แนวทางการพฒนาระบบ “การเฝาระวง สอบสวน และตอบโต กรณ NCDs”

(Version 1.0)

ชอเรอง: แนวทางการพฒนาระบบ “การเฝาระวง สอบสวน และตอบโต กรณ NCDs ชอผแตง: ศรวรรณ พทยรงสฤษฏ และสพตรา ศรวณชชากร บรรณาธการ

ออกแบบปกและรปเลม: นายจรายต ยมาภย และ นางสาวมารษา นามบรรดา ผจดพมพ: แผนงานเครอขายควบคมโรคไมตดตอ

ส านกพฒนานโยบายสขภาพระหวางประเทศ กระทรวงสาธารณสข ครงทพมพ: ครงท 1

ปทพมพ: 2559

ก

ค าน า

ศนยพฒนานโยบายและยทธศาสตรแผนงานควบคมโรคไมตดตอ (ศนย.NCDs) กรมควบคมโรค และแผนงานเครอขายควบคมโรคไมตดตอ ส านกพฒนานโยบายสขภาพระหวางประเทศ กระทรวงสาธารณสข ไดเลงเหนถงปญหาโรคไมตดตอเรอรงซงเปนปญหาสาธารณสขทส าคญ และปจจยเสยงทท าใหเกดโรค ไดแก บหร แอลกอฮอล อาหาร กจกรรมทางกายเปนตน จงมการจดประชมปรกษาหารอรวมกบภาคเครอขายเพอรวมกนก าหนดทศทางขอบเขตการด าเนนงาน การเฝาระวง สอบสวน และตอบโต กรณ NCDsโดยรวมกนระดมสมองแลกเปลยนความคดเหนและประสบการณ และจดเตรยมเนอหาชดความรทส าคญเกยวกบแนวทางการเฝาระวง สอบสวน และตอบโต กรณ NCDs เพอเปนความรและแนวปฏบตใหแกผทปฏบตงานในพนท ในการท างานรวมกนหลายภาคสวน

“แนวทางการพฒนาระบบการเฝาระวง สอบสวน และตอบโต กรณ NCDs” นเปนversion แรกประกอบดวยเนอหาสาระส าคญดงน 1) แนวทางปฏบตในการเฝาระวงการโฆษณาและสงเสรมการขาย: กรณยาสบ เครองดมแอลกอฮอล อาหาร และนมผง, 2) แนวทางการเชอมโยงปจจยเสยงและโรคกรณ NCDs เพอน าไปสการสรางนโยบายสาธารณะ, 3) การเฝาระวง สอบสวน และตอบโต เหตการณผดปกต, 4) การเฝาระวงและตอบโตการละเมดกฎหมาย 5) ขอเสนอแนะระบบการเฝาระวงเหตการณผดปกต และการสอบสวนโรคไมตดตอเรอรง ซงในเอกสารฉบบน เปนการรวบรวมหลกการและแนวทางเบองตน จากเอกสารวชาการและประสบการณจรง และคาดหวงวา เครอขายตางๆจะน าไปพฒนาตอยอด และสรางบทเรยนในองคประกอบตางๆ ตงแตการเฝาระวงเหตการณผดปกตและ การสอบสวนโรคและปจจยเสยง เพอใหมกรณศกษาทชดเจนในการน ามาปรบปรงระบบการเฝาระวง สอบสวน และตอบโต กรณ NCDs ตอไป

ในการน ขอขอบคณแหลงทนทใหการสนบสนน แผนงานเครอขายควบคมโรคไมตดตอภายใตความรวมมอระหวางองคการอนามยโลกและรฐบาลไทย อนไดแก องคการอนามยโลก, ส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.), ส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต (สปสช.), และกระทรวงสาธารณสข

ผจดท า ศนยพฒนานโยบายและยทธศาสตรแผนงานควบคมโรคไมตดตอ (ศนย.NCDs) กรมควบคมโรค

และแผนงานเครอขายควบคมโรคไมตดตอ (NCD Network) ส านกพฒนานโยบายสขภาพระหวางประเทศ กระทรวงสาธารณสข

มกราคม 2559

ข

บทสรปส าหรบผปฏบต (Summary)

1. กรอบการเฝาระวงปญหาจากปจจยเสยง ประกอบดวย 5 มต คอ 1. มตดานปจจยก าหนด และสงแวดลอม (Determinant)

2. มตดานพฤตกรรมเสยง (Behaviors) 3. มตดานโปรแกรมตอบสนอง (Program Response) 4.มตดานการปวย และการ

ตาย (Morbidity/Mortality) 5. มตดานเหตการณผดปกต (Event-based)

2. การเฝาระวงเหตการณ (Event-based Surveillance) หมายถง การจดการทเปนระบบ เพอรบแจงเหตการณผดปกตได

อยางรวดเรวจากแหลงขาว และด าเนนการตอบสนองอยางรวดเรว

3. เปาหมายของการเฝาระวงเหตการณ: การระงบเหต, การมขอตกลงรวมของชมชน, การเปลยนแปลงนโยบาย

4. เหตการณผดปกต ทเกยวของกบ NCDs แบงเปน:

ดานพฤตกรรม และสขภาพมนษยแบบรายเดยวหรอเปนกลมกอน เชนอาการผดปกตจากการดมเครองดม

แอลกอฮอล เชน การดมสราตมเองแลวตาบอด, นกเรยนมธยมมและใชอปกรณคลายบหรในโรงเรยน

ดานธรกจ เชนการโฆษณา, การประชาสมพนธ, การสงเสรมการขาย, พนกงานขาย, และการตลาดทางตรง

ดานเทศกาล เชน ปใหม สงกรานต งานบญประเพณ หรอ ฤดกาล

ดานภยพบต เชน น าทวม เพมความเสยงตอการเสยชวตของผปวยโรคไมตดตอ

5. แหลงขอมลในการตรวจจบเหตการณ:

ขอมลจากระบบเฝาระวงปกต

ขอมลจากชมชน เครอขาย แหลงขาว สถานประกอบการตางๆ

ขอมลจากสอตางๆไดแก สอขาวสาร สอโฆษณา การเผยแพรองคความรทผด

6. การตอบโต:

ด าเนนการตอบสนองอยางรวดเรว เพอการระงบเหต หรอ ลดปจจยเสยง ผานกระบวนการแจงขาว, รองเรยน,

ตกเตอน หรอ บงคบใชกฎหมาย

การสะทอนขอมล ผานกระบวนการส าคญในแตละบรบทของพนท เชน เวทประชาคม เวทการเสวนา หรอการ

ประชมระหวางคณะท างานในพนท เปนตนและตองมการท าซ าหลาย ๆ ครง เพอใหเหนการเปลยนแปลง

7. แนวทางในการพฒนา

โครงสราง ควรม Cluster NATION (NCDs, Alcohol, Tobacco, Injury, Occupation, Environment) ทสวนกลาง

และระดบเขต รบและรวบรวมขอมล วเคราะหและแปลผลสถานการณอยางเปนระบบ

บคลากร: ทมเฝาระวงเหตการณ NCDs ควรประกอบดวย ผรบผดชอบแตละประเดนของ NATION รวมกบ

SRRT และ case management team ในโรงพยาบาล ปรบปรงคมอ: ทงการเฝาระวงเหตการณผดปกตและ การ

สอบสวนโรคและปจจยเสยง จากกรณศกษา

ค

สารบญ

หนา ค าน า ก บทสรปส าหรบผปฏบต ข สารบญ ค บทท 1 แนวทางปฏบตในการเฝาระวงการโฆษณาและสงเสรมการขาย:

กรณยาสบ เครองดมแอลกอฮอล อาหาร และนมผง 1

โดย ดร.นษฐา หรนเกษม บทท 2 แนวทางการเชอมโยงปจจยเสยงและโรคกรณ NCDs เพอน าไปสการสรางนโยบายสาธารณะ 5

โดย เภสชกรหญงมทนา สมบตวฒนาเวศ บทท 3 การเฝาระวง สอบสวน และตอบโต เหตการณผดปกต ดานธรกจและเทศกาล 10

โดย นายธระ วชรปราณ บทท 4 การเฝาระวงและตอบโตการละเมดกฎหมาย 14

โดย ส านกงานคณะกรรมการควบคมเครองดมแอลกอฮอล บทท 5 ขอเสนอแนะระบบการเฝาระวงเหตการณผดปกต และการสอบสวนโรคไมตดตอเรอรง 17

โดย นายแพทยอรรถเกยรต กาญจนพบลวงศ ภาคผนวก

-ประกาศกระทรวงพาณชย เรอง ก าหนดใหบารากและบารากไฟฟาหรอบหรไฟฟา เปนสนคาทตองหามในการน าเขามาในราชอาณาจกร พ.ศ. 2557

27

- ค าสงคณะกรรมการคมครองผบรโภค ท9/2558 เรอง หามขายหรอหามใหบรการสนคา “บาราก บารากไฟฟาหรอบหรไฟฟา หรอตวยาบาราก น ายาส าหรบเตมบารากไฟฟาหรอบหรไฟฟา

28

1

บทท 1 แนวทางปฏบตในการเฝาระวงการโฆษณาและสงเสรมการขาย: กรณยาสบ เครองดมแอลกอฮอล อาหาร และนมผง โดย ดร.นษฐา หรนเกษม คณะวทยาการจดการ มหาวทยาลยราชภฏพระนคร

อตสาหกรรมยาสบและเครองดมแอลกอฮอล อาหารและเครองดม โดยเฉพาะน าอดลม ชาเขยว หรอขนมกรบกรอบ ฯลฯ และอตสาหกรรมนมผงใชเครองมอส าคญ คอสอและการสอสารเชญชวนอยางแยบยล รวมถงการโฆษณา เพอกระตนใหผบรโภคสนใจในตวสนคาและบรโภคสนคานนๆ

ทงน ในการด าเนนการดานการโฆษณาและการสอสารการตลาด ส าหรบผลตภณฑยาสบไมสามารถกระท าได เนองจาก การควบคมผลตภณฑยาสบของประเทศไทย มกฎหมายหลก คอ พระราชบญญตควบคมผลตภณฑยาสบ พ.ศ. 2535 โดยมมาตรการทเปนเครองมอส าคญในการจ ากดการโฆษณาและการสงเสรมการขายทกรปแบบตลอด 24 ชวโมง คอ มาตรา 6-7 เปนมาตรการควบคมการสงเสรมการขาย การแลก การแจก การแถมให ของผลตภณฑยาสบหรอสทธอนใด และมาตรา 8-9 จ ากดการโฆษณาและการสอสารการตลาด ดวยการสรางเครองหมายเปนตราสนคา การใชตราสนคากบตราสนคาอน และการใชตราสนคารวมกน รวมถงการโฆษณาแฝง

