พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย

พระบาทสมเด็จพระพทุธเลิศหลา้นภาลยั

ท ร ง เ ป็ น พ ร ะ ร า ช โ อ ร ส อ ง ค์ ท่ี ๒ ใ น

พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก

มหาราชและสมเด็จพระอมรินทราบรมราชนิ ี

ทรงมพีระนามเดมิว่า “เจา้ฟ้าชายฉิม”

ทรงพระราชสมภพเมื่อวันท่ี ๒๔ กมุภาพันธ ์

พ.ศ. ๒๓๑๐ และทรงเสด็จขึ้นครองราชยใ์นปี

พ.ศ. ๒๓๕๑

ทรงเสด็จสวรรคตดว้ยพระประชวรไขพิ้ษ ใน

ปี พ .ศ . ๒๓๖๗ รวมร ะย ะ เ วลา ในการ

ครองราชยน์าน ๑๖ ปี

ทรงมพีระราชนพินธว์รรณคดไีวห้ลายเร่ือง ไดแ้ก ่ 1. บทละครในเร่ืองรามเกยีรติ ์ 2. บทละครในเร่ืองอิเหนา 3. บทละครนอกเร่ือง สงัขท์อง คาวี ไชยเชษฐ ์ ไกรทอง มณี

พิชยั 4. กาพยแ์ห่เรือชมเคร่ืองคาวหวาน 5. บทพากย์รามเกียรติ์ ๔ ตอน คือ นางลอย พรหมาสตร ์

นาคบาศ และเอราวณั 6. กลอนเสภาเร่ือง ขนุชา้งขนุแผน ตอนท่ี ๔, ๑๓, ๑๗ และ ๑๘ ทรงเป็นกวี ท่ี ได ้รับการยกย่องจากองค์การ UNESCO

ประจาํปี พ.ศ. ๒๕๑๑ นบัเป็นกวีเอกของโลกคนท่ี ๓ ของประเทศไทย

ในสมัยอยุธยาจะนําเนื้อเร่ืองรามเกียรติ์บางตอนมาแต่ง

สาํหรับการแสดงหนังใหญ่และโขน บทประพันธน์ั้นเรียกว่า “บท

พากยห์รือคาํพากย”์ รปูแบบคาํประพนัธม์กัจะเป็นกาพยย์าน ี๑๑

ต่อมาในสมัยรัตนโกสินทร ์พระบาทสมเด็จพระพทุธเลิศหลา้

นภาลัยไดท้รงพระราชนิพนธบ์ทพากย์บางตอนขึ้น เพ่ือใชส้าํหรับ

การแสดงโขน คือ บทพากยน์างลอย บทพากยพ์รหมาสตร ์ บท

พากยน์าคบาศ และบทพากยเ์อราวณั

เพ่ือใชส้าํหรบัการแสดงโขน

กาพยฉ์บงั ๑๖

จาํนวน ๕๓ บท

๑.บท บทหนึง่ม ี๓ วรรค อาจเรียกว่าวรรคสดบั วรรครบั วรรคสง่ ก็ได ้

แบ่งเป็น วรรคแรก (วรรคสดบั) ม ี๖ คาํ วรรคท่ีสอง (วรรค

รบั) ม ี๔ คาํ วรรคท่ี ๓ (วรรคสง่) ม ี๖ คาํ รวมทัง้หมด ๑๖ คาํ จึงเรียกฉบงั ๑๖ ๒. สมัผสั สมัผสันอก หรือสมัผสัระหว่างวรรค อนัเป็นสมัผสับงัคบั มดีงันี ้- คาํสดุทา้ยของวรรคหนึง่สมัผสักบัคาํสดุทา้ยของวรรคสอง - สมัผสัระหว่างบท คือ คาํสดุทา้ยของวรรคสามเป็นคาํสง่สมัผสับงัคบัใหบ้ทตอ่ไปตอ้งรบัสมัผสัท่ีคาํสดุทา้ยของวรรคหนึง่

สมัผสัใน แตล่ะวรรคของกาพยฉ์บงั แบ่งชว่งจงัหวะเป็นวรรคละสองคาํ ดงันี ้ หนึง่สอง – หนึง่สอง – หนึง่สอง หนึง่สอง – หนึง่สอง หนึง่สอง – หนึง่สอง – หนึง่สอง

