Thai J. For. 37 (1) : 16-30 (2018) วารสารวนศาสตร 37 (1) : 16-30 (2561)

นพนธตนฉบบ

เรณวทยาของพชวงศถวบางชนดในจงหวดภเกต

Palynological studies of some species of Fabaceae in Phuket province

ปราณ อนสทน* Pranee Insuton*

เบญจวรรณ ชวปรชา Benchawon Chiwapreecha

คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยบรพา อ.เมอง จ.ชลบร 20131

Faculty of Science, Burapha University, Muang District, Chon Buri Province, 20131 Thailand *Corresponding Author, E-mail: insuton.kik@gmail.com

รบตนฉบบ 14 ธนวาคม 2560 รบลงพมพ 26 มกราคม 2561

ABSTRACT The study of pollen grain in 18 species of family Fabaceae in Phuket province namely Bauhinia monandra Kurz, B. pottsii G. Don, B. purpurea L., Caesalpinia pulcherrima (L.) Sw., Cassia fistula L., C. grandis L.f., Leucaena leucocephala (Lam.) de Wit., Parkia speciosa Hassk, P. timoriana (DC.) Merr., Peltophorum pterocarpum (DC.) Backer ex K. Heyne, Phanera aureifolia (K. Larsen & S.S. Larsen) Banyop., P.P. Ghoshal & M.K. Pathak, Saraca indica L., Senna floribunda (Cav.) H.S. Irwin & Barneby, S. siamea (Lam.) H.S. Irwin & Barneby, S. timoriensis (DC.) H.S. Irwin & Barneby, Sesbania grandiflora (L.) Poir., Strongylodon macrobotrys A. Gray and Tamarindus indica L. has been undertaken by acetolysis method. The palynological characters were examined by compound light microscope and scanning electron microscope (LM & SEM). The results showed difference palynological characteristics of which the pollens could be divided into two groups. The first one has two different types : the first one is tetrad pollen with pantoporate apertures and finely reticulate exine sculpturing was found in Bauhinia pottsii and the second one is polyad pollen with pantoporate aperture type with rugulate exine sculpturing which was found in Parkia speciosa and P. timoriana. The second one is monad pollen (15 species) most of them (14 species) has the pollen characters with tricolporate aperture type and exine sculpturing varied from rugulate, striate, reticulate and finely reticulate, only Bauhinia monandra found 5-zonocolporate and baculate exine sculpturing.

Keywords: palynology, Fabaceae, Phuket Province

17วารสารวนศาสตร 37 (1) : 16-30 (2561)

บทคดยอ

ศกษาเรณวทยาของพชวงศถว (Fabaceae) 18 ชนด ในจงหวดภเกต ไดแก Bauhinia monandra Kurz

(โยทะกา), B. pottsii G. Don (ชงโคด�า), B. purpurea L. (ชงโค), Caesalpinia pulcherrima (L.) Sw. (หางนกยงไทย),

Cassia fistula L. (ราชพฤกษ), C. grandis L.f. (กาฬพฤกษ), Leucaena leucocephala (Lam.) de Wit. (กระถน), Parkia

speciosa Hassk (สะตอ), P. timoriana (DC.) Merr. (เหรยง), Peltophorum pterocarpum (DC.) Backer ex K. Heyne

(นนทร), Phanera aureifolia (K. Larsen & S.S. Larsen) Banyop., P.P. Ghoshal & M.K. Pathak (ใบไมสทอง),

Saraca indica L. (โศกน�า), Senna floribunda (Cav.) H.S. Irwin & Barneby (ขเหลกอเมรกน), S. siamea (Lam.) H.S.

Irwin & Barneby (ขเหลก), S. timoriensis (DC.) H.S. Irwin & Barneby (ขเหลกเลอด), Sesbania grandiflora (L.)

Poir. (แค), Strongylodon macrobotrys A. Gray (พวงหยก) และ Tamarindus indica L. (มะขาม) โดยใชวธอะซโตไลซส

(acetolysis) น�าเรณมาศกษาภายใตกลองจลทรรศนแบบใชแสง (LM) และกลองจลทรรศนอเลกตรอนแบบสอง

กราด (SEM) พบลกษณะของเรณแตกตางกน 2 กลม คอ กลมท 1 เปนเรณทอยเปนกลมแบบกลมละส (tetrad) พบใน

Bauhinia pottsii มชองเปดแบบ pantoporate ลวดลายบนผนงเรณ เปนแบบ finely reticulate และเรณทอยเปนกลม

แบบกลมมากกวาส (polyad) ไดแก Parkia speciosa และ P. timoriana เรณพชทง 2 ชนดมชองเปดแบบ pantoporate

ลวดลายบนผนงเรณเปนแบบ rugulate และกลมท 2 เปนเรณทอยกลมละหนง (monad) พบในพช 15 ชนด ในจ�านวน

นสวนใหญมรปแบบของชองเปดของพชเปนแบบ tricolporate และมลวดลายบนผนงเรณทแตกตางกนได 4 แบบ

ไดแก regulate, striate, reticulate และ finely reticulate ยกเวนเพยงชนดเดยว คอ Bauhinia monandra ทมชองเปด

แบบ 5-zonocolporate และลวดลายบนผนงเรณแบบ baculate

ค�าส�าคญ: เรณวทยา วงศถว จงหวดภเกต

ค�าน�า

เรณ (Pollen) คอแกมโทไฟตเพศผ (male

gametophyte) ของพชมเมลด ทงพชเมลดเปลอยและ

พชดอก ซงท�าหนาทสรางเซลลสบพนธเพศผ (sperm

cell) เพอไปผสมพนธกบเซลลไข เรณของพชทสรางมา

จากอบเรณเปนโครงสรางทท�าหนาทขนสงเซลลสบพนธ

เพศผซงท�าหนาทถายทอดพนธกรรมของพช ความ

โดดเดนของเรณพชอยทผนงหมเรณทประกอบดวย

สารสปอโรพอลลนน (sporopollenin) ซงมคณสมบต

ทนตออณหภมสง กรด ดาง และการยอยสลายดวย

เอนไซม ดงนนเรณพชจงมความคงทนสง ไมถกท�าลาย

ไดงายในธรรมชาต นอกจากนเรณยงมประโยชนทาง

ดานการเกษตร เชน การใชท�านายการอพยพของแมลง

เปนแหลงอาหารของผงและชนโรง ใชพสจนหลกฐาน

ในทางนตวทยาศาสตร การตดตามการเปลยนแปลง

ของสภาวะอากาศ และการศกษาดานแหลงก�าเนดทาง

ธรณวทยา (ทพยสดา และคณะ, 2553)