ในกรณของผลตภณฑเครองดมแอลกอฮอล พระราชบญญตควบคมเครองดมแอลกอฮอล พ.ศ. 2551 ไดก าหนดไว ในมาตรา 32 ใจความวา ผผลตเครองดมแอลกอฮอลตองโฆษณาเอง ในการโฆษณานนจะกระท าไดเฉพาะการใหขอมลขาวสารและความรเชงสรางสรรคสงคม โดยทตองไมมการปรากฏภาพของสนคาหรอบรรจภณฑของเครองดมแอลกอฮอล จะปรากฏไดเฉพาะภาพสญลกษณของเครองดมแอลกอฮอลหรอภาพสญลกษณของบรษทผผลตเครองดมแอลกอฮอล และ มเงอนไขอยภายใตกฎกระทรวง

ส าหรบ “อาหาร” ตามพระราชบญญตอาหาร พ.ศ. 2522ไดก าหนดไวในหมวด 5 การขนทะเบยนและการโฆษณาเกยวกบอาหาร ในมาตรา 40 ทหามมใดผใดโฆษณาคณประโยชน คณภาพ หรอสรรพคณของอาหาร อนเปนเทจ หรอเปนการหลอกลวงใหเกดความหลงเชอโดยไมสมควร และมาตรา 41 ทมใจความวา ผใดประสงคจะโฆษณาคณประโยชน คณภาพ หรอสรรพคณของอาหารผานชองทางการสอสารตางๆหรอโดยวธการอนใด เพอประโยชนในทางการคานน จะตองมการตรวจพจารณากอน เมอไดรบอนญาตแลวจงจะโฆษณาได

และในกรณของการตลาดอาหารส าหรบทารกและเดกเลกบรษทผผลตนมผงและผลตภณฑตางๆ ทเกยวของ มค าแนะน าขององคการอนามยโลก (WHO) หรอหลกเกณฑวาดวยการตลาดอาหารส าหรบทารกและผลตภณฑทเกยวของ (Code นม) ทประเทศไทยรบรองหลกการแลว เชน หามโฆษณาผลตภณฑ หามแจกตวอยางผลตภณฑหรอของขวญ และหามใหของขวญหรอสงจงใจแกบคลากรสาธารณสข เปนตน

การทบทวนเอกสารวชาการครงนจงขอเสนอแนวทางปฏบตในการเฝาระวงการโฆษณาและสอสารการตลาดกรณอาหาร ยาสบ และเครองดมแอลกอฮอล ในมตกฎหมายและจรยธรรมในเบองตน ผานเครองมอการสอสารการตลาด ดงน

2

แนวทางปฏบตในการเฝาระวงการโฆษณาและสอสารการตลาด เครองมอการสอสารการตลาด ยาสบ แอลกอฮอล อาหาร นมผง

การโฆษณา

การโฆษณาประเภทสงเสรมการขาย ในสอมวลชน สอออนไลน และทสาธารณะ ตามทกฎหมายก าหนด

การโฆษณาโดยใชผแสดงแบบโฆษณา (Presenter/Spoke-person/Brand Ambassador) ทเปนบคคลทมชอเสยง เชน ดารา ศลปน เปนคนดง หรอเปนบคลากรทางการแพทยและสาธารณสข หรอท าใหเขาใจวาเปนบคลากรดงกลาว รวมถงบคคลทเปนตวแทนองคกร ตลอดจนผแสดงแบบโฆษณาในลกษณะทเหมอนมนษยหรอเลยนแบบมนษย เชน ตวละครสตว หรอตวการตน

การโฆษณาโดยวธการแสดงภาพสนคาหรอบรรจภณฑอยางเตมท รวมถงการแสดงบางสวนของสนคา หรอการแสดงภาพทารกในกรณผลตภณฑอาหารส าหรบทารกและเดกเลก

การโนมนาวใหใชผลตภณฑ โดยใหขอมลทแสดงถงคณประโยชน คณภาพ หรออวดอางสรรพคณ (ทางยา ทางเครองส าอาง) เพอประโยชนในทางการคา โดยไมมหลกฐานทางวทยาศาสตรและเกนความจรง อนท าใหผบรโภคเขาใจผดและหลงเชอโดยไมสมควร

การโฆษณาแฝง โดยการเปนผอปถมภหลกของรายการหรอดวยวธการปรากฏของผลตภณฑหรอตราสนคา หรอโดยวธการแทรกเขาไปในสวนทเปนเนอหารายการ ไมวาจะเปนรายการทางโทรทศน ภาพยนตร หนงสน ฯลฯ หมายความรวมถงการใชบทความเชงโฆษณา (advertorial)

การโฆษณาสนคาโดยวธการเชอมโยงสนคาเขาไปกบขอมลทตองการจะสอสาร แมจะไมบอกชอสนคาหรอตราสนคา (Unbranded advertising)แตสามารถสอใหเหนไดวาคอตราสนคาหรอผลตภณฑใด

ผดกฎหมาย ผดแนวปฏบต ผดจรยธรรม

3

แนวทางปฏบตในการเฝาระวงการโฆษณาและสอสารการตลาด เครองมอการสอสารการตลาด ยาสบ แอลกอฮอล อาหาร นมผง การประชาสมพนธ การจดหรอสนบสนนใหมการจดกจกรรมพเศษเชงกจกรรม (Event marketing) เชน การสนบสนนการจดคอนเสรต การจดการแขงขนกฬา หรอกจกรรมทางวฒนธรรม และอนๆอาท การจดประกวด การจดการแขงขน การจดงานเฉลมฉลอง ฯลฯ โดยเฉพาะทมการด าเนนการสงเสรมการขายไปพรอมกนดวย

การจดกจกรรมประชาสมพนธเพอสรางภาพลกษณองคกร (CSR sponsorship) ทงในนามของตราสนคาหรอองคกร ทงเปนผสนบสนนหลกหรอเปนสวนหนงของกลมผสนบสนน ดวยวธการ เชน การแจกอปกรณมอบทน หรอสนบสนนการจดกจกรรม หรออนๆ แลวน ามาใชโฆษณาและประชาสมพนธตอในฐานะเปนเครองมอสอสารการตลาด

การจดกจกรรมสอมวลชนสมพนธ (Media relations) โดยเฉพาะการจดกจกรรมพาสอมวลชนเยยมชมกจกรรมหรอกจการพเศษขององคกรหรอการจดทวรใหกบสอมวลชน เพอหวงผลในฐานะเปนเครองมอสอสารการตลาด และการลอบบ หรออนๆ

การตดแสดงสอประชาสมพนธทมภาพสนคา ยสนคาและเครองหมายการคา ในพนทสถาบนการศกษา โรงพยาบาล สถานบรการสาธารณสข สถานต ารวจ และหนวยงานราชการ รวมถงการใชสอโฆษณานอกบาน และสอประชาสมพนธ ณ จดขาย

ผดกฎหมาย ผดแนวปฏบต ผดจรยธรรม

4

แนวทางปฏบตในการเฝาระวงการโฆษณาและสอสารการตลาด เครองมอการสอสารการตลาด ยาสบ แอลกอฮอล อาหาร นมผง การสงเสรมการขาย การออกแบบหบหอและบรรจภณฑผานลวดลาย สสน ฉลาก โลโก ภาพ และลวดลายกราฟค (iconographic)

การจดวางสนคา และการจดแสดงสนคา ณ พนทจดขาย หรอการจดและสรางสรรคพนทพเศษเพอการขายและสงเสรมการขาย

การจดกจกรรมเพอสงเสรมการขาย อาท การจดซมเพอแนะน าและสาธตสนคา โดยมพนกงานใหบรการ ณ จดขาย หรอรถเรขายสนคาในลกษณะของสอเคลอนท

การสงเสรมการขายดวยวธการลดราคา การเสนอของแจกแลกซอ หรอการเสนอราคาพเศษส าหรบแลกซอ และการสะสมแตมจากการซอ

การสงเสรมการขายดวยวธการแจกตวอยางผลตภณฑ ของเลน ของแถม คปอง เพอจงใจผบรโภคใหรจกและเกดพฤตกรรมการซอสนคา

การสงเสรมการขายดวยวธการจดกจกรรมน าชนสวนแลกของรางวล (แลกฟร) กจกรรมชงรางวล ชงโชค และการเลนเกม เพอกระตนใหเกดการทดลองใชสนคา

พนกงานขาย การใชพนกงานขาย (personal selling)หมายรวมถง สาวเชยรเบยร และ พรตต เพอท าการขาย แจกตวอยางสนคา หรอเพอสรางความสมพนธอนด หรอตดตอกบลกคา และครอบครว ไมวาจะเปนทางตรงและทางออม รวมถงการหามพนกงานการตลาดสนคานมผงตดตอหญงตงครรภ แมและครอบครว

การตลาดทางตรง การใชโทรศพท จดหมายตรง โทรสาร อเมล และอนเทอรเนต หรอเครองอนๆเพอตดตอโดยตรงกบลกคาโดยเฉพาะ

การใชเครองขายสนคาอตโนมต

ผดกฎหมาย ผดแนวปฏบต ผดจรยธรรม

5

บทท 2 แนวทางการเชอมโยงปจจยเสยงและโรคกรณ NCDs เพอน าไปส การสรางนโยบายสาธารณะ โดย เภสชกรหญงมทนา สมบตวฒนาเวศ

การจดการกบปญหากรณ NCDs ในปจจบน เพอจะน าไปสการเฝาระวง สอบสวน และตอบโต จะตองเขาใจถงทมาของวธคดของบคคล ชมชน ซงจากวธคดจะน าไปสปจจยเสยง พฤตกรรมเสยง หรอวถชวตเสยงของคนในชมชนนน ตามแตบรบทของแตละพนทซงไมเหมอนกน จากกระบวนการเรยนรในชมชนในหลายพนทพบวาการจะจดการกรณ NCDs ใหมประสทธภาพไดนน ตองอาศยองคประกอบส าคญทพอจะสรปได 5 องคประกอบ ไปประยกตใชในการแกปญหา แตทงนตองมกระบวนการทตอเนอง และมการประเมนผลเปนระยะ ถงจะน าไปสการปรบเปลยนไดอยางย งยนซงสามารถสรปองคประกอบทส าคญไดดงน

รปภาพแสดง การเชอมโยงปจจยเสยงและโรคเพอน าไปสการสรางนโยบายสาธารณะ

ในครงนขอยกตวอยางการด าเนนงานในพนทอ าเภอเชยงมวน จงหวดพะเยา ซงไดเรยนรในการจดการระบบเฝาระวง และกระตนชมชนใหเกดการเฝาระวงปจจยเสยงทอาจจะมองไมเหน หรอเหนแตไมสนใจ ใหเปนการเปลยนทศนคตของคนในชมชนใหลดวถการด าเนนชวตเสยงจากการดมสรา ซงเปนปจจยเสยงส าคญในพนททเปนตวกอโรค เพอใหเกดการมสขภาพทดบนพนฐานของความเขาใจในการด าเนนชวต โดยสรปตามองคประกอบไดดงน

1. ความเขาใจปจจยเสยงส าคญในพนท ทเปนตวก าหนดใหเกดโรค เพราะในแตละพนทมปจจยเสยไมเหมอนกน โดยเฉพาะความเสยงทเปนวถชวตบนพนฐานของคานยม และวฒนธรรมของคนในชมชน ซงสามารถกอใหเกดโรคไดทงโรคแบบเฉยบพลน เชนอบตเหต อาหารเปนพษ หรอโรคทเปนแบบเรอรงได โดยเฉพาะกลมโรค NCDs

6

รปภาพแสดง การวเคราะหความสมพนธระหวางปจจยเสยงทสงผลตอภาวะสขภาพของคนในพนท

อ าเภอเชยงมวน จ.พะเยา

2. การใชฐานขอมลใหมพลง โดยเฉพาะขอมลส าคญในการสะทอนใหเหนภาพความเปนจรงของชมชนหรอพนท นน ๆ ซงอาจจะเปนขอมลเชงปรมาณ หรอขอมลเชงคณภาพ กได แตตองเปนขอมลจรงและสามารถน ามาปรบเปนสารสนเทศเพอการตดสนใจ ในการด าเนนการบางอยางรวมกนได และยงกวานนสามารถพฒนาขอมลเปนระบบสารสนเทศเพอการตดตามผลการด าเนนงานไดในแตละชวงเวลา

รปภาพแสดง ตวอยางของขอมลทน ามาใชในพนทอ าเภอเชยงมวน จ.พะเยา

ซงขอมลทน ามาใชตองเปนขอมลจรง ผานการตรวจสอบแลว และสะทอนใหเหนความเชอมโยงของปญหา หรอปจจยเสยงนน ๆ ขนอยกบวาเราจะสะทอนขอมลใหใคร ซงถาจะสะทอนใหกบจงหวด ขอมลทใชกตองเปนขอมลระดบประเทศ ระดบเขต และขอมลภายในจงหวดนนๆ แตถาจะสะทอนใหกบชมชน ขอมลนนอาจตองเปนขอมลภาพรวมปจจยเสยง ขอมลผลกระทบของปจจยเสยงทใกลตว และสะทอนใหเหนสภาพความเปนจรงของชมชน และปญหาทเกดขน เพอน าไปสการตดสนใจในการด าเนนการแกไขปญหา

7

3. การเลอกโอกาสในการสะทอนขอมล ผานกระบวนการส าคญในแตละบรบทของพนท เชน เวทประชาคม เวทการเสวนา หรอการประชมระหวางคณะท างานในพนท เปนตน และตองท าซ าหลายๆ ครง เพอใหเหนการเปลยนแปลง

รปภาพแสดง การเปดเวทเสวนาในแตละระดบในพนทอ าเภอเชยงมวน จ.พะเยา

4. แกนน าทมพลง เปนกลมเปาหมายส าคญทตองเขารวม ซงขนอยวาจะท าในระดบใด เชน ถาท าในระดบชมชน ควรจะเปนหวหนาชมชน ไดแก นายอ าเภอ ผน าระดบทองถน นายกเทศบาล นายก อบต. และผน าระดบทองทก านน ผใหญบาน หรอแมกระทงผน าโดยธรรมชาตทชมชนใหความเคารพ แกนน าส าคญของชมชน ซงอยทบรบทของแตละพนท และอาจตองมองโอกาสทจะขยายผลตอดวย ในภาคของภาคเครอขาย ไดแก โรงเรยน วด หรอหนวยราชการตาง ๆ ทมสวนเกยวของซงวตถประสงคส าคญในการเลอกกลมเปาหมายหลก เพอใหเหนสงทเกดขนจรงในพนท ปญหาและผลกระทบส าคญ สดทายเพอเกดมมมองใหม ทศนคต ทอยากใหมการเปลยนแปลงไปในทางทดขน

8

รปภาพแสดง การมสวนรวมของคณะท างานภาคเครอขายในพนท อ าเภอเชยงมวน จ.พะเยา เพอใหเกดแนวทางการแกไขปญหาสราในพนท

5. การมขอตกลงรวมของชมชน ซงเปนขอก าหนด หรอกระบวนการทมการตกลงรวมกนในการกระท า ซงสามารถเกดขนไดตงแตเปน ขอตกลงของหมบาน นโยบายของชมชนนน ๆ หรอนโยบายสาธารณะทน าไปใชบงคบกบคนในสงคม เปนตน

ตวอยาง ขอตกลงทจากมตของชมชน เพอขบเคลอน “วาระคนเชยงมวน ชวนกน ลด ละ เลกสรา”

งาน ประเดน 1.งานขาวด า : งดสราเครองดมแอลกอฮอลทกวนเนนไมใหโฆษกประกาศเชญชวนหลงเลกงาน

2.งานแตงงาน : ก าหนดการงดใชเสยงดง ...เวลาไมเกน 3 ทมบางหมบานขอถงแค 2 ทม

3.งานบวช : จดในวดเพอลดดมบางหมบานท าอยแลว

4.งานกฐน/ผาปา : ก าหนดเวลาตงองคผาปาจาก 9 โมงและถวายใหเรวขนไมเกน 3โมง

5.งานกฬาเดกนกเรยน : กฬาเดกนกเรยนปลอดเหลา

6.กฬาผสงอาย :ตองก าหนดปลอดสราทง3ต าบล

7.งานวน อสม. :รณรงคลด ละ เลกสรา ปลอดสราทง 3 ต าบล

8.วนแมบาน (วนสตรสากล)

:เปลยน กจกรรมเปนการท าพธทางศาสนาแทนการจดงานรนเรงจดอบรมดานสขภาพความรตางๆ

9.งาน สนป สง ท ายป เ ก าตอนรบปใหม

:รณรงคสวดมนตขามปไมสงเสรมคานยมใหม (เคานดาวน)

10.งานสงกรานต :รณรงคประเพณขนทรายเขาวดสรงน าพระ ด าหว

9

จากตวอยางในพนทอ าเภอเชยงมวน ทไดน าเสนอ เปนตวอยางหนงของพนททพยายามแกไขปจจยเสยงจากสรา ซงขณะนอาจจะมอกหลายพนทก าลงด าเนนการแกไขปจจยเสยงตาง ๆ เชนเดยวกน ซงการพฒนาระบบ การเฝาระวง สอบสวน ตอบโต กรณ NCDsใหเปนไปอยางมประสทธภาพ จะตองมการประเมนผลการด าเนนงานทง 5 องคประกอบอยางตอเนองเพราะเราก าลงตอบโตกบพฤตกรรมของบคคล ชมชนดงน นตองใชขอมลผลลพธการด าเนนงาน เปนตวสะทอนวากระบวนการในชมชนสามารถท าไดดเพยงใด ถายงไมด พนทไหนทยงเปนจดออน จะตองมการปรบหรอเรยนรกบชมชนทท าไดดอยางไร เพอน าไปสการแกไขปญหาโดยการเปลยนวธคด หรอทศนคตของคนในชมชน ใหมวถชวตใหม ทลดปจจยเสยงไดอยางย งยน

รปภาพแสดง กรอบแนวคดเพอการแกไขปญหา NCDs อยางย งยน

10

บทท 3 การเฝาระวง สอบสวน และตอบโต เหตการณผดปกต ดานธรกจและเทศกาล โดย นายธระ วชรปราณ ส านกงานเครอขายองคกรงดเหลา ในทางสาธารณสข โรคไมตดตอ (NCD) ม 2 ดานควบคกน คอ ดานปจจยทกอใหเกดโรค และ ดานตวโรค ดงนน การจดการปญหาโรค NCD จงตองท า 2 ดาน ดานหนงคอการลดปจจยเสยงทกอใหเกดโรค และ อกดานคอการรกษาตวโรคทเกดขน ทงนบทความนจะน าเสนอตวอยางการจดการดานลดปจจยเสยงของเครองดมแอลกอฮอล โดยมงไปทกรณการเฝาระวง สอบสวน ตอบโต ในกรณเหตการณ

เปาหมายของการเฝาระวง สอบสวน ตอบโต ใน 4 เหตการณ คอ 1. การลดโอกาสของประชาชนในการเขาถงเครองดมแอลกอฮอลทงทางการซอ การดมไดงาย และลดโอกาสการ

โฆษณาประชาสมพนธ ของธรกจแอลกอฮอล 2. เปนสวนหนงของการสรางคานยมการไมดมในงานบญ งานเทศกาล ทเปนงานมคนจ านวนมาก เพอความปลอดภย

และความเหมาะสมของงาน

การรองเรยน เฝาระวงการท าผดกฎหมาย ส านกงานคณะกรรมการควบคมเครองดมแอลกอฮอลหมายเลขรองเรยน 02 590 3342 เวปไซตwww.thaiantiancohol.com

เหตการณ และ แนวทางการด าเนนการ 1. การเฝาระวง สอบสวน ตอบโต เหตการณการดมในงานประเพณในครวเรอน เชน งานศพ งานบวช งานท าบญ งานแตง ซงเปนงานทเจาภาพจดงานเปนคนในครอบครว และเชญแขกมารวมงาน การเฝาระวง: ใชการส ารวจขอมลพฤตกรรมการดมในงานบญ งานศพชมชน โดยเนน คาใชจายทหมดไปกบคาเหลา เบยร และแรงจงใจเรองงานบญ (ใชชมชนหมบาน ต าบล เปนตวตง) การสอบสวน: การจดเวทชมชนเพอน าขอมลทไดเปดเผยถงสาเหต ปญหาทตามมาและการประหยดเงน การเสยเงน จากคาเหลา การตอบโต: จดการประชมของชมชน การลงมตในชมชนใหงานบญประเพณ งานศพ ฯลฯ ตามมต เปนงานทจด โดยไมมเครองดมแอลกอฮอลรวมทง สามารถอางองนโยบายของกระทรวงมหาดไทย เรองการรณรงคใหครอบครว จดงานศพ และงานบญปลอดเหลา กรณศกษา: การรณรงคงานศพงานบญปลอดเหลา จ.ศรสะเกษ, จ.มหาสารคาม เปนตน