* ขอ้สงัเกต - กาพยฉ์บงัไมเ่คร่งสมัผสัในจะมหีรือไมม่ก็ีได ้ขอเพียงใชค้าํท่ีอ่านแลว้ราบร่ืน ตามชว่งจงัหวะของแตล่ะวรรคนัน้ ๆ เท่านัน้

เน้ือเรือ่งยอ่ตอนศึกอินทรชิต กลา่วถึงอินทรชติ เดมิชือ่ รณพกัตร ์เป็นโอรสของทศกณัฐก์บันาง

มณโฑ ครั้นเมื่ออายไุด ้๑๕ ปี รณพักตรไ์ดไ้ปเรียนศิลปวิทยาและบาํเพ็ญพรตเพ่ือขอพรวิเศษจากพระอิศวร พระพรหม และพระนารายณ ์เทพทัง้สามประทานพรให ้ดงันี้ พระอิศวรประทานศรพรหมาสตรแ์ละใหม้ีฤทธ์ิวิเศษแปลงกายเป็นพระอินทร ์ พระพรหมประทานศรนาคบาศและใหพ้รว่าถา้จะตายใหต้ายกลางอากาศ และตอ้งมีพานแกว้ของพระพรหมมารองรับเศียร มิฉะนั้น ถ้าเศียรตกดินจะทําให้ไฟไหม้โลก ส่วนพระนารายณป์ระทานศรวิษณปุาณมั

ครั้งหนึ่งรณพักตร์มีความเหิมเกริมไปทา้รบกับพระอินทร์ แลว้แผลงศรวิษณปุาณมัสามารถสูฤ้ทธ์ิอาวธุของพระอินทรไ์ด ้พระอินทรไ์ม่มีทางสูจึ้งหนีไป ทศกัณฐท์ราบข่าวก็มีความยินดีถึงกับตั้งชื่อใหโ้อรสเสียใหมว่่า “อินทรชติ” เพราะสามารถรบชนะพระอินทรไ์ด ้

ในการรบครั้งแรกอินทรชิตตอ้งศรพลายวาตของพระลักษณเ์ป็น

ฝ่ายพ่ายแพไ้ป ตอ่มาอินทรชิตไปชบุศรนาคบาศท่ีพระพรหมประทานให้

แลว้ออกรบอีกครัง้ คราวนีพ้ระลกัษณต์อ้งศรนาคบาศของอินทรชิตแต่

ฝ่ายพระรามก็สามารถแกพิ้ษของศรได ้ อินทรชิตจึงไปทําพิธีชบุศร

พรหมาสตรท่ี์พระอิศวรประทานใหแ้ลว้แปลงกายเป็นพระอินทรท์รงชา้ง

เอราวัณ ในศึกครั้งนี้ อินทรชิตสามารถแผลงศรพรหมาสตร์ หนุ

มานดัน้ดน้ไปหายาจากภเูขาแกพิ้ษไดจึ้งทาํใหพ้ระลกัษณฟ้ื์นขึน้มา

ตอ่มาพระรามสามารถทาํลายศรตา่งๆของอินทรชติได ้ อินทรชิต

ออกสูร้บอีกครั้งกับพระลักษณ์ พระลักษณ์จึงแผลงศรตัดเศียรของ

อินทรชติ และใหอ้งคตถือพานแกว้ของพระพรหมรองรับเศียรของอินทร

ชติไวไ้มใ่หต้กสูพ้ื่นดนิ

กล่าวถึงอินทรชิตไดย้กทัพออกรบกับพระลักษณ์ โดยใหบ้ริวาร

ยกัษแ์ปลงเป็นเทวดา การณุราชแปลงกายเป็นชา้งเอราวัณชา้งทรงของ

พระอินทรแ์ละตวัอินทรชติเองก็แปลงกายเป็นพระอินทรด์ว้ย

ชา้งเอราวัณของพระอินทรม์ีความอลงัการ ดงันี้ เป็นชา้งเผือกสี

ขาวม ี๓๓ หวั แตล่ะหวัม ี๗ งา แตล่ะงามสีระบวั ๗ สระ แตล่ะสระบวัมีบวั

๗ กอ แตล่ะกอมีดอกบัว ๗ ดอก แตล่ะดอกมีกลีบ ๗ กลีบ ในแตล่ะกลีบ

มีเทพธิดาท่ีสวยงามย่ิงนกั ๗ องค ์และเทพธิดาแต่ละองคก็์มีนางกาํนลั

บริวารอีกองคล์ะ ๗ คน บรรดานางเทพธิดากาํลงัร่ายาํกนัเป็นท่ีร่ืนเริง

และทกุหวัของชา้งเอราวณัจะมวิีมานแกว้ท่ีสวยงามมากหวัละ ๑ หลงั

ส่วนชา้งเอาราวัณก็ทรงเคร่ืองประดับสวยงาม โลทันแปลงร่างเป็นควาญชา้ง บรรดาไพร่พลยักษก็์แปลงเป็นเทวดาอารักษ ์ มีนาค ครฑุ กินนร ฤาษี วิทยาธร คนธรรพ์ท่ีมีอาวธุครบมือตามมาพรัง่พรอ้มลอยมาบนฟ้าไปยงัสมรภมูชิยั

กล่าวฝ่ายพระราม พระลักษณ์ก็เสด็จขึ้นรถทรงเคล่ือนพลไปยัง

สมรภมูิชัยอย่างอลังการเช่นกัน โดยมีมาตลี (เทวดา) เป็นผูข้บัรถให ้ บรรดาไพร่พลโห่รอ้งเอาชยักนัสนัน่ สรรพส่ิงท่ีเสด็จผ่าน เช่น ภเูขาก็โนม้ลงมาบรรจบกนัประดจุประนมมือไหวอ้วยชยัใหพ้ร ฟ้าดินก็สะเทือนเล่ือนลัน่ เหล่าพลวานรก็หักถอนตน้ไมม้าถือเป็นอาวธุ บรรดาเทพเทวญัทัง้หลายก็แซ่ซอ้งอาํนวยอวยชยัให ้ รถทรงลอ่งลอยมาบนยอดทิวไมล้อ้รถไมไ้ดเ้ตะพ้ืนเลย เป็นตน้

ครัน้พอถึงยงัสยามรบ พระลกัษณพ์อเห็นพระอินทรย์กทพัมา

ดว้ยก็เกิดความสงสัยจึงตรัสถามสคุรีพ สคุรีพจึงตรัสตอบไปว่า

ทกุครั้งท่ีพระอินทร์เสด็จจะเสด็จท่ามกลางหมู่เทวดา แต่ครั้งนี้ด ู

แปลกๆใหพ้ระลักษณร์ะวังพระองคอ์าจเป็นกลอบุายของยักษก็์ได ้

ฝ่ายอินทรชิตครั้นเห็นกองทัพฝ่ายพระรามยกมาก็สัง่เสนาใหจ้ับ

ระบํารําฟ้อนมาใหฝ่้ายตรงขา้ศึกด ู เมื่อเพลิดเพลินจนเผลอตัว

เมื่อไรจะแผลงศรใส่ไปยังพระลักษณ์ทันที และแลว้พระลักษณ์ก็

เคลิบเคลิ้มจนเผลมลืมพระองค ์ อินทรชิตจึงแผลงศรพรหมาสตร์

เขา้ใสจ่นพระลกัษณต์กจากรถมา้ทรงทนัที

• ๑. คณุค่าดา้นเน้ือหา

• ๒. คณุค่าดา้นวรรณศิลป์

• ๓. คณุค่าดา้นสงัคมและวฒันธรรม

เนือ้หา

๑.๑

โครงเรือ่ง

๑.๒

ตวัละคร

๑.๓ ฉาก

๑.๔

แกน่เรือ่ง

เร่ิมเร่ืองดว้ยท่ีอินทรชิตแปลงกายเป็นพระอินทรเ์พ่ือออกสูร้บกับ

พระรามพระลกัษณ ์

จากนั้นจึงพรรณนาถึงความงดงามของชา้งเอราวัณ พรรณนา

กองทพัของอินทรชติ

กล่าวถึงพระรามท่ีตื่นบรรทม โดยพรรณนาธรรมชาติบริเวณท่ี

ประทบัและความย่ิงใหญ่ของกองทพัพระราม

จบลงดว้ยฉากท่ีพระลักษณ์ทอดพระเนตรเห็นกองทัพพระอินทร์

แปลง ทรงเคลิบเคลิ้ม อินทรชิตจึงแผลงศรพรหมาสตรต์อ้งพระ

ลกัษณ ์

ตวัละครหลกั

พระราม

พระลกัษณ ์

ชา้งเอราวณั

อินทรชิต

พระรามเป็นปางท่ี ๗ ของพระนารายณ์หรือพระวิษณ ุอวตารลงมาเป็นโอรสของทา้ว ทศรถกบัพระนางเกาสริุยา