พชวงศถวมสมาชกมากเปนอนดบ 3 รอง

มาจากวงศทานตะวน (Asteraceae) และวงศกลวยไม

(Orchidaceae) ทวโลกมประมาณ 550 สกล ในประเทศไทย

เทาทมการส�ารวจพบ 95 สกล นกพฤกษศาสตรจ�าแนก

พชวงศถวออกเปน 3 วงศยอย (Sub-Families) ไดแก

วงศยอยราชพฤกษ (Caesalpinoideae) วงศยอยแดง

(Mimosoideae) และวงศยอยประด (Papilionoideae)

(กองกานดา และวรดลต, 2559) พชหลายชนดในวงศน

มศกยภาพในการน�ามาใชประโยชนดานตางๆ มากมาย

เชน เปนพชอาหาร ปลกเปนไมดอกไมประดบ น�า

เนอไมมาใชประโยชน บางชนดมสรรพคณทาง

18 Thai J. For. 37 (1) : 16-30 (2018)

สมนไพร เชน ขเหลก มะขาม ราชพฤกษ และฝาง

รวมถงการปลกเพอชวยปรบปรงคณภาพของดน

เปนตน

ในการศกษาครงนเลอกศกษาเรณพชในวงศ

ถว จ�านวน 18 ชนด ในพนทจงหวดภเกต โดยแบงเปน

2 กลม ดงน กลมท 1 กลมทเปนพชอาหารไดแก กระถน

สะตอ เหรยง ขเหลกอเมรกน ขเหลก ขเหลกเลอด แค

และมะขาม ทงนสะตอ และเหรยงจดเปนพชอาหาร

ทองถนทมคณคาทางเศรษฐกจในภาคใตของไทย

กลมท 2 กลมทเปนไมดอกไมประดบ ไดแก โยทะกา

ชงโคด�า ชงโค หางนกยงไทย ราชพฤกษ กาฬพฤกษ

นนทร ใบไมสทอง โศกน�า และพวงหยก ในกลมน

มใบไมสทองเปนพชถนเดยวของไทย พบเฉพาะใน

เขตจงหวดปตตาน นราธวาส และยะลา เปนพชทไดรบ

ความสนใจในวงการไมประดบ และการน�ามาประยกต

ท�าเปนสนคาทระลก การศกษาสณฐานวทยาของเรณใน

พชวงศถวบางชนดในครงน เพอศกษารปแบบ ลวดลาย

บนผนง ชองเปด และการจ�าแนกชนดพชโดยใชลกษณะ

ของเรณ ส�าหรบเปนขอมลส�าคญสนบสนนการวจยใน

สาขาทเกยวของ เชน การสบพนธและการแพรกระจาย

ของเรณ เปนแนวทางในการอนรกษแมลงพาหะถายเรณ

ของพชวงศถวชนดตางๆ ทมความส�าคญดานการเกษตร

และสาขาทเกยวของ

อปกรณ และวธการ

เกบตวอยางพชในวงศถว จ�านวน18 ชนด

ในพนทอ�าเภอเมอง และอ�าเภอถลาง จงหวดภเกต น�า

ตวอยางพรรณไมทศกษาไปตรวจจ�าแนกชอวทยาศาสตร

ในหองปฏบตการ โดยใชเอกสารทางพฤกษอนกรม

วธานตางๆ รวมกบคมอจ�าแนกพรรณไม (ราชนย และ

สมราน, 2557; กองกานดา และวรดลต, 2559; ไซมอน

และคณะ, 2559) แยกเอาเฉพาะสวนของเรณมาเตรยม

ตวอยางดวยวธอะซโตไลซส (acetolysis) โดยดดแปลง

จากวธการของ Erdtman (ประศาสตร, 2551) ตมเรณ

ดวย KOH ความเขมขน 10% ประมาณ 2 นาท กรอง

ตวอยางใสหลอด และลาง KOH ออกจากตวอยางดวยน�า

ก�าจดน�าออกโดย glacial acetic acid กอนน�าไปอนใน

สารละลาย acetolysis mixture ซงมสวนผสมของ glacial

acetic acid 9 สวน กบ conc sulphuric acid 1 สวน ลาง

ดวยน�า และแบงตวอยางเปน 2 ชด ชดแรกใชปลาย

ไมจมฟนแตะเรณวางบน stub น�าไปเคลอบดวยอนภาค

ทอง เพอศกษาลกษณะละเอยดผานกลองจลทรรศน

อเลกตรอนแบบสองกราด (SEM) ยหอ LEO รน LEO

1450 VP JEOL ณ หองปฏบตการกลองจลทรรศน คณะ

วทยาศาสตร มหาวทยาลยบรพา ตวอยางชดทสองดงน�า

ออกดวยแอลกอฮอลความเขมขน 95% และ 100%

แชตวอยางใน benzene ผสม silicone oil เขาตอบอณหภม

50 ºC ทงไวขามคน เพอให benzene ระเหย น�าตวอยาง

วางบนกระจกสไลดยดดวยพาราฟนหลอม น�าไปศกษา

ลกษณะของเรณผานกลองจลทรรศนแบบใชแสง (LM)

Olympus รน Zeiss Axioskop 2 plus บนทกภาพและ

วดขนาดดวยชดอปกรณถายภาพดจตอล Olympus รน

Ziess Axio Cam MRc บนทกและบรรยายลกษณะเรณ

ของพชแตละชนดๆ ละ 10 เรณ ไดแก ขนาด รปทรงเรณ

ชองเปด (รปแบบและจ�านวน) และลวดลายบนผนงชน

นอกของเรณ ตามวธการของ สมน (ม.ป.ป.); ประนอม

และพนธทวา (2556); Erdtman (1972)

ผลและวจารณ

เรณของพชวงศถว (Fabaceae) จ�านวน 18

ชนด ในจงหวดภเกต ไดแก Bauhinia monandra Kurz

(โยทะกา), B. pottsii G. Don (ชงโคด�า), B. purpurea

L. (ชงโค), Caesalpinia pulcherrima (L.) Sw. (หาง

นกยงไทย), Cassia fistula L. (ราชพฤกษ), C. grandis

L.f. (กาฬพฤกษ), Leucaena leucocephala (Lam.) de Wit.

