เศรษฐกิจสีเขียวในชุมชน...

85วารสารเศรษฐศาสตรการเมองบรพา ปท 3 ฉบบท 2

เศรษฐกจสเขยวในชมชนทองถนไทย:ศกษา

ชมชนทองถนแหงหนงในภาคตะวนออก*

GreenEconomyinThaiLocalCommunity:

A Case Study of a Local Community

intheEasternRegion

ปรชาเปยมพงศสานต**

ชยณรงคเครอนวน***

บทคดยอ

เศรษฐกจสเขยวในชมชนทองถนแหงน เกดขนภายใตเงอนไขเชงโครงสราง

ทชมชนตองเผชญกบความลมเหลมจากการผลตเพอตอบสนองระบบตลาด, ความ

เสอมโทรมของทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมโดยรอบชมชน รวมทงปญหา

สงคมและความสมพนธของผคนภายในชมชนทเปลยนแปลงไป ส�าหรบรปแบบ

เศรษฐกจสเขยวทเกดขนในชมชนทองถนแหงนสะทอนใหเหนหลากหลายรปแบบ

ไมวาจะเปนความพยายามเสรมสรางศกยภาพทางเศรษฐกจภายในชมชน, การ

เสรมสรางความเขมแขงภายในชมชนและความพยายามฟนฟ อนรกษทรพยากร

ธรรมชาตและสงแวดลอมโดยรอบชมชน

* บทความชนนปรบปรงจากรายการวจยเรอง “เศรษฐกจสเขยวของชมชนภายใต การ

เปลยนแปลงสภาพภมอากาศ: กรณศกษาชมชนในพนทภาคตะวนออก” โดยไดรบทน

สนบสนน จากส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.).** ดร. ปรชา เปยมพงศสานต อาจารยผมความรความสามารถพเศษ ภาควชารฐศาสตร

คณะรฐศาสตรและนตศาสตร มหาวทยาลยบรพา*** ดร. ชยณรงค เครอนวน อาจารยประจ�าภาควชารฐศาสตร คณะรฐศาสตรและนตศาสตร

มหาวทยาลยบรพา

86 วารสารเศรษฐศาสตรการเมองบรพา ปท 3 ฉบบท 2

ค�าส�าคญ : เศรษฐกจสเขยว, ชมชนทองถน, การเปลยนผานสเศรษฐกจสเขยว,

ความคงทน

Abstract

In this local community, green economy is formed under the

structured conditions the community has been facing such as production

failure to meet the market system, natural resource depletion and

environmental degradation in the community, social issues, and changes

in community relations. Green economy in this community reflects so

many things such as efforts to strengthen the local community, efforts to

improve its economic potential, and efforts to protect the community’s

natural resources and environment.

Keywords : Green Economy, Local Community, Transformation to Green

Economy, Resilience

บทน�า

ในสงคมโลกปจจบนกระแสสเขยวกลายเปนกระแสทมบทบาทในการชน�า

การพฒนาอกครง ดงจะเหนไดจากกอนหนาการประชมสดยอด Rio+20 ในป

ค.ศ. 2012 “เศรษฐกจสเขยว” (Green Economy) ไดกลายเปนแนวคดทจะน�าไป

สการพฒนาทยงยน (Sustainable Development) ซงนยามของแนวคดเศรษฐกจ

สเขยวททวโลกใหการยอมรบมากทสดนน กคอนยามของโครงการสงแวดลอม

แหงสหประชาชาต (United Nations Environment Programme: UNEP) ทให

ความหมายของแนวคดเศรษฐกจสเขยวไววาเปนรปแบบ เศรษฐกจทมจดมงหมาย

เพอสขภาวะของมนษยทดขนและมความยตธรรมทางสงคม ในขณะเดยวกน

กตองการลดความเสยงทางสงแวดลอมลงไปใหมาก พรอมกบแกไขปญหาความ

ขาดแคลนทางนเวศ (UNEP, 2010)