ทรงมีพระวรกายสีเขียว ทรงธนูเป็นอ า วุธ มี ศ ร วิ เ ศ ษ ๓ เ ล่ ม คื อ ศ รพรหมาสตร์ ศรอัคนิวาต และศรพลายวาต

มีพระมเหสี คือ นางสีดา ( ซ่ึงคือพระลกัษมี พระชายาของพระนารายณอ์วตารลงมาเป็นคูค่รอง)

เป็นโอรสของทา้วทศรถกับนางสมทุรชา

มีพระวรกายสีเหลืองดงัทอง (คือพญาอนันตนาคราชอวตารลงมาพร้อมพระราม)

เมื่อพระรามตอ้งเสด็จออกเดินดงตาม พระประสงค์ของนางไกยเกษี พระลกัษณก็์ไดท้ลูขอตามเสด็จไปดว้ยความจงรักภักดี ทรงร่วมผจญกับเหล่าหมู่มารและร่วมรบเคียงบ่าเคียงไหล่กับพระรามเสมอ

เดมิชือ่ รณพกัตร ์ เป็นบตุรของทศกณัฐก์บันางมณโฑ มีกายสีเขียว มีฤทธ์ิเก่งกลา้มาก ไดศึ้กษาวิชากับ

พระฤาษีโคบตุรจนสาํเร็จวิชามหากาลอัคคี ต่อมาประกอบพิธีบชูาเทพจนไดป้ระทานอาวธุพิเศษ คือ พระอิศวรประทานศรพรหมาสตร์และให้มีฤทธ์ิวิเศษแปลงกายเป็นพระอินทร ์ พระพรหมประทานศรนาคบาศและใหพ้รว่าถา้จะตายตอ้งมีพานแกว้ของพระพรหมมารองรับเศียร มิฉะนัน้ ถา้เศียรตกดนิจะทาํใหไ้ฟไหมโ้ลก สว่นพระนารายณป์ระทานศรวิษณปุาณมั

ครัง้หนึง่รณพกัตรม์คีวามเหิมเกริมไปทา้รบกบัพระอินทร์ และชนะพระอินทร์ ทํา ให้ได ้ชื่อ ใหม่ว่า “อินทรชติ” เพราะสามารถรบชนะพระอินทรไ์ด ้

o เป็นช ้างทรงของพระอินทร์ ซ่ึงพระศิวะเป็นผู้ประทานให ้เป็นชา้งท่ีมีพละกําลังและเป็นท่ีโปรดปรานมากท่ีสดุ

o ในศาสนาฮินดเูชื่อกันว่า ชา้งเชือกนี้เป็นเทพบตุรองค์หนึ่ง ชื่อไอราวัณ เมื่อพระอินทร์ตอ้งการจะเสด็จไปไหนเอราวัณเทพบุตรจะแปลงกายเป็นชา้งเผือก ขนาดสงูใหญ่มีเศียรถึง ๓๓ เศียร แต่ละเศียรม ี๗ งา แตล่ะงายาวถึง ๔ ลา้นวาและมีสระบวั ๗ สระ แตล่ะสระบัวมีบัว ๗ กอ แต่ละกอมีดอกบัว ๗ ดอก แต่ละดอกมีกลีบ ๗ กลีบ ในแต่ละกลีบมีเทพธิดา ๗ องค ์และเทพธิดาแต่ละองคก็์มีบริวารอีกองคล์ะ ๗ คน ซ่ึงแสดงใหเ้ห็นถึงความใหญ่โตอลงัการของชา้งทรงพระอินทร ์