11

รปภาพแสดง การรณรงคงานแขงเรอปลอดเหลา

2. เฝาระวง สอบสวน ตอบโต เหตการณการดม การขายแอลกอฮอลในงานประเพณ งานเทศกาล ของทองถน ประเพณระดบจงหวด เชน งานกาชาด งานแขงเรอ งานสงกรานต ลอยกระทง งานออกพรรษา งานเทศกาลอาหาร เปนตน การเฝาระวง:

2.1 การเฝากอนเรมงาน ในแตละเทศกาล ประเพณ จะก าหนดเวลาจดงานอยแลว ดงนน ขนตอนการประชมเตรยมงาน ตองมวาระเรองการควบคมการดมการขายเครองดมแอลกอฮอลในงาน การเสนอขอมลทผานมาวา มอะไรทเขาขายผดกฎหมายหรอไม มเหตการณทเปนปญหาในงานมากอนหรอไม ประชาชนคดเหนอยางไรถาจะมการควบคมการดมการขาย นโยบายของกระทรวงตางๆ เชน กระทรวงมหาดไทย ใหจดงานกาชาดปลอดเหลา นโยบายงานบญประเพณปลอดเหลา เพอใชอางอง

2.2 การเฝาระวงระหวางงานมการจดชดปฏบตการควบคมเครองดมแอลกอฮอล ซงไดรบการแตงตงจากประธานจดงาน ซงมผรบผดชอบจากหลายฝาย ไดแก สสจ. ต ารวจ สรรพสามต พมจ. ฝายปกครอง ทเปนพนกงานเจาหนาทตามกฎหมาย และภาคประชาสงคมกรณทเปนกรรมการควบคมเครองดมแอลกอฮอลในขนตอนการตรวจเตอน ประชาสมพนธ ปายเตอนตางๆ และการออกประกาศนโยบายการจดงานทควบคมเครองดมแอลกอฮอลในขนตอนการด าเนนคด เมอมการจบกม การด าเนนคดเปนไปตามขนตอนของส านกงานคณะกรรมการควบคมเครองดมแอลกอฮอล

การสอบสวน: การเกบขอมลสถานการณการดมในงาน โดยการเดนส ารวจ การถายภาพ การท าแผนทรานขาย, การเกบขอมลปญหาอบตเหต การทะเลาะววาท, การเกบขอมลความพอใจของประชาชน รานคา ผจดงานขอมลการปฏบตตามนโยบาย

การตอบโต: การน าผลการปฏบตการเฝาระวง และผลการสอบสวน มาใชเปนขอเสนอในทางนโยบายในการควบคมการดม การขายเครองดมแอลกอฮอลในงานประเพณในจงหวดทกงาน หรอประเมนวามงานประเพณ ทยงเปนปญหาอย ใหมการประชมภาคเพอประเมนสถานการณและเชญชวนใหรวมนโยบายน

กรณศกษา: งานลอยกระทงสาย จ.ตาก , งานลอยกระทง จ.เชยงใหม , งานสงกรานตถนนขาวเหนยว จ.ขอนแกน , งานกาชาดและงานชาง จ.สรนทร , งานแขงเรอ จ.นาน

3. การเฝาระวง สอบสวน ตอบโต เหตการณ “รานคา”กรณการขายเครองดมแอลกอฮอลรวมอยกบกระเชาของขวญ, การขายเหลาใหกบบคคลอายต ากวา 20 ป การขายใหกบคนทครองสตไมได, การขายตามเวลาทก าหนด ตามสถานทตองหามตางๆ การใหธรกจต งปายไฟโฆษณาโลโกตราสญลกษณอาจมชอรานของตนเอง และการขายโดยตองมใบอนญาต ตามพระราชบญญตควบคมเครองดมแอลกอฮอล 2551 และพระราชบญญตสรา 2493 (ควรท าพรอมกบการเฝาระวงสนคาบหร) การเฝาระวง: เนนการประกาศประชาสมพนธ และการออกตรวจเตอนรานคา และท าขาวประชาสมพนธ พรอมกบแจงหมายเลขรองเรยนกรณทประชาชนพบเหน โดยการก าหนดวนดเดย เพอตรวจเตอนและบงคบใชกฎหมาย ทงน เนองจากรานคามจ านวนมากกวา 600,000 รานทวประเทศ จงควรพฒนาระบบการอบรมสมาชกอาสาเฝาระวงรานคา โดยคดเลอกตวแทนชมชนละ 3-5 คน มาท าความเขาใจกฎหมาย และนดแนะแนวทางการแจงเหต การท าผดกฎหมาย ผานสอ on line โดยมเจาหนาทรบผดชอบเปนผรบเรอง และรายงานตอผวาราชการจงหวด ในฐานะประธานคณะกรรมการควบคมเครองดม

12

แอลกอฮอล เพอท าการสงการแกไข เปนระบบทมประสทธภาพในการกระตนใหเจาหนาทตองด าเนนการใหเปนไปตามกฎหมาย และรานคาตางๆ ตองระวงตวเองใหตองท าตามกฎหมาย การสอบสวน: มการส ารวจความรของผประกอบการวามความรความตระหนกและการปฏบตตามกฎหมายหรอไม โดยเรมจากในเขตเทศบาลเมอง เทศบาลอ าเภอ เทศบาลต าบล และตอเนองระดบองคกรปกครองสวนทองถน รวมทง การใหความรแกพนกงานเจาหนาท ก านน ผใหญบาน สารวตรก านน

การตอบโต: การด าเนนคดและมการออกสอ มการสมภาษณในสอตางๆ ในจงหวด เพอเปนตวอยาง โดยเนนวาสงทส าคญ คอ เจาหนาทไมสามารถตดตามการท าผดกฎหมายไดทวถง แตสงส าคญ คอจตส านกของผประกอบการ

กรณศกษา: การจดระบบสายลบสราชมชน จ.พะเยา , การด าเนนคดรานใหญไพศาล จ.ราชบร

4.การเฝาระวง สอบสวน ตอบโต การโฆษณาผานชองทางสอสารมวลชน และสอ on line แมวาจะมกฎหมายควบคมเครองดมแอลกอฮอล แตการท าการตลาดของธรกจยงสามารถใชขอยกเวนการโฆษณาเพอการสรางภาพลกษณการสรางสรรคสงคม และหารอนญาตใหโฆษณาในสอไดเฉพาะเวลาตงแต 22.00 น. – 06.00 น. แตทงน การทมสอ on line ท าใหธรกจสามารถใชชองทางนสอไดทกเวลา และโฆษณาทางตรงไดมากขน โดยการตดตามท าไดยากกวาสอสารมวลชน

ส านกงานคณะกรรมการควบคมเครองดมแอลกอฮอล มเจาหนาทในการเกบรวบรวมขอมลการท าผดกฎหมายผานสอสารมวลชน โดยเฉพาะทางโทรทศน แตในวทยไมสามารถด าเนนการไดเพราะมความยงยากมากกวา โดยส านกงานฯมความรวมมอกบ กสทช. ในการควบคมเนอหาใหเปนไปตามกฎหมาย สวนสอ on line ยงไมมอ านาจหนาทของหนวยงานราชการในการควบคมเนอหา ดงนน จงเปนการเฝาระวงและด าเนนการโดยส านกงานคณะกรรมการควบคมเครองดมแอลกอฮอลเปนหลก

การเฝาระวง: องคกรเครอขาย ท าหนาทเกบขอมลการเขาขายผดกฎหมายทปรากฏในสอสารมวลชน และสอ on line สงเรองไปใหส านกงานคณะกรรมการควบคมเครองดมแอลกอฮอล สวนประชาชนทวไป ทพบเหนสามารถรองเรยนไดเชนกน

การสอบสวน: เจาหนาทรบผดชอบสอบสวนเพอหาหลกฐานการท าการโฆษณา ผานสอมวลชนและสอ online

การตอบโต: เจาหนาทด าเนนการตามขนตอนบงคบใชกฎหมาย

กรณศกษา: การด าเนนคด

13

รปภาพแสดง การสอสารผานชองทางสอ on line โดย Page หมาเฝาบานปกปองอนาคตลกหลานไทย

5. การเฝาระวง สอบสวน ตอบโต เหตการณการท ากจกรรมการตลาดของธรกจ เชน กจกรรมดนตร ซงรวมถงการสนบสนนดนตรในงานปารตเบยร การจดลานเบยร และ การสนบสนนกฬา กจกรรมดนตร และกฬา เปนการสนบสนนของธรกจแอลกอฮอลทผสมผสานหลกการตลาดหลายอยาง เชน การเปนสปอนเซอรใหกบเจาภาพ, การใช Idol ทเปนนกกฬา หรอนกดนตร ทสมพนธกบเครองดมแอลกอฮอล, การหามเอาสนคาของคแขงเขามาขายหรอแจกในบรเวณงาน, หรอการใชตราสญลกษณสนคาทเปนสปอนเซอรควบคกบการประชาสมพนธทมกฬา เปนตน

การเฝาระวง: เนนการเฝาระวงในสถานททตองหามขาย/ดมเครองดมแอลกอฮอล และการจ าหนายใหกบบคคลอายต ากวา 20 ป รวมทง การโฆษณาและสงเสรมการขายในบรเวณงานโดยการใชทมงานบรณาการหลายฝายในการแจงเตอนการท าผดกอนงาน และการออกตรวจในระหวางการจดงาน

การสอบสวน: การเกบขอมลการท าผดกฎหมาย พฤตกรรมการดมในระหวางงาน การท ากจกรรมทมงสงเสรมเดกเยาวชน และเปดเผยตอสาธารณะ

การตอบโต: เปนเรองทาทายในการตอบโตการท าการตลาดทมผลประโยชนมหาศาล และเกยวของกบประชาชนทชนชอบดนตร กฬา ทมจ านวนมาก และมทศนคตดานบวกตอธรกจทสนบสนนเปนสปอนเซอรใหมงานดนตร กฬา ซงตองใชทนจ านวนมาก แตอาจจะมจดทสามารถท าได คอ การตอบโตใหธรกจจ ากดการท ากจกรรมการตลาดทไมท ากบเดกและเยาวชน เชน ไมสนบสนนทมฟตบอลเยาวชน เสอผาอปกรณทมขนาดของเดกเยาวชน เพอใหประชาชนรเทาทนและปฏเสธการท าการตลาดทมงเดกเยาวชน

กรณศกษา: การเฝาระวงงานเทศกาลดนตร 30 ป คาราบาว สนบสนนโดย บ.ไทยเบฟ ป 2554, งานเฝาระวงการจดแขงขนฟตบอลนดพเศษทมรวมดาราสงหออรสตาร กบทมฟตบอลสโมสรแมนเชสเตอร ยไนเตดและ ทมเชลซป 2556 ในการประชาสมพนธครบรอบ 80 ป บ.สงห

ตวอยางจดหมายรองเรยน กรณการรองเรยนการกระท าเขาขายท าผดกฎหมาย ควรสงส าเนาเรยนไปยงรฐมนตร และหนวยงานตางๆ รวมทง

สอมวลชน ใหครอบคลม

14

15

บทท 4 การเฝาระวงและตอบโตการละเมดกฎหมาย โดย ส านกงานคณะกรรมการควบคมเครองดมแอลกอฮอล

1. แนวคด การเฝาระวงการละเมดกฎหมาย เปนกระบวนการตดตาม สงเกต อยางตอเนองสม าเสมอ และทนตอการเปลยนแปลง (Dynamic process) ของลกษณะการเกดขน การกระจายตวของพฤตกรรมการละเมดกฎหมายจากขอมลและสารสนเทศตาง ๆ (Data and information) โดยมวตถประสงคคอ 1) เพอทราบถงสถานการณและแนวโนมของการละเมดกฎหมาย 2) เพอทราบถงความผดปกตในการบงคบใชกฎหมาย 3) เพอทราบถงพนทเสยงและประชากรเสยงตอการละเมดกฎหมาย และ 4) เพอสงเสรมการบงคบใชกฎหมายใหมประสทธภาพ โดยมฐานคดมาจากการเฝาระวงพฤตกรรมเสยงสขภาพ ซงเปนเครองมอทส าคญอยางหนงในทางระบาดวทยาทใชส าหรบการปองกน (Disease Prevention) และการควบคมโรค (Disease control)

กรณการตอบโตกฎหมายควบคมเครองดมแอลกอฮอลอยภายใตสมมตฐานทวา หากมการบงคบใชกฎหมายอยางมประสทธภาพและประสทธผลแลว จะสามารถปองกนและควบคมการเขาถงเครองดมแอลกอฮอลของประชาชนได หรอสามารถปรบเปลยนพฤตกรรมการบรโภคเครองดมแอลกอฮอลของประชาชน รวมถงสามารถลดผลกระทบความสญเสยจากการบรโภคเครองดมแอลกอฮอลได

ดงนนการเฝาระวงการละเมดกฎหมายจงเปนเครองมอทส าคญอยางยงในการตรวจสอบความมประสทธภาพของกฎหมายในการแกปญหาและลดผลกระทบทางลบจากการบรโภคสนคาทมความเสยงตอสขภาพ ซงเปนสวนหนงของระบบการเฝาระวงกรณNCDsในภาพรวมของประเทศ ซงบทน ขอยกตวอยาง กรณแอลกอฮอล เปนบทเรยน เพอใชตอยอดในการออกแบบการเฝาระวงกรณNCDs

2. รปแบบการเฝาระวงการละเมดกฎหมาย กรณการควบคมเครองดมแอลกอฮอล การเฝาระวงการละเมดกฎหมายควบคมเครองดมแอลกอฮอล ใชรปแบบการเฝาระวงแบบ “เชงรก – เชงรบ” โดยการเฝาระวงแบบ “เชงรก” เปนการรวบรวมขอมลจากการลงพนทภาคสนาม รวมถงเฝาระวงสอสงพมพ สออเลกทรอนกส หรอสออน ๆ ทเกยวของ สวนการเฝาระวง “เชงรบ” เปนการเปดชองทางรบเรองรองเรยนการกระท าผดกฎหมาย เชน โทรศพท จดหมายอเลกทรอนกส (Email) เปนตน แสดงดงรปภาพ

16

รปภาพแสดง รปแบบการเฝาระวงการละเมดกฎหมาย กรณการควบคมเครองดมแอลกอฮอล

3. สาระส าคญในการเฝาระวงฯ การเฝาระวงการละเมดกฎหมาย เปนการศกษาขอมลพฤตกรรมการไมปฏบตตามกฎหมายในสาระส าคญ 6 เรอง ไดแก 3.1 ฉลากและบรรจภณฑ

3.2 การขายในสถานทหามขาย/ ดมในสถานทหามดม

3.3 การขายในวนหามขาย/ ขายนอกเวลาทกฎหมายก าหนด

3.4 การขายใหกบบคคลอายต ากวา 20 ปบรบรณ/ บคคลทมอาการมนเมาจนครองสตไมได

3.5 การขายดวยวธการตองหาม

3.6 การโฆษณาเครองดมแอลกอฮอล

4. การสงตอขอมลเฝาระวงฯ เพอการจดการปญหา

รปแบบการเฝาระวง

การละเมดกฎหมาย

เชงรบ เชงรก

การรบเรองรองเรยน เฝาระวงทางสอ เฝาระวงภาคสนาม

เชงลบ เปดเผย

17

จากขอมลการเฝาระวงการละเมดกฎหมาย สามารถน ามาจดท าเปนฐานขอมลและสงตอขอมลเพอการจดการปญหาเครองดมแอลกอฮอล คอ การน าไปสการบงคบใชกฎหมาย ซงจ าแนกไดเปน 2 กรณ คอ กรณส านกงานคณะกรรมการควบคมเครองดมแอลกอฮอลเปนผด าเนนการเอง และกรณสงตอสวนราชการในพนทเปนผด าเนนการ ดงน

4.1 กรณส านกงานฯ ด าเนนเอง ไดแก กรณทผกระท าผดมอทธพล หรอกรณมผลกระทบกบพนทท าใหเจาหนาทไมสามารถบงคบใชกฎหมายไดเอง หรอมการละเมดกฎหมายในลกษณะเปนกระบวนการ เชน การโฆษณาเครองดมแอลกอฮอล ดวยการจดกจกรรมสอสารการตลาด (Event marketing) โดยมผประกอบธรกจรายเดยวกน ท ากจกรรมรปแบบเดยวกน แตท าการโฆษณาหลายแหงกระจายลงในทกพนททวประเทศ มวธด าเนนงาน ดงน

(1) รบขอมลจากรายงานการเฝาระวงฯ (ทงของ สคอ. และของพนท)

(2) ศกษาขอมลเบองตน และลงพนทตรวจสอบขอเทจจรง

(3) ด าเนนคดกบผกระท าผดตามกฎหมาย

(4) รายงานผลเสนอผบงคบบญชา และจดท าเปนฐานขอมลการบงคบใชกฎหมาย

4.2 กรณพนทเปนผบงคบใชกฎหมาย หมายถง ในกรณทการละเมดกฎหมายเกดขนพนทใด สวนราชการทมอ านาจหนาทและความรบผดชอบในพนทนน เปนผบงคบใชกฎหมายเอง มวธการด าเนนงานดงน

(1) รบขอมลเรองรองเรยน/ การเฝาระวงฯ จากส านกงานฯ หรอจากในพนทเอง

(2) ศกษาขอมลเบองตน และลงพนทตรวจสอบขอเทจจรง

(3) ด าเนนคดกบผกระท าผดกฎหมาย

(4) รายงานผลการบงคบใชกฎหมายเสนอผบงคบบญชา หรอแจงขอมลกลบผรองเรยน

4.3 ระบบการสงตอขอมล ปจจบนใชระบบสงตอขอมลดวย “ระบบหนงสอราชการ” เปนหลก นอกจากนส านกงานไดพยายามพฒนาระบบสงตอขอมลอเลกทรอนกส เรยกวา “แบบรายงานผลออนไลน” หรอ “Back bone online” โดยสรางขนเปนเครองมอชวยสนบสนนพนทในการจดเกบขอมล และส านกงานฯ ซงเปนหนวยงานสวนกลางสามารถเขาไปตรวจสอบ และประมวลผลขอมลในภาพรวมของประเทศได แตปจจบนสวนราชการในระดบพนทยงไมมการใชระบบออนไลนเทาทควร ซงส านกงานฯ อยระหวางการวเคราะหสาเหตเพอพฒนาปรบปรงระบบใหสามารถใชไดอยางมประสทธภาพมากขน

ส าหรบการบงคบใชกฎหมายน เปนบรการสาธารณะอยางหนงทกรมควบคมโรคมอ านาจหนาทในการใชกฎหมายเปนเครองมอเพอตอบสนองความตองการดานสขภาพ กลาวคอ การปกปองคมครองประชาชนจากโรคและภยคกคามสขภาพ อนเนองมาจากการบรโภคเครองดมแอลกอฮอล ซงเปนปจจยเสยงสขภาพอนดบหนงทสงผลกระทบเชงลบตอระบบสขภาพของประเทศไทยโดยรวม

18

บทท 5 ขอเสนอแนะระบบการเฝาระวงเหตการณผดปกต และการสอบสวนโรคไมตดตอเรอรง โดย นพ.อรรถเกยรต กาญจนพบลวงศ ศนยพฒนานโยบายและยทธศาสตรแผนงานควบคมโรคไมตดตอ กรมควบคมโรค

การเฝาระวงโรคทางระบาดวทยาสามารถจ าแนกเปนกลมไดหลายวธ ขนอยกบเกณฑทใชพจารณา เชน ถาแบงโดยพจารณาทความเขมขนของการเกบขอมล สามารถแบงไดเปนการเฝาระวงแบบตงรบ และการเฝาระวงแบบเชงรก ถาแบงโดยความครอบคลมของขนาดประชากร สามารถแบงไดเปนการเฝาระวงในประชากรทงหมด และการเฝาระวงเฉพาะกลมประชากร และส าหรบการเฝาระวงทมงเปาหมายทการณตรวจจบเหตการณผดปกตทเกดขนนน ไดถกจ าแนกวาเปนการแบงตามแหลงขอมล คอ การเฝาระวงอยางเปนทางการ และการเฝาระวงเหตการณ

ตามนยาม การเฝาระวงเหตการณ หมายถง การรบแจงเหตการณผดปกตอยางรวดเรวโดยมการจดการทเปนระบบ เพอใหไดขาวสารและขอมลการเกดโรคและภยสขภาพ จากแหลงขาวชนดตางๆ ทงทเปนทางการ และไมเปนทางการ และด าเนนการตอบสนองอยางรวดเรวซงในอดตนนการเฝาระวงเหตการณจะมบทบาทมากในกรณการระบาดของโรคตดตอ ทอาจจะตรวจจบไดจากการพบเหนกลมกอนของการเจบปวย การเกดการเจบปวยดวยอาการ หรอโรคทเปนทสนใจของสงคม หรอแมกระทงการพบการเพมขนของสถานการณโรคจากขอมลฐานการเฝาระวงปกต หรอจากขอมลแวดลอมในชมชน

ในชวง 20 ปทผานมา สถานการณปญหาโรคไมตดตอไดขยายขนาดมากขน จนเปนสาเหตของการเสยชวตอนดบหนงของประชากรโลก และประชากรไทย และดวยธรรมชาตของโรคไมตดตอเรอรงนน มความแตกตางจากโรคตดตอในหลายประเดน โดยประเดนทส าคญประเดนหนงคอ การด าเนนโรคทชากวา และการแสดงของโรคไมเดนชด ตองอาศยเครองมอในการคดกรอง และวนจฉย ทงเชงรก และเชงรบ และการตดตามสถานการณในชวงระยะเวลาสนจงเปนไปไดยาก

อยางไรกตามในบางสถานการณทมปจจยเสยงเพมมากขน อาจท าใหเกดการเจบปวยดวยโรคไมตดตอทแสดงอาการแบบเฉยบพลนไดมากขน จนกระทงสามารถพบการเจบปวยเปนกลมกอนไดในระยะเวลาอนสน ดงเชน ปญหาเรองมลพษจากหมอกควนในพนทภาคเหนอ เปนเหตใหมผปวยโรคทางเดนหายใจเฉยบพลนเขารบการรกษาทโรงพยาบาลมากขน

ถงแมวาโรคไมตดตอสวนใหญมการด าเนนโรคทชา แตการเขามาใหม หรอการเพมขนของปจจยเสยงอาจตรวจพบไดทนท ดงเชนการเปลยนรปแบบผลตภณฑยาสบ หรอการฝาฝนกฎหมายเกยวกบการบรโภค และการจ าหนาย เครองดมแอลกอฮอล เปนตน ดงนนการเฝาระวงเหตการณผดปกตในมตของโรคไมตดตอจงเปนสงทจ าเปนทจะชวยในการตรวจจบปจจยเสยงทเกดขน หรอปจจยเสยงทเปลยนแปลงไป ทงในมต บคคล ระบบบรการ สงคม และสงแวดลอม ทควรจะตองด าเนนการควบคไปกบการเฝาระวงแบบปกต และเพอความเขาใจในกระบวนการสอบสวนโรคไมตดตอมากขน

19

เอกสารฉบบนจงไดสรปนยามของเหตการณผดปกตในมตของโรคไมตดตอ แนวทางการตรวจจบเหตการณ และแนวทางการสอบสวนโรค เพอการใชประโยชนในวางระบบการเฝาระวงในระดบสวนกลาง และสวนภมภาคตอไป นยามของเหตการณผดปกต ในทางระบาดวทยานน เราจะคนเคยกบค าวา “outbreak” ซงเราทราบกนดวา “outbreak” หรอทภาษาไทยอธบายวาคอเหตการณทแสดงวามการระบาดเกดขน โดยนยามไดระบไววาเมอใดกตามทพบวามผปวยดวยโรคชนดเดยวกน หรอมอาการคลายคลงกน ทมความสมพนธทสามารถเชอมโยงกนได ตงแต 2 คนขนไป แสดงวามการระบาดเกดขน หรอเมอใดกตามทพบวามผปวยดวยโรค หรออาการทไมเคยเกดขนในพนทมากอนเพยงรายเดยวกถอวาเปนการระบาดเชนกน

อยางไรกตามการทเราจะสามารถตรวจจบ “outbreak” ไดนนเราตองมระบบการเฝาระวงทมคณสมบตทสามารถตรวจจบไดรวดเรว เพอการควบคมปองกนการระบาดไดอยางทนเวลา โดยเฉพาะในมตของโรคตดตอ ทตองด าเนนการควบคมปองกนโรคใหเรวทสด ดงนนเพอทจะสามารถตรวจจบ outbreak ไดรวดเรวนน เราจะตองเพมความไวใหกบระบบเฝาระวง ภายหลงจงเกดการเฝาระวงแบบหนงทเรยกวา การเฝาระวงเหตการณ (event-based surveillance) โดยการเฝาระวงเหตการณน เหตการณผดปกตจะถกแจงอยางรวดเรวโดยมการจดการทเปนระบบ เพอใหไดขาวสารและขอมลการเกดโรคและภยสขภาพ จากแหลงขาวชนดตางๆ ทงทเปนทางการ และไมเปนทางการ และด าเนนการตอบสนองอยางรวดเรว

ในอดตนนการเฝาระวงเหตการณจะมบทบาทมากในกรณการระบาดของโรคตดตอ ทอาจจะตรวจจบไดจากการพบเหนกลมกอนของการเจบปวย การเกดการเจบปวยดวยอาการ หรอโรคทเปนทสนใจของสงคม หรอแมกระทงการพบการเพมขนของสถานการณโรคจากขอมลฐานการเฝาระวงปกต หรอจากขอมลแวดลอมในชมชน แตในมตของโรคไมตดตอ ทสวนใหญจะเปนโรคเรอรง และการแพรกระจายของโรคไมไดเกดจากการสงตอโรคระหวางกนในระยะเวลาอนสน สาเหตของการเพมขนของการเจบปวยจากโรคไมตดตอนนมปจจยหลกจากการมปจจยเสยง และพฤตกรรมเสยง ทเปนผลมาจากสงแวดลอมทสนบสนนใหประชากรมโอกาสสมผสหรอบรโภคปจจยเสยงเหลานน หรอการมพฤตกรรมเสยงทมากขนนนเอง

การจ าแนกประเภทของเหตการณผดปกตในมตของโรคไมตดตอเรอรง เหตการณผดปกตของโรคไมตดตอ สามารถจ าแนกเปน 2 ประเภทเหตการณคอ เหตการณดานพฤตกรรม และสขภาพมนษย และเหตการณดานสงแวดลอมรอบตวมนษย โดยเหตการณทเกดขนกบมนษย จะเกยวของกบพฤตกรรม และการเจบปวย สวนดานสงแวดลอมสามารถแบงเปนเหตการณดาน ธรกจ เทศกาลและภยธรรมชาต

เหตการณดานพฤตกรรม และสขภาพมนษย สามารถจ าแนกเปน 2 กรณ ดงน 1. กรณทมรายเดยว 2. กรณทเปนกลมกอน

กรณมรายเดยว: โดยปกตเหตการณผดปกตทเกดจากรายเดยวนน มกหมายถง บคคลนนตองปวยดวยโรคทไมเคยเกดขนในพนทมากอน หรอปวยดวยอาการผดแปลกทเปนทสนใจของสงคม แตส าหรบโรคไมตดตอเรอรงนน เปนโรคทกระจายอยในทกชมชนอยแลวเปนเวลานาน ดงนนเหตการณผดปกตทเกดจากการมรายเดยวจงอาจอธบายไดจากการทบคคลปกต หรอ

20

ผปวย เกดมภาวะแทรกซอนรนแรงขนในประเดนทสามารถปองกนไดทงในแงพฤตกรรมเสยง และการใหบรการรกษาทเหมาะสม หรอ บคคลนนมประวตสมผสปจจยเสยง หรอมพฤตกรรมเสยง ทนาสนใจ หรอไมเคยเกดขนในชมชนนนมากอน ตวอยางในประเดนโรคเบาหวานโรคความดนโลหตสง เรามกระบวนการหนงทเรยกวา case management ซงเปนกระบวนการดแลผปวยแบบองครวม โดยมการคดเลอกผปวยทมปญหาเรองการดแลตนเอง ซงสงผลใหไมสามารถควบคมระดบน าตาล หรอความดนโลหตได จนเกดภาวะแทรกซอนฉกเฉน หรอเกดความพการขน และทางโรงพยาบาลท าการเยยมผปวยโดยทมบคลากรสหวชาชพ เพอประเมนความเสยงทงเชงปจเจก และสงแวดลอม และรวมวางแผนการดแลรกษาทางการแพทย และการดแลรกษาโดยชมชน นนหมายถงวาแตเดมนนเรากมการสอบสวนเหตการณผดปกตผานกระบวนการ case management

อกตวอยางหนงคอกรณทเปนขาว หรอเปนเหตการณทสงคมใหความสนใจ เชน ขาวหนงสอพมพน าเสนอขาววามผเสยชวตเฉยบพลนขณะออกก าลงกายในสถานออกก าลงกาย

กรณเปนกลมกอน: นยามของค าวากลมกอนทางระบาดวทยาหมายถงการทมผปวย หรอผทมความเสยง ตงแต 2 รายขนไป ทมความเชอมโยงกนในแง บคคล หรอสถานท หรอเวลา ซงการอธบายความเชอมโยงในประเดนของโรคเรอรงนนตองอาศยระยะเวลายาวนานกวาโรคตดตอมาก เนองจากสาเหตของโรคนนไมไดเกดจากเชอโรคทสามารถถายทอดระหวางคนทงทางตรง และทางออม แตสาเหตหลกของโรคไมตดตอเรอรงนนเกดจากปจจยก าหนดเรองสงคม วฒนธรรม ความเชอ คานยม และสงแวดลอมทย วย ทสงผลใหประชาชนมโอกาสทสมผสปจจยเสยงเพมขน หรอมพฤตกรรมเสยงเพมขน

ดงนนการอธบายความเปนกลมกอนของโรคไมตดตอเรอรงนนจงมกอาศยการวเคราะหทางระบาดวทยาจากฐานขอมลจากการเฝาระวงปกต หรอการส ารวจ ทมอยเปนหลกเพอหาการกระจายของโรค และปจจยเสยง โดยเหตการณผดปกตทอาจตรวจจบไดจากฐานขอมลนนอาจสงเกตไดจากการเพมขนของโรค หรอปจจยเสยง ทมากขนผดปกต หรอจากการกระจายของโรคทมความแตกตางกนมากทงในแงบคคล สถานท และเวลา

อยางไรกตามเหตการณผดปกตทเปนกลมกอนอาจถกตรวจจบได ในกรณการเจบปวยเฉยบพลนบางอยางทอาจเกดขนในกลมประชาชนทวไป หรอกลมผปวย เชน การพบกลมกอนของผปวยโรคทางเดนหายใจ หอบหด ทเกดจากฝ น หมอกควนในอากาศทเกนมาตรฐาน ผปวยเบาหวานในต าบลเดยวกนทมาตรวจทแผนกผปวยนอกมระดบน าตาลสงผดปกตจ านวนหลายคน หรอพบวาประชาชนบางแหงมความเชอบางอยางทผดทสงผลใหมพฤตกรรมเสยงตอการปวยดวยโรคไมตดตอเรอรง

ธรกจ: อาจกลาวไดวาธรกจเปนตวผลกดน (driver) ทส าคญตอความตองการบรโภค และพฤตกรรมเสยงของมนษย ดงนนการจะควบคมพฤตกรรมมนษยนน ไมอาจหลกเลยงทจะตองมการตดตามเฝาระวงการเคลอนไหวของภาคธรกจ โดยประเดนดานธรกจทสามารถตดตามไดคอ การตลาดทอาจมอทธพลตอการเขาถงการบรโภคปจจยเสยงของมนษย โดยกลยทธพนฐานทางการตลาดนนมอยมากมาย แตทเปนพนฐานคอ กลยทธ 4 P รป ซงประกอบไปดวย กลยทธดานผลตภณฑ กลยทธดานราคา กลยทธดานสถานทกระจายสนคา และกลยทธการสงเสรมการขาย

21

กลยทธทางการตลาดบางปจจยเสยงไดถกผลกดนใหมการควบคมทางกฎหมายแลว ดงเชนกฎหมายควบคมยาสบ และกฎหมายควบคมเครองดมแอลกอฮอล แตทวาปจจยเสยงหลายอยางยงไมมถกควบคมทางกฎหมาย ยงตองอาศยจตส านก และความรบผดชอบตอสงคมของเจาของธรกจเพอควบคมการขยายตวของผลตภณฑ และการจ าหนาย

อยางไรกตามถงแมประเทศไทยจะมกฎหมาย ขอบงคบแลว ในทางปฏบตยงพบวามการฝาฝนของเจาของธรกจ และผจ าหนาย และความหละหลวมในการบงคบใชกฎหมายของภาครฐอยบอยครงดงเชนการโฆษณาแฝงในสอตางๆ หรอในงานมหกรรมตางๆ กายลกลอบจ าหนายสนคาในสถานททหามจ าหนาย เชนใน และรอบโรงเรยน หรอการจ าหนายใหกบผทมอายต ากวา 18 ป เปนตน

ดงนนการเฝาระวงเหตการณทางธรกจ อาจท าไดโดยการเฝาระวงการปฏบตตามขอกฎหมาย นอกจากนนยงสามารถเฝาระวงการตลาดทขาดจตส านก ทจะสงผลตอการม หรอเพมพฤตกรรมเสยงของประชาชนตอการปวยโรคไมตดตอเรอรง

เทศกาล: โดยปกต เทศกาลจะมความเกยวของกบประเพณ ความเชอ ของพนทนนๆ ซงพฤตกรรมของประชาชนยอมจะเปลยนแปลงไปในแตละเทศกาล อยางไรกตามถงแมเทศกาลตางๆมกมระยะเวลาเรมและสนสด แตกจกรรมทเกดขนในแตละเทศกาลอาจสงผลตอพฤตกรรมการบรโภค และสขภาพ ทงในระยะสน และระยะยาว ในแตละบคคล

การเฝาระวงเหตการณทเกยวของกบเทศกาลนน การควบคมปองกนอาจท าไดตงแตกอนมเทศกาล และชวงทมเทศกาล เนองจากก าหนดการจดเทศกาลในชวงปนนมกถกก าหนดลวงหนา เราจงสามารถทราบวาเมอไรจะมเทศกาลอะไร และปจจยเสยงทอาจจะเกดขนจากกจกรรมตางๆในเทศกาลคออะไรลวงหนา และสามารถท าการปองกนโดยการสอสารประชาสมพนธ หรอการควบคมรปแบบการจดเทศกาลได ตวอยางเชน เทศกาลสงกรานต ซงมกมการสงสรรค และมการบรโภคอาหารหวาน มน เคม และเครองดมแอลกอฮอลเพมขน ในขณะเดยวกนในชวงทมเทศกาล อาจมเหตการณผดปกตเกดขนไดเชนกน เชนอาจมการฝาฝนกฎหมายควบคมการจ าหนายเครองดมแอลกอฮอล หรอยาสบ

ภยธรรมชาต: ปจจยธรรมชาตนนนบเปนอกปจจยส าคญทก าหนดพฤตกรรมของมนษยในสถานการณตางๆ โดยเฉพาะการเปลยนแปลงของธรรมชาตแบบฉบพลนนนจะสงผลใหมนษยปรบตวกบการเปลยนแปลงไมทน และหลกเลยงปจจยเสยงไดล าบาก ดงนนเพอทจะใหมนษยรบมอกบการเปลยนแปลงไดทนทวงทเราจ าเปนตองทราบผลกระทบทอาจจะเกดขนไดหลงจากเกดการเปลยนแปลงของธรรมชาต หรอการเกดภยธรรมชาตนนๆ เพอการตอบสนอง ควบคม ปองกนโรค ทเหมาะสม หลงจากเกดภยธรรมชาต จะมปญหาดานความเปนอยเกดขนมากมาย ไมวาจะเปนเรองโรคตดตอ หรอโรคไมตดตอ เนองจากสาธารณปโภคตางๆถกท าลายลง การคมนาคมตางๆถกตดขาด นอกเหนอจากปญหาเรองสงคม เศรษฐกจแลว ปญหาทส าคญคอปญหาดานสขภาพ ทงจากโรคตดตอทเกดจากการปนเปอนเชอโรคในสงแวดลอม หรอโรคไมตดตอ ทอาจเกดจากการปนเปอนสารเคมในสงแวดลอม มลพษตางๆ ความเครยดทเกดจากความสญเสย และการเขาถงอาหาร และยารกษาโรค โดยเฉพาะในกลมผปวยโรคเรอรง ทอาจเกดภาวะแทรกซอนเฉยบพลนได

แหลงขอมลการตรวจจบเหตการณ

ขอมลจากระบบเฝาระวงปกต: ขอมลทไดจากระบบเฝาระวงแบบปกตนน บางครงอาจไมถกเรยกวาการเฝาระวงเหตการณผดปกต เนองจากทางระบาดวทยาไดแบงประเภทการเฝาระวงไวคอ การเฝาระวงตามตวชวด (indicator-based) และ

22

การเฝาระวงเหตการณ (event-based) ซงหมายความวาการตดตามเฝาระวงขอมลจากฐาน indicator-based ทงหมด เปนฐานเดยวกบการเฝาระวงแบบปกต แตในเอกสารฉบบนจะจ าแนกใหมวา การตดตาม และวเคราะหขอมลแบบเฉพาะกาล หรอการก าหนดชวงเวลาทจะตดตาม หรอวเคราะหเองตามการใชประโยชน โดยไมไดค านงถงขอก าหนดทถกก าหนดขน

เพอใหวเคราะห หรอรายงานตามระยะเวลาทก าหนดแบบเปนกจวตรนน ถอเปนการออกแบบการใชประโยชนขอมลจากการเฝาระวงเพอตรวจจบเหตการณผดปกตทเกดขน

ขอมลจากชมชน: นยามของค าวาชมชนนน ไมไดตกรอบแคเพยงประชาชนทอาศยอยในชมชนเทานน แตหมายรวมถงหนวยงาน รานคา หรอองคกรตางๆ ทมในชมชนดวย ดงนนเหตการณผดปกตอาจเปนเหตการณผดปกตในเขตทอยอาศย หรอภายในองคกร รานคาตางๆ เชนกน โดยเหตการณผดปกตทเกดขนนนโดยทวไปจะไมไดถกแบงวาเปนเหตการณของโรคตดตอ หรอโรคไมตดตอ ดงนนเหตการณทจะไดรบจากชมชนนนจะเปนเหตการณทชมชนใหความส าคญ หรอเหนวาเปนความผดปกตทเกดขนในชมชนนน อยางไรกตามเพอใหการเฝาระวงเหตการณในชมชนมความเหมาะสม และมทศทาง เจาหนาทสาธารณสขควรใหความรเรองนยามของเหตการณผดปกตทควรใหความส าคญ และแจงใหกบเจาหนาทสาธารณสขและในมตของโรคไมตดตอเรอรงนนการเฝาระวงเหตการณในชมชนนนนอกจากการเฝาระวงการเจบปวยแลว ยงตองรวมถงการเฝาระวงปจจยเสยงทเกดขนในชมชนดวย

ขอมลจากสอตางๆ: ปจจบนทกระดบพนทในประเทศไทย มสอเปนของตนเอง ทงสอทน าเสนอทวประเทศ และสอทมกลมเปาหมายเฉพาะในพนทของตนเอง โดยสอตางๆ อาจถกถายทอดผานทางโทรทศน วทย โปสเตอร สออเลคทรอนคสไมวาจะเปน website หรอ social media รวมทงการประชาสมพนธตามทองถนน หรองานมหกรรมตางๆ ในแตละวนไมเพยงขาวสารทถกน าเสนอตอสาธารณะ โฆษณากจดเปนสอส าคญ ทมอทธพลตอวถชวต คานยม และพฤตกรรมการบรโภคของประชาชน การเฝาระวงสอนนสามารถจ าแนกเปน

1. การเฝาระวงสอขาวสาร

2. การเฝาระวงสอโฆษณา

3. การเฝาระวงการเผยแพรองคความรทผด

การเฝาระวงขาวสาร: คอการตดตามขาวดานสขภาพทเกยวของกบโรคไมตดตอเรอรง ซงรวมถงปจจยเสยง และพฤตกรรมเสยง ทเกดขนโดยขาวสารทน าเสนออาจเปนขาวทเปนทสนใจของประชาชน หรอเปนขาวประชาสมพนธทวไปกได

การเฝาระวงโฆษณา: การเฝาระวงเนอหา และรปแบบของการโฆษณาวามความเหมาะสมหรอไม โดยพจารณาจากหลกจรยธรรม และหลกกฎหมาย

การเฝาระวงการเผยแพรองคความรทผด: องคความรทเผยแพรนนมทงทเผยแพรเพอผลประโยชนทางธรกจ และเผยแพรเพอสรางความรความเขาใจ อยางไรกตามดวยปจจบนมการเผยแพรองคความรทขาดหลกฐานวชาการสนบสนน ซงสงผลตอความเชอทผดตอการดแลสขภาพ

23

การเฝาระวงสอนนจดเปนการเฝาระวงเชงรก เนองจากเจาหนาทสาธารณสข หรอประชาชน ตองเปนผคนหาขาวสารโฆษณา หรอสงเกตดวยตนเอง ดงนนเพอทจะสามารถตรวจจบเหตการณจากสอไดนนควรมการวางระบบใหมการเฝาระวงสอเปนประจ า และตอเนอง

ขอมลจากสถานประกอบการตางๆ: นยามของสถานประกอบการนนครอบคลม โรงงาน โรงเรยน โรงพยาบาล บรษท กลมชมรม รฐวสาหกจ และหนวยงานจดตงตางๆ โดยสถานประกอบการตางๆเหลาน มประชากรทอยในองคกร หรอกลม ทมคานยม กจกรรม และสงแวดลอมเดยวกน จ านวนมาก ซงบางกจกรรม หรอสงแวดลอม นนนบเปนความเสยงตอโรคไมตดตอเรอรง เชน การจ าหนายสราในเขตโรงพยาบาล การสบบหรในโรงเรยน

การด าเนนการดานการเฝาระวงเหตการณผดปกตในประเทศไทย ปจจบนประเทศไทยมความตระหนกถงปญหาโรคไมตดตอมากขน จากขอมลทแสดงการเพมขนของการปวย และตาย ตลอดจนพฤตกรรมเสยงตางๆ นนแสดงถงวาประเทศไทยมการตรวจจบปญหาของโรคไมตดตอได อยางไรกตามการตรวจจบเหตการณยงอยบนพนฐานของขอมลการรายงานในระบบเฝาระวงของสาธารณสขปกต และการส ารวจสขภาพในแตละรอบป ซงการเฝาระวงแบบปกต และการส ารวจเหลานกนบเปนฐานขอมลหลกในการตดตามสถานการณ แตหากวาการวเคราะหประมวลผลทก 1 ป หรอ 2 ป อาจลาชาเกนไป

กระทรวงสาธารณสข ไดด าเนนการเฝาระวงเชงความเสยงทเกยวของกบโรคไมตดตอเชงรกโดยชมชนมสวนรวมบางอยาง ดงเชน อย.นอย ทจะใหนกเรยนท ากจกรรมตรวจฉลากอาหาร และยา และตรวจสารปนเปอนในอาหาร อยางไรกตามวตถประสงคหลกของกจกรรม อย. นอย นนมงเนนทความปลอดภยอาหาร และยา โดยยงไมมการสอสารถงความส าคญของโรคไมตดตอ นอกจากนน กรมควบคมโรค ยงเปดชองทางสายดวนกรมควบคมโรคเพอรบแจงเหตการณผดปกตจากประชาชนทวไป และเจาหนาทสาธารณสข ซงนบเปนสวนหนงของระบบเฝาระวงเหตการณผดปกต

อยางไรกตามเรองทไดรบแจงสวนใหญยงเปนเหตการณโรคตดตอ สวนในกรณโรคไมตดตอนนสวนใหญจะเปนเหตการณการฝาฝนกฎหมายการควบคมการบรโภคเครองดมแอลกอฮอล และการบรโภคยาสบ ภาคประชาสงคมกมบทบาทส าคญในการเชอมกบชมชนเพอการตรวจจบเหตการณผดปกตดานโรคไมตดตอเชนกน เชน การเฝาระวงการฝาฝนกฎหมายควบคมการบรโภคเครองดมแอลกอฮอลโดยเครอขายคนไทยงดเหลา ซงมเครอขายครอบคลมทวประเทศ

ระบบเฝาระวง 5 มต เปนระบบเฝาระวงใหม ทสรางขนบนหลกการเฝาระวงเดมของโรคไมตดตอ ทน ามาจดเรยงเพอการตดตามสถานการณโรคไมตดตออยางเปนระบบมากขน โดยมตทง 5 นน ประกอบดวย 1.มตดานปจจยก าหนด และสงแวดลอม 2.มตดานพฤตกรรมเสยง 3.มตดานโปรแกรมตอบสนอง 4.มตดานการปวย และการตาย 5.มตดานเหตการณผดปกต ซงจะเหนวาแนวคดการเฝาระวง 5 มต นนใหความส าคญกบการเชอมโยงการเฝาระวงเหตการณผดปกตเขาสระบบ

ทผานมา กรมควบคมโรคไดมการก าหนดประเดนของเหตการณผดปกตทเกยวของกบ การบรโภคเครองดมแอลกอฮอล และการบรโภคยาสบ โดยเนอหาสวนใหญยงมงไปทการบงคบใชกฎหมาย และการเฝาระวงการตลาด และยงไมมการก าหนดประเดนของเหตการณผดปกตในเรองของ การปวยหรอตายจากโรคไมตดตอ อาหาร และกจกรรมทางกายทชดเจน

24

ประเทศไทยมการสราง และพฒนาเครอขายเฝาระวงทางระบาดวทยาของประเทศไทยภายใตชอ SRRT (surveillance rapid response team) เปนเครอขายหลกในการตรวจจบปญหาโรค รบรายงานเหตการณ สอบสวนโรค และควบคมปองกนโรค โดยปจจบน มเครอขายครอบคลมตงแตระดบภาคประชาชน ถงระดบประเทศ ซงบทบาทหนาทหลกทถกมอบหมายนน ยงเนนทการเฝาระวงโรคตดตอ เครองมอแนวทางตางๆทมยงเปนเครองมอส าหรบการปฏบตงานทเกยวของกบโรคตดตอ และในป พ.ศ. 2557 ไดมแนวคดทจะให SRRT มบทบาทครอบคลมถงการตดตามเฝาระวงโรคไมตดตอดวย อยางไรกตามดวยบรบท และเนอหา ของโรคไมตดตอมความแตกตางจากโรคไมตดตอมาก ตลอดจนยงขาดเครองมอส าหรบปฏบตงานดานการเฝาระวง และการสอบสวนโรคไมตดตอ ท าใหปจจบนยงไมมโครงสราง และระบบการเฝาระวงเหตการณผดปกตทเกยวของกบโรคไมตดตอ ขอเสนอตอระบบเฝาระวงเหตการณผดปกตในประเทศไทย

โครงสราง และระบบ: ปจจบนหนวยงานสวนกลางทรบผดชอบดานโรคไมตดตอตอและปจจยเสยงทเกยวของ มหลายหนวยงาน ซงหนวยงานตางๆนนอยภายใตกรมทตางกน ในขณะเดยวกนโครงสรางในระดบจงหวดกยงมความหลากหลาย แมวาจะมการตงใหมหนวยงานทรบผดชอบดานโรคไมตดตอ แตประเดนเรองการบรโภคเครองดมแอลกอฮอล การบรโภคยาสบ อาหาร และการสงเสรมกจกรรมทางกาย กลบถกแยกใหอยภายใตหนวยงานอน ดงนนเพอการเฝาระวงเหตการณอยางเปนระบบ จ าเปนตองมหนวยงานหลกทจะเปนผวเคราะหและแปลผลสถานการณโรคไมตดตอ และปจจยเสยงในภาพรวมทงในระดบสวนกลาง และระดบภมภาค และมการเชอมโยงหนวยงานตางๆใหท างานใกลชดกนมากขน ดงเชน การจดการโครงสรางระดบเขต ทจดใหม cluster NATION (NCDs, Alcohol, Tobacco, Injury, Occuaption, Environment) นอกจากนนควรเชอมกบเครอขาย SRRT และ case management team เพอการสอบสวน และควบคมโรคและเพอใหการประสานงานเชอมโยงเปนระบบ และความตอเนอง จงควรมการก าหนดชองทาง และรปแบบการประสานงาน และการเชอมตอขอมลดวย

บคลากร:ในแตละองคกรควรจดใหมบคลากรทเปน focal point ดานการเฝาระวงเหตการณในแตละประเดนของ NATION ซงควรจดเปนทมรวมกบ SRRT และ case management team ในโรงพยาบาล โดยในสวนบคลลากร NATION จะมองคความรเฉพาะเรองทดกวา SRRT ในขณะททม SRRT จะมความร และทกษะทางระบาดวทยาทดกวา และ case management team จะมความรทกษะ ในเรองการใหการดแลผปวย หรอการสงเสรมการดแลตนเอง ทดกวา ดงนนการพฒนาทมเฝาระวงเหตการณ จ าเปนตองพฒนา competency เพอเตมเตมในสวนทขาดของบคลากรแตละประเภท เพอการท างานรวมกนอยางมความเขาใจ และสนบสนนงานเฝาระวงและควบคมโรคไมตดตอซงกนและกน

เครอขาย: การมเครอขายจะชวยใหการเฝาระวงเหตการณนนมความครอบคลมพนท และครอบคลมสถานท หรอหนวยงาน องคกรตางๆ ไดมากขน นอกเหนอจากการเชอมเครอขายภายใตกรมควบคมโรคทรบผดชอบเรองโรคไมตดตอ และเครอขายระบาดวทยา SRRT แลว ยงควรเชอมโยงกบเครอขายนอกกรมควบคมโรค หรอนอกกระทรวงสาธารณสข เชนการสรางเครอขายรวมกบ อย นอย ใหมการเฝาระวงครอบคลมมตดานโรคไมตดตอและความเสยงทส าคญดวย เครอขายภาคประชาสงคมตางๆ และเครอขายภาคประชาชน ในชมชนตางๆ

25

เครองมอ: การเฝาระวงเหตการณโรคไมตดตอนนเปนแนวคดใหมท าใหยงไมมเกณฑ ไมมแนวทาง ดงนนเพอการเฝาระวงอยางเปนระบบ และเปนไปในทศทางเดยวกน จ าเปนตองมเครองมอสนบสนนการท างาน ประกอบดวยคมอแนวทางเฝาระวงโรค และรายงานโรค คมอการสอบสวนโรค และเครองมอจดการขอมล

o คมอแนวทางการเฝาระวง และรายงานโรค: เปนคมอทมเนอหาเกยวกบนยามของเหตการณผดปกต ทครอบคลมโรคไมตดตอ และปจจยเสยงทเกยวของทงหมด และมแนวทางขนตอนในการรายงาน และการตอบสนองเหตการณทเปนระบบ

o คมอการสอบสวนโรค: เปนคมอทมรายละเอยดวธการสอบสวนโรค ทสอดคลองกบเหตการณผดปกตตามคมอแนวทางการเฝาระวง และรายงานโรค

o เครองมอจดการขอมล: เปนเครองมอทสนบสนนระบบการรายงานเหตการณ อาจเปนชองทางผาน โทรศพท หรอ smart phone และมเทคโนโลยทรวบรวมสถานการณทไดรบแจง และสรปผลการสอบสวน ควบคม ปองกน

26

สารบญ

สารบญ

ภาคผนวก

27

28

29

30