กลาวโดยเฉพาะสงคมไทย ผคนในชมชนทองถนหลายตอหลายแหงไดปรบ

และเปลยนกจกรรมทางเศรษฐกจ สงคม สงแวดลอมเพอยกระดบคณภาพชวต

ใหดขน รวมถงสรางความยตธรรมทางสงคมและลดความเสยงทางสงแวดลอม

ดงเชน ชมชนทองถนในจงหวดชายทะเลภาคตะวนออกแหงหนงทผคนในชมชน

กลมหนงพยายามเสรมสรางศกยภาพทางเศรษฐกจของชมชน และสรางความ

มนคงในชวตเพอลดความเหลอมล�าทางสงคม รวมทงการอนรกษ ฟนฟทรพยากร

ธรรมชาตในชมชนใหกลบมามความอดมสมบรณเฉกเชนในอดตอกครง

เงอนไขเชงโครงสรางทมผลตอการกอรปของแนวคดเศรษฐกจสเขยวในชมชนทองถนไทย

ความคดเศรษฐกจสเขยวในฐานะทเปนทางเลอกการพฒนา (Alternative

Development) ของชมชนทองถนแหงนเกดขนภายใตเงอนไขเชงโครงสรางทาง

เศรษฐกจ สงคมทส�าคญ ๆ ดงตอไปน

1. ความลมเหลวจากการผลตเพอตอบสนองระบบตลาด ชมชน

ทองถนแหงนเผชญกบความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจครงส�าคญ กระแสการ

เลยงกงกลาด�าเรมเขาสชมชนในชวงปลายทศวรรษ 2520 ซงในชวงเวลาดงกลาว

กระแสความคดเรองการเพาะเลยงชายฝง โดยเฉพาะกงกลาด�าขยายตวอยาง

มากในประเทศไทย อนเปนผลจากการปรบเปลยนนโยบายทางเศรษฐกจสนคา

ภาคการเกษตรโดยเฉพาะผลผลตสตวน�าหรอสนคาประมง จากประมงทะเลมาส

การสนบสนนประมงเพาะเลยง เพอตอบสนองกบความตองการของตลาดใน

ตางประเทศ โดยเฉพาะ ญปนและประเทศอน ๆ ทตองการผลผลตดานนสงขน

ผลทเกดขนกบชมชนในชวงเวลาน กคอ ชาวบานหลายตอหลายคน

ตางพากนละทงอาชพดงเดมของตนเอง และเรมปรบเปลยนพนทนาขาวใหกลาย

เปนบอกง ทงนเพราะอาชพดงกลาวสรางผลตอบแทนทคอนขางสง ประกอบกบ

การใชระยะเวลาการเลยงกงทคอนขางสน คอ สามารถจบกงไดถงปละไมต�ากวา

3 ครง (โดยแตละบอสามารถสรางรายไดใหกบเกษตรกรสงถงบอละ 200,000

บาท) ท�าใหชาวบานกลมหนงเรมมความหวงในการประกอบอาชพภายใตระบบ

เศรษฐกจแบบทนนยมภายหลงจากทพวกเขาเคยลมเหลวจากการท�านา และ


การท�าสวนผลไม ดวยรายไดจ�านวนมากและระยะเวลาในการเลยงกงทลดลงเชน

น ท�าใหกระแสการเลยงกงแบบพฒนา (Intensive System) 1 ขยายออกไปสผคน

ในชมชนอยางรวดเรว ดงจะเหนไดจากชาวบานหลายคนเรมขยบขยายการเลยง

กงดวยการขดทนาของตนเอง บางรายพยายามหาซอทดนเพอขยายการเพาะเลยง

(ปาลธตา ไชยเสวนา, 2556)