ฉากท่ีปรากฏในตอนนี้ คือ ฉากกองทัพของฝ่ายอินทรชิต

แต่ฝ่ายพระราม กวีไดพ้รรณนาใหเ้ห็นถึงภาพความย่ิงใหญ่ของ

กองทัพทั้งสองฝ่าย และยังปรากฏฉากธรรมชาติบริเวณท่ีประทับ

ของพระรามในขณะท่ีพระรามตืน่บรรทมดว้ย

การพิจารณาส่ิงต่างๆ จะตอ้งมีสติ อย่าหลงเช่ืออะไร

ง่ายๆ เพราะความงดงามชวนหลงใหลนัน้มกัจะแฝงมากบั

พิษภยั เชน่เดียวกบัการท่ีอินทรชิตปลอมแปลงกายเป็นพระอินทร์

จนทาํใหพ้ระลกัษณเ์คลิบเคลิ้มหลงใหลจนตอ้งศรพรหมาสตร ์

๒.๑ ลกัษณะการ

ประพนัธ ์

๒.๓ โวหารภาพพจน ์

๒.๒

รสวรรณคดี

๒.๔ ศิลปะการ

ประพนัธ ์

ประพนัธด์ว้ยรปูแบบกาพยฉ์บงั ๑๖

ปรากฏรสวรรณคดีท่ีโดดเด่น คือ เสาวรจนี ซ่ึงเป็นบท

พรรณนาความงามของสถานท่ี ธรรมชาติ หรือชมความงามของ

ตวัละคร เชน่

เคร่ืองประดบัเกา้แกว้โกมนิ ซองหางกระวิน

สรอ้ยสายชนกัถกัทอง

ตาขา่ยเพชรรตันร์อ้ยกรอง ผา้ทิพยป์กตระพอง

หอ้ยพู่ทกุหคูชสาร

(พรรรนาชมความงามวิมานของพระ

อินทร)์

อติพจน ์

เสียงพลโห่รอ้งเอาชยั เลื่อนลัน่สนัน่ใน

พิภพเพียงทาํลาย

บคุคลวตั / บคุคลาธิษฐาน

สตัภณัฑบ์รรพตทัง้หลาย อ่อนเอียงเพียง

ปลาย

ประนอมประนมชมชยั

๑. ใชถ้อ้ยคาํสัน้ๆ แตไ่ดค้วามหมายด ี

๒. ใชอ้ปุมาทาํใหเ้ห็นภาพ

๓. มกีารใชอ้ตพิจน ์(การกลา่วเกนิจริง)

๔. มกีารใชบ่คุคลวตั (สมมตใิหส้ิ่งท่ีไมม่ชีวิีตใหม้ชีวิีต)

๕. ใชภ้าษาใหเ้กดิการจินตนาการ เชน่ ภาพการเคลื่อนไหวของ

หมูน่กในธรรมชาตยิามเชา้

๑. สะทอ้นใหเ้ห็นถึงสังคมในสมัยอยธุยาว่ามีการแสดงมหรสพป ร ะ เ ภ ท ห นั ง ใ ห ญ่ แ ล ะ โ ข น จ น ม า ถึ ง ใ น ส มั ย ข อ งพระบาทสมเด็จพระพทุธเลิศหลา้นภาลยัก็ยงัมกีารเลน่โขน

๒. สะทอ้นใหเ้ห็นถึงความเชื่อในเร่ืองเทวดา นางฟ้า พระอินทร์ท่ีมอียู่ในวิถีชวิีตของในสงัคมนัน้ๆ

๓. สะทอ้นใหเ้ห็นถึงสังคมไทยสมัยก่อนว่าใชอ้าวธุต่างๆในการรบ เช่น พระขรรค์ โตมร(หอก) ธน ู คฑา ใชช้า้ง มา้ และราชรถเป็นพาหนะ

๔. สะทอ้นใหเ้ห็นถึงการเดินทางไปสนามรบในสมยัก่อนว่ามีแตรสงัขก์ลองประโคม

๑. ควรเป็นคนดมีคีณุธรรม

๒. เมือ่มอีาํนาจวาสนาก็ไมค่วรเหิมเกริมใชอ้าํนาจทาํรา้ยผูอ่ื้น

๓. ธรรมะย่อมชนะอธรรม

๔. อย่าประมาทหรือลุม่หลงอาจทาํใหช้วิีตผดิพลาดได ้

๕. ควรฝึกฝนตนใหม้จิีนตนาการท่ีสรา้งสรรค ์เพ่ือใหเ้กดิความงดงาม

ท่ีละเอียดอ่อนทางดา้นจิตใจ