(กระถน), Parkia speciosa Hassk (สะตอ), P. timoriana

(DC.) Merr. (เหรยง), Peltophorum pterocarpum (DC.)

Backer ex K. Heyne (นนทร), Phanera aureifolia

(K. Larsen & S.S. Larsen) Banyop., P.P. Ghoshal &

M.K. Pathak (ใบไมสทอง), Saraca indica L. (โศกน�า),

19วารสารวนศาสตร 37 (1) : 16-30 (2561)

Senna floribunda (Cav.) H.S. Irwin & Barneby (ขเหลก

อเมรกน), S. siamea (Lam.) H.S. Irwin & Barneby

(ขเหลก), S. timoriensis (DC.) H.S. Irwin & Barneby

(ขเหลกเลอด), Sesbania grandiflora (L.) Poir. (แค),

Strongylodon macrobotrys A. Gray (พวงหยก) และ

Tamarindus indica L. (มะขาม) พบวามลกษณะทาง

เรณวทยาแตกตางกน (Table 1 และ Figure 1-5) โดย

มเกณฑในการก�าหนดขนาดเรณ ดงน ขนาดใหญมาก

(100 - 200 µm) ขนาดใหญ (50 - 100 µm) ขนาดกลาง

(25 -50 µm) และขนาดเลก (10 -25 µm)

Table 1 Pollen characters of some species of Fabaceae in Phuket province.

Sciencetific nameP/E (µm)

Shape Pollen sizeAperture

systemOrnamentation

Bauhinia monandra 0.81 Suboblate large 5-zonocolporate BaculateBauhinia pottsii 0.80 Suboblate large pantoporate Finely reticulateBauhinia purpurea 1.15 Subprolate medium tricolporate StriateCaesalpinia pulcherrima 1.00 Oblate-spheroidal

SpheroidalProlate-Spheroidal

large tricolporate Reticulate

Cassia fistula 1.04 Prolate-Spheroidal medium tricolporate RugulateCassia grandis 1.18 Subprolate small tricolporate RugulateLeucaena leucocephala 1.00 Oblate-spheroidal

SpheroidalProlate-Spheroidal

medium tricolporate Finely reticulate

Parkia speciosa 1.31 Prolate large Pantoporate RugulateParkia timoriana 1.39 Prolate very large Pantoporate RugulatePeltophorum pterocarpum 1.02 Prolate-Spheroidal medium tricolporate ReticulatePhanera aureifolia 1.15 Subprolate large tricolporate ReticulateSaraca indica 1.38 Prolate medium tricolporate RugulateSenna floribunda 1.13 Prolate- Spheroidal small tricolporate RugulateSenna siamea 1.20 Subprolate medium tricolporate RugulateSenna timoriensis 1.42 Prolate medium tricolporate RugulateSesbania grandiflora 1.25 Subprolate medium tricolporate ReticulateStrongylodon macrobotrys 1.31 Prolate medium tricolporate ReticulateTamarindus indica 1.09 Prolate-Spheroidal small tricolporate Striate

Note: P/E is ratio between polar axis (P) with equatorial axis (E)

20 Thai J. For. 37 (1) : 16-30 (2018)

Figure 1 pollen from compound light microscope (LM), Bauhinia monandra (A-B) Bauhinia pottsii (C)

Bauhinia purpurea (D-E) Caesalpinia pulcherrima (F-G) Cassia fistula (H-I) Cassia grandis (J-K) Leucaena leucocephala (L-M) Parkia speciose (N) Parkia timoriana (O) Peltophorum pterocarpum (P) (Scale bar = 10 µm)

Figure 1 pollen from compound light microscope (LM), Bauhinia monandra (A-B) Bauhinia pottsii (C) Bauhinia purpurea (D-E) Caesalpinia pulcherrima (F-G) Cassia fistula (H-I) Cassia grandis (J-K) Leucaena leucocephala (L-M) Parkia speciose (N) Parkia timoriana (O) Peltophorum pterocarpum (P) (Scale bar = 10 µm)

21วารสารวนศาสตร 37 (1) : 16-30 (2561)

Figure 2 pollen from compound light microscope (LM), Peltophorum pterocarpum (A) Phanera

aureifolia (B-C) Saraca indica (D-E) Senna floribunda (F-G) Senna siamea (H) Senna timoriensis (I-J) Sesbania grandiflora (K-L) Strongylodon macrobotrys (M-N) Tamarindus indica (O-P) (Scale bar = 10 µm)

Figure 2 pollen from compound light microscope (LM), Peltophorum pterocarpum (A) Phanera aureifolia (B-C) Saraca indica (D-E) Senna floribunda (F-G) Senna siamea (H) Senna timoriensis (I-J) Sesbania grandiflora (K-L) Strongylodon macrobotrys (M-N) Tamarindus indica (O-P) (Scale bar = 10 µm)

22 Thai J. For. 37 (1) : 16-30 (2018)

1. Bauhinia monandra (โยทะกา) เปนเรณ

กลมละหนง (monad) ชองเปดแบบ 5-zonocolporate

รปราง suboblate ความยาวตามแนวแกนขว (P) เฉลย

61.5 µm ความยาวตามแนวแกนเสนศนยสตร (E) เฉลย

75.6 µm เปนเรณขนาดใหญ ลวดลายบนผนงชนนอก

แบบ baculate

2. B. pottsii (ชงโคด�า) เปนเรณกลมละส

(tetrad) ชองเปดแบบ pantoporate รปราง suboblate

ความยาวตามแนวแกนขว (P) เฉลย 72.7 µm ความยาว

ตามแนวแกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 90.8 µm เปน

เรณขนาดใหญ ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ finely

reticulate

3. B. purpurea (ชงโค) เปนเรณ monad ชอง

เปดแบบ tricolporate รปราง subprolate ความยาวตาม

แนวแกนขว (P) เฉลย 44.4 µm ความยาวตามแนวแกน

เสนศนยสตร (E) เฉลย 38.6 µm เปนเรณขนาดกลาง

ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ striate

4. Caesalpinia pulcherrima (หางนกยงไทย)

เปนเรณ monad ชองเปดแบบ tricolporate รปราง oblate-

spheroidal, spheroidal, prolate-spheroidal ความยาว

ตามแนวแกนขว (P) เฉลย 51.0 µm ความยาวตามแนว

แกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 50.8 µm เปนเรณขนาดใหญ

ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ reticulate

5. Cassia fistula (ราชพฤกษ) เปนเรณ monad

ชองเปดแบบ tricolporate รปราง prolate-spheroidal

ความยาวตามแนวแกนขว (P) เฉลย 25.4 µm ความยาว

ตามแนวแกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 24.5 µm เปนเรณ

ขนาดกลาง ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ rugulate

6. C. grandis (กาฬพฤกษ) เปนเรณ monad

ชองเปดแบบ tricolporate รปราง subprolate ความยาว

ตามแนวแกนขว (P) เฉลย 23.4 µm ความยาวตามแนว

แกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 19.8 µm เปนเรณขนาดเลก

ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ rugulate

7. Leucaena leucocephala (กระถน) เปน

เรณ monad ชองเปดแบบ tricolporate รปราง oblate-

spheroidal, spheroidal, prolate-spheroidal ความยาว

ตามแนวแกนขว (P) เฉลย 35.0 µm ความยาวตามแนว

แกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 34.9 µm เปนเรณขนาด

กลาง ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ finely reticulate

8. Parkia speciosa (สะตอ) เปนเรณกลมมาก

กวาส (polyad) ชองเปดแบบ pantoporate รปราง prolate

ความยาวตามแนวแกนขว (P) เฉลย 70.6 µm ความ

ยาวตามแนวแกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 53.9 µm เปน

เรณขนาดใหญ ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ rugulate

9. P. timoriana (เหรยง) เปนเรณ polyad

ชองเปดแบบ pantoporate รปราง prolate ความยาวตาม

แนวแกนขว (P) เฉลย 81.5 µm ความยาวตามแนวแกน

เสนศนยสตร (E) เฉลย 58.4 µm เปนเรณขนาดใหญมาก

ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ rugulate

10. Peltophorum pterocarpum (นนทร) เปน

เรณ monad ชองเปดแบบ tricolporate รปราง prolate-

spheroidal ความยาวตามแนวแกนขว (P) เฉลย 36.1 µm

ความยาวตามแนวแกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 35.3 µm

เปนเรณขนาดกลาง ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ reticulate

11. Phanera aureifolia (ใบไมสทอง) เปนเรณ

monad ชองเปดแบบ tricolporate รปราง subprolate

ความยาวตามแนวแกนขว (P) เฉลย 51.6 µm ความยาว

ตามแนวแกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 44.8 µm เปนเรณ

ขนาดใหญ ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ reticulate

12. Saraca indica (โศกน�า) เปนเรณ monad

ชองเปดแบบ tricolporate รปราง prolate ความยาวตาม

แนวแกนขว (P) เฉลย 33.3 µm ความยาวตามแนวแกน

เสนศนยสตร (E) เฉลย 24.2 µm เปนเรณขนาดกลาง

ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ rugulate

13. Senna floribunda (ขเหลกอเมรกน) เปน

เรณ monad ชองเปดแบบ tricolporate รปราง prolate-

spheroidal ความยาวตามแนวแกนขว (P) เฉลย 24.8 µm

ความยาวตามแนวแกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 21.9 µm

23วารสารวนศาสตร 37 (1) : 16-30 (2561)

เปนเรณขนาดเลก ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ rugulate

14. S. siamea (ขเหลก) เปนเรณ monad ชอง

เปดแบบ tricolporate รปราง subprolate ความยาวตาม

แนวแกนขว (P) เฉลย 35.9 µm ความยาวตามแนวแกน

เสนศนยสตร (E) เฉลย 30.0 µm เปนเรณขนาดกลาง

ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ rugulate

15. S. timoriensis (ขเหลกเลอด) เปนเรณ

monad ชองเปดแบบ tricolporate รปราง prolate ความ

ยาวตามแนวแกนขว (P) เฉลย 40.3 µm ความยาวตาม

แนวแกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 28.4 µm เปนเรณ

ขนาดกลาง ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ rugulate

16. Sesbania grandiflora (แค) เปนเรณ monad

ชองเปดแบบ tricolporate รปราง subprolate ความยาว

ตามแนวแกนขว (P) เฉลย 29.6 µm ความยาวตาม

แนวแกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 23.8 µm เปนเรณ

ขนาดกลาง ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ reticulate

17. Strongylodon macrobotrys ( พวงหยก)

เปนเรณ monad ชองเปดแบบ tricolporate รปราง prolate

ความยาวตามแนวแกนขว (P) เฉลย 26.6 µm ความยาว

ตามแนวแกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 20.3 µm เปนเรณ

ขนาดกลาง ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ reticulate

18. Tamarindus indica (มะขาม) เปนเรณ

monad ชองเปดแบบ tricolporate รปราง prolate-

spheroidal ความยาวตามแนวแกนขว (P) เฉลย 24.5 µm

ความยาวตามแนวแกนเสนศนยสตร (E) เฉลย 22.4 µm

เปนเรณขนาดเลก ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ striate

24 Thai J. For. 37 (1) : 16-30 (2018)

Figure 3 pollen from scanning electron microscope (SEM), Bauhinia monandra (A-C) Bauhinia pottsii