อยางไรกแลวแตในชวงเวลาตอมาการท�านาเลยงกงกเรมประสบปญหา

เชน ชาวบานบางรายประสบปญหากงเปนโรคกระทงกงตายยกฟารม ขณะท

บางรายกเจอสารเคมตกคางในบอท�าใหไมสามารถเลยงกงใหโตได บางราย

เผชญกบปญหาน�าเสย ประกอบกบการทตนทนการเลยงกงทเพมสงขนเรอย ไมวา

จะเปนคายา คาอาหาร คาแรง แตราคากงทขายตามทองตลาดกบไมไดสง

สถานการณในชวงนถอเปนวกฤตการณทชาวบานหลายคนตองเผชญ เมอตอง

เผชญกบสงทตนเองไมเคยคาดคดเอาไว เกษตรกรผเลยงกงแตละคนกพยายาม

ขวนขวายเรยนรวธการแกไขปญหาเพอสรางความอยรอดในการท�ามาหากน

ของตนเอง ดวยความรและความเชยวชาญทมคอนขางนอย ท�าใหเกษตรเหลาน

ตองหนไปพงค�าแนะน�าจากบรษททเปนนายหนาหรอเปนตวแทนจ�าหนาย

ผลตภณฑทเกยวเนองกบการเลยงกง แตวธการตาง ๆ เหลานกไมสามารถทจะ

ตองทานกบปญหาและโรครมเลาตาง ๆ ทเกดขนในบอกงได ทายทสดเกษตรกร

เหลานกตองจ�ายอมและกมหนารบกบโชคชะตาทเลนตลกกบชวตของพวกเขา

ปญหาหนสนอนเกดจากความลมเหลวในการผลตเรมแผขยายไปยงเกษตรกร

ผเลยงกง บางรายถกนายทนและธนาคารยดท บางรายตกอยใน“วงจรหน” หรอ

เผชญกบปรากฏการณ “ดอกทวมตน” (กลมเกษตรกรทเปนสมาชกธนาคารเพอ

การเกษตรกรและสหกรณ, 2551 อางถงใน ชยยนต ประดษฐศลป และชยณรงค

เครอนวน, 2556)

1 การเลยงกงดวยวธการนจะใชเทคนคการเลยง เชน เครองตน�าเพอชวยเพมกาซออกซเจนในน�า มการใชสารเคมในรปของสารอนทรยและสารอนนทรย เพอปรบปรงคณภาพน�า มการใชยาและสารเคมเพอปองกนและรกษาโรค รวมทงการใหอาหารเสรม การเลยงกงดวยวธการนในชวงแรกถอไดวาเปนรปแบบทไดผลผลตอบแทนตอหนวยสงและการเลยงกงแตละรนจะใชเวลาเพยง 4 เดอน การเลยงกงในรปแบบนถอเปนการเลยงกงทไดรบความนยมสงและขยายตวอยางรวดเรวในชวงทศวรรษ 2530


2. ปญหาสงคมและความสมพนธของผคนภายในชมชนท

เปลยนแปลงไปภายหลงจากความลมเหลวจากการท�านากงชาวบานในชมชน

หลายตอหลายคนหนไปการพงพาอบายมข เสยงโชคทางการพนน เนองจาก

ชาวบานเกดภาวะสนหวงจากการเปนหน ท�าใหบางสวนหนมาเลนการพนน

โดยหวงวาหากโชคดกจะไดเงนกอนไปใชหน แตความหวงดงกลาวกลบไมเปน

จรง เปนผลใหชาวบานบางคนคดหาทางออกไมได กระทงชาวบานบางรายเกด

ความคดทจะฆาตวตายเพอหนปญหาหนสนทมอย ขณะทความสมพนธทาง

สงคมกเรมเปลยนแปลงจากเดม กลาวคอ เดมในชมชนแหงน มความสมพนธ

แบบเครอญาต มการพบปะพดคยกนในงานบญตาง ๆ หากมงานประเพณท

ส�าคญในหมบานทกคนกตางชวยเหลอกนอยางเตมท ท�าใหชมชนแหงนในอดต

นนคอนขางทจะมความเขมแขง แตเมอเปลยนมาท�านาเลยงกง ระบบความ

สมพนธเชนนกเรมสนคลอนไป เพราะกงเปนสตวทจะตองดแลอยางใกลชด หาก

ขาดการดแลเอาใจใสแลวกจะตดโรคไดงาย เปนผลใหชวตของผคนในชมชน

อยภายใตเงอนไขและขอจ�ากดทางเศรษฐกจ (มานพ เดมบางปด, 2556)

3.ความเสอมโทรมของทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมโดยรอบ

ชมชน ปรากฏการณทเปรยบเสมอนปฏกรยาผกผนจากการขยายตวของการท�า

นากงทเกดขนในชมชนชวงน กคอ พนทปาชายเลนทอยรายรอบชมชนเรมลดลง

อยางรวดเรว อนเปนผลมาจากการบกรกพนทปาชายเลนเพอบกเบกเปนนากง

ดงนนภายใตสถานการณทนากง “บม” ในชมชน จงกลายเปนสาเหตส�าคญท

ท�าใหปาชายเลนรายรอบชมชนลดลงอยางรวดเรว ขณะเดยวกนปญหาส�าคญ

อกปญหาหนงซงตามมาจากการขยายตวของนากง กคอ ผลกระทบตอระบบ

นเวศในหลากหลายรปแบบ ไมวาจะเปน (สรศกด อนอดม, 2543, หนา 34;

นรวรรณ ใจชน, 2548, หนา 25)

3.1 ผลกระทบตอลกษณะทางกายภาพและเคมของดนและน�า

พนทปาไดรบแสงแดดเตมทและมอตราการระเหยของน�าสงขน ประกอบกบการ

สรางคนนากงนนเปนเสมอนเครองกนการขนลงของน�าทะเล ท�าใหอณหภมและ

ความเคมของน�าบรเวณปาชายเลนสงขน


3.2 การสญเสยความสมดลของระบบนเวศ เพราะการเปดพนท

ปาชายเลนเปรยบเสมอนการท�าลายระบบนเวศของปาชายเลน เปนการลด

ปรมาณธาตอาหารทไดจากปาชายเลน ขณะเดยวกนการปลอยน�าและดนตะกอน

ออกจากนากงสปาชายเลน มผลตอการสบพนธ การเจรญเตบโตของพชและ

สตวน�า ท�าใหเกดการเปลยนแปลงของระบบหวงโซอาหารรวมถงความสมดล

ทางธรรมชาตของระบบนเวศใกลเคยง คอ ปาชายเลนและทรพยากรธรรมชาต

ลดลง สตวน�าในธรรมชาตทอาศยอยในบรเวณลดลงอยางรวดเรว เนองจากยา

ฆาเชอและพาหะน�าโรคตาง ๆ ในบอกงทถกปลอยลงไปในแมน�าล�าคลองท�าให

สตวน�าเสยชวต

สถานการณทชมชนเผชญอยเชนน กลายเปนเงอนไขส�าคญทท�าใหผอาวโส

และแกนน�าภาคชาวบานในชมชนแหงน เกดความคดในการแกไขปญหาดวยตว

ของชมชน โดยการจดวางความสมพนธทางเศรษฐกจ สงคมในชมชนกบภายนอก

ใหม กระทงน�าไปสการรวมกลมและจดตงกลมทงทางเศรษฐกจ สงคม สงแวดลอม

หลากหลายรปแบบในชมชน รปแบบของโครงการ/กจกรรมทเกดขนเชนน ในทศนะ

ของผเขยนเหนวาเปนภาพสะทอนของแนวคดเศรษฐกจสเขยวในระดบจลภาค

ดงรายละเอยดทจะกลาวในสวนถดไป

รปแบบเศรษฐกจสเขยวทเกดขนในชมชนทองถน

เมอพจารณาถงแนวคดเศรษฐกจสเขยวทถกน�ามาใช เพอเปนกรอบ

ในการบรหารจดการชมชนแหงน กลาวไดวาแนวคดเศรษฐกจสเขยวเปนแนวคด

ทถกออกแบบและน�ามาใชเพอการแกไขปญหาทชมชนตองเผชญกบความเสยง

รวมทงความไมมนคงดานเศรษฐกจ สงคมและสงแวดลอม อนเปนผลทเกยว

เนองจากการพฒนาภายใตวถทนนยม โดยวถการผลตเชนนท�าใหชมชนตอง

เผชญกบความเสยงในหลายมต ดงแสดงไดในภาพท 1


ภาพท1ความเสยงของชมชนอนเปนผลทเกดขนตามมาจากการพฒนา

ดวยสถานการณและปรากฏการณทชมชนเผชญอยเชนน ท�าใหผ น�า

ชมชนกลมหนงพยายามแสวงหาวธการและทางเลอกตาง ๆ เพอลดความเสยง

และความไมมนคงทางเศรษฐกจ สงคมระบบนเวศ ในรปแบบตาง ๆ ดงตอไปน

1. การเสรมสรางศกยภาพทางเศรษฐกจภายในชมชน เปาหมาย

ของการด�าเนนการเชนนกเพอลดความเสยงจากการผลตภายใตวถทนนยม และ

ท�าใหเศรษฐกจชมชนสามารถแขงขนกบตลาดภายใตระบบทนนยมได นอกจากน

ความพยายามสรางความมนคงในชวตและทรพยสนใหแกผคนในชมชน ทงน

เพอยกระดบความเปนอยและเสรมสรางคณภาพชวตทดใหแกผ คนในชมชน

หรอกลาวอกนยหนง กคอ ความพยายามท�าใหผคนในชมชนอยดกนด (Well-being)

ทามกลางสถานการณทางเศรษฐกจและสงคมทเปลยนแปลงอยตลอดเวลา ภาพ

สะทอนของความพยายามในการเสรมสรางศกยภาพทางเศรษฐกจ เพอลดความ

เสยงดานเศรษฐกจเหลานถกออกแบบเปนกจกรรมทางเศรษฐกจทหลากหลาย เชน

ก. การรวมกลมองคกรทางเศรษฐกจทมอยในชมชนใหกลายเปน

กลม “เศรษฐกจชมชน” โดยกลมองคกรเหลานมจดมงหมายหลก คอ การเสรม

สรางรายไดรวมถงเสรมสรางศกยภาพทางเศรษฐกจและเพมอ�านาจตอรอง

ความเสยงทางดานเศรษฐกจ

- การพงพาภายนอกและเนนการผลตเพอขาย- การใชชวตตามกระแสบรโภคนยม- การใชจายเงนฟมเฟอย/เกนตว/ขาดการออม- ภาวะหนสนเนองจากความลมเหลวในการประกอบอาชพ

ความเสยงทางดานสงคม

- อบายมขทเกดขนในชมชน- วถชวตแบบปจเจกบคล- การลมสลายของวฒนธรรมดงเดม ของทองถน

ความเสยงทางดานสงแวดลอม

- ระบบนเวศถกท�าลาย- ปาชายเลนถกบกรกแผวถาง- การใชสารเคมทกระทบตอสงแวดลอม- การกดเซาะชายฝงทะเล


ทางเศรษฐกจใหแกชาวบาน กลมองคกรทมอยในชมชนและถกผนวกใหเขาเปน

สวนหนงของฐานทางเศรษฐกจทส�าคญประกอบไปดวย ศนยศลปเสอ,กลมสตร

สหกรณ ทอเสอกก กลมอาชพกาวหนา กลมทอเสอกกในต�าบลและ กลมแมบาน

เกษตรกร กลมสตรอาสาพฒนา เปนตน การรวมกลมเพอสรางอ�านาจตอรอง

กบตลาดเชนนยงสงผลเชอมโยง (Linkage Effect) ตอการอนรกษภมปญญา

และวฒนธรรมทองถนของชาวชมชนมใหสญหายไปจากชมชนอกทางหนงดวย

ข. การจดตงองคกรการเงนและสวสดการในชมชน เปาหมายใน

การจดตงองคกรการเงนและสวสดการในชมชนแหงน กเพอการสรางหลกประกน

และความมนคงในการด�าเนนชวตใหกบผคน โดยองคกรการเงนและสวสดการ

ในชมชนเกดขนจากการบรณาการกลม/องคกรตาง ๆ ทกระจดกระจายอยในต�าบล

ทมความมงหมายเดยวกนใหเขามาอยรวมกน เชน กลมออมทรพยเพอการผลต,

กลมออมทรพย (สรยา) กองทนหมบานในต�าบล กลมสจจะออมทรพย กลมการกศล

และกลมออมทรพย (มะล) เปนตน ตอมาทางชมชนไดยกระดบกลมองคกรตาง ๆ

เหลานขนเปน“สนาคารชมชน” โดยแกนน�าและเครอขายภาคประชาชนในชมชน

บางสระเกาหวงวาจะใชสนาคารชมชนแหงนเปนองคกรในการขบเคลอนประเดน

งานทส�าคญ ดงตอไปน (ชสา อสวรรณ, 2552, หนา 121-124; อทย สเผอก, 2556)

- แกไขปญหาหนสนครวเรอน โดยการระดมทนจาก “คนรวย

ชวยคนจน” ในรปแบบ การรบเงนฝากประจ�า

- เปนฐานในการจดตงกองทนสนบสนนการลงทนใหแกกลม

อาชพตาง ๆ ทมอยในชมชน

- เปนองคกรในการประสานเชอมโยงแหลงเงนทน เพอการให

สนเชอในอตราดอกเบยต�า

- ประสานขอความรวมมอแหลงเงนกอน ๆ เพอการประนอมหน

และถายโอนหน

- เปนองคกรททดลองน�ารองถายโอนหนใหกบครวเรอนในวงเงน

ไมเกน 100,000 บาท

- เปนองคกรทเปนเสมอนเวทพดคยแลกเปลยนความคดระหวาง

คนกลมตาง ๆ ในชมชน


นอกจากสนาคารชมชนแหงน จะเปนองคกรการเงนในการรบฝาก

เงนหรอชวยแกไขปญหาหนสนใหแกผคนกลมตาง ๆ ในชมชนแลว สนาคาร

ชมชนยงมการจดสวสดการใหแกผคนในชมชนหลากหลายรปแบบ ไมวาจะเปน

(ชสา อสวรรณ, 2552, หนา 121 -124)

- สวสดการน�าปลาชมชน เปนการสรางโรงหมกและถงหมกน�าปลา

ของต�าบลและใหคนในชมชนรวมลงทน และจายผลตอบแทนคนเปนน�าปลา

สวนทเหลอกองทนจะรวบรวมและจดจ�าหนายเปนสนคาชมชน

- การจดสวสดการการเลยงไก โดยการจดซอลกไก จดท�ากรง

เลยงไก และอาหารไก ใหกบครวเรอนเปาหมาย

- การจดสวสดการถายโอนหนสนครวเรอน โดยการใหสนเชอ

เพอการช�าระหนแกครวเรอนตาง ๆ เพอน�าไปช�าระหนสนจากสถาบนการเงน

ของรฐและเอกชน รวมถงเงนกนอกระบบ

- การจดสวสดการชมชนใหแกสมาชกใหครอบคลมตงแตเกด-ตาย

รวมถงการใหเงนลงทนเพอการประกอบอาชพ การชวยเหลอยามฉกเฉน การ

ชวยเหลอสงคม/สาธารณะและสงแวดลอมภายในชมชน

2. การเสรมสรางความเขมแขงทางสงคมภายในชมชน ในมตสงคมม

ความพยายามทจะท�าใหชมชนกลบมาเขมแขงเชนเดยวกบในอดตอกครง ผานการ

จดตงกล ม/องคกรเพอขบเคลอนงานสาธารณะทเกยวของกบมตสงคมและ

วฒนธรรม เชน กลมเยาวชนรกษถน กลมอาสาสมคร กลมสตรชาวนาไทย

ชมรมพลงแหงความรก (ภมคมกนบกพรอง) ชมรมผสงอาย วทยชมชน เปนตน

จดมงหมายในการบรหารจดการชมชนในมตน เพอท�าใหคนในชมชนลด ละ

เลก อบายมข ความคดดงกลาวเปนผลทตามมาจากการจดท�าบญชครวเรอน

ทท�าใหเหนวา ในแตละปแตละครอบครวมคาใชจายฟมเฟอย เปนจ�านวนมาก)

ดงนนผน�าและเครอขายภาคประชาชