยใหตดสนใจไดงายขนในการเลอกเศษวสดมาพฒนาตอ 9.4.1.3 ทดลองเชงเทคนคกบเศษวสด (Material Experimentation) ในขนตอนนควรเรมดวยการเลอกเทคนคทผประกอบการสามารถปฏบตไดเปนแนวทางแรก เชน ทางเลอกเศษผามาพฒนา ควรเลอกเทคนคการเยบ ทอ สานเพอสรางลวดลายตางๆ ยงไมควรปนผาเปนเสนใย หรอหากเลอกเศษกระจกมาพฒนา ควรใชวธการหลอมดวยอณหภมตางๆ หรอตดกระจกดวยกระบวนการหรอวธตางๆ โดยยงไมน าการเยบหรอมวนมาทดลองกบกระจก (ในขนตอไปอาจน าเทคน คใหม มาทดลองได แตตองพจารณาความพรอมของผปฏบตงานวาจะสามารถยอมรบเทคนคใหมๆ จากความคดนอกกรอบไดมากนอยเพยงใด) หรออาจท าการทดลองโดยการออกแบบในลกษณะทหลากหลายเพอน าไปสการปรบปรงเทคนคทมอยนอกจากองคกรยงไดองคความรหรอวธการ ใหมทพฒนาจากความรพนฐานทมอย ซงบอยครงจะมการน างานฝมอ (Craft) เขามาใชในการทดลอง เพอทดสอบและพฒนาการบวนการตางๆ เนองจากความหลากหลายของเศษวสด รวมไปถงเครองจกรทมอยในโรงงานอาจไมสามารถปรบเปลยนวสดไดตามตองการ (Infexible) ซงขนตอนนจะใชเวลาคอนขางมากและยงไมมผลงานเปนรปธรรมแตมงเนนไปทการคนกาเทคนคหรอกระบวนการขนรปใหม จงอาจน าไปสความลมเหลวบอยครงท าใหผปฏบตหรอผดแลการปฏบตงานเลกลมความตงใจในการพฒนาผลตภณฑจากเศษวสดตอไป 9.4.1.4 เลอกเทคนคทเหาะสมเพอพฒนาตอ (Technique Identification) ขนตอนการทดลองเศษวสดเปนสวนส าคญอยางยงตอการเลอกเทคนคในขนตอนตางๆ ทผานมา อาจท าใหเทคนคทเลอกมาใชในขนตอนนเปนวธการเดมๆ ซงจะน าไปสผลลพธแบบเดม ไมมการคนพบแนวทางการพฒนาใหมๆ อยางไรกตามแมจะมการทดลองทหลากหลายในเบองตนแลว แตบางวธการ อาจยงไมเหมาะสมหรอยงไมสมบรณพอดงนนการเลอกเทคนคมาใชงานในขนตอนน คอการน า

186

ความคดทไมจ ากดในตอนตน มาปรบเขาสความเปนไปไดในการผลต ทตองพจารณาทงกระบวนการผลตและหลกเศรษฐศาสตรควบคกนไปดวยอยางไรกดผประกอบการทมเศษวสดอยางเดยวกนอาจเลอกเทคนคตางกนมาพฒนาเศษของตน เชน โรงงานไมตางมเศษไมนานาชนดและหลายรปแบบเหลอทง บางโรงงานอาจเลอกวธอดประกอบ บางโรงงานอาจเลอกวธยดดวยสกรหรอการรอยดวยเหลกเสน ความเหมาะสมจงขนอยกบความถนด เครองมอ และแบบทเลอกพฒนา 9.4.1.5 อ อ ก แ บ บ จ า ก เ ท ค น ค ท พ ฒ น า ข น ( Technique-based Design Collaboration) การสรางสรรคแบบถอเปนขนตอนทยาก เพราะเปนเรองทไมสามารถจบตองได อยางเปนรปธรรมแตอยางไรกตาม ขนตอนนถอเปนหวใจของการ Upcycle เนองจากการออกแบบถอเปนสงทสามารถตดสนไดวาผลงานทไดจะกลายเปนสงทมมลคาหรอกลายเปนเพยงกองขยะ อกกองเทานน ซงการออกแบบหากรวมมอกนท าเปนทมจะยงท าใหไดเหนมมมองในมตหลากหลาย โดยนกออกแบบในทมควรใหความเหนตอแบบทเสนอขนอยางเปนกลางแตตองมการสรปแบบ เพอใหไดขนาดสดสวนผลตภณฑ หรอสญของวสดเพอด าเนนการตอ ขนตอนนเปนการคดนอกกรอบ ภายในขอจ ากดทเฉพาะเจาะจงกลาวคอเปนการออกแบบบนพนฐานของเทคนคทเลอกแลว ซงอาจน าไปสนวตกรรมหรอแบบอนๆ ตอไป วสดหรอเทคนคทพฒนาขนอาจจะมการปรบปรง หากแบบทก าลงพฒนามความซบซอนเกนกวาเทคนคทเลอกมาใช โดยในการเสนออาจใชการสเกตช (Shetch) หรอภาพเสมอนจากโปรแกรมสามมตตางๆ เพอใหงายในการตอยอดความคด และท าใหผรวมงานมองเหนภาพรวมในสงเดยวกน 9.4.1.6 พฒนาวธการขนรป ประกอบชนงาน (Development of Fabrication Methods) การประกอบแบบตางๆ นนจะมความแตกตางกน เชน เมอสามารถหลอมเศษแกวคละสส าเรจไดลวดลายหรอรปทรงแลว จะประกอบเปนโคมไฟทมขาตงอยางไร หรอเรมท าเศษหนงใหเปนกระเปานนจะสานหรอเยบอยางไรวสดอะไรทน ามาใชประสานจะใชกาวและความรอนปรมาณเทาไหรหรอการน าอลมเนยมเซกชน (Aluminum Sections) มาท าสแลวจะประกอบเปนแผงกนแดดหรอ มานงอยางไร จะใชการรอย หรอยดสกรหรอแตมเชอมเขาดวยกน วธการขนรปมความส าคญมากในการสรางรายละเอยดและความประณตใหกบชนงาน 9.4.1.7 สรางตนแบบ (Prototyping) การสรางตนแบบมความส าคญอยางยง เพราะสามารถท าใหมองเหนความคดสรางสรรคไดอยางเปนรปธรรม (Proof of Concept) ทงในแงของสดสวน รวมไปถงรายละเอยดตางๆโดยผออกแบบจะสามารถตรวจสอบการใชงาน ความแขงแรงและความสวยงาม น าไปสการเปลยนความคด ตลอดจนการน าเสนอสงทไมเปนไปตามแบบ เนองจากเปนการผลตในรปแบบใหมทยงไมเคยลองใช ในขนตอนนผปฏบตงานตองน าเสนอท งความส าเรจ ความลมเหลว และความแตกตางจากแผนเดม เพราะอาจท าใหพบวธการอนๆ เพมขน เพอนคนหาค าตอบทดทสดในการสรางผลงานชนนนๆและนะไปสตนแบบของผลตภณฑหรอวสดในลกษณะอนๆตอไป การเสนอตนแบบในการประชมรวมกบผประกอบการอนๆ นนกมความส าคญมากเชนเดยวกนตอการแกปญหาอยางสรางสรรคเทคนคในการแกไขวสดอยางหนงอาจใชกบวสดอกชนดหนงได เชน การอดรอนสามารถใชไดกบทงวสดเหลอทงทางการเกษตรและขยะชมชนอยางกลองบรรจภณฑ UHT ได การสรางบรรยากาศของการชวงเหลอกนจะน าไปสการสรางเครอขายทมทงความร เทคนค และ

187

เครองมอทผประกอบการหนงๆไมสามารถมไวทงหมดในโรงงานเครอขายนจะเกอหนนไปสการพฒนาผลงานรวมกนในระยะยาวและชวยน าเศษวสดกลบมาใชในหลายรปแบบไดอยางยงยน 9.4.1.8 ปรบตนแบบ ทดสอบผลงาน (Prototype Testing & Refinement) ในขนตอนน หากมการแกไขชนงานจะเปนเพยงการปรบปรงเลกๆนอยๆ เชน รปราง ส หรอการปรบรายละเอยดและความเรยบรอยเพอใหผลงานเสรจสมบรณ ในบางครงอาจมการปรบขนาดเพอความเหมาะสมในการใชงาน เชน หลงจากน ากระจกมาพฒนาเปนสตลนง ซงมสดสวนทสวยงามแลว แตพบวาวธการเสยบกระจกเขาดวยกน จะมความหลวมบางเพอนใหถอดประกอบและขนสงงาย แตความหลวมเลกนอยนนจะสรางความกงวลใหผนงไดเพราะการขยบตวขณะนงจะท าใหเกดการขยบเขยอน แมผลตภณฑจะแขงแรงรบน าหนกไดแตหากใชเปนโตะหวเตยงจะเหมาะสมกวาเพราะไมตองรองรบการเคลอนไหวของผใช 9.4.1.9 ทดสอบดานการตลาด (Market Appraisal) การทดสอบความตองการ ดานการตลาดเปนการน าเสนอผลงานตอผบรโภค ทงรปแบบ การใชงาน และราคา รวมทง น าขอเสนอแนะตางๆ ทได ใชเพอปรบปรงพฒนางานตอไป ซงวธหนงทส าคญอยางยงคอการน าเสนอผลงานในงานแสดงสนคาเพราะเปนชองทางการสอสาร เพอสรางความเขาใจกบผซอสวนใหญในเรองกระบวนการพฒนาชนงานจากเศษวสดเหลอใชสการสรางเปนผลตภณฑตางๆ ดงนนการแสดงผลงานจงตองจดเตรยมขอมลวางแผนการแสดงชนงาน จดแสงและอาจมเศษวสดมาแสดง พรอมๆ ผลงานขนสดทาย (เพราะชนงานทสมบรณแลว อาจไมมลกษณะของเศษเหลออย) อกทงเปนการชวย ในการศกษาเรองราคาทเหมาะสมตอความรสกรวม หรอความรสก คม ของผบรโภค 9.5 การออกแบบเพอสงแวดลอม การออกแบบนนอาจถกมองไดวาเปนเสมอนศลปะแขนงหนง เพราะการออกแบบตองอาศยศลปะเปนองคประกอบ อยางไรกดการออกแบบจะตองอาศยทกษะทางความคดสรางสรรค และความรหลายดานบรณาการรวมกน ผลงานการออกแบบทไดรบการยกยองทงในอดตและปจจบน สะทอนถงความชาญฉลาดของนกออกแบบ ในการผสมผสานความรตางๆ และท าใหองคประกอบเหลานนอยรวมกนไดอยางลงตว (อาชญ นกสอน, 2558) แนวความคดในการออกแบบเพอสงแวดลอม (Design for Environment : DfE ) เรมตนชวงยค 1990s เพอใหผผลตเกดความตระหนกถงการใหความส าคญของปญหาสงแวดลอมทมผลกระทบในดานส าคญๆ ซงไดแกการรกษาสงแวดลอม ความปลอดภยของสขภาพอนามยของประชาชน และการใชทรพยากรอยางยงยน โดยหลกการของ DfE คอ การพจารณากระบวนการออกแบบทงระบบควบคไปกบการรกษาสงแวดลอม สขภาพความปลอดภย และความยงยนของทรพยากร ตลอดจนวฏจกรชวตของผลตภณฑ 9.5.1 เปาหมายหลกของการออกแบบเพอสงแวดลอม 9.5.1.1 การออกแบบเพอลดหรอหลกเลยงของเหลอทง (Waste Minimization) ตงแตจดก าเนดของการผลต 9.5.1.2 การออกแบบโดยเลอกวสดทเหมาะสมทสดทงดานองคประกอบ และการใชพลงงาน ซงนกออกแบบตองพจารณากระบวนการออกแบบภายใตแนวคดและวธการทจะแกปญหาท

188

เกยวของกบสงแวดลอมไปพรอมๆกบการออกแบบ เชน กระบวนการผลต การใชพลงงาน มลพษและสารพษทเกดขน รวมถงการจดการผลตภณฑภายหลงหมดอายการใชงานวตถดบทเลอกใช หรอแมแตการใชงานของผบรโภค การเพมประสทธภาพเชงสงแวดลอมเปนการปรบปรงประสทธภาพของผลตภณฑควบค ไปกบการลดผลกระทบตอสงแวดลอม ซงจะน าไปสการลดตนทนการผลต เพมความสามารถในการท าก าไร โดยการเพมปรมาณการใชวตถดบหรอทรพยากรทมการหมนเวยนกลบมาใชใหม ซงในทนอาจรวมไปถงการหมนเวยนกลบมาใชใหมในโรงงานอตสาหกรรมนอกจากนยงรวมไปถงการทดแทนวตถดบหรอทรพยากรทอนตรายและปนเปอนสารพษดวยตวเลอกอนทไมมสารพษ (Non-toxic) หรอปนเปอนนอยกวา (เฉพาะสารทไมอนตรายเทานน) รวมทงการลดการใชวตถดบหรอทรพยากรในการผลต (Material Intensity) ซง DfE มไดมงเนนเฉพาะการออกแบบผลตภณฑเทานน แตรวมถงการออกแบบในสวนของบรรจภณฑดวยแนวคดนสอดคลองกบงานสถาปตยกรรมยงยนเชนกน เพอชวยลดผลกระทบตอสงแวดลอมไดอยางครบวงจร ในอดต แมวาผลตภณฑทเปนมตรตอสงแวดลอมเปนสงทผบรโภคใหความสนใจ แตการตดสนใจซอกลบไมมากนก ในป ค.ศ. 2007 McKinsey Survey ไดส ารวจขอมลของผบรโภคจ านวน 7,751 คน ในประเทศบราซล แคนาดา องกฤษ ฝรงเศส จน เยอรมน อนเดย และอเมรกา พบวา รอยละ 87 ของผบรโภคมความกงวลเกยวกบปญหาสงแวดลอมและผลกระทบทเกดขนจากการ ซอผลตภณฑเพอสงแวดลอม และจากการส ารวจผบรโภคชาวอเมรกนจ านวน 822 ของ Chain Store Age Survey พบวา มเพยงรอยละ 25 ซอผลตภณฑเพอสงแวดลอม ดงนนการใหความร การสรางแรงจงใจ การรณรงคอยางตอเนอง และสรางผลตภณฑทท าใหผบรโภคยอมรบจงเปนสงจ าเปนตอการพฒนาผลตภณฑเพอสงแวดลอม อยางไรกตาม แนวโนมความตองการผลตภณฑเพอสงแวดลอมยงคงสงขนอยางตอเนองจากขอมลการส ารวจในป ค .ศ. 2010 หวขอ Global Green Brands Survey รายงานโดย Cohen & Wolfe ใน ค.ศ. 2011 พบวา ผบรโภคมแนวโนมทจะใชจายกบผลตภณฑทเปนมตรกบสงแวดลอมเพมขนมากกวารอยละ 70 ของผบรโภคในจน อนเดย และบราซล มแนวโนมซอผลตภณฑ เพอสงแวดลอม นอกจากน ความตองการของผลตภณฑเพอสงแวดลอมทวโลก พบวาผบรโภคมากกวารอยละ 60 มความตองการซอผลตภณฑทมาจากบรษท หรอองคกรทใหความส าคญกบสงแวดลอม นอกจากนจากขอมลการส ารวจทางอนเตอรเนตของ Eco Pulse ป ค.ศ. 2010 พบวารอยละ 64 ของผใชอนเตอรเนตชาวอเมรกน 1,000 คน คนหาผลตภณฑทเปนมตรกบสงแวดลอม ในปจจบนจงมการพฒนาฉลากสงแวดลอมขนในแทบทกประเทศเชน Eco Flower ของสหภาพยโรป (European Union - EU) Blue Angle ของเยอรมน Nordic Swan ของกลมประเทศนอรดก Ecomark ของญปน Environmental Choice ของแคนนาดา และฉลากเขยวของไทย เพอเปนเครองหมายทใชสอสารกบผบรโภควาผลตภณฑนนใหความส าคญและคณคาทางสงแวดลอมชวยสรางทางเลอกใหกบผบรโภคในการเลอกซอสนคาทมผลกระทบเดยวกน ยงไปกวานนยงชวยใหผบรโภคทใสใจดานสงแวดลอมไดเลอกซอสนคาถกตองตามวตถประสงค น าไปสสงคมทเปนมตร ตอธรรมชาตมากขน

189

เพอพฒนาผลตภณฑทเปนมตรตอสงแวดลอมใหไดรบการยอมรบและตอบสนองตอความตองการของผบรโภคในระดบชาตและนานาชาตกรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอม ภายใตกระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ไดพฒนาตราสญลกษณ G (Green Production) ขน ส าหรบผลตภณฑและวสดตางๆ ทผานกระบวนการผลตอยางใสใจดานผลกระทบตอธรรมชาต และสงแวดลอม เชน กระดาษสา สงทอ สบเหลว สรากลน และมการขยายผลสพนทตางๆ ทวภมภาค ของประเทศไทย เพอตอบรบการพฒนาสงคมทสงเสรมใหประชาชนและผประกอบการปฏบตตามแนวคดดานการใชทรพยากรอยางคมคาการลดขยะมลฝอยและการสรางสงคมทลดความฟมเฟอย ในการใชวตถดบจากธรรมชาต ในป พ.ศ. 2556 กรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอมจงไดพฒนาเกณฑการประเมนผลตภณฑ ทสรางสรรคจากวสดเหลอใช เพอสนบสนนผประกอบการทน าของเหลอทงมาผลตสนคา ภายใตสญลกษณรบรอง G-Upcycle โดยมทมาจากแนวคดและขอมลท เกยวของกบการพฒนา และออกแบบผลตภณฑเพอสงแวดลอม (Green Design) ซงบางครงเรยกวา Eco-design หรอ Design for the Environment (DfE) เพยงเกณฑนเนนการพฒนาผลตภณฑหรอวสดทผลตจากวสดเหลอใช เพอสงเสรมและสนบสนนการน าของเหลอใชในทกระดบกลบมาพฒนาเปนวสดทดแทนหรอสรางผลตภณฑใหม ลดปรมาณขยะ และเศษวสดทตองถกสงไปฝงกลบหรอเผาท าลาย รวมไปถงสงเสรมการออกแบบอยางสรางสรรคและพฒนานวตกรรมจากทรพยากรทถกสกดออกมาแลว G-Upcycle เปนแนวทางใหผประกอบการสามารถคดแยกเศษวสด เขาใจกระบวนการเลอกเศษวสดทจะน ามาใชในการผลต เพอพฒนาผลตภณฑทสรางรายไดและเปนมตรกบสงแวดลอมอยางยงยน ผลตภณฑทสรางสรรคจากเศษวสดถอเปนกลมผลตภณฑภายใตผลตภณฑสเขยว (Green Products) ซงโดยทวไปใชอธบายถงผลตภณฑทผสมผสานความรบผดชอบดานสงแวดลอมใหเขาไปอย ในผลตภณฑตงแตเรมตนในกระบวนการออกแบบการใชวตถดบและพลงงานเทาทจ าเปนท าใหเกดของเสยหรอเศษเหลอทงนอยทสด มความปลอดภยตอสขภาพและสงแวดลอม การออกแบบและพฒนาผลตภณฑสเขยว ถอวาเปนการพฒนาดานกระบวนการทตองพจารณารายละเอยดของผลตภณฑตลอดวฏจกรชวต รวมพจารณาผลกระทบทมตอสงแวดลอมในทกๆ ระยะ เพอใหแนใจวาผลตภณฑนนกอนใหเกดผลกระทบตอสงแวดลอมนอยทสด ฉะนน Green Products กคอสนคา การออกแบบใหเกดผลกระทบตอสงแวดลอมนอยทสดตลอดวฏจกรชวตของผลตภณฑ (Product Life Cycle) หรอบรการนนๆ จากแนวคดดงกลาวตราสญลกษณรบรอง G-Upcycle ของกรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอม จงประกอบดวยแนวคด 2 สวนไดแก 1. Green Productivity คอ กระบวนการผลตทเปนมตรตอสงแวดลอม 2. Upcycle เปนกระบวนการทเนนการใชทรพยากรอยางคมคาดวยการพฒนาใหเศษวสดเหลอใชกลายเปนผลตภณฑใหมทมคณภาพ มมลคาสงขน มความเปนมตรกบสงแวดลอม เมอน าแนวคดดงกลาวมาผนวกรวมกนเกณฑการประเมน G-Upcycte จงเนนการออกแบบและพฒนาผลตภณฑ 5 ดาน คอ เศษวสด กระบวนการผลต คณภาพผลตภณฑ การออกแบบ และความเปนนวตกรรม ผลตภณฑทผานเกณฑการพจารณาและไดรบการรบรอง ไมใชเฉพาะผลตภณฑ ทเปนมตรตอสงแวดลอมเทานน แตตองเปนทยอมรบของผบรโภค กลาวคอตองเปนผลตภณฑทม

190

มลคาทงในดานการออกแบบและเชงพาณชย สามารถสรางรายไดใหกบผประกอบการได (สงห อนทรชโต, 2556) กระบวนการทส าคญในการออกแบบอกประการหนงคอ กระบวนการวจย ซงนอกจากกระบวนการพนฐานทเรมจากการสรางแนวคดในการออกแบบแลวจงท าการสรางสรรคผลงานใหอยภายใตแนวคดนนๆ อนประกอบไปดวยท าใหใคร ใชทไหน ใชในเวลาใด ใชในเงอนไขอะไร และ ใชอยางไร โดยทแนวคดนนตองค านงถงมตอนๆ ทเกยวของเชน สงคม วฒนธรรม สภาพแวดลอม เทคโนโลย เพอตอบสนองความตองการ และความพงพอใจของผบรโภค เพอใหทราบถงความตองการทแทจรงของผบรโภค จ าเปนอยางยงทจะตองใชเครองมอเพอท าการพสจน ยนยนในเชงประจกษ ถงสงทไดคนพบวาสงนนเปนสงทถกตอง เชอถอได ซงกระบวนการนนคอ กระบวนการวจย (บญสนอง รตนสนทรากล และภาสต ลนวา, 2553) 9.6 สรปทายบท วสดถอไดวาเปนองคประกอบส าคญอยางหนงในงานออกแบบทมบทบาทมากขน ในปจจบนนกออกแบบมกน าการวเคราะหลกษณะของวสดมาเปนประเดนในการออกแบบ (Form Follow Material) วสดแตละชนจงลวนมเรองราวอยเบองหลงทงสน ประเทศไทยเปนอกแหลงหนงทางวสด ทถายทอดเรองราววสดจากความอดมสมบรณทางธรรมชาต น ามาแปรรปใหเปนผลตภณฑรปแบบสมยใหม การผสมผสานระหวางวสดกบการออกแบบไดแสดงใหเหนถงความคดสรางสรรค และกอใหเกดผลงานใหมๆ ทดแปลกตาและเหนอความคาดหมาย ในขณะเดยวกน กระแสการอนรกษและใสใจสงแวดลอมกเปนแรงบนดาลใจส าคญอกประการหนงในการเลอกใชวสด ของนกออกแบบ จงมการคดคนหรอสรางสรรควสดใหมๆ ขน การออกแบบโดยค านงถงวสด (Form follows material) ซงมมาตงแตอดต แตสวนใหญเกดจากการคนพบเทคนคการผลต โดยเฉพาะอยางยงเทคนคการขนรปใหมๆ ใหกบวสดดงเดม โดยความเชอมโยงระหวางวสด และรปทรงนนขนอยกบแรงกระท าจากภายนอกทวสดนนสามารถ รบได หรอกลาวในอกนยหนง คอการพฒนารปทรงส าหรบงานออกแบบนนขนอยกบวา วสดทเลอกใชทนตอแรงกระท าจากภายนอกประเภทใดไดบาง และในปรมาณเทาใด และมควรใชเทคนคการขนรปดวยวธใดทจะท าใหสามารถคงรปทรงไวได ไมเสยหาย เพอจะไดผลงานออกแบบตามทไดจนตนาการไว 9.7 ค าถามทบทวน

1. อธบายความหมาย ของ Form follows material 2. แรงกระท ามความส าคญตอวสดอยางไรบาง 3. การออกแบบโดยค านงถงวสด มขนตอนในการออกแบบอยางไร 4. การน าเศษวสดมาใชในการออกแบบ มขนตอนอยางไรบาง 5. การใชวสดมผลกระทบตอสงแวดลอมอยางไรบาง

191

เอกสารอางอง นนทน เนยมทรพย. (2551). แนวทางการออกแบบรปทรงโดยองวสด “Form follows material”. กรงเทพฯ : จฬาลงกรณมหาวทยาลย. บญสนอง รตนสนทรากล และภาสต ลนวา. (2553). การศกษาวจยเพอการออกแบบ. ปทมธาน : ส านกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต. สงห อนทรชโต. (2556). UPCYCLING พฒนาเศษวสดอยางสรางสรรค. พมพครงท 1. ปทมธาน : ส านกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต. อาชญ นกสอน. (2558). ศลปะการออกแบบหตถอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : ทรปเพล กรป จ ากด. อภสทธ ไลสตรไกล, บรรณาธการ. (2553). คณคาทขายได. คด 2, (2) : 5.

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 10 เทคนคในงานหตถกรรม

_______________________________________________________

หวขอเนอหา 10.1 งานโลหะ

10.2 งานไม 10.3 งานจกสาน

10.4 งานถกทอ 10.5 งานปน

วตถประสงคเชงพฤตกรรม 1. อธบายเทคนคในงานหตถกรรมไดอยางถกตอง 2. ตระหนกถงความส าคญ และคณคาของงานหตถกรรม 3. สามารถวเคราะหเทคนคในงานหตถกรรมเพอน ามาใชในการออกได 5. สามารถประยกตใชเทคนคตางๆ มาใชในการออกแบบผลตภณฑไดอยางเหมาะสม

วธการสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. วธการสอน

1.1 วธสอนแบบบรรยาย โดยบรรยายเนอหาบทท 10 เทคนคและวสดในงานหตถกรรม 1.2 วธสอนแบบอภปรายในประเดนตางๆ ในระหวางการเรยนการสอน 1.3 วธสอนแบบเนนการเรยนรดวยตนเอง 2. กจกรรมการเรยนการสอน 2.1 น าตวอยางผลตภณฑหตถกรรม ใหผเรยนสงเกต แลวตงค าถามเพอบรรยายเขาสเนอหาเรองเทคนคและวสดในงานหตถกรรม โดยการใชสอการสอนประกอบ 2.2 แบงกลมอภปราย เรองเทคนคในงานหตถกรรม ผสอนน าอภปรายสการสรปดวยค าถาม 2.3 การออกแบบผลตภณฑโดยการใชเทคนคในงานหตถกรรม 2.4 ใหผเรยนศกษาเนอหาจากชดการสอนหนงสอ ต ารา เอกสารเพมเตม แลวสรปดวยค าพดของตนเองแบบบรรยาย

193

สอการสอน 1. ตวอยางผลตภณฑจากเทคนคงานหตถกรรมประเภทตางๆ 2. สออเลกทรอนกส จากโปรแกรมคอมพวเตอร Power Point ประกอบการบรรยาย เรองเทคนคและวสดในงานหตถกรรม 3. วดทศน ตวอยางเทคนคในงานหตถกรรม การวดผล

1. สงเกตการตอบค าถามและตงค าถาม 2. สงเกตบทบาทหวหนา สมาชก และการอภปรายรวมกนขณะท างานเปนกลม

3. สงเกตพฤตกรรม การกระตอรอรนในการท ากจกรรม 4. ตรวจแบบทดสอบทบทวนทายบท 5. สงเกตความรความเขาใจจากการน าเทคนคในงานหตถกรรมมาประยกตใชใชในการ

ออกแบบผลตภณฑ

194

บทท 10 เทคนคในงานหตถกรรม

_______________________________________________________

ประเทศไทยเปนชาตทมศลปวฒนธรรม ตลอดจนขนบธรรมเนยมประเพณของตนเอง มาชานาน อนเกดจากการผสมผสานของศลปวฒนธรรมอนหลากหลายของผคนบนผนแผนดนไทยหลอมรวมกนเปนรปแบบเฉพาะของศลปะไทยทมความงดงาม ละเอยดออน เปนเอกลกษณของ ชาตไทย ซงคนไทยทงชาตตางภาคภมใจ งานชางพนถน นบเปนรากฐานของงานชางศลปะไทย เกดจากการรงสรรคสบทอดตอเนองมาอยางยาวนานในทองถนตางๆ เพอตอบสนองความตองการพนฐานดานปจจยส ตลอดจนความตองการทางจตวญญาณของมนษย งานชางทท าขนในพนบาน อาจกลาวไดวาเกดขนควบคไปกบการด าเนนชวตของมนษย แสดงใหเหนสถานภาพทางสงคม เศรษฐกจ และวถชวตของผคน สามารถตอบสนองการใชสอยอยางชาญฉลาด มความสวยงามอยางเรยบงายตามธรรมชาตถอเปนเสนห ทส าคญของงานชางพนถน อกทงมลกษณะเดนทแฝงไปดวยสนทรยภาพอนเปนแบบเฉพาะ ของชางฝมอในแตละภมภาคของประเทศไทย แสดงออกถงความหลากหลายลวนสะทอนใหเหนภาพสงคมไทยทงดานศลปะ วฒนธรรม วถชวต และแนวคดของผคนในสงคม การสรางสรรคงานชางพนถน มการสบสานตอเนองกนมาตงแตอดตจนถงปจจบน ทงยงสะทอนใหเหนถงภมปญญาคานยมของคนในแตละทองถน อยางการเลอกสรรวสดท น ามาใชกระบวนการกรรมวธการผลตสรางสรรคงาน ซงการถายทอดองคความรจะถายทอดเฉพาะ หมวงศาคณาญาตทใกลชด และผสนใจตองมาฝากตวเปนศษยเพอเรยนรสบทอดจากบรรพบรษ ของทองถนนนๆ ดวยความเคารพศรทธาในการสบสารงานชางฝมอ ภมปญญาในการเลอกใชวสดหรอวตถดบของแตละทองถนมาสรางงาน ถอเปนคณสมบตอยางหนงทเปนเอกลกษณของงานพนบาน และเปนความงามทเกดจากความประสานกลมกลน ของวตถดบ กอเกดเปนงานชางพนถนทสะทอนถงรากฐานของสงคมไทย (กรมศลปากร, 2553) 10.1 งานโลหะ งานโลหะเปนผลตภณฑหตถกรรมทไดจากการน าสนแรในธรรมชาตมาหลอหลอมโลหะ เพอใชประโยชนในการด ารงชวตประจ าวนของคนไทย สบทอดตอๆ กนมาเปนเวลานานนบพนป ตงแตสมยกอนประวตศาสตร จดวาเปนผลตภณฑทตอบสนองความตองการใชสอยทใหความคงทน และอ านวยความสะดวกสบาย และมความสวยงามทางศลปะซงมเอกลกษณพเศษแตกตางจาก ผลตภณฑหตถกรรมทท าจากวสดธรรมชาตอน การพฒนารปแบบผลตภณฑและเทคโนโลยการผลตเครองโลหะ จะเปนเครองวดความเจรญกาวหนาทางวทยาการในยคสมยนนๆ จากหลกฐาน ทางศลปวตถเครองโลหะทไดมการคนพบทวทกภาคของประเทศไทย แสดงใหเหนวาคนไทยรจกวทยาศาสตรดานการท าผลตภณฑเครองโลหะเปนอยางด ปจจบนรปแบบผลตภณฑหตถกรรม เครองโลหะทนาสนใจแบงตามวสดทใชผลตมประมาณ 7 ประเภทใหญๆ ไดแก เครองเหลก เครองทองลงหน เครองทองเหลอง เครองทอง เครองเงน เครองถมเครองพวเตอร และเครองอลมเนยม

195

10.1.1 การผลตเครองเงนและเครองโลหะ โลหะเงนทน ามาใชนนมสองประเภทกน คอ เงนบรสทธ 100 เปอรเซนต สงซอจากรานทอง มลกษณะเปนเมดหรอเปนแทง อกประเภทหนง เรยกวา เงนแถบ เปนเงนบรสทธ 90 เปอรเซนต ซงเปนเงนรป ทงนอาจะน าเครองเกาทไมไดใชงานแลวมาหลอมใหมดวย แตปจจบนคาเงนเมดสงขนมาก ชางเงนจงปรบเปลยนการใชวตถดบจากเงนอยางเดยวมาเปนโลหะชนดอนๆ เชน ทองแดงชบเงน แผนอลมเนยมและแผนสเตนเลสเพอลดตนทนและขยายตลาดส าหรบลกคาทวไป 10.1.1.1 การหลอมเงนและโลหะ เมอเลอกวตถดบแลว ชางจะชงน าหนกเงน ตามตองการ บรรจลงในเบาดนแลวน าไปวางบนเตาเสา ในอดตจะใชมอชกคนสบเปาลมเขาเตา เพอเพมความรอน แตปจจบนไดเปลยนมาใชมอเตอรพนลมเขาไปทกองถานแทน ซงถานทใชจะตองเผาจากไมสดเทานน เพราะจะใหความรอนสงตางจากถานหงตมธรรมดาทวไป เผาจนกวาโลหะเงนในเบาละลายเปนน าและเหลวเปนเนอเดยวกน เมอเงนละลายดแลวจงน าไปเทลงรางหลอทงไวประมาณ 5 นาท กจะไดกอนเงนส าหรบการขนรป 10.1.1.2 การขนรปเครองเงนและเครองโลหะ การขนรปเครองเงนแบบพนเมอง จะตางจากการขนรปของชางจน เพราะในขณะทชางจนใชวธรดเงนใหเปนแผนบางๆ แลวน ามาตด ใหเปนรปราง จากนนใชวธเชอมหรอบดกรใหตดกนแลวจงท าลวดลายลงไป แตการขนรปของชางพนเมองเชยงใหมมวธการขนรปทตางออกไป คอการขนรปโดยไมใชแบบพมพ แตใชวธตเงนจากกอนกลมๆ สลบกบการเผาเงน ใหออนตวเปนระยะๆ จนเปนรปรางตามตองการ หากขนรปผดพลาดหรอมความหนาบางไมสม าเสมอ แตก หรอ เนอเงนขาดระหวางการต กตองน าไปหลอมและเรมตนตใหม ชางจงตองใชความอดทนและความระมดระวงเปนอยางมากกวาจะไดงานแตละชน ขนแรกชางจะใชคอนมางตกอนเงนใหเปนรปรางตามตองการ โดยเฉพาะขนเงนนนตองใชคอนเหลกถงสามประเภท คอ ใชคอนมางตขนรปเปนขน จากนนใชคอนปกตใหเกดสวนโคงเวาตามรปทรง และเกบรายละเอยดดวยคอนเคาะอกครง เมอไดตามรปแบบทตองการแลว ตองน าไปเผาเพอขจดสงสกปรก โดยใชอณหภม ทพอเหาะไฟไมแรงและรอนเกนไป เพราะจ าท าใหละลายและยบตวได ถาเปนเครองเงนตองน าไปตมน ากรดในอตราสวน กรด 20 เปอรเซนต กบน า 80 เปอรเซนต แลวแชในน ามะขามเปยกผสม ผงหนขด ขดดวยแปรงทองเหลอง ลางน าเปลาใหสะอาด เครองเงนทไดจะขนเงาขาวสวยเงางามพรอมทจะน าไปแกะลายไดตอไป แตถาเปนโลหะชนดอนไดตองตมน ากรด สามารถขดลางดวย น าสะอาดผสมน ายาลางจาน 10.1.1.3 ขนตอนการตองลายเครองเงนและโลหะ เตรยมผสมชนหรอขยา ส าหรบรองชนงานไมใหยบใหขณะตองลาย โดยใชวสดอปกรณดงตอไปน ชนดบ (ขยา) 30 กโลกรม น ามนหม 1.5 กโลกรม ดนเหนยว 1 กโลกรม กระทะ ใบบวพรอมในพาย เตาถาน / เตาแกส เรมจากน าชนดบมาตมในกระทะใบบวใหเหลวเปนน า ใสน ามนหมลงไปคนใหเขากนจากนนใสดนเหนยวลงไปตามอตราสวน ถาตองการแบบเหนยวใหใชดนเหนยวในอตราสวนทมากกวาน ามนหม แตถาตองการแบบออนใหใสน ามนหมมากกวาดนเหนยว จากนนคนจนกระทงสวนผสมเขากนด กสามารถไปใชงานไดหรอเกบไวใชส าหรบงานอนๆ ตอไป

196

การเตรยมแทนส าหรบวางชนงานเพอการแกะลายนนม 3 ลกษณะ คอ 1) ชนงานขนาดเลกและแบน ไมจ าเปนตองใชชนเปนตวหมน เชน การแกะลาย ทคนหนงสอ ชางจะใชแผนยางแทนชน เปนตน ชนงานแบนและมขนาดใหญ ชางจะวางแผนงานบนแทนหรอเกาอขนาดเลกซงโปะชนไวเปนตวหมนชนงาน หรอชนงานทรงกลมและกลวง เชน ขนเงน เปนตน ชางตองอดชนเขาไปในตวขนจงสามารถเกบรายละเอยดขางนอกขนได 2) เมอไดแทนรองทเหมาะสมแลว ชางจะรางลายบนชนงาน โดยดนลายโครงรอบลายจากดานในกอนจากนนใชไฟลนใหชนทรองรบชนงานออนตวแลวลอกออก กลบดานชนงานวางลงบนชนอกครง เกบรายละเอยดลวดลายบนผวหนาของชนงานอกท การท าลวดลายแบบนท าใหมมตสวยงามและเปนเอกลกษณของชางววลายโดยเฉพาะ เมอเสรจแลวใชไฟลนชนออกจากชนงานเกบชนไวใชตอไปไดอก 3) เมอไดลวดลายตามตองการแลว ผวจะขรขระจงตองใชกระดาษทรายขดเรยบ ถาเปนเงนตองน าไปตมน ากรดผสมก ามะถน นานประมาณ 30 นาท ในอณหภมทสงมากขดเครองเงนในน าสะอาดดวยแปรงงทองเหลอง จะใชผงซกฟอกผสมน ามะขามเปยกหรอผงหนขดกได ภาชนะเงนนนกจะขาวสดใสเปนเงางามพรอมใชงานหรอจะน าไปรมด าเพอความสวยงามอกแบบหนงกได

การหลอม การขนรป การตองลาย รปท 10.1 ขนตอนงานโลหะ 10.2 งานไม ววฒนาการของรปแบบผลตภณฑเครองไมไดรบการปรบปรงเปลยนแปลง และสบทอดเรอยมาหลายยคหลายสมยจากผลตภณฑเครองไมทมรปแบบเรยบงายดวยฝมอชางพนบานทวไป จนถงงานหตถกรรมเครองไมแกะสลก ซงมลวดลายวจตรบรรจงดวยศลปะเชงชางชนสง โดยการใช ไมสกซงเปนวสดทดทสดในการท าผลตภณฑเกอบทกประเภทนอกจากจะสลกเสลาลวดลายแลว บางทยงตกแตงเครองไมเพอใหมความคงทนถาวร ปองกนแดดฝน ปลวก มอด แมลงตางๆ โดยใชวสดอนเคลอบผว เชน ยากรก ตลอดจนใชวธการตางๆ เพมความหรหรางดงามยงข น ไดแกการลงรก ปดทองประดบกระจก การปดทองลองชาด การเขยนลายรดน าลายก ามะลอและการฝงมก เปนตน

197

เครองไมแกะสลกจงเปนงานหตถกรรมประเภทประณตศลปททรงคณคาอยางยง และมความส าคญตอประวตศาสตรชาตไทย สะทอนเรองราวของภาพสงคมในอดตปรากฏไวบนลวดลายเครองไมโบราณ 10.2.1 ชนดของไมทใชในงานแกะสลก ปาไมในประเทศไทยมไมทน ามาใชประโยชนและเหมาะแกการน ามาแกะสลกอยหลายชนด แตจะเลอกไมประเภทใดขนอยกบไมในทองถน และลกษณะงานทจะท าซงจะเปนตวก าหนด เชน งานทตองการความละเอยดของพนผว หรองานทตองการแสดงความหยาบของเนอไม เปนตน ไมสกเปนไมทนยมมากในการกอสรางอาคาร การท าเครองเรอนและการแกะสลก เพราะมคณสมบตเดนหลายประการ เชน มความแขงปานกลาง เนอไมคอนขางหยาบ มผวละเอยด โดยทวไปมสน าตาลออน สามารถทนตอดนฟาอากาศหรอพวกแมลงกนเนอไมไดดกวาไมชนดอนๆ นอกจาก ไมสกแลวยงมไมชนดอนๆ เชน ไมตะเคยน ไมชงชน ไมประด ไมมะคา ปจจบนไมคณภาพดมใหเลอกใชไมมาก จงไดพฒนาใชไมประเภทอนๆ แกะสลกเฉพาะสวนทเปนผลตภณฑเพอการคา เชน ไมแกะสลกเปนเครองเรอน เครองตกแตง ของทระลก ไดน าเอาไมฉ าฉา ไมขเหลก ไมขนน ไมตาล มาใช แมวาจะไมแขงแรงเทาไมสก แตกใหความสะดวกในการผลต รวมทงยงมลวดลายของไมท แปลกตาออกไปดวย (กรมศลปากร, 2544) 10.2.2 ขนตอนและวธการท างานไมแกะสลกในปจจบน 10.2.2.1 คดเลอกวตถดบ ชนตอนน เปนการเลอกดวาชนไมทมอยนน เหมาะสมจะแกะสลกเปนรปรางอะไร เนองจากในปจจบน ไมนนหายากและมราคาแพง จงจ าเปนทจะตองเลอกวตถดบใหเหมาะสมกบชนงานทจะท า หรอออกแบบลวดลายใหเหมาะสมกบวสดทมอย 10.2.2.2 ลางและท าความสะอาดพนผว เพอก าจดคราบดนและสงสกปรกออกจากไม 10.2.2.3 ปรบพนผวใหเรยบ โดยใชสวแบบถากผวไมออกเพอจะไดเหนเนอไม 10.2.2.4 รางรปแบบทตองการแกะสลกโดยใชดนสอหรอชอลค 10.2.2.5 แกะสลกใหเปนรปรางทตองการโดยใชสว 10.2.2.6 ขดผวเพอใหเรยบ ลบรอยสวโดยใชกระดาษทราย หรอเครองเจยร 10.2.2.7 ท าพนผวใหเปนลวดลาย โดยการใชเหลกแหลมขดขด 10.2.2.8 แตงสโดยใชสน าพลาสตก 10.2.2.9 ลางท าความสะอาดเพอเตรยมการจ าหนายตอไป 10.2.2.10 ผลงานทส าเรจพรอมส าหรบจ าหนาย

198

รปท 10.2 ขนตอนและวธการท างานไมแกะสลก 10.3 งานจกสาน จกสาน เปนงานศลปหตถกรรมทใชวตถจากธรรมชาต และมคณคาทางดานศลปะซงแสดง ออกถงความสวยงามและคณคาเฉพาะตว อนเกดจากการสาน สอด ทอ ถก อกทงรปแบบเครอง จกสานยงแสดงถงลกษณะพนเมอง พนบานทแตกตางกน ในภาคกลางเครองจกสานสวนใหญใชไมไผเปนวตถดบในการผลต เนองจากไมไผเปนพชทหาไดงาย และมคณสมบตทนทานนาภาพภมอากาศแบบรอนชน ทนน าไดดและมความเหนยวมากขนเมอแชอยในน า ไมไผจงไดรบความนยมน ามาใชผลตเครองใช และภาชนะตางๆ ทใชในชวตประจ าวนของชาวภาคกลาง อาท ตะกรา สม กระชง เปนตน นอกจากน ยงนยมใชวสดทมอยตามทองถนทวไป เชน หวาย ไมไผ ใบลาน กก ฟาง กาน และ ใบมะพราว อกดวย (กรมศลปากร, 2553) 10.3.1 การสาน การสานของไทยนนมรปแบบตางกนไปมากมาย ทงทแตกตางดวยลกษณะของแบบลาย และวสดทใชในการสาน ดวยลวดลายทสานนน สวนมากจะสานลายใดกขนอยกบความเหมาะสม เชน อาจจะใชลายธรรมชาต เพอใหเกดความแขงแรงทนทานและความสะดวกในการสาน การสาน แบบตางๆ ทปรากฏอยลวนเกดขนจากการสานดวยลายทตางกนไป แตโดยหลกใหญแลวจะเหนวา การสานลวดลายทงหลายนนจะตองใชการขดกนเพอใหวสดทน ามาสานนนยดตวขดกนคงรปอยไดเปนหลก ซงมรปทรงตางๆ หลากหลายลวดลาย ไมวาจะเปนลายขดธรรมดาหรอลายสอง ลายสาม หรอลายอนกตาม การสานโดยทวไปแลวอาจจะจ าแนกออกเปนลกษณะแมลายได ดงน 10.3.1.1 การสานดวยวธการสอดขดกน ลายขดหรอการสอนขดกนนเปนลายพนฐานของการสาน ลายขดกนนเปนววฒนาการจากการสานขดกนระหวางเสนแนวตง และ เสนแนวนอนอยางละเสน มาเปนการใชเสนวสดจ านวนหลายเสนขดสลบกนท าใหเกดลายใหมขน หรออาจจะสอดทแยงเขาไประหวางเสนตงและเสนนอนได จะไดลายใหมขนเชนกน หรอจะใหลายขดกนในลกษณะแนวทแยงมชองวางเปนรปขาวหลามตดกได หรอจะเพมเสรมดวยการยกและขมสลบกนไป เชน พวกลายสองและลายสาม นยมน ามาขนลายของกระเปาตะกราหว

199

รปท 10.3 การสานดวยวธการสอดขดกน 10.3.1.2 การสานดวยการสอดขดกนดวยเสนทแยง ลายทแยงน ลกษณะการสานคลายการถก สวนมากจะใชวสดเสนแบนบางๆ เพราะการสานลายชนดนตองการแผนทบสามารถตอเชอมกน โคงตวไปตามความโคงชองภาชนะทตองการได ลายชนดนบางทกสานเปนแผนแลวน าไปประกอบกบโครงสรางอนตามรปทรงทตองการ นอกจากน ลายทแยงเปนลายทเกบรมไดเรยบรอยสวยงาม (รจนา จนทราสา ,2558)

รปท 10.4 การสานดวยวธการสอดขดกนดวยเสนทแยง (เฉลวหกมม)

200

10.4 งานถกทอ ผาทอ เปนภมปญญาเกาแกของมนษยทไดรบการถายทอดมาแตอดต เปนสงทมความสมพนธกบมนษยตงแตก าเนดจนถงวาระสดทายของชวต และในบางครงยงสะทอนใหเปนถงความแตกตางใหพธกรรมและความเชอ ทแสดงออกมาในเรองของสสนและลวดลายบนผาทสวมใสทแตกต างกน ผาแตละประเภทบอกถงชวงอายและโอกาสทแตกตางกนของผสวมใส ถอเปนศลปะอยางหนงของมนษย การทอผาเปนกจกรรมยามวางของผหญงหลงจากฤดการท านาหรอวางจากงานประจ าอนๆ กทอผาหรอหกทอผาทกางอยใตถนบานของชาวอสานแทบทกครวเรอนจงสะทอนถงวถแหงการด าเนนชวตและความส าคญตอการด ารงชวตของกลมในสงคมนนๆ ไดเปนอยางด 10.4.1 การเตรยมเสนดายส าหรบทอผา เสนดายทใชในการทอผาแบงออกเปนเสนยนและเสนพง 10.4.1.1 การเตรยมเสนพง คอ การน าเสนผายหรอเสนไหมมวนใสหลอด แลวน าไปใสในกระสวยพรอมทอ เสนพงจะเปนเสนทสอดผานเสนยน พงจากดานหนงลอดเสนยนไป อกดานหนงแลวขมเสนยนลง พงกระสวยกลบไปมา สลบกบการกระทบฟมใหเนอผาแนน เสนพงกจะเพมหนาผามากขนไปเรอยๆ 10.4.1.2 การเตรยมเสนยน การเตรยมเสนฝายหรอเสนไหมทขงในแนวตงของก ทอผา หรอทเรยกวาเสนเครอ เปนการน าเสนดายยนมาจดเขาก โดยน าเสนดายผกกบโครงก ตามจ านวนขนาดกวางของฟมทจะทอ ขนาดของฟมคอความกวางของผาทตองการ แลวรอยเสนดายผานฟมดงดายไปจนสดความยาวทตองการ ใหหว หวเสนดายเพอใหเสนไหมเรยบไมตดกน มวนเสนดายเขากบแกนเกบทมปลายทงสองยดกบหลกโครงกดานผทอจนเกอบหมด แลวเกบตะกอโดยสอดสอดผานชองฟมและเขาหรอตะกอ เพอแยกเสนเปนดายเสนบนกบเสนลาง ผกโยกตะกอและไมเหยยบทสวนลางของก ท าใหสามารถยกหรอขมไดตามตองการดายเสนพงและดายเสนยนจะขดกนเปนเนอผา พรอมทอตอไป (กรมศลปากร ,2553) 10.4.2 เทคนค ทอขด การทอขด เปนวธการเบองตนของการทอผาทกชนด คอมเสนพงและเสนยน สเดยวกนและตางสกน ถาทอเสนยนสลบสกจะเกดผาลายรวทางยาว หรอท าเสนพงสลบสกจะไดผาลายขวางถาทอเสนยนและเสนพงสลบสจะไดลายตาราง ผาไหมหนงเสน ทอดวยเสนยนและเสนพงเสนเดยว ไมไดควบเสนใยเพมเขาไป จะไดผาเนอละเอยดบางเบา ผาไหมสองเสน ทอดวยเสนยนเสนเดยวสวนเสนพงนน จะควบเสนไหมเพมเปนสองเสนจะไดผาเนอหนาปลานกลาง ผาไหมสเสน เปนผาไหมททอดวยเสนยนเสนเดยว สวนเสนพงนนควบเสนไหมเพมความหนาเปนสเสนจะไดผาเนอหนาขน 10.4.3 เทคนค มดหม การทอผามดหม เปนศลปะการทอผาพนเมองชนดหนงทนยมท ากนมานานแลว โดยเฉพาะอยางยงภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย ในภาคกลางกมการทอผามดหมในบางจงหวด อาท จงหวดชยนาท จงหวดอทยธาน จงหวดสพรรณบร จงหวดกาญจนบร จงหวดลพบร สวนภาคเหนอ

201

มการทอทจงหวดเชยงใหมและจงหวดนาน เปนตน เทคนคการทอผาแบบมดหมจ าแนกประเภทตามระบบสากลได 3 ประเภท คอ 10.4.3.1 มดหมเสนพง (Weft Ikat) เปนผามดหมทมดยอมลวดลายเฉพาะเสนพงเทานน 10.4.3.2 มดหมเสนยน (Warp Ikat) เปนผามดหมทมดยอมลวดลายเฉพาะเสนยนเทานน 10.4.3.3 มดหมซอนหรอมดหมสองทาง (Double Ikat) เปนผามดหมทมดยอมลวดลายทงเสนพงและเสนยน 10.4.4 เทคนค ขด การทอผาขด เปนภมปญญาพนบานทคนไทยไดสบทอดกนมานาน และแพรหลายใน ทกภมภาค โดยเฉพาะอยางยงในภาคอสาน ซงทอผาขดมากกวาทองถนอนๆ ค าวา ขด เปนภาษาพนบานของภาคอสานมาจากค าวา สะกด หมายถงการงดชอนขน การสะกดขน ค าวา ผาขด จงเปนการเรยกขานชอผาตามกระบวนการทอ คอ ผทอใชไมเกบขดสะกดชอนเครอเสนยนขน เปนจงหวะสอดเสนพงพเศษและเสนพงเขาไปตลอดแนวเครอเสนยนทถกงดชอนขนนน ชวงจงหวะของความถหางทเครอเสนยนถกก าหนดไวดวยไมเกบขดจงเกดเปนลวดลายขดนน วธการทอผาแบบ ขด จงเปนรปแบบการทอผาทสรางลวดลายขณะทอผาบนก (หก) วธการเกบขดเพอสรางลวดลาย ในประเทศไทย ม 3 วธ คอ 10.4.4.1 คดไมขดโดยไมมการเกบตะกอ วธการเกบขดแบบนเหมาะส าหรบการ ทอลวดลายทไมซบซอนมาก และตองการเปลยนลวดลายบอยๆ ไมขดทเกบลวดลายจะเรยงกนไปตามล าดบบนเครอเสนยน ซงอยดานหลงฟม 10.4.4.2 เกบขดเปนตะกอลอย การเกบขดวธน ตองผานการคดไมขดแบบแรกเสยกอน เสรจแลวใชดายเกบลายตามไมขดทคดไวทกเสน เรยกวา เกบตะกอลอย วธนสะดวกกวาวธแรกคอไมตองเกบขดทกครงในเวลาทอ แตใชวธยกตะกอลอยไลไปแตละไมจนครบ วธการนท าใหสามารถทอลวดลายซ าๆกนได โดยไมตองเกบลายใหมทกๆครงเหมอนวธแรก แตถามจ านวนตะกอมากๆ กไมเหมาะสมกบวธการนเชนกน 10.4.4.3 เกบตะกอแนวตง การเกบตะกอแนวตง พฒนาจากแบบการเกบขดดงเดมใหทอไดสะดวกรวดเรวขนสามารถท าลวดลายทซบซอนและมจ านวนตะกอมากๆ ได ผาขดสวนใหญใชเสนใยฝายมากกวาเสนใยไหม โดยทอเปนผาขดส าหรบใชสอย เปนหมอนผาหอ ผาปทนอน ผาคลมไหล ผาหอคมภร และผามาน นอกจากนยงมการทอผาลายขดดวยฟม หนาแคบ เพอใชเปนหวซนอกดวยโดยลกษณะลวดลายและการใชสอยจะแตกตางไปตามเอกลกษณของกลมวฒนธรรมลกษณะเฉพาะของผาทอลายขด สงเกตดไดจากลายซ าของเสนพงทขนเปนแนว สเดยวกนตลอด อาจจะเหมอนกนทงผนหรอไมเหมอนกนทงผนกได แตตองมลายซ าทมจดจบ แตละชวงของลายอยางเหนไดชด

202

10.4.5 เทคนค จก การทอผาจก เปนศลปะทละเอยดประณต และเปนมรดกแหงภมปญญาทคนไทยสบทอด ตอกนมายาวนาน บรเวณภาคเหนอของประเทศไทย มการทอผาจกแพรหลาย ในกลมวฒนธรรมไทย จงหวดเชยงใหม จงหวดแพร จงหวดสระบร และจงหวดราชบร กลมวฒนธรรมไทพวน จงหวดสโขทย และกลมวฒนธรรมไทลอจงหวดเชยงราย จงหวดนาน ในภาคกลาง มการทอผาจกในกลมวฒนธรรมไทยครง จงหวดอทยธาน จงหวดชยนาท จงหวดสพรรณบร และกลมวฒนธรรมไทยวน จงหวดราชบร ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ มการทอผาจกในกลมวฒนธรรมภไทหรอผไทย จงหวดกาฬสนธ ค าวา จก นนเปนภาษาไทยทองถนหมายถง การควก ลวง ขด คย ลกษณะของกระบวนการทอผาจก คอจะตองใชการควก ลวง ดง เสนดายพงพเศษขนลงเพอสรางลวดลาย ชอของผาจงอาจเรยกกรยาทาทางของการทอผาชนดนกได จก เปนเทคนคการท าลวดลายบนผนผาดวยวธการเพมดายพงพเศษเขาไปเปนชวงๆ ไมตดตอกนตลอดหนากวางของผา โดยใชไมหรอขนเมนหรอนวมอยกหรอจกดายเสนยนขน แลวสอดใสดายพงพเศษเขาไป จงสามารถออกแบบลวดลายและสสนของผาจกไดซบซอน และเพมสสน ในลวดลายไดหลากหลายตลอดหนากวางของผา ผทอผาจกในประเทศไทยสวนใหญนยมทอเปน ตนซน เพอน ามาประกอบตวซน จงเรยกตนผาซนททอดวยเทคนค จก วา ผาตนจก หรอ ผาเชงจก การทอผาจกจ าแนกตามลกษณะการผกเกบปมเสนพงพเศษไดเปน 2 วธ คอ 10.4.5.1 วธผกเกบปมเสนดายพงพเศษดานบน เปนรปแบบทนยมท ากนแพรหลายทสามารถมดเกบปมไดแนน เพราะมองเหนถนด ผทออาจใชกระจกสองดลวดลายททอเสรจ จากดานลาง เพอตรวจสอบความเรยบรอยของลวดลายในขณะทอ วธนนยมในกลมวฒนธรรมไทยวน กลมวฒนธรรมไทลอ กลมวฒนธรรมไทครง และกลมวฒนธรรมภไท หรอผไทย 10.4.5.2 วธผเกบปมเสนดายพเศษดานลาง เปนรปแบบการทอทดลวดลายททอเสรจจากดานบนแตผทอจะตองระมดระวงมใหเสนดายพงพเศษทอยดานลางพนกน การผกเกบปมเสนดายพงพเศษตองอาศยความช านาญผกปมดานลางซงมองไมเหน วธการทอนนยมในกลมวฒนธรรมไทพวน ต าบลหาดเสยว อ าเภอศรสชนาลย จงหวดสโขทย 10.4.6 เทคนค ยก การทอผายก เปนศลปะการทอผาทละเอยดออน วจตร ประณตเปนอยางมาก ในประเทศไทย แหลงทอผายกทมเชอเสยงในหลายภมภาค ไดแก ภาคเหนอทจงหวดล าพน จงหวดเชยงใหม ในภาคใตทจงหวดนครศรธรรมราช ทอ าเภอพมเรยง จงหวดสราษฏรธาน ทอ าเภอเกาะยอ จงหวดสงขลา และทต าบลนาหมนศร อ าเภอนาโยง จงหวดตรง ในภาคอสานทจงหวดรอยเอด และจงหวดสรนทร ผายก เกดจากการทอทไมเรยบ มเสนดายเชดขนเรยกวา เสนยก ดายทจมเรยกวา เสนขม เมอทอพงกระสวยไปมาระหวางเสนยกและเสนขมจะเกดเปนลวดลายนนขนจากพนผาจะยกดวยไหมกเรยกวา ยกไหม ถาทอยกดวยเสนทองเรยกวา ยกทอง เสนเงนเรยกวา ยกเงน การทอผายกคอการเพมลวดลายในเนอผาใหพเศษขน มเทคนคการทอคลายกบผาขดมาก ถามลวดลายตกแตงพเศษมากๆ ตองใชความละเอยดประณตในการทอ ผายกมราคาคอนขางสง

203

เจาของน ามาใชในโอกาสพเศษทส าคญเทานน การทอผายกตองใชวธการคดเกบลายดวยไม ปลายแหลมเรยวตามลวดลายทก าหนดจนครบหลาย คดยกเสนยนขนเปนจงหวะลวดลายเฉพาะ แลวสอดเสนพงไปเปนแนวทอกระทบตามลายทคดไว ทอจนเตมลาย สวนตวผนผาตองใชวธการเกบตะกอลอย (เขาลอย) เพอผทอจะไดสะดวก ไมตองเกบลายใหมทกครงชวยใหสามารถทอไดสะดวกขน 10.4.7 วธการถก การถกจะใชวสดทเปนเสนออนและมความยาวพอสมควร ใชถกยดโครงสรางภายนอกใหตดกบผนงของผลตภณฑทผลต เชน การถกขอบภาชนะ การถกหภาชนะ หรอการถกโครงตางๆ ของภาชนะ การถกนบางครงจะเรยกวาการผกกได ลกษณะการถกหรอการผกภาชนะโดยทวไปจะมระเบยบทเปนลกษณะเฉพาะเชนเดยวกบแบบของลายสาน เชน ลายถกหวแมลงวน ลายถกปลาชอน อยางไรกตาม แมวาการถกจะเปนการเสรมเพอใหเครองสานมความสมบรณยงขนกตาม แตการถก กเปนขนตอนทจ าเปนอยางยง ไมวาจะเปนภาชนะหรอเครองใชอนๆ ถาสงเกตดแลวจะเหนวามการถกเขาไปเปนองคประกอบอยเสมอ เชน ขอบ ขาปาก กนของภาชนะ 10.4.7.1 ถกเปนลายสาม ไวเยบหมวก หรอใชประกอบท าวสดอนไดหลายชนด ถกเปยสามกคงเชนเดยวกนเปนเปยส ผดกนอยทสามารถท าใหเปนเสนเลกได ถกไดงายกวาเปยอนๆ และมทใชมากเพราะเปนการถกไดหลายขนาด ถกขนาดเสนใหญกจะใชท าของหยาบ โดยมากใชขดเปนรปสเหลยมแลวเอามาตอกนเปนผนใชปพนหอง สานตะกรากมกชอบใชเปยสาม ถกเสนโตน าไปขดกบเสนหวายทท าเปนโครงเสนยนกจะไดตะกราใสผาหรอใสเศษผง เศษกระดาษ หรอจะใชประกอบกนเปนกระเชาใสผลไมใสของขวญกดงามไปอกแบบหนง การท าเปยสามเสนใหญจะผลตไดเปนจ านวนมาก และรวดเรว 10.4.7.2 ถกตะกรอ ท าปมกระเปา การถกตะกรอท าเชนเดยวกบถกเปยสตางกนอยทการพบเสนนนไมตองกดใหเสนแบน คงปลอยเสนไวแลวปมจะมวนไปเอง จนเปนรปตะกรอ ถาตองการถกตะกรอขนาดใหญขนกมดปมหรอปม มวนหลายๆ ครงกจะไดลกตะกรอโตขน เมอไดตะกรอโตตามตองการ จงสอดขดเสนปลายกจะไดรบผลส าเรจ ตามทเหนนไมไดดงแน เพอใหเหนชด (รจนา จนทราสา, 2558) 10.5 งานปน ศลปะงานปนปนของไทยมมายาวนานและเปนงานทสรางขนเนองในศาสนา ปนปน ตามความหมายทางโบราณคด หมายถงประตมากรรมตกแตงสงกอสรางท าจากปนทราย และสวนผสมอน ในขณะทยงออนตวปนทใชในสมยโบราณ เรยกวา ปนต า ปนหนกประกอบดวยหนปน เปลอกหอย กระดก และมสวนผสมพเศษใหเกดความเหนยว เชน ยางไมไขมนทไดจากพช และสตว ศลปะปนปนเปนเทคนคการประดบตกแตงลวดลายบนงานสถาปตยกรรมทกอสรางดวยอฐหรอ ศลาแลงมปรากฏตงแตสมยทวารวดและยงคงเปนทนยมสบตอกนมาจนถงปจจบน โดยอาจแบงเป นสองกลมใหญ คอ งานปนปนแบบลานนาและงานปนปนแบบภาคกลาง ซงกลวนแลวแตมววฒนาการเปนของตนเอง

204

งานปนปนปรากฏอยตามสถาปตยกรรมในพทธศาสนา อยางเจดย หนาบนพระอโบสถ วหาร หรอแมแตตามผนงถ า อกทงงานปนองคพระพทธรป ฐานพระพทธรป ฐานเจดยลายทปนมกเปน ลายไทยทมความวจตรงดงามผสมผสานอยกบรปปนปนพทธประวต เทพ เทวดา และเหลาสรรพสตวในวรรณคดลวดลายเครองสถาปตยกรรมทท าจากปนปนมทงทเปนรปบคคล รปสตว ลวดลายพนธพฤกษา เปนภาพเลาเรองและอนๆ อกมาก มทงท ท าเปนภาพนนสง ภาพนนต า หรอท าเปนประตมากรรมลอยตว ทงนขนอยกบคตนยมและฝมอชาง งานปนอยางไทย มกเปนงานปนทมรปลกษณไปในรปแบบทเปนลกษณะรปประดษฐ หรอทเรยกวา อดมคตนยม ตามคตความเชอในหมคนสวนมากแตอดต เนองดวยเปนงานศลปกรรมทไดรบการจดใหมขนส าหรบหนาท ประโยชนใชสอย และสรางเสรมความส าคญแกถาวรวตถ และ ถาวรสถาน งานปนแบบไทย ทชางปนแตอดตไดสรางสรรคไวนนมอยดวยกนหลายประเภท งานปนแตละประเภทยงประกอบขนเปนงานปนดวยวธการและกระบวนการตางๆ กน ซงขนตอนการปนมดงตอไปน (ศนยสงเสรมศลปาชพระหวางประเทศ, 2550) 10.5.1 วธการและขนตอนการสรางสรรคงานปนปน 10.5.1.1 การเตรยมวตถดบ การเตรยมปนขาวเรมจากการเผาหนปน (CaCo3) ดวยความรอนสงเ พอ ไลคารบอนไดออกไซด หนปนจะแตกออกเปนสารสขาวเมดใหญบางเลกบาง เรยกวาปนดบ (Cao) ปนดบเปนสวนผสมส าคญทจ าน ามาแปรสภาพเปนปนต าส าหรบงานปนปน ปนทเปนวตถดบน ามาใชท างานปนปน คอปนขาวจะตองไดรบการเตรยมการใหมคณภาพเหนยวและจบตวแขงเมอภายหลงปนปนนนแหงสนทแลว ดวยการผสมน ายาหรอวสด บางชนดเพอเพมคณภาพ คอ น ากาวอยางหนงกบน ามนพชอยางหนง ปนขาวซงเนอปนผสมดวย น ากาวขนเปนเนอปนพรอมจะใชท างานปนไดเกรยกวา ปนน ากาว สวนปนขาวซงเนอปนผสมด วยน ามนขนเปนเนอปนเรยกวา ปนน ามน 10.5.1.2 การผสมปน งานปนปนภาคกลางทมชอเสยงโดดเดน และเปนทรจกกนโดยทวไป คองานปนปนเมองเพชรบร สตรปนต าหรอปนสดอนเปนเอกลกษณเฉพาะของสกลชางเมองเพชรบร มสวนผสมตามอนตราสวนดงน ปขาว 2 สวน ทรายละเอยด 1 สวน น าตาลโตนดหรอน าตาลทราย แตเดมนยมใชน าออยเปนตวผสม แตปจจบนนยมใชน าตาลโตนดเปนตวผสมแทน กาวหนง หรอใชเปลอกประดเคยวกบหนงวว การดาษฟาง ซงเดมใชฟางขาวทแหงแลว การต ามใชครกทงชนดทท าดวยไมและหน เมอต าเสรจแลว น าไปใสภาชนะปดใหมดชดไมใหอากาศเขา มฉะนนปนทต าจะแขงตว สวนผสม ปนต าส าหรบท างานปนปน ประกอบดวยปนขาวทรายละเอยด น าตาล กาวหนง และกระดาษฟาง คลกเคลาสวนผสมเขาดวยกนกอนต า 10.5.1.3 วธต าปน น าปนขาวและทรายละเอยดผสมคลกเคลาตามอตราสวน ปน 2 สวน ทรายละเอยด 1 สวน จากนนกน าปนขาวและทรายละเอยดทผสมแลวไปใสภาชนะ เชน ถง หรอ โอง จากนนน า น าสะอาดใสลงไปจนทวม ปดฝาทงไวประมาณ 4 วน เรยกวาการหมกปนเพอลดความเคมของปนลง

205

ชนหนงกอนแลวจงน ามาต า จากนนน าเอาน าตาลโตนด หรอน าตาลทรายผสมน า ดงไฟเคยวใหเหนยว สวนกาวหนงผสมน าใสภาชนะตงไฟเคยวใหเหนยวเชนเดยวกน ตอมาน ากระดาษฟางแชน าจนเปอยน าปนขาวทหมกไวแลวใสครกโขลกใหเขากน ฉกกระดาษฟางทแชน าเปนชนเลกๆ ใสครกโขลกตอไปอกจนกระดาษฟางผสมเปนเนอเดยวกนกบปน แลวน าน าตาลและกาวหนงทเคยวไดทคอยๆ ผสมแลวโขลกใหเขากน เมอสวนผสมตางๆ ของปนต าเขากนจนไดทแลวจงตกใสภาชนะหรอถงพลาสตกเกบไว แลวเรมต าปนใหมอกจนกวาจะไดปรมาณ ทเพยงพอกบงานทตองการ ปนทต าเกบไวแลวจะคงสภาพออนอยเชนนน แตจะตองระวงไมให ถกอากาศ เมอชางจะใชปนปนกน าไปปนไดทนทและปนทปนเสรจแลวทงไวประมาณ 10-15 นาท ปนจงจะเรมแขงตว 10.5.1.4 การรางแบบ งานปนปนน ากาวและงานปนปนน ามน ด าเนนการวธการและขนตอนในการปน ไมแตกตางกนมากนก ชางปนปน ซงจะท างานปนลวดลาย รปภาพตางๆ ลงบนพนชนดทเปนฝาผนง ก าแพงถอปน หรอพนไม ชางบางคนอาจรางแบบลงบนกระดาษแผนเลกพอใหเหนเคาโครงความคดของตน แลวจงน าไปขยายแบบรางตามขนาดทจะท างานปนจรงลงบนพนทนน แตชางบางคนทมประสบการณมากความรลกซง และฝมอกลาแขง มกท าการรางแบบขนาดเทาจรงลงบนพนทจะปนเลยกเปนได งานรางแบบส าหรบปนน ชางปนจะใชถานไมชนเลกๆ ซงท าจากตนพรกเผาไมใหสกเปนถาน เขยนเสนรางดวยถาน จนไดรปรางสมบรณ สดสวนถกตอง เวนชองไฟเปนเรองราวครบถวนดงวตถประสงคแลว จงใชพกนชนดเขยนเสนขนาดเของๆ จม “สคร” ลกษณะเปนสครามอมด า (indigo) ท าขนจากเขมาผสมกบยางรงฝนกบน าใหเขากนเขยนทบไปบนเสนราง เพอเนนเสนรางนนเสนรางดวยถานไมนนออกใหหมด คงเหลออยแตเสนสครเปนโครงรางทชดเจน เปนแบบรางทจะ ปนปนในล าดบตอไป 10.5.1.5 การเตรยมพนส าหรบงานปนปน พนชนดกออฐถอปนมกจะฉาบปนผวเรยบเกลยง การปนปนเปนลวดลายหรอรปภาพตางๆ ตดลงบนพนปนฉาบเรยบเกลยง ชางปนปนจะตองท าผวพนปนฉาบใหเกดเปนผวขรขระขนในบรเวณทไดรางเสนเปนแบบรางลวดลายหรอรปภาพขนกอนนนโดยใชขวานเฉาะเบาๆ ผวปนฉาบรปภาพตางๆ ทตองการปนใหนนสงขนจากพนมาก งานปนตรงสวนนมน าหนกเพมขน ชางปนปนจะตองตอกทอย ซงมกท าดวยไมไผแกๆ เหลาท าเปนลกทอย ตอกลงทพนปนฉาบใหแนน เหลอโคนทอยออกมาตามขนาดทตองการใหเปนแกนส าหรบงานปนปน ซงชางปนจะป นปนพอกขนเปนลวดลายหรอรปภาพตางๆ ทตองการใหนนสง พนรองรบงานปนปนทใชไมรองรบ พนชนดนเมอผานการเขยนรางแบบขนไวบนพนแลวชางปนกจะน า น าเทอกปน คอปนปนทท าใหเหลวโดยเตมน ากาวหรอน ามน ทาลงพนไมบรเวณภายในลวดลายหรอรปภาพทไดรางเปนแบบใหทว ทงไวใหแหงกจะเปนผวหยาบๆ ซงชางปนจะไดปนทบลงเปนลวดลายหรอรปภาพเกาะจบและตดคงทนไดนาน

206

10.5.1.6 โกลนปน หรองานขนรป งานขนรป คอการกอตวดวยปนขนรปทรงเลาๆ พอเปนเคาโครงทจะปนปนพอกเพมเตมขนตามล าดบจนเปนงานปนทสมบรณ การปนปนดวยปนต า ชางจะตองออกแบบเขยนลาย ลงในกระดาษเพอดรปแบบเคาโครงชนหนงกอน เมอชางรางแบบแลว ชางจะเขยนลายไวหยาบๆ หรอบางครงชางจะเขยนลายไปพรอมกบปนปนไปดวย เมอรางลายแลวชางจะน าปนซเมนตปนพอกหรอเรยกวาถอปน ไปตามรปแบบทรางไว ซงเรยกวา โกลน การขนรปดวยปนขนแรกตองใสปนใหจบตดกบพนสวนทเฉพาะท าผวใหขรขระนนขนเปนรปโกลน หรอใสปนใหเกาะตดกบทอย ท าเปนรปทรงโครงรางของรปทปน การโกลนดวยปนซเมนตเพอใชเปนตวยดใหเกดความคงทนไมหลดงาย ชางจะโกลนไปทละสวนของลาย จนกระทงปนทโกลนไวแขงตวแขงตวแนนดแลว ชางจะน าปนต าไปปนพอกอกชนหนง พรอมกบปนตกแตงลวดลายโดยใชเกรยงตามรปแบบลกษณะของลายทรางไว ปลอยปน ทขนรปชนแรกนทงไวใหปนจบพนหรอเกาะทอยตดแนนจงใสปนเพมทบลงเปนรปโกลนหรอ รปโครงรางนน ปนขนเปนรปทรงโดยรวมของเถาหรอตวลาย หรอรปภาพในลกษณะทเรยกวา หน คอเปนรปทรงพอใหรวาเปนเคาโครงของสงทจะปนท าใหชดเจนตอไป

รปท 10.5 การโกลนปน 10.5.1.7 การปนรป งานปนรป คอการน าปนมาปนเพมเตมหรอตอเตมขนรปไวใหปรากฏเปนรปลกษณะทชดเจนไดสดสวนพรอมดวยทวงทา ลลาอาการตองตามประสงคทตองการจะปนใหเปนลวดลาย 10.5.1.8 การปนลาย การปนสวนละเอยดเปนการปนแตงแสดงสวนละเอยดใหชดเจนสมบรณยงขน ท าตอเมอปนทไดปนขนรปไวนนจบตวและหมาดพอสมควรจงจดการปนปนเตมแตงและปนท าสวน

207

ละเอยดแตละสวน งานปนละเอยดในงานปนปนแบบไทยประเพณมกนยมกวดผวงานใหเรยบรอยเกลยง การกวด คอ กดและลบไลเบาๆ บนผวปนเพอท าใหเนอแนนและเรยบดง ขณะทใชเครองมอกวดผวปนนตองหมนเชคเครองมอดวยผาเปยกน าบอยๆ เพอกนมใหปนตดเครองมอและยงชวยใหการใชไมกวดไปบนผวปนลนเรยบดยงขน แตในงานปนปนน ามนไมจ าเปนตองชบเครองมอนนใหเปยก หรอใชผาเปยกน าคอยเชคเครองมอเพอปองกนมใหปนเกาะ เพราะปนน ามนมเนอปนทละเอยดกวาปนน ากาว ขณะใชไมกวดปนกวดบนผวงาน น ามนซงผสมแทรกอยในเนอปนจะชวยใหเครองมอลนอยแลว อนง ชางปนปนไดน ารปแบบของการแกะสลกไมมาประยกตเปนงานปปน โดยการปนลายยนออกมาจากผนงหนาบน และบางตอนกมการปนลายสอดสลบพนเกยวพน โดยใชโครงลวดเขาชวยในการยดเหนยว สวนรปแบบในการปนลายนนชางปนปนแตละคนมกรรมวธเฉพาะตวในการท างาน

รปท 10.6 การปนลาย 10.5.1.9 การปนตวทบลาย ในสมยอยธยาตอนปลายและสมยรตนโกสนทรตอนตน ลายปนปนหนาบน พระอโบสถนยมใชลายประกอบตกแตงเปนพนหลง ท าใหประธานรปมความโดดเดนเปนพเศษ บางแหงนยมปนปนรปการสประยทธในเรองรามเกยรต สวนพนหลงมกจะเปนลายกานขดเทพนม ลายกานขดหวราชสห เรยกกนวา ตวทบลาย ซงชางเพชรบรนยมประชนแขงขนตวทบลายนกนมาก เพราะเปนการแสดงถงฝมอ เทคนควธ และแนวความคดของชาง สวนใหญนยมเรองราวพทธประวตตอนใดตอนหนง เปนสวนประกอบของหนาบนพระอโบสถ วหาร ซมหนาตาง

208

รปท 10.7 รปแบบการปนแบบตวทบลาย 10.5.1.10 การตกแตงปนปน เทคนคการแตงลายปนปน สวนใหญสบทอดมาจากสมยอยธยาตอนปลาย โดยเฉพาะการตกแตงลวดลายหนาบนพระอโบสถ โดยจดใหสวนประธานอยในแนวแกนกลางรป ซงจะเดนล าออกมาจากตวลายกระหนก สวนลวดลายทใชในงานปนปน นยมใชลายกานขดตามแบบศลปะสมยอยธยาหรอรตนโกสนทรตอนตน เพราะสามารถออกตวลายไดมาก งานปนปน เมอชนงานเสรจสมบรณมกปลอยใหงานปนปนนนแหงไปเองซงใชเวลาไมนานนก และมกนยมงานปนปนเปนสขาวตามธรรมชาตของปนขาว หากตองการตกแตงเพมเตม ใหสวยงามมากขนอาจท าดวยวสดและวธการดงตอไปน 1) การตกแตงดวยการปดทองค าเปลว ในขนตนตองลงรกสนก ทาเคลอบผวงานปนปนใหทวชนหนงกอนเพอใหผวงานปนปนเรยบเกลยง เมอรกสมกแหงดแลวจงทา รกน าเกลยงใหทวชนงาน ปลอยใหรกน าเกลยงทหาท งไวสกพกหน ง เมอรกหมาดไดทจ ง ปดทองค าเปลวทบใหทว 2) การตกแตงดวยการปดกระจก มกเปนงานทไดรบการตกแตงตอเนองจากการปดทองค าเปลวเพมเตมสสนแกชนงานปนปนนน โดยน ากระจกแกว หรอกระจกหงมาตดเจยนตามรปรางและขนาดทตองการประดบตกแตงลงบนงานปนปน ท าเปนสวนแวว ไลลายพนลวดลาย เปนตน 3) การตกแตงดวยการเขยนระบายด ขนตนตองจดการเตรยมพนผวชนงานปนปนใหเรยบและแนนดวยเลอดหมสด ผสมกบน าปนขาวกวนใหเขากนท าเปนน ายารองพน ลกษณะคอนขางขน ใหน ายานทาใหทวชนงานปนปนผงใหน ายาแหงสนทแลวจงใชสฝนผสมน ากาวน ามาเขยนระบายตกแตงลงบนพนผวภายนอกงานปนนนตามวรรณะทควรจะเปนและตามความตองการของชางผท าการเขยนระบายสตกแตงนน (จงด จนางคะกาญจน. 2556)

209

รปท 10.8 การตกแตงดวยการปดกระจก 10.6 สรปทายบท การสรางสรรคงานชางพนถน มการสบสานตอเนองกนมาตงแตอดตจนถงปจจบน ทงยงสะทอนใหเหนถงภมปญญาคานยมของคนในแตละทองถน อยางการเลอกสรรวสดทน ามาใชกระบวนการกรรมวธการผลตสรางสรรคงาน ซงการถายทอดองคความรจะถายทอดเฉพาะ หมวงศาคณาญาตทใกลชด และผสนใจตองมาฝากตวเปนศษยเพอเรยนรสบทอดจากบรรพบรษของทองถนนนๆ ดวยความเคารพศรทธาในการสบสารงานชางฝมอ ภมปญญาในการเลอกใชวสดหรอวตถดบของแตละทองถนมาสรางงาน ถอเปนคณสมบตอยางหนงทเปนเอกลกษณของงานพนบาน และเปนความงามทเกดจากความประสานกลมกลนของวตถดบ กอเกดเปนงานชางพนถนทสะทอนถงรากฐานของสงคมไทย ประเทศไทยมการท าผลตภณฑหตถกรรมมากมายหลายประเภท ตวอยางเชน งานโลหะ เปนผลตภณฑหตถกรรมทไดจากการน าสนแรในธรรมชาตมาหลอหลอมโลหะเพอใชประโยชนในกา รด ารงชวตประจ าวนของคนไทย จดวาเปนผลตภณฑทตอบสนองความตองการใชสอยทใหความคงทน อ านวยความสะดวกสบาย และมความสวยงามทางศลปะซงมเอกลกษณพเศษแตกตางจากผลตภณฑหตถกรรมทท าจากวสดธรรมชาตอนๆ งานไมเปนศลปหตถกรรมทมการปรบปรงเปลยนแปลง และสบทอดเรอยมาหลายยคหลายสมยจากผลตภณฑเครองไมทมรปแบบเรยบงายดวยฝมอชางพนบานทวไป จนถงงานหตถกรรมเครองไมแกะสลก ซงมลวดลายวจตรบรรจงดวยศลปะเชงชางชนสง โดยการใชไมสกซงเปนวสดทดทสดในการท าผลตภณฑเกอบทกประเภท งานจกสานเปนงานศลปหตถกรรมทใชวตถจากธรรมชาต และมคณคาทางดานศลปะซงแสดงออกถงความสวยงาม และคณคาเฉพาะตว อนเกดจากการสาน สอด ทอ ถก อกทงรปแบบเครองจกสานยงแสดงถงลกษณะพนเมอง พนบานทแตกตางกนอกดวย ผาทอเปนภมปญญาเกาแกของมนษยทไดรบการถายทอดมาแตอดต เปนสงทมความสมพนธกบมนษยตงแตก าเนดจนถงวาระสดทายของชวต และในบางครงยงสะทอนใหเหนถงความแตกตางใหพธกรรมและความเชอ ทแสดงออกมาในเรองของสสนและลวดลายบนผาทสวมใส

210

ทแตกตาง ถอเปนศลปะอกอยางหนงของมนษยได เปนอยางด งานปนปนทปรากฏอยตามสถาปตยกรรมในพทธศาสนา หรอแมแตตามผนงถ า ทมความวจตรงดงาม เปนเทคนคการประดบตกแตงลวดลายบนงานสถาปตยกรรมทกอสรางดวยอฐหรอศลาแลงมปรากฏตงแตสมยทวารวดและยงคงเปนทนยมสบตอกนมาจนถงปจจบน ถงปจจบนสงคมไทยมการเปลยนแปลงไปอยางรวดเรว ทงทางดานการพฒนาอตสาหกรรม การสอสาร วทยาศาสตรเทคโนโลย และสงแวดลอม สงผลใหพนฐานการผลตงานหตถกรรมมการเปลยนแปลงไปจากการผลตเพอสนองประโยชนใชสอย เปนการผลตเพอจ าหนายสนองความตองการตลาดสงคมเมองทงภายใน และตางประเทศ งานหตถกรรมไทยในยคสมยนจงมบทบาทความส าคญเพมขนในเชงคณคาทางเศรษฐกจอกดวย 10.7 ค าถามทบทวน

1. งานโลหะสามารถแบงตามวสดทใชในการผลตไดกประเภท อะไรบาง 2. ไมชนดใดทนยมน ามาใชในการผลตเปนผลตภณฑ เพราะอะไร 3. เทคนคงานสานมกประเภท อะไรบาง 4. ยกตวอยางเทคนคการทอ พรอมอธบายเทคนคนน 5. อธบายเทคนคในการปนปน

211

เอกสารอางอง

กรมศลปากร. (2544). ประณตศลปไทย ในพพธภณฑสถาณแหงชาต พระนคร. กรงเทพฯ : กรมศลปากร. กรมศลปากร. (2553). งานชางพนถน. พมพครงท 1. กรงเทพฯ : กรมศลปากร. จงด จนางคะกาญจน. (2556). ประตมากรรมปนปน ความงามศาสตรและศลป. พมพครงท 1. กรงเทพฯ : วาดศลป. รจนา จนทราสา. (2558). การออกแบบผลตภณฑหตถกรรมหญาแฝก. กรงเทพฯ : จฬาลงกรณ มหาวทยาลย. ศนยสงเสรมศลปาชพระหวางประเทศ. (2550). ชางสบหม. กรงเทพฯ : พ. เพรส จ ากด.

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 11 รปแบบผลตภณฑจากวสดและเทคนคในงานหตถกรรม

_______________________________________________________

หวขอเนอหา 11.1 รปแบบผลตภณฑจากงานโลหะ 11.2 รปแบบผลตภณฑจากงานไม 11.3 รปแบบผลตภณฑจากงานจกสาน 11.4 รปแบบผลตภณฑจากงานถกทอ 11.5 รปแบบผลตภณฑจากงานปน

วตถประสงคเชงพฤตกรรม 1. แยกความแตกตางของผลตภณฑในงานหตถกรรมได 2. ตระหนกถงความส าคญ และคณคาของงานหตถกรรม 3. สามารถวเคราะหเทคนคและวสดในงานหตถกรรมเพอน ามาใชในการออกแบบได

วธการสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. วธการสอน

1.1 วธสอนแบบบรรยาย โดยบรรยายเนอหาบทท 11 รปแบบผลตภณฑจากวสดและเทคนคในงานหตถกรรม 1.2 วธสอนแบบอภปรายในประเดนตางๆ ในระหวางการเรยนการสอน 1.3 วธสอนแบบเนนการเรยนรดวยตนเอง 2. กจกรรมการเรยนการสอน 2.1 น าตวอยางผลตภณฑหตถกรรม ใหผเรยนสงเกต แลวตงค าถามเพอบรรยายเขาสเนอหาเรองรปแบบผลตภณฑจากวสดและเทคนคในงานหตถกรรม โดยการใชสอการสอนประกอบ 2.2 แบงกลมอภปราย เรองรปแบบผลตภณฑจากวสดและเทคนคในงานหตถกรรม ผสอนน าอภปรายสการสรปดวยค าถาม 2.3 การออกแบบผลตภณฑโดยการใชเทคนคและวสดในงานหตถกรรม 2.4 ใหผเรยนศกษาเนอหาจากชดการสอนหนงสอ ต ารา เอกสารเพมเตม แลวสรปดวยค าพดของตนเองแบบบรรยาย

213

สอการสอน 1. ตวอยางผลตภณฑงานหตถกรรมประเภทตางๆ 2. สออเลกทรอนกส จากโปรแกรมคอมพวเตอร Power Point ประกอบการบรรยาย เรองรปแบบผลตภณฑจากเทคนคและวสดในงานหตถกรรม การวดผล

1. สงเกตการตอบค าถามและตงค าถาม 2. สงเกตบทบาทหวหนา สมาชก และการอภปรายรวมกนขณะท างานเปนกลม

3. สงเกตพฤตกรรม การกระตอรอรนในการท ากจกรรม 4. ตรวจแบบทดสอบทบทวนทายบท

214

บทท 11 รปแบบผลตภณฑจากวสดและเทคนคในงานหตถกรรม

_______________________________________________________

ศลปหตถกรรม เปนส งสะทอนวถชวตแบบเรยบงายของชาวบานในภมภาคตางๆ ของประเทศ แสดงถงภมปญญา และจตวญญาณโดยแทของมนษย ความแตกตางทางดานรปแบบ รวมทงวตถดบทใชในการสรางสรรค ลวนเปนลกษณะพเศษทจะบงบอกถงอตลกษณประจ าแตละทองถน ผลงานศลปหตถกรรมของไทยทปรากฏขนมาตงแตอดตจนถงปจจบน มมากมายหลายประเภท เชน งานจกสาน ทกภาคของประเทศมการสรางสรรคงานจกสานขนเพอประโยชนใชสอยหากจะมความแตกตางอยบางในเรองของรปแบบของชนงาน รวมทงวตถดบทน ามาใชในงานสาน หรอบางประเภทกเปนลกษณะเฉพาะประจ าทองถนไมมทใดเหมอน จนกลายเปนอตลกษณ ของทองถนนนๆ นอกจากนจะเหนไดวาศลปหตถกรรมไทยมเอกลกษณในความวจตร ความประณตละเอยดออน และความล าลกจากภมปญญาของบรรพบรษทสบทอดตอกนมาจากอดต ฝมอชางในแตละสาขาไดสรางสรรคผลงานเพอราชการในสวนพระองค ท านบ ารงพระพทธศาสนา ตลอดจนสรางสรรคเปนศลปกรรม และหตถกรรมพนบานทใชกนในชวตประจ าวน เปนสงทแสดงใหเหนถงความเปนสถาบนชาต สอใหเหนถงความเปนผคนในชาตทมวฒนธรรมมอารยะธรรม มระดบความเปนอยและคานยมทงดงามในทางศลปะ วชาชางไดรบการสบทอดสงตอกนมาโดยผานการเรยนร การฝกฝนจนเปนความช านาญเชยวชาญ มเอกลกษณในแตละสกลชาง ศลปหตถกรรมสามารถแบงประเภทตามลกษณะ และเทคนคในการสรางสรรคผลงานหรอบางครงอาจใชวตถดบหลกในการผลตเปนเกณฑการจ าแนกประเภทได ซงมมากมายหลายประเภท ดงตวอยางตอไปน

11.1 รปแบบผลตภณฑจากงานโลหะ 11.2 รปแบบผลตภณฑจากงานไม 11.3 รปแบบผลตภณฑจากงานจกสาน 11.4 รปแบบผลตภณฑจากงานถกทอ

11.5 รปแบบผลตภณฑจากงานปน

215

11.1 รปแบบผลตภณฑจากงานโลหะ 11.1.1 เครองเหลก เครองเหลก บรรพบรษไทยรจกการใชโลหะเหลกเปนเวลานาน ตงแตสมยกอนประวตศาสตร ผลตภณฑเครองเหลกนบวามความส าคญตอการด ารงชวตของมนษยเพราะมความแขงแรง ทนทานและใชงานหนกไดด ดวยเหตผลนจงนยมท าเครองมอเครองใชในครวเรอนและเครองมอการเกษตรรวมทงอาวธตางๆ กรรมวธการน าเหลกมาท าผลตภณฑประเภทตางๆ มทงวธการหลอหลอมและวธการตขนรป ทงนขนอยกบชนดเหลกทใชและประโยชนใชสอยของผลตภณฑนนๆ ถาเปนวธการหลอหลอมจะใชเหลกหลอ สวนมาท าเปนแมพมพส าหรบหลอหลอมโลหะชนดอนๆ และท าเครองมอเครองใชบางประเภท แตโดยทวไปแลวจะใชวธการตขนรปดวยความรอนโดยใชวตถดนคอ เหลกเหนยวหรอเหลกกลา ชาวชนบทมกจะใชเหลกรปพรรณประเภทเหลกแหนบรถยนตเหลกพดและเหลกรางรถไฟ เปนวตถดบในการตเหลกขนรปผลตภณฑ การตเหลกจงเปนงานหตกรรมพนบานทส าคญอยางหนงของประเทศไทย เพอท าเครองมอเครองใชและอปกรณทจ าเปนตออาชพเกษตรกรรมของชาวชนบท เชน มด ขวาน จอบ เสยม เคยว สว กรรไกรตดกงไม อปกรณตดเกบผลไม เปนตน ผลตภณฑทท ากนมากคอ มดชนดตางๆ แหลงผลตทมอยทวไปตามหมบานเกอบทกภาค แตทมชอเสยงอยท บานไผหนอง บานตนโพธ ในเขตต าบลทาชาง อ า เภอนครหลวง จงหวดพระนครศรอยธยา ซงเปนผลตภณฑทรจกกนดในนามของมดอรญญก

รปท 11.1 มดอรญญก ทมา : (bansansuk, 2559) [Online]

216

11.1.2 เครองทองลงหน เปนผลตภณฑเครองโลหะทมสวนผสมระหวางทองแดงประมาณ 80% และดบกประมาณ 20% โลหะผสมนบางทเรยกวาบรอนซ (Bronze) หรอส ารดค าวา ลงหน มาจากกรยาชางขดผลตภณฑขนโลหะโดยใชหนขดใหเกลยงเกลา จงเรยกวาขนลงหน แลวเลยเรยกขนทองวา ทองลงหนซงรวมไปถงการเรยกชอรปผลตภณฑอนๆดวย ตามประวตกลาววาคนไทยรจกการหลอโลหะผสมเครองทองลงหนหรอเครองส ารดเปนเวลานานแลวตงแตสมยกอนประวตศาสตรตอมาในยคสมย เชยงแสน สมยสโขทย และสมยอยธยา มการหลอพระพทธรป และผลตภณฑทใชในพธกรรม ทางศาสนา แตไมไดปรากฏวาไดวตถดบมาจากแหลงใดในยคสมยรตนโกสนทร รชกาลท 3 – รชกาลท 4 ชางไทย ซอทองมาลอมาจากจนซงอยในรปของลอโกะ เปนเครองดนตรจนคลายฆองไทยน ามาหลอมใหม แลวตขนรปเปนผลตภณฑเครองทองลงหนในสมยนนเชน ขนน าพานรองถาดครก ตะบนหมาก ภาชนะเครองใชอนๆ และเครองดนตรไทยเชน ฉง ฉาบ ฆอง ฯลฯ เครองทองลงหนจงมชอเรยกอกชอหนงวา เครองทองมาลอ พฒนาการของรปแบบผลตภณฑเครองทองลงหนในระยะตอมาไดเปลยนแปลงไป เพอสนองความตองการของตลาดสงคมเมองปจจบนและตลาดตางประเทศ ประกอบกบคณสมบตดเดน ของเครองทองลงหนคอวสดทไมเปนอนตรายแกผบรโภค เนอโลหะแขงแกรง เหนยว ขดเปนมน เงางามไดนาน ถาท าเปนมดจะมความคมมาก ปอกผลไมไมช าและมดไมด า ดงนนเครองทองลงหน จงไดรบการพฒนา เปนรปแบบผลตภณฑประเภทชดภาชนะเครองมอเครองใชบนโตะอาหาร เชน ชอน สอม มด ทพพ จาน ชาม ถวย ชดน าชา ชนน าพานรอง แจกน เชงเทยน กรอบรป เครองประดบโตะ รปหลอสตว และผลตภณฑของทระลก เชน พวงกญแจ ทเปดขวด มดตดกระดาษ ฯลฯ แหลงผลตทส าคญอยในทองทจงหวดกรงเทพมหานคร จงหวดพระนครศรอยธยา และจงหวดสมทรปราการ

รปท 11.2 เครองทองลงหน ทมา : (บานเครองลงหน, 2559) [Online]

217

11.1.3 เครองทองเหลอง สวนผสมระหวางทองแดงประมาณ 55% และสงกะสประมาณ 45% และสวนผสมของตะกวกบอลมเนยมอกเลกนอย สวนใหญทองเหลองจะผลตเปนรปหลอ ท าเครองประดบไมนยมท าเปนภาชนะเครองมอเครองใชส าหรบการบรโภคเพราะเปนอนตราย เนองจากมตะกวเปนสวนผสมอยดวยกรรมวธการหลอเครองทองเหลองมมานานเชนเดยวกบเครองทองลงหน ปจจบนผลตเครองทองเหลองมทงลกษณะทเปนแบบพนบานท ากนภายในครอบครว ตามชนบทสบทอดจากบรรพบรษดงเดม เชน ทบานปะอาว ต าบลหนองขอน อ าเภอเมอ จงหวดอบลราชธาน รปแบบผลตภณฑเปนงานหลอโลหะทองเหลองแบบงายๆ ใชภายในทองถนและอกสวนหนงท าเปนสนคาของทระลกส าหรบนกทองเทยว เชน ระฆง กระดง ลกกระพรวน และผอบใสของ ฯลฯ ในละแวกบานชนบทบางแหงผลตเครองทองเหลอง ในลกษณะรปแบบเครองจกสาน โดยใชเสนลวดทองเหลองมาสาน ขนรปผลตภณฑของทระลกขนาดเลก เชน ตะกรา กระบง ฯลฯ ซงมแหลงผลตอยในเขตจงหวดฉะเชงเทรา ส าหรบการผลตมลกษณะหนงเปนโรงงานอตสาหกรรมขนาดยอย ใชเทคโนโลยสมยใหมมาประยกตกบของโบราณเพอใหผลตภณฑมคณภาพและไดมาตรฐาน รปแบบผลตภณฑเครองทองเหลอง ไดพฒนาเปนผลตภณฑตกแตงในอากาศสถานท ซงตองการความหรหราโออา สวยงาม เชน ราวบนได ลกกรงบนได หวเสาลวดลายเครองประดบภายใน มอจบลกบด กลอนประต หนาตาง รปหลอตวสตว เครองประดบ ผลตภณฑของใชในพธ ทางศาสนาตลอดจนเครองเรอนและผลตภณฑของทระลกแหลงผลตส าคญอยในทองทจงหวดกรงเทพมหานคร จงหวดพระนครศรอยธยา จงหวดสมทรปราการ และจงหวดพษณโลก

รปท 11.3 เครองทองเหลอง ทมา : (บานทองเหลอง, 2559) [Online]

218

11.1.4 เครองทอง เปนผลตภณฑเครองโลหะทไดมาจากแรทองค า ซงนบวาเปนโลหะมคาทมนษยใหความสนใจอนดบแรกเปนเวลานานแลว จงใชเปนเครองวดมาตรฐานเงนตรา คณสมบตพเศษของทองคอ ความออนตวสงมากจนสามารถตเปนแผนบางๆ ไดดกวาโลหะอน อกทงยงตานทานการกดกรอนไดด ในสมยโบราณเมอครงกรงศรอยธยาเปนราชธาน มการใชทองค าบรสทธรอยเปอรเซนตมาหลอเปนองคพระพทธรป และเครองราชกกธภณฑส าหรบพระมหากษตรย ตลอดจนชางทองไดน าทองค ามาบดหรอตเปนแผนแบนๆ ธรรมดาหรอเปนรปรางอน การบโลหะมคาเชน ทองค า เงน นาก เพอบ ขนรปขนและภาชนะตางๆ ตามจนตนาการของชางบการบทองค าหมองคพระพทธรป ดงเชน พระพทธรปศรสรรเพชญ ซงสรางในสมยอยธยาตอนกลางชางไดบทองค าทงองค ความสงถง 8 วา มาภายหลงพมาไดเผาลอกเอาทองค าไปหมด ปจจบนเครองทองท ามาจากทองค าแทงโดยมเนอทองค าประมาณ 95-97 เปอรเซนต รปแบบผลตภณฑของเครองทองจะเปนเครองประดบ เชน ตางห ก าไล สารสรอย ฯลฯ และผลตภณฑประเภทเหรยญตรา ตลอดจนการท าแผนทองเพอใชบผลตภณฑทมคาและทองค าแผนเพอใชปด องคพระพทธรป รวมทงสงกอสรางทางพระพทธศาสนา แหลงผลตสวนใหญอยในทองทจงหวดกรงเทพมหานคร จงหวดเชยงใหม จงหวดสโขทย เปนตน

รปท 11.4 เครองทองสโขทย ทมา : (ของฝากสโขทย, 2559) [Online]

219

11.1.5 เครองเงน เครองถม เปนผลตภณฑเครองโลหะทท ามาจากแรเงน ซงเปนแรมคาพบมาไดประมาณ 2,400 ป กอนครสตกาล มคณสมบตพเศษคอ เนอออน สขาวงดงามตานทานการกดกรอนไดด นยมใชท าผลตภณฑเครองประดบเครองใชในบาน และเหรยญตราตางๆตามประกาศของกระทรวงพาณชย ลงวนท 15 มกราคม พ.ศ. 2509 เรองมาตรฐานเครองเงนไทย ใหความหมายองเครองเงนไทยวา เปนเงนรปพรรณ เครองถม และเครองลงยาส ทท าในประเทศไทย เครองเงนรปพรรณมการท ามาหลายรอยปแลวในประเทศไทย เครองเงนชนดควรใชโลหะเงนทมความบรสทธของเนอเงนไมนอยกวา 95% สวนทเหลอเปนโลหะอนผสม เชน ทองแดง เพอใหเกดความเหนยว ทรงรปอยได ไมบบเบยว เปนเนอเงนมาตรฐานปอนดสเตอรลง โดยทวไปชางเครองเงนไทยจะซอเหรยญเงนจากตางประเทศเพอตเปนแผนขนรปผลตภณฑแลวจงตกแตงใหสวยงาม โดยวธการตางๆ เชน การตอกสลกลวดลายบนเครองประดบของชาวเขาทางภาคเหนอและภาคอสาน การตอกดนลายผลตภณฑโดยมแมแบบยางมะตอยรองอยดานใน เปนวธการท าของชางเครองเงนทางภาคเหนอ อกวธหนงคอ การลงยาถม และ เครองลงยาส เปนวธการท าเครองเงนทางภาคใต ทจงหวดนครศรธรรมราชมชอเสยงมากรจกกนดในนาม เครองถมเมองนคร มประวตการสบทอดยาวนานกวา 500 ปแลว โลหะทใชท าเครองถมมทงโลหะเงนและทอง ซงเรยกวา ถมเงน และ ถมทอง แตถาท า บนโลหะเงน และใชทองมาตกแตงลดลายบางสวนเรยกวา ถมตะทอง ปจจบนเครองท าแบบผลตภณฑเครองเงน เครองถม ท าเปนภาชนะเครองใช เครองประดบ ตลอดจนถงผลตภณฑของทระลก เชน ขนน าพานรอง ถาด ชดน าชา หบบหร กลองทระลก แจกน เชงเทยน กรอบรป ก าไร ตางห สรอยคอ สรอยขอมอ เขมขดตดเสอ เขมกลดเนคไท เปนตน แหลงผลตเครองเงน เครองถม อยในจงหวดนครศรธรรมราช สวนผลตภณฑเครองเงนปะเภทอน อยทางภาคเหนอ จงหวดเชยงใหม เชยงราย และภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ทจงหวดสรนทร เปนตน

รปท 11.5 เครองทองสโขทย ทมา : (ของฝากสโขทย, 2559) [Online]

220

11.1.6 เครองอลมเนยม เปนผลตภณฑทท ามาจากวสดโลหะอลมเนยมซงเพงจะมการรจกใชโลหะชนดนประมาณกวารอยปนเอง คณสมบตของอลมเนยมคอ น าหนกเบา มความออนตว งายตอการขนรป มความแขงแรงสงและไมเปนสนม อลมเนยมมประโยชนมากในงานอตสาหกรรมเพราะสามารถรดออกเปนเสนและตเปนแผนได มประโยชนใชท าภาชนะ เครองมอเครองใชตางๆ และเปนวสดกอสรางเนองจากอลมเนยมมคณสมบตขนรปและสสนใกลเคยงกบเงน แตหาไดงายและราคาถกกวาโลหะเงนมาก ชางเครองเงนบางรายจงใชแผนอลมเนยมเปนวสดในการท างานหตถกรรมแทนโลหะเงน หรอเปนวสดทใชฝกหดความช านาญงานของชางฝมอรนใหมในการตอกสลกลวดลายโลหะกอนจะไปท าบนโลหะมคาชนดอน ปจจบนรปแบบผลตภณฑเครองอลมเนยมประเภทหตถกรรมเปนภาพตอกสลกลวดลาย รปนนสง นนต า และรปลอยตวทสามารถมองไดรอบ เชน รปภาพตวสตวตางๆ ฯลฯ ลวดลายทใชตอกสลกภาพอลมเนยม ชางดอกจะดดแปลงลวดลายมาจากงานภาพเครองไมแกะสลกซงเปนเรองราวชวตความเปนอยของชาวชนบททางภาคเหนอ เรองราววรรณคดตางๆ ในเรองรามเกยรต เปนตน ถาตองการใหภาพมลวดลายคมชด ชางดอกจะน าภาพอลมเนยมทตอกสลกเสรจแลวไปรมด า เพอเนนความตนลกของลวดลาย แลดสวยงามมากขน ผลตภณฑประเภทนมแหลงท าในจงหวดเชยงใหมเพอจ าหนายใหแกนกทองเทยวชาวไทยและตางประเทศ (กรมสงเสรมอตสาหกรรม, 2538)

รปท 11.6 งานดนลายอลมเนยม ทมา : (dandinth, 2559) [Online]

221

11.2 รปแบบผลตภณฑจากงานไม 11.2.1 เครองไมประดบตกแตง เปนผลตภณฑเครองไมแกะสลกทไดรบความนยมสงมากในตลาดปจจบนทงภายในและตางประเทศ แบงเปน 2 ประเภทใหญๆ คอ ประเภทแรกเปนงานแกะสลกภาพ ทงประเภททมพนแผนหลงแบบภาพนนสงนนต าและรปแบบลอยตวเชนเดยวกบงานประตมากรรมโดยทวไปจะแกะสลกเปนรปแบบ บคคล สตว สงของ เชน พระพทธรป เทวดา รปสตวหมพานต และในลกษณะภาพ เลาเรองตามประวตศาสตรวรรณคด และชวตความเปนอยของคนไทยในชนบทตลอดจนรปแบบแปลกๆ ใหมๆ ตามค าสงซอของลกคาจากภายนอกน ามาให ผลตภณฑเครองไมแกะสลกไดรบการปรบปรงดดแปลงกรรมวธการตกแตงผวไมคอการเลยนแบบเครองไมใหดเปนของเกา ของโบราณ โดยน าผลตภณฑไปตากแดด ตากฝนทงไวใหดเกาตามธรรมชาตหรอตกแตงผวไมดวยวสด ลงพนคลายกบของโบราณทท ากนมา รวมทงการลงสสนตางๆ ท าใหเครองไมดสวยงามนาสนใจ นอกเหนอจากการลงรกปดทอง ประดบกระจก แหลงผลตเครองไมประเภทนทมมากทสดอยจงหวดเชยงใหมรองลงไป มทจงหวดสโขทย พษณโลก แพร นาน ล าปาง ล าพน และแมฮองสอน สวนเครองไมอกประเภทหนงเปนงานแกะสลกลวดลายเพอใชเปนสวนประดบตกแตงอาคารทงภายในและภายนอก เชน เชงชาย คนทวย ฯลฯ ลวดลายแกะสลกทนยมใช ไดแก ลายไทยประเภทลายกนก ลายพมขาวบณฑ ลายประจ ายาม ฯลฯ ลายทดดแปลงมาจากจนและยโรป รวมทงลวดลายทเกยวกบ ธรรมชาต เปนตน แหลงผลตงานประเภทนสวนมากอยในจงหวดกรงเทพมหานคร เชยงใหม ฯลฯ

รปท 11.7 เครองไมประดบตกแตง ทมา : (dandinth, 2559) [Online]

222

11.2.2 เครองเรอนไมแกะสลก เปนผลตภณฑทมมาในสมยโบราณ โดยเฉพาะในสมยกรงศรอยธยาซงเปนยครงเรอง ของศลปหตถกรรมเครองไมแกะสลก รปแบบผลตภณฑเครองเรอนไมในสมยนมความเกยวเนองกบพทธศาสนา เชน ธรรมาสน ตเกบพระไตรปฎก ฯลฯ และมความสมพนธกบวถชวตประจ าวนของ คนไทยทอาศยอยในบานไทย เชน ต ตงเตยง คนฉอง ฯลฯ สวนโตะและเกาอไมคอยใชกนเพราะ คนไทยนยมนงพน เครองเรอนส าหรบเจานายชนสงและผมฐานะมกจะสลกเสลาลวดลายไทย ตกแตงดวยการฝงมกหรอลงรกปดทอง หรอการเขยนลายรดน า ฯลฯ เพอใหดหรหราสวยงาม ตามสถานภาพทางสงคม เครองเรอนไทยในสมยรตนโกสนทรสบทอดมาจากสมยอยธยา แตมาระยะหลงไดรบอทธพล ทางศลปะจากจนและยโรป รปแบบผลตภณฑของเครองเรอนไทยในสมยนจงมการพฒนาปรบปรงเปลยนแปลงไปชางออกแบบเครองเรอนไดประยกตน าเอารปทรง ลวดลายและกรรมวธการตกแตงเคลอบสผวไมจากจนและยโรปเขามาไวในแบบผลตภณฑเครองเรอนไทยบางสวนและเรมมการท าโตะเกาอ ชดท างาน ชดอาหาร ชดโตะเครองแปง ฯลฯ ตามประเพณวฒนธรรมของจนและยโรปเขามาใชในหมเจานายชนสงมากขน จนถงทกวนน ปจจบนรปแบบผลตภณฑเครองเรอนไมแกะสลกยงคงรกษาเอกลกษณของไทยในสมยกอนไว แตการผลตมจ านวนไมมากนกเพราะขอจ ากดของไมซงหากและราคาแพงแหลงผลตทมฝมออยในเรอนจ า จงหวดกรงเทพมหานครและจงหวดอนๆ และมผผลตภาคเอกชนท าเครองเรอนไมแกะสลก ประเภทงานฝงมก ทจงหวดสงหบร ฯลฯ สวนเครองเรอนไมแกะสลกทางภาคเหนอมผผลตใชไมจรง เชน ไมสก โดยแกะสลกเปนลวดลายเลาเรองชวตความเปนอยของคนไทยในชนบทและเรองราวของชางไทย ท าเปนชดเกาอรบแขก ชดอาหาร ฯลฯ แตวธการท าเครองเรอนแบบนสนเปลองไมมากเกนไปจงมการท าเหลออยไมกราย ทจงหวดเชยงใหม แพร และล าปาง

รปท 11.8 เครองเรอนไม ทมา : (dandinth, 2559) [Online]

223

11.2.3 เครองใชในครวเรอน เปนผลตภณฑเครองใชท าดวยไม แตเดมมการท าเปนอตสาหกรรมในครวเรอนทางภาคเหนอโดยการแกะสลกบนไมจรงจากไมสกดวยมอทงหมดในระยะตอมาตลาดตางประเทศมความนยมผลตภณฑประเภทนมากขน การผลตจงเรมขยายตวเมอประมาณป พ .ศ. 2518 ไดพฒนาเปนระบบโรงงานอตสาหกรรมหตถกรรมในระดบขนาดยอมและขนาดกลาง ซงมการน าเครองจกรอปกรณ งานไมเขาพฒนาการผลตใหรวดเรวและไดมาตรฐานคณภาพดอกทงยงไดเปลยนจากการ ใชวตถดบ ไมสก หนมาใชไมชนดอนแทน เชน ไมฉ าฉา ไมประด ไมสน และไมยางพารา ฯลฯ ตลอดจนการใช ไมอดและใชเศษไมจรงชนเลกๆ มาอดประสานท าผลตภณฑเครองใชตางๆ เพอประหยด ไมและใชไมอยางคมคาเกดประโยชนสงสด รปแบบผลตภณฑเครองใชในครวเรอนท าดวยไม ซงเปนทนยมในตลาดปจจบนท งภายในประเทศและตางประเทศ ไดแก ชอน สอม ทพพ พาย ถาด เขยง จานประเภทตางๆ ชามสลด เปนตน แหลงผลตสวนใหญอยทางภาคเหนอ จงหวดเชยงใหม ล าพน ล าปาง แพร และเชยงราย

รปท 11.9 เครองไมใชในครวเรอน ทมา : (สรางคณา ชาญนทกล, 2559) [Online]

224

11.2.4 ของเลนไม เปนผลตภณฑทมชานานแลว เกดจากความคดรเรมของผใหญ พอแม ญาตพนอง ทตองการสรางผลตภณฑใหเดก บตร หลาน ไดเลนเพอความสนกสนานเพลดเพลน และเกดการเรยนรในเรองตางๆ รปแบบผลตภณฑของเลนไทยในอดตจะสะทอนใหเหนถงสภาพชวตความเปนอยในสงคม และศลปวฒนธรรมของผคนในสมยนนๆโดยใชวตถดบจากทรพยากรในทองถนทหาได เชน ไม ไมไผ กะลา ไมระก า มะพราว ฯลฯ รปแบบของเลนไมพนบานทพบทวไป เชน ลอเลอนไม ตกตาไม เปนตน ปจจบนผลตภณฑของเลนไมมความส าคญตอการพฒนาสตปญญาของเดก นบเปนอปกรณการศกษาทเหมาะสมกบเดกอายประมาณ 1-5 ขวบ มรปแบบหลายประเภท เชน ของเลนมลอลาก ชดตอภาพตอตวอกษรและตวเลข ชดตอรปทรงเรขาคณต ฯลฯ นอกจากนยงมผลตภณฑของเลนไมทใชเปนการเลนเกมสเพอความเพลดเพลนส าหรบผใหญอกดวยการผลตของเลนไมในปจจบนไดพฒนาเปนระบบโรงงานอตสาหกรรมขนาดยอม โดยใชไมยางพารา ไมสน ไมฉ าฉา ฯลฯ เปนวตถดนในการผลต สวนดานตลาดจ าหนายในตางประเทศนยมสงซอผลตภณฑ ของเลนไมจากประเทศไทยมากขน เพราะไดมาตรฐาน และคณภาพ แหลงผลตสวนใหญอยในจงหวดกรงเทพมหานคร เชยงใหม ล าปาง แพร ฯลฯ (กรมสงเสรมอตสาหกรรม, 2538)

รปท 11.10 ของเลนไม ทมา : (thejoinery, 2559) [Online]

225

11.3 รปแบบผลตภณฑจากงานจกสาน การท างานหตถกรรมเครองจกรสานของไทย มพนฐานมาจากสงคมเกษตรกรรม ชางสานคอเกษตรกรในชนบท จะใชชวงเวลาวางหลงจากการท าไรท านา เลอกใชทรพยากรธรรมชาตในทองถนมาผลตงานหตถกรรมดวยใจรก เพอความสขความเพลดเพลนตลอดจนสนองประโยชนใชสอยตอตนเองและครอบครว รปแบบผลตภณฑเครองจกสานไมไผและหวาย จงเปนศลปหตถกรรมพนบานทมความงามบรสทธแบบธรรมชาต สะทอนถงความเปนอสระและการแสดงออกของความคดเฉลยวฉลาด ตลอดจนความสามารถของชางสานในการเขาใจวสดไมไผและหวายผสานกลมกลนกบสภาพแวดลอมของการด ารงชวต สงผลใหมการพฒนารปแบบผลตภณฑเครองจกสารเปนจ านวนมาก ลกษณะรปแบบผลตภณฑเครองจกสานไมไผและหวายทเปนงานศลปหตถกรรมพนบาน แบงกลมตามประโยชนใชสอยของสงคมชนบทเปน 5 ประเภทใหญๆคอ ประเภทท 1 กลมผลตภณฑใชในการเกษตรกรรมและเปนเครองใชในชวตประจ าวน เชน ภาชนะเครองใชตางๆ ไดแก กระจาด กระชอน กระดง ชะลอม กระบง บงก ตะกราสมไก ฝาช พด ตะกรอสอยผลไม ฯลฯ รวมทงอปกรณเครองมอทใชในการจบสตวน า ไดแก ลอบ ไซ ของ อจ ตม ชะนาง สม ฯลฯ ประเภทท 2 กลมผลตภณฑเครองปลาดและเปนวสดกอนสรางอาคารบานเรอนโดยใชไมไผหรอหวายสานเปนแผนใหญ เรยกวาเสอล าแพน เสอหวาย ใชปรองนงนอนกบพน หรอท าเปนฝาผนงอาคารบานเรอน บฝาเพดาน ปดหนาจวอาคารเรอนไทย เปนตน ประเภทท 3 กลมผลตภณฑเครองสามศรษะ เชน งอบ หมวก กบ กยเลย ฯลฯ ใชใสปองกนแดดฝนใหแกเกษตรกรในการท าเกษตรกรรม หรอในชวงเวลาอนๆ ประเภทท 4 กลมผลตภณฑเครองเรอและเครองประดบตกแตง เชน โตะ เกาอ แคร ชนวางของ ตกบขาว เปนตน ประเภทท 5 กลมผลตภณฑเครองเลนกฬา และของเลนชนดอนๆเชน ตะกรอ เปนตน

รปท 11.11 ผลตภณฑงานจกสาน ทมา : (อดล ตณฑโกศย, 2559) [Online]

226

11.4 รปแบบผลตภณฑจากงานถกทอ 11.4.1 ผาขด เปนการทอผาใหเกดลวดลายโดยการสะกดดายเสนยนขนเปนระยะตามตองการ เพอใหดายเสนพงผานจากดานหนงไปยงอกดานหนงตลอดความกวางของผนผา ท าใหเกดลวดลาย ซงสวนมากจะเปนการทอลายซ าๆ กนตลอด สของลวดลายเปนสของดายเสนพงพเศษ ลายหลกหรอลายตนแบบ คอลายกลมพนฐานทเกดจากกรรมวธการทอโดยการยกเสนดายขนบางสวน เชนลายจด เรยกวา ลายเมด และลายเสนตรง ซงลายเหลานเปนสวนประกอบท าใหเกดลายอนๆ ขนภายหลง (มหาวทยาลยศลปากร, 2543) ผาขดนยมใชท าเปนผาปอาสนะ ผาลอหวชาง ผาหม ผาปทนอน ผาคลมไหล หรอ หมอน มทอกนมากในภาคอสาน และบางจงหวดในภาคกลางและภาคเหนอ เชน ชยนาท สพรรณบร อทยธาน พจตร นาน ในบางแหงมการทอขดผสมจก เพอใหเกดลวดลอยและสสนทวจตรกวาขดธรรมดา ไดแก ผาขดผสมจกของบานไร จงหวดอทยธาน ผาขดผสมจกของบานเสยว และน าปาด จงหวดอตรดตถ 11.4.2 ผาจก ผาจกเปนผาทอยกลายในตว ทเรยกวา “จก” นนมาจากวธการทอทใชขนเมน ไม หรอ นวมอใชควกเสนดายยนขน เพอสอดดายพงพเศษเขาไปท าใหเกดลวดลายเฉพาะทหรอเปนชวงๆ วธจกนท าใหสามารถสลบสและลวดลายไดตางๆกน แตกตางกบการเกบขด ทใชดายพงพเศษตลอดแถวสเดยว การทอผาวธจกใชเวลานานมาก มกท าดวยพงพเศษตลอดแถวสเดยว เรยกวา “ซนตนจก” ชาวชนบทจะใชนงในโอกาสพเศษ เชน ไปวด หรองานพธการตางๆ ผาจกทท าเปนผนเลกใชส าหรบท าหนาหมอนขวาน หรอน าไปใชท าประกอบเพอเปนเครองนงหม ใชสอยอนๆ เชน ผาหม เปนตน ผาซนตนจกทมชอเสยงไดแก ตนจกของหาเสยว จงหวดสโขทย ตนจกของลบแล จงหวดอตรดตถ ตนจกคบวและดอนแร จงหวดราชบร ผาซนตนจกทมตวซนเปนมดหมของจงหวดสพรรณบร ชยนาท อทยธาน และพจตร รวมทงผาคลมไหลแพรวาของจงหวดกาฬสนธกใชวธทอแบบจกผสมขด 11.4.3 ผายก ผายก เปนผาทอซงยกลายในตวโดยใชเสนพงพเศษเปนไหม ดนเงน ดนทอง ใชวธเกบตะกอลาย เชนเดยวกบการทอขตผายกเปนผาซนไหมยกลวดลายเฉพาะเชงซนหรอยกลายตลอดทงตวซน และเชงซน นยมทอกนมากในภาคเหนอทจงหวดเชยงใหมล าพนและล าปาง ภาคตะวนออกเฉยงเหนอทจงหวดรอยเอด ภาคใตมผายกพมเรยงของจงหวดสราษฎรธานและผายกนครศรธรรมราช 11.4.4 ผามดหม ผามดหม เปนการมดลายทเสนพงหรอเสนยนดวยเชอกกอน าไปยอมส เพอใหเกดสสนและลวดลายตามทชางทอพนบานก าหนดนกคดไวในใจ ผามดหมมทงผาฝาย และผาไหม มดหมฝายในสมยกอนนยมใชสน าเงนจากตนครามเปนสเดยว แตปจจบนใชสเคมยอมหลากสมากขน ส าหรบผามดหมไหมจะมลวดลายละเอยด ประณตและเลนสสนมากกวาผาฝาย มท ากนมากในภาคอสานและบางจงหวดในภาคกลาง เชน อทยธาน สพรรณบร และชยนาท ฯลฯ สวนใหญจะนยมทอผามดหมเสนพง จะมการท าผามดหมเสนยนบางในจงหวดเชยงใหม แมฮองสอน ราชบร เพชรบร ฯลฯ

227

ผาซนมดหมราชบร สพรรณบร อทยธาน และชยนาท บางผนใชการทอสลบกบลายขต ซงชวงเพมความวจตงดงามใหแกผนผา สวนผาหมดหมของจงหวดสรนทรนนมชอเสยงเรองความงามของเสนไหมและลวดลายทมอทธพลมาจากเขมร เชน ลายพระตะบอง ลายสตวตางๆ รวมทงผาปมเขมร ซงเปนผาทใชเปนเครองแบบขนนางไทยแตสมยโบราณสมยรตนโกสนทรเรยกวา “ผาสมปกปม” สวนภาคใตทต าบลพมเรยง จงหวดสราษฎรธานมการทอผายกผสมมดหมดวยเชนกน เชน ผายก 3 กษตรย ซงในผาผนหนงจะมองคประกอบ 3 อยางคอ สวนทเปนฝายมดหม ไหมมดหม และมฝายยกดอกดวยไหม

รปท 11.12 ผลตภณฑผาไทย ทมา : (ณรงฤทธ โสภา, 2553) [Online]

228

11.5 รปแบบผลตภณฑจากงานปน 11.5.1 เครองปนดนเผาสลกลายวจตร เกาะเกรด เครองปนดนเผาสลกลายวจตรเปนเครองบรรณาการใหแกเจาฟาเจาแผนดน พระสงฆและขนนางตางๆ มาแตเดม ทายาทของชางปนมอญทท าเครองปนดนเผาทบานเกาะเกรดไดสบทอดความรความช านาญในการท าเครองปนดนเผาสลกลายวจตรตอเนองกนจนถงปจจบน เครองปนดนเผาสลกลายวจตรดงกลาวเปนเครองปนดนเผาทท าจากดนธรรมดาทใชเครองปนดนเผาบานเกาะเกรดทวไปไมเคลอบ สวนใหญเปนโองน าแตมความสวยงามทงรปทรงและการตกแตงลายสลกตางๆ มอญเรยกวา เนง (พศาล บญผก, 2553)

รปท 11.13 เครองปนดนเผา ทมา : (earthenwarechain, 2553) [Online]

229

11.5.2 เครองสงคโลก เครองปนดนเผาชนดเคลอบประเภทน สบทอดความเปนมายาวนานกวา 700 ปแลวในครงสมยครงอาณาจกรสโขทยผลตภณฑเคลอบสเขยวหรอเรยกวา เซลาดอน (Celadon) เปนสเขยวอมฟา เขยวอมน าเงน เขยวอมเหลอง เคลอบสขาวหรอสน าตาล ลวดลายเขยนจะอยใตผวเคลอบรปแบบผลตภณฑเครองสงคโลกในสมยโบราณทพบทวไปคอ จานและชามเขยนลวดลายรปปลา ลายพรรณพฤษภา และลายกงจกร นอกจากนนกมพวกหมอน า ถวยโถโอชาม กระปก ตลบ กณโฑ กณฑ กระถางธป แจกน ตกตาสะเดาะเคราะห และวสดกอสราง รปแบบผลตภณฑเครองสงคโลกทผลตจ าหนายในปจจบนจะเลยนแบบของโบราณดงกลาวและออกแบบท าขนใหมตามจนตนาการของนกออกแบบและความตองการของตลาด แหลงผลตส าคญอยในทองทภาคเหนอ จงหวดสโขทย เชยงใหม และล าปาง เปนตน (ภชงค จนทวช, 2551)

รปท 11.14 เครองสงคโลก ทมา : (มณรตน ศรปญจนะ, 2553) [Online]

230

11.5.3 เครองเบญจรงค เปนเครองปนดนเผาชนดเขยนลวดลายบนเคลอบค าวา เบญจรงค แปลวาหาส อาจจะมตงแต 3-8 สขนไป เชน สแดง สเหลอง ขาว ด า เขยว และสอนๆอกเครองเบญจรงคของไทยในอดตนนมาจากประเทศจนโดยตรง และอกสวนหนงทางราชส านกกรงสยามสมยอยธยาในแผนดนสมเดจพระนารายณมหาราช เรมสงท ามาจากจนโดยเฉพาะ โดยมรปแบบเปนชามรปบว โถ ฝาตกแตง เขยนลวดลายเปนลายไทย เชน ลายเทพพนม ตอมาในสมยรตนโกสนทรรชกาลท 1 พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกไดสงชาวไทยไปดงานการท าเครองเบญจรงคทประเทศจน เพอน ามาผลตเองในประเทศไทย มาภายหลงจงเกดความนยมเครองเบญจรงคแพรหลายมากขน และมการพฒนากรรมวธการผลตโดยใชสทองตดเสนและเขยนลวดลายเรยกวา “ลายน าทอง” นบเปนงานหตถกรรมทอาศยฝมอความช านาญ และใชเวลาในการเขยนลวดลายตกแตงใหประณตสวยงาม จงเหมาะสมทจะใชเปนผลตภณฑเครองประดบตกแตงภายในสถานทซงตองการความหรหราสวยงามในบรรยากาศแบบไทยๆ แหลงผลตทส าคญอยในทองทจงหวดกรงเทพมหานคร จงหวดสมทรสาคร และจงหวดล าปาง

รปท 11.15 เครองเบญจรงค ทมา : (สบสายเบญจรงค, 2553) [Online] 11.5.4 เครองลายคราม เครองปนดนเผาชนดเคลอบลวดลายน าเงน (Bale & White) เนอดนเผาเปนสขาวเคลอบขาวใส เผาจนถงจดสกตว อณหภมสงตงแต 1,250 องศาเซลเซยสขนไป ผวเปนมนเงางาม ลวดลายเขยนใตเคลอบสน าเงนออนแกตามประวตกลาววาจนเปนชนชาตทมการรเรมและพฒนาเครองลายครามเปนเวลายาวนานกวาเครองปนดนเผาชนดเคลอบประเภทอนๆ ในโลกและเปนแมแบบส าคญใหกบเครองปนดนเผาชนดเคลอบในดนแดนแถบเอเชยอาคเนย และยโรป รปแบบผลตภณฑ เครองลายครามมกจะใหความรสกเครงขรมและสงาภาคภมสวยงาม มคณคาทางศลปหตถกรรม ผลตภณฑเครองลายครามจงมคณภาพสงและอาศยฝมอการท าอยางประณต รปแบบทนยมทวไป เชน ชดภาชนะเครองใชบนโตะอาหาร เชน ถวยโถโอชาม จานชดน าชา และผลตภณฑประดบตกแตง เชน

231

กระถาง แจกน และตกตา เครองประดบ ฯลฯ แหลงผลตเครองลายครามท มชอเสยง อยในทองทจงหวดล าปาง เชยงใหม นครปฐม สมทรปราการ และกรงเทพมหานคร สน าเงน หรอสกรมทานนเปนสทไดจากแรโดรอนออกไซด ซงเปนแรชนดหนง บางครงสของครามกมสทผดแผกแตงตางกน ทงการเขยนใตเคลอบนนกขนอยกบเนอดน และการควบคมอณหภมในการเผาอกเชนกน นอกจากสครามทแลวยงมสครามซงเปนสแดง มศพทเรยกเฉพาะกนในหมนกสะสมวา ครามไฟ ซงสครามชนดนพบไดนอยจงถอวาเปนของพเศษ (ภชงค จนทวช, 2551)

รปท 11.16 เครองลายคราม ทมา : (เขมเพชรวตถโบราณ, 2553) [Online]

11.5.5 โองมงกรราชบร เปนเครองปนดนเผาชนดเคลอบเกลอ เนอดนแกรง เคลอบสน าตาลแกมสเขยวตนๆลวดลายนยมใชเปนลายมงกรและลวดลายชนดอนแบบจน โองมงกรจดวาเปนผลตภณฑเครองปนดนเผาทโดดเดนทสดเขาถงผคนทกชนชนเกอบทกบานจะมโองมงกรราชบรเพอเกบน าดมน าใชนบเปนผลตภณฑทเดนทางไกลไปทวทงประเทศจนถงตางประเทศ ปจจบนโองมงกรไดรบการพฒนารปแบบเปนผลตภณฑชนดอนเพอเปนเครองประดบตกแตง เชน กระถางตนไม อางเลยงปลา หรอใชปลกบวและตนไมน า แหลงผลตโองมงกรอยในทองทจงหวดราชบร

232

รปท 11.17 โองมงกรราชบร ทมา : (เขมเพชรวตถโบราณ, 2553) [Online]

11.5.6 ตกตาชาววง ผลตภณฑเครองปนดนเผาแบบไมเคลอบประเภทของทระลกเอกลกษณไทยเรมท ากนในสมยรชกาลท 4 โดยชาววงเปนผรเรมประดษฐขน การท าตกตาชาววงไดสญเสยหายไประยะหนงตอมาประมาณป พ.ศ. 2518 สมเดจพระนางเจาพระบรมราชนนาถ ไดทรงใหการสนบสนนสงเสรมฝกอบรมการท าตกตาชาววงแกชาวบานบางเสดจ อ าเภอปาโมก จงหวดอางทอง และศนยศลปาชพพเศษบางไทร จงหวดพระนครศรอยธยาการท าตกตาชาววงเปนศลปประดษฐทตองอาศยความละเอยดประณต เพอใชดนปนรปตกตาตวเลกๆ แสดงเรองราวเกยวกบวฒนธรรมประเพณการเลนของไทยแลวน ามาเผาจากนนชางศลปจะตกแตงสสนใหงดงามอกครง โดยใชสน ามนระบายลวดลาย นอกจากชดตกตาชาววงแลวยงมการท าชดผลไมไทยปนขนาดจว แหลงผลตปจจบนอยในทองทจงหวดอางทองและจงหวดพระนครศรอยธยา 11.5.7 ผลตภณฑของทระลกขนาดเลก เครองปนดนเผาเคลอบประเภทนมกท าเปนผลตภณฑซงยอสวนมาจากเครองใชของจรงเพอท าเปนของจ าลองหรอของเลนขนาดเลกโดยใชกรรมวธการผลตในการเคลอบหลายลกษณะตามทได

233

กลาวมาแลว เชน เครองลายคราม เครองเคลอบส เปนตน ปจจบนรปแบบผลตภณฑของทระลกมกจะท าเปนสญลกษณของประเทศตางๆ รวมทงรปสตวในธรรมชาต ซงเปนทนยมส าหรบนกสะสมของประดบขนาดจว มผผลตจ านวนหลายราย เพราะใชพนทนอย สามารถท าเปนอตสาหกรรมในครวเรอนได โดยใชเตาผาขนาดเลก แหลงผลตส าคญอย ในทองทจงหวดล าปาง เชยงใหม และกรงเทพมหานคร (กรมสงเสรมอตสาหกรรม, 2538)

รปท 11.18 ตกตาชาววง ทมา : (thaiza, 2553) [Online] 11.6 สรปทายบท ผลตภณฑหตถกรรมไทยเปนมรดกตกทอดทมคณคายง มประวตอนยาวนาน และสะทอนใหเหนถงภมปญญาของบรรพบรษไทยทกอก าเนดศลปวฒนธรรมประเพณทรงเรองของชาตไทยในแตละยคสมย มววฒนาการตลอดมาโดยล าดบ ทงนเพอใหเกดประโยชนใชสอย และสนองความตองการของผบรโภค ผลตภณฑหตถกรรมไทยจงมความส าคญตอเศรษฐกจของประเทศ ชวยสรางรายไดใหแกครอบครว และมสวนสมพนธอยางใกลชดกบชวตความเปนอยของคนไทยในแตละทองถน และยงผลในการสรางสรรคทางศลปะความสวยงามใหแกชวต ปจจบนหตถกรรมไทยมทงรปแบบดงเดม และทพฒนากรรมวธการผลตและรปแบบใหมขนอยางมากมาย เชน งานโลหะ งานไม งานจกสาน งานถก งานทอ งานปน เปนตน การอนรกษ และสบทอดงานหตถกรรมไทย จ าเปนทจะตองสงเสรมความตองการของตลาดผใชหตถกรรม เพอใหมการใชสอยในชวตประจ าวนตอไป โดยการปรบทศทางของการพฒนารปแบบผลตภณฑหตถกรรมไทย ใหถกตองเหมาะสมกบกาลเวลาทเปลยนแปลงไปทกขณะ ดวยการค านงถงความสมดลทส าคญ 3 ประการ ไดแก มนษย ธรรมชาต และสงคม กลาวคอ ผลตภณฑหตถกรรมไทยควรทจะสนองความตองการใชสอยของมนษยทงทางรางกายและจตใจ โดยการพฒนาคณภาพหตถกรรมใหไดมาตรฐานทด ขณะเดยวกนจะตองค านงถงเรองธรรมชาต

234

ความรเทาทนและความเขาใจคณสมบตของวตถดบจากทรพยากรธรรมชาตทนบวนจะเหลอนอยลงและมอยอยางจ ากด จงควรทจะมการคดคนพฒนารปแบบใหประหยดการใชวสด และใชใหเกดประโยชนคมคาสงสด ตลอดจนการสะทอนใหเหนถงคณคาของวตถดบหตถกรรมทมาจากทรพยากรธรรมชาต ทสามารถเขากบองคประกอบสดทายคอ สงคม หมายรวมถงวฒนธรรมและระบบการตางๆ ทจดสรรการด ารงอยของชวตมนษย ผลตภณฑหตถกรรมไทยจงควรจะมรปแบบของเอกลกษณทองถนอนเปนสวนหนงของวฒนธรรมไทยดวยเชนกน 11.7 ค าถามทบทวน

1. ผลตภณฑจากงานโลหะมกประเภท อะไรบาง 2. ผลตภณฑจากงานไมมแหลงผลตอยทใดบาง 3. ผลตภณฑเครองจกสานสามารถแบงตามประโยชนใชสอยไดกประเภท อะไรบาง พรอม

ยกตวอยางผลตภณฑ 4. ผลตภณฑจากงานถกทอแตละประเภทมความเหมอนหรอแตกตางกนอยางไร 5. ยกตวอยางผลตภณฑทสนใจ พรอมอธบายลกษณะเดนของวสด และเทคนคของ

ผลตภณฑนน

235

เอกสารอางอง

กรมสงเสรมอตสาหกรรม. (2538). รปแบบผลตภณฑหตถกรรมไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ : กระทรวงอตสาหกรรม. พศาล บญผก. (2553). เครองปนดนเผานนทบร. นนทบร : ส านกบรรณสารสนเทศ มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. ภชงค จนทวช. (2551). เครองถวยในเมองไทย เครองลายคราม. กรงเทพฯ : เมองโบราณ. _______________. (2551). เครองถวยในเมองไทย เครองถวยสงคโลก. กรงเทพฯ : เมอง โบราณ. มหาวทยาลยศลปากร. (2543). ลวดลายและสสนผาทอพนเมอง. กรงเทพฯ : มหาวทยาลย ศลปากร.

บรรณานกรม

กรมปาไม. (2547). การจกสานผลตภณฑไมไผ. กรงเทพฯ : อกษรสยามการพมพ. กรมสงเสรมอตสาหกรรม. (2538). รปแบบผลตภณฑหตถกรรมไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ : กระทรวง อตสาหกรรม. กรมศลปากร. (2544). ประณตศลปไทย ในพพธภณฑสถาณแหงชาต พระนคร. กรงเทพฯ : กรมศลปากร. กรมศลปากร. (2553). งานชางพนถน. พมพครงท 1. กรงเทพฯ : กรมศลปากร. _______________. (2550) เครองทองกรวดราชบรณะ ศลปะของแผนดน. กรงเทพฯ : กรมศลปากร. กว หวงนเวศนกล. (2546). วสดวศวกรรมกอสราง. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. กฤษ อนทรนนท. (2558). พนฐานชางโลหะ. พมพครงท 1. กรงเทพฯ : เอ-บค ดสทรบวชน. เขมชย เหมะจนทร. (2549). สงทอเทคนค ส าหรบงานเกษตรกรรม อสาหกรรม วศวกรรม. กรงเทพฯ : สถาบนพฒนาอตสาหกรรม. ขนษฐา นลผง. (2549). “ศลปะปนปนเมองเพชรบร.” สาขาสอสารมวลชน คณะวารสารศาสตร และสอสารมวลชน มหาวทยาลยธรรมศาสตร. จารวรรณ ข าเพชร และคณะ. (2549). งานปนปน. กรงเทพฯ: ศนยนวตกรรมการเรยนรตลอดชวต มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ. จลทรรศน พยาฆรานนท. (2537). ปนปนเมองเพชรบร. กรงเทพฯ. จรพนธ สมประสงค. (2533). การสรางสรรคประตมากรรมจากปนปลาสเตอร. กรงเทพฯ : โอ.เอ.พรนตง. จงด จนางคะกาญจน. (2556). ประตมากรรมปนปน ความงามศาสตรและศลป. พมพครงท 1. กรงเทพฯ : วาดศลป. เจนจบ ยงสมล. (2540). ตนไผ พนธพชมหศจรรยของโลก. กรงเทพฯ : ตนออแกรมม. ชชวาลย สหสสพาศน. (2559). เอเชยปนปน. สมภาษณ, 26 มนาคม. ด าเนน คงพาลา. (2550). งานกออฐและงานฉาบปน (ภาคปฏบต). พมพครงท 2. กรงเทพฯ : ซเอด ยเคชน. ดวงฤด ศภตมสร, จนดาพร คงเดช และณรงคชย ววฒนาชาง. (2557). “ภมปญญาไทยปนกอสราง โบราณ.” มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลสวรรณภม ส านกบรหารโครงการวจยใน อดมศกษา และพฒนามหาวทยาลยแหงชาต สานกงานคณะกรรมการการอดมศกษา. ทองรวง เอมโอษฐ. (2558). สมภาษณ 13 มถนายน. ธนาวด ลจากภย. (ม.ป.ป.). รไซเคลพลาสตก. กรงเทพฯ : เอมเทค. นพวฒน สมพน. (2540). ลายปนปน งานชางประณตศลปของไทย. กรงเทพย : โรงพมพการศาสนา. นฤทธ วฒนภ. (2555). ศลปหตถกรรมพนบานไทย. พมพครงท 1. กรงเทพฯ : วาดศลป. บญธรรม ภทราจารกล. (2553). วสดงานชางอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. บานและสวน. (2558). คมองานชางของคนรกบาน เครองมอ คมอ. กรงเทพฯ : อมรนทร พรนตงแอนดพบลซชง. ประกาศ ทองประไพ, อทเรศ บกสวรรณ และประชม ค าพฒ. (2550). “การพฒนาคณสมบตของ ปนปนจงหวดเพชรบร.” ภาควชาวศวกรรมโยธา คณะวศวกรรมศาสตร มหาวทยาลย เทคโนโลยราชมงคลธญบร.

ประณต กลประสตร. (2554). เทคนคงานปน-คอนกรต. พมพครงท 12. กรงเทพฯ : จฬาลงกรณ มหาวทยาลย. _______________. (2557). เทคนคงานไม. พมพครงท 18. กรงเทพฯ : จฬาลงกรณมหาวทยาลย. พจตร นมงาม. (2550). การปนปนต า. กรงเทพฯ : กรมศลปากร. พศาล บญผก. (2553). เครองปนดนเผานนทบร. นนทบร : ส านกบรรณสารสนเทศ มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. ไพฑรย ประสมศร. (2543). วสดศาสตร. เพชรบร : ราชภฏเพชรบร. ภชงค จนทวช. (2551). เครองถวยในเมองไทย เครองลายคราม. กรงเทพฯ : เมองโบราณ. _______________. (2551). เครองถวยในเมองไทย เครองถวยสงคโลก. กรงเทพฯ : เมองโบราณ. มหาวทยาลยศลปากร. (2543). ลวดลายและสสนผาทอพนเมอง. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยศลปากร. มานพ ตนตระบณฑต และ ส าล แสงหาว. (2545). วสดชางอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : สมาคมสงเสรม เทคโนโลย (ไทย-ญปน). รจนา จนทราสา. (2558). การออกแบบผลตภณฑหตถกรรมหญาแฝก. กรงเทพฯ : จฬาลงกรณ มหาวทยาลย. วฒนะ จฑะวภาต. (2552). ศลปะพนบาน. พมพครงท 1. กรงเทพฯ : จฬาลงกรณมหาวทยาลย. วบลย ลสวรรณ. (2550). สารานกรมผาและเครองถกทอ. กรงเทพฯ : เมองโบราณ. วลลภ ไชยพรหม. (2530). ปนปลาสเตอรศลปะและการประดษฐ. กรงเทพฯ : ยไนเตดทบคส. ศกดชาย สกขา. (2548). แนวทางการพฒนางานหตถกรรมไมไผในวถชวตคนอสาน. วทยานพนธ ศลปประยกตดษฎบณฑต. สาขาการออกแบบผลตภณฑ คณะศลปประยกตและการ ออกแบบ มหาวทยาลยอบลราชธาน. ศรายทธ ศรทพยอาสน. (2557). ลยรานไม บางโพ. คมองานชางของคนรกบาน. 3(2), 32. ศรชย ตอสกล และอนชา วฒนาภา. (2554). พนฐานเทคโนโลยการขนรปโลหะ. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. ศรอร หรมปราณ. (2553). สรางเศรษฐกจไทยดวยความคดสรางสรรค. คด, 2(2), 15. ศนยสงเสรมศลปาชพระหวางประเทศ. (2550). ชางสบหม. กรงเทพฯ : พ. เพรส จ ากด. สนไชย ฤทธโชต. (2539). เครองไมไผ-หวาย. กรงเทพฯ : โอ.เอ.พรนตง. สงห อนทรชโต. (2556). UPCYCLING พฒนาเศษวสดอยางสรางสรรค. พมพครงท 1. ปทมธาน : ส านกงานพฒนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงชาต. สจระ ขอจตตเมตต. (2554). ผาไมทอ. กรงเทพฯ : ทรปเพล เอดดเคชน. ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. (2545). ผาไทย สายใยแหงภมปญญา สคณคาไทย. กรงเทพฯ : องคการคาของครสภา. สถาบนวจยวทยาศาสตรและเทคโนโลยแหงประเทศไทย. (2544). ทรพยากรพชในภมภาคเอเชยตะวนออก เฉยงใต 6 หวาย. กรงเทพฯ : ซเอดยเคชน. แสงอรณ เชอวงษบญ. (2547). ผลตภณฑจากใบลาน. กรงเทพฯ : นาคา อนเตอรมเดย จ ากด. สถาพร ดบญม ณ ชมแพ. (2552). วสดพนถนภาคกลางทใชในการผลตครภณฑ. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร. อาชญ นกสอน. (2558). ศลปะการออกแบบหตถอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : ทรปเพล กรป จ ากด. อภสทธ ไลสตรไกล, บรรณาธการ. (2553). คณคาทขายได. คด 2, (2) : 5. อดมศกด สารบตร. (2549). เทคโนโลยผลตภณฑอตสาหกรรม. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร.

อไรวรรณ ภารด. (2555). รอยเรยงผาถก. กรงเทพฯ : จฬาลงกรณมหาวทยาลย. อจฉราพร ไศละสต. (2539). ความรเรองผา. พมพครงท 10. กรงเทพฯ : สรางสรรค-วชาการ. อ าพล สมมาวฒ. (2544). งานชางปนปนสด. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.