(D-F) Bauhinia purpurea (G-I) Caesalpinia pulcherrima (J-L) Cassia fistula (M-O) Cassia grandis (P-R) (scale bar O,R = 1 µm C,F,G,H,I,J,K,L,M,N,P,Q = 2 µm B,D,E = 10 µm)

Figure 3 pollen from scanning electron microscope (SEM), Bauhinia monandra (A-C) Bauhinia pottsii (D-F) Bauhinia purpurea (G-I) Caesalpinia pulcherrima (J-L) Cassia fistula (M-O) Cassia grandis (P-R) (scale bar O,R = 1 µm C,F,G,H,I,J,K,L,M,N,P,Q = 2 µm B,D,E = 10 µm)

25วารสารวนศาสตร 37 (1) : 16-30 (2561)

Figure 4 pollen from scanning electron microscope (SEM), Leucaena leucocephala (A-C) Parkia

speciose (D-F) Parkia timoriana (G-I) Peltophorum pterocarpum (J-L) Phanera aureifolia (M-O) Saraca indica (P-R) (scale bar C,L,O,R = 1 µm A,B,D,E,F,G,H,I,J,M,N,Q = 2 µm K,P = 3 µm)

Figure 4 pollen from scanning electron microscope (SEM), Leucaena leucocephala (A-C) Parkia speciose (D-F) Parkia timoriana (G-I) Peltophorum pterocarpum (J-L) Phanera aureifolia (M-O) Saraca indica (P-R) (scale bar C,L,O,R = 1 µm A,B,D,E,F,G,H,I,J,M,N,Q = 2 µm K,P = 3 µm)

26 Thai J. For. 37 (1) : 16-30 (2018)

Figure 5 pollen from scanning electron microscope (SEM), Senna floribunda (A-C) Senna siamea (D-F)

Senna timoriensis (G-I) Sesbania grandiflora (J-L) Strongylodon macrobotrys (M-O) Tamarindus indica (P-R) (scale bar A,C,F,I,K,L,O,R,= 1 µm B,D,E,H,J,M,N,P,Q = 2 µm G = 3 µm)

Figure 5 pollen from scanning electron microscope (SEM), Senna floribunda (A-C) Senna siamea (D-F) Senna timoriensis (G-I) Sesbania grandiflora (J-L) Strongylodon macrobotrys (M-O) Tamarindus indica (P-R) (scale bar A,C,F,I,K,L,O,R,= 1 µm B,D,E,H,J,M,N,P,Q = 2 µm G = 3 µm)

27วารสารวนศาสตร 37 (1) : 16-30 (2561)

จากการศกษาพชวงศยอย Caesalpinoideae

จ�านวน 13 ชนด พบเรณแบบ tetrad 1 ชนด คอ Bauhinia

pottsii (ชงโคด�า) สวนพชอก 12 ชนด เปนเรณแบบ

monad โดยท B. monandra (โยทะกา) (Figure 3 A-C)

เปนเพยงชนดเดยวทมชองเปดแบบ 5-zonocolporate

และลวดลายบนผนงแบบ baculate ซงลกษณะดงกลาว

ใชจ�าแนกเรณของโยทะกาออกจากพชชนดอนได สวน

เรณพชอก 11 ชนด มชองเปดแบบ tricolporate นอกจากน

พบวาเรณพชบางชนดมชองเปดดานในนนพนชอง

เปดดานนอกออกมา ไดแก Peltophorum pterocarpum

(นนทร), Senna siamea (ขเหลก) และ Tamarindus

indica (มะขาม) (Figure 4 J-L, Figure 5 D-F และ P-R

ตามล�าดบ) ซงเปนลกษณะทแตกตางกนจากพชทอย

วงศยอยเดยวกน อยางไรกตาม เรณพชในสกล Cassia

2 ชนด และสกล Senna 3 ชนด ใชลกษณะเรณเพอการ

ระบชนดไดยาก เพราะมความคลายคลงกนมาก

พชวงศยอย Mimosoideae ชนด Parkia speciose

(สะตอ) และ P. timoriana (เหรยง) พบวาเปนเรณแบบ

polyad ซงพบเรณแบบดงกลาวนอยในวงศยอยน

ผลการศกษาพบเรณทอยเปนกลม ในพชวงศ

ยอย Caesalpinoideae และ วงศยอย Mimosoideae ม

ความสอดคลองกบงานวจยของ เบญจวรรณ และคณะ

(2559) ทไดศกษาเรณวทยาของพชดอกในโครงการ

พฒนาปาชมชนบานอางเอด (มลนธชยพฒนา) จงหวด

จนทบร พบวาเรณของวงศยอย Caesalpinoideae ไดแก

ชงโคขาว (Bauhinia pottsii G. Don var. subsessilis

(Craib) de Wit) เปนแบบ tetrad สวนเรณของวงศยอย

Mimosoideae ไดแก เหลองขแรด (Acacia megaladena

var. indochinensis I.C. Nielsen) เปนแบบ polyad และ

ไมยราบ (Mimosa pudica L.) เปนแบบ diad จงอาจ

กลาวไดวาเรณทอยเปนกลมมโอกาสพบไดในพชวงศ

ถวทง 2 วงศยอยทกลาวมา

พชวงศยอย Papilionoideae พบวาเรณม

ลกษณะคลายคลงกน มลวดลายบนผนงชนนอกแบบ

reticulate และชองเปดแบบ tricolporate ซงสอดคลอง

กบผลการศกษาของมะลวรรณ และคณะ (2558) ทได

ศกษาสณฐานวทยาเรณพชวงศถว 11 ชนด ในวงศยอย

Papilionoideae พบวาเรณมความคลายคลงกนมาก กลาว

คอเปนเรณ monad ลวดลายบนผนงแบบ reticulate ชอง

เปดแบบ tricolporate อยางไรกตามชองเปดของเรณ

Strongylodon macrobotrys (พวงหยก) และ Sesbania

grandiflora (แค) พบวามลกษณะแตกตางกนเลกนอย

โดย Strongylodon macrobotrys พวงหยก มชองเปด

ดานในทนนออกมา (Figure 5 M-O) ในขณะทแค ม

ชองเปดดานในเสมอขอบของรอง (Figure 5 J-L) จง

อาจใชลกษณะทแตกตางกนดงกลาวในการจ�าแนกพช

ทงสองชนดนได

พชวงศถวทเปนเรณ monad สวนใหญทพบ

ในการศกษานจ�านวน 14 ชนด สวนใหญมชองเปดแบบ

tricolporate ทงหมด (ยกเวนโยทะกา) ซงเปนลกษณะ

ทพบไดทง 3 วงศยอย จงตองใชลกษณะอนๆ เพมเตม

เพอใชในการระบชนด ไดแก ลวดลายบนผนง รปทรง

ลกษณะชองเปดใน (นนหรอเรยบเสมอชองเปดนอก)

และขนาดเรณ อยางไรกตามการศกษานท�าใหไดขอมล

เพอการสนบสนนส�าหรบเทยบเคยงลกษณะเรณทอาจ

พบในผลตผลจากผง เชน เกสรผง (bee pollen) หรอใน

สมนไพรทมสวนประกอบของดอกไม เพอใชประกอบ

การอนรกษและใชประโยชนดานพชอาหารผง หรอใช

ในการพสจนเอกลกษณพชสมนไพรตามต�ารบยา

งานวจยนพบพชหลายชนดจดเปนกลมพช

อาหารทส�าคญของผงและชนโรง ดงรายงานของ ธชคณน

และสหณฐ (2558) ทไดศกษาพชอาหารของแมลงพาหะ

ถายเรณในวงศ Apidae (Hymenoptera) ในพนทอทยาน

แหงชาตภหนรองกลา จงหวดพษณโลก รายงานวาพชใน

วงศถวหรอ Fabaceae เปนแหลงเรณพชอาหารของแมลง

กลมน นอกเหนอจากเรณพชอาหารทไดจากพชในวงศ

Acanthaceae, Asteraceae, Balsaminaceae, Buddlejaceae,

Commelinaceae, Ericaceae, Euphorbiaceae, Hydrangeaceae,

Melastomataceae, Myrsinaceae, Myrtaceae, Polygalaceae,

Rosaceae, Rubiaceae, Rutaceae, Verbenaceae และ

Zingiberaceae จากรายงานเหนไดวาถงจะมพชหลาย

วงศทเปนพชอาหารแกผงและชนโรง แตพชหลายชนด

28 Thai J. For. 37 (1) : 16-30 (2018)

มชวงระยะเวลาการออกดอกเพยงปละครง ในขณะท

พชในวงศถวหลายชนดออกดอกทงป หรอออกดอก

ทยอยไปตลอดป และสอดคลองกบเบญจวรรณ และ

คณะ (2559) ทไดรายงานเกยวกบพชวงศถวทใหเรณ

เปนแหลงอาหารตลอดทงปแกผงและชนโรง ในพช

Bauhinia pottsii var. subsessilis (ชงโคขาว) Mimosa

pudica (ไมยราบ) และ Senna siamea (ขเหลก) พบ

วาลกษณะเรณของชงโคขาวมลกษณะใกลเคยงกบ

Bauhinia pottsii (ชงโคด�า) เปนเรณแบบ tetrad ชองเปด

แบบ pantoporate รปราง oblate ในขณะทขเหลกม

ลกษณะเรณแบบ monad ชองเปดแบบ tricolporate รปราง

subprolate ลวดลายบนผนงชนนอกแบบ regulate ซง

สอดคลองกบงานวจยในครงน

จากการศกษาขนาดของเรณ พบวามความ

ส�าคญตอการแพรกระจาย ในการวจยนพบเรณขนาด

ใหญ (เสนผานศนยกลาง 50-100 µm) จ�านวน 5 ชนด

ไดแก Bauhinia monandra (โยทะกา), Bauhinia pottsii

(ชงโคด�า), Caesalpinia pulcherrima (หางนกยงไทย),

Parkia speciosa (สะตอ) และ Phanera aureifolia (ใบไม

สทอง) และพบเรณขนาดใหญมาก (เสนผานศนยกลาง

100-200 µm) ไดแก P. timoriana (เหรยง) เรณทมขนาด

ใหญการแพรกระจายโดยอาศยเพยงลมเกดขนไดคอนขาง

ยาก จงตองอาศยสตวเปนพาหะในการถายเรณ ซงสอดคลอง

กบผลการวจยของมหาวทยาลยสงขลานครนทร

ทไดรายงานวาคางคาวเลบกดเปนตวการหลกทเปน

พาหะถายเรณใหพชเศรษฐกจทส�าคญในภาคใต

ไมต�ากวา 10 ชนด อาท สะตอ ลกเหรยง ทเรยนบาน

(Durio spp.) ทเรยนพนธ (Durio zibethinus L.) เพกา

[Oroxylum indicum (L.) Benth. ex Kurz] นน [Ceiba

pentandra (L.) Gaertn.] ไมล�าพ [Sonneratia caseolaris

(L.) Engl.] (ศนยสอสารวทยาศาสตรไทย, 2552) ซงคด

เปนมลคาทางเศรษฐกจสงถง 4,400 ลานบาท/ป ดงนน

การอนรกษสตวทเปนพาหะถายเรณจงตองอนรกษพช

อาหารของสตวเหลานควบคกนไปดวย ส�าหรบเรณ

ขนาดเลกอาศยลมในการแพรกระจายเรณไดงาย ใน

การวจยครงนพบเรณพช 3 ชนด ไดแก Cassia grandis

(กาฬพฤกษ) Senna floribunda (ขเหลกอเมรกน) และ

Tamarindus indica (มะขาม) จดอยในกลมเรณขนาด

เลก (เสนผานศนยกลาง 10-25 µm) ทสามารถปลวไปใน

อากาศไดเปนระยะทางไกล นอกจากนเรณพชบางชนด

อาจสงผลกระทบตอสขภาพของมนษย ไดแก อาการ

แพจากการสมผสกบเรณในปรมาณมาก อาการแพเกด

ขนไดทงระบบหายใจ หรออาการผนคนตามผวหนง

ดงรายงานของ Dhorranintra et al. (1991) ระบถงเรณ

พชวงศถวทเปนสาเหตใหเกดอาการภมแพในมนษย

ไดแก Mimosa pudica (ไมยราบ) และ Senna siamea

(ขเหลก) ซงจากงานวจยนพบวาขเหลกเปนเรณขนาด

กลาง (เสนผานศนยกลาง 25 -50 µm) แตยงสามารถ

แพรกระจายโดยลมได ดงนนขนาดของเรณจงมผลตอ

การแพรกระจายพนธ และเหตดงกลาวจงอาจสงผลตอ

สขภาพของมนษยไดอกประการหนง

อยางไรกตามปจจบนไดมการจดจ�าแนกพช

ในวงศ Fabaceae ตามระบบจ�าแนก APG III โดยใช

ลกษณะเปรยบเทยบทาง phylogeny จ�าแนกพชในวงศน

ออกเปน 6 วงศยอย ไดแก Caesalpinioideae, Cercidoideae,

Detarioideae, Dialioideae, Duparquetiodeae และ

Papilionoideae (Azani, 2017) รวมทงมการอธบายถง

รปแบบของเรณทพบในแตละวงศยอยไว เมอจ�าแนกพช

ทศกษาทง 18 ชนด ตามระบบ APG III พบวาพชตวอยาง

จดอยใน 4 วงศยอย ดงน. 1) วงศยอย Caesalpinioideae

ประกอบดวยพชทงหมด 10 ชนด ไดแก Caesalpinia

pulcherrima (หางนกยงไทย), Cassia fistula (ราชพฤกษ),

C. grandis (กาฬพฤกษ), Leucaena leucocephala

(กระถน), Parkia speciosa (สะตอ), P. timoriana

(เหรยง), Peltophorum pterocarpum (นนทร), Senna

floribunda (ขเหลกอเมรกน), S. siamea (ขเหลก) และ

S. timoriensis (ขเหลกเลอด) สวนใหญเปนเรณกลมละ

หนง มชองเปดแบบ tricolporate มเพยง 2 ชนด คอ

สะตอ และเหรยงเปนเรณกลมแบบ polyads สอดคลอง

กบรายงานของ Azani (2017) รายงานวาเรณของพชใน

วงศยอยนสวนใหญพบเปนกลมละหนง แตมโอกาสพบ

เปนเรณกลมแบบ tetrads และ polyads ได 2) วงศยอย

29วารสารวนศาสตร 37 (1) : 16-30 (2561)

Cercidoideae ประกอบดวยพชทงหมด 4 ชนด ไดแก

Bauhinia monandra (โยทะกา), B. pottsii (ชงโคด�า),

B purpurea (ชงโค) และ Phanera aureifolia (ใบไม

สทอง) พบวาเรณของพชในวงศยอยนม 1 ชนดทพบเปน

แบบ tetrads คอชงโคด�า อก 3 ชนดเปนเรณกลมละหนง

ซงชงโคและใบไมสทองมชองเปดแบบ tricolporate ม

เพยงชนดเดยวคอ โยทะกา ทพบชองเปดแตกตางออกไป

สอดคลองกบรายงานของ Azani (2017) รายงานวา

ลกษณะเดนของเรณในวงศยอยนเปนเรณกลมละหนง

มชองเปดแบบ tricolporate, 3-6 colpate, 3-porate,

3-pororate, 3-4 colporoidate และ inaperture พบนอยมาก

ทจะเปนเรณแบบกลม (tetrads) 3) วงศยอย Detarioideae

ประกอบดวยพช 2 ชนด คอ Saraca indica (โศกน�า)

และ Tamarindus indica (มะขาม) ทง 2 ชนดพบเปดเรณ

กลมละหนง มชองเปดแบบ tricolporate ซงสอดคลอง

กบรายงานของ Azani (2017) รายงานวาเรณเปน

เมดเดยว (monads) ชองเปดสวนใหญแบบ tricolporate

4) วงศยอย Papilionoideae ประกอบดวยพช 2 ชนด

ไดแก Sesbania grandiflora (แค) และ Strongylodon

macrobotrys (พวงหยก) เปนเรณกลมละหนง มชองเปด

แบบ tricolporate ทง 2 ชนด สอดคลองกบรายงานของ

Azani (2017) รายงานวาเรณของพชในวงศยอยนเปน

แบบกลมละหนง สวนใหญมชองเปดแบบ tricolporate,

tricolpate และ triporate

สรป

การศกษาเรณวทยาของพชวงศถว (Fabaceae) 18 ชนด

พบเรณมความแตกตางกน 2 กลม

1 กลมมากกวาส (polyad) พบในวงศยอย

Mimosoideae จ�านวน 2 ชนด ไดแก Parkia speciose

(สะตอ) และ P. timoriana (เหรยง) มชองเปดแบบ

pantoporate และลวดลายบนผนงเรณแบบ rugulate และ

แบบ tetrad อยในวงศยอย Caesalpinoideae 1 ชนด คอ

Bauhinia pottsii (ชงโคด�า) มชองเปดแบบ pantoporate

ลวดลายบนผนงเรณแบบ finely reticulate

2. กลมละหนง (monad) พบไดทง 3 วงศยอย

จ�านวน 15 ชนด ไดแก Bauhinia monandra (โยทะกา),

B. purpurea (ชงโค), Caesalpinia pulcherrima

(หางนกยงไทย), Cassia fistula (ราชพฤกษ), C. grandis

(กาฬพฤกษ), Leucaena leucocephala (กระถน),

Peltophorum pterocarpum (นนทร), Phanera aureifolia

(ใบไมสทอง), Saraca indica (โศกน�า), Senna floribunda

(ขเหลกอเมรกน), S. siamea (ขเหลก), S. timoriensis

(ขเหลกเลอด), Sesbania grandiflora (แค), Strongylodon

macrobotrys (พวงหยก) และ Tamarindus indica (มะขาม)

ในจ�านวนน 14 ชนดมชองเปดแบบ tricolporate แตม

ความแตกตางกนในลกษณะลวดลายบนผนง รปทรง

ชองเปดใน (นนหรอเรยบเสมอชองเปดนอก)

3. การใชลกษณะและขนาดเรณเพอการจ�าแนก

พชในวงศ Fabaceae พบวา พชในสกลเดยวกน ไดแก

สกล Senna และ สกล Cassia มความคลายคลงกนใน

ระดบชนด ในขณะทเรณ Bauhinia monandra (โยทะกา)

มชองเปดแบบ 5-zonocolporate ซงเปนลกษณะท

แตกตางจากพชชนดอนในกลม monad ซงขอมลลกษณะ

เรณพชวงศถวทง 18 ชนด สามารถใชเพอการระบ

ชนดพชไดเพยง 2 ชนด 1 สกล ไดแก Bauhinia pottsii

(ชงโคด�า), B. monandra (โยทะกา) สวนพชชนดอนม

ลกษณะเรณคลายคลงกนหรอแตกตางกนเพยงเลกนอย

ท�าใหการใชขอมลดานเรณเพยงอยางเดยวในการจ�าแนก

ชนดพชอาจท�าไดยาก

เอกสารและสงอางอง

กองกานดา ชยามฤต และวรดลต แจมจ�ารญ. 2559.

คมอจ�าแนกพรรณไม. สทธโชค, กรงเทพฯ.

ไซมอน การดเนอร, พนดา สทธสนทร และกองกานดา

ชยามฤต. 2559. ไมปาภาคใต เลมท 2 (Eu-

Me). อมรนทร, กรงเทพฯ.

ทพยสดา ตงตระกล, เพญรตน หงสวทยากร และ

ภานรนทร ปรชาวฒนากร. 2553. รายงานผล

การวจยมหาวทยาลยแมโจ เรองลกษณะละออง

30 Thai J. For. 37 (1) : 16-30 (2018)

เรณและความสมพนธทางสายววฒนาการของ

สายพนธล�าไยเพอการปรบปรงพนธและเพอ

การอนรกษ. มหาวทยาลยแมโจ, เชยงใหม.

ธชคณน จงจตวมล และสหณฐ เพชรศร. 2558. รายงาน

วจยฉบบสมบรณ ละอองเรณพชอาหารของ

แมลงผสมเกสรในวงศ Apidae (Hymenoptera)

ในพนทอทยานแหงชาตภหนรองกลา จงหวด

พษณโลก. มหาวทยาลยราชภฎพบลสงคราม,

พษณโลก.

เบญจวรรณ ชวปรชา, ชยมงคล คงภกด และรงวทย

ชยจรวงศ. 2559. รายงานวจยฉบบสมบรณ

โครงการวจยศกษาเรณวทยาของพชดอก

บางชนดในโครงการพฒนาปาชมชนบานอาง

เอด (มลนธชยพฒนา) อ�าเภอขลง จงหวด

จนทบร. มหาวทยาลยบรพา, ชลบร.

ประนอม จนทรโณทย และพนธทวา กระจาย. 2556.

เรณของพชดอก. คลงนานาวทยา, ขอนแกน.

ประศาสตร เกอมณ. 2551. เทคนคเนอเยอพช. มหาวทยาลย

เกษตรศาสตร, กรงเทพฯ.

มะลวรรณ นาคขนทด, ไอรณ แสงรตนชยกล และรตนะวด

จาบทอง. 2558. สณฐานวทยาละอองเรณพช

บางชนดในวงศยอย Papilionoideae, น. 44-50.

ใน การประชมวชาการและน�าเสนอผลงาน

วชาการเครอขายงานวจยนเวศวทยาปาไมแหง

ประเทศไทย ครงท 4. มหาวทยาลยนเรศวร,

พษณโลก.

ราชนย ภมา และสมราน สดด. 2557. ชอพรรณไมแหง

ประเทศไทย เตม สมตนนทน ฉบบแกไขเพม

เตม พ.ศ. 2557. ส�านกงานหอพรรณไม ส�านก

วจยการอนรกษปาไมและพนธพช. กรมอทยาน

แหงชาตสตวปาและพนธพช, กรงเทพฯ.

ศนยสอสารวทยาศาสตรไทย. 2552. ผลวจยย�า คางคาว

เลบกดชวยผสมเกสรทเรยนและสะตอสราง

มลคาทางเศรษฐกจภาคใตสงถง 4 พนลาน

บาท/ป. แหลงทมา: https://www.nstda.or.th/

sci2pub/thaismc/factsheet/hotnews/FS-039.

pdf, 5 พฤษภาคม 2560.

สมน มาสธน. ม.ป.ป.. เอกสารประกอบการสอนวชาเรณ

วทยา. ภาควชาพฤกษศาสตร คณะวทยาศาสตร

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, กรงเทพฯ.

Azani, N. 2017. A new subfamily classification of

the Leguminosae based on a taxonomically

comprehensive phylogeny. TAXON 66

(1): 44-77.

Dhorranintra, B., S., Limsuvan, C., Kanchanarak and

S. Kangsakawin. 1991. Aeroallergens in

northern and southern provinces of Thailand.

Available source: http://www.tandfonline.

com/doi/pdf/10.1080/00173139109432016,

March 16, 2017.

Erdtman, G. 1972. Pollen Morphology and plant

Taxonomy Agiosperms (An introduction to

palynology I). Hafner Publishing Company,

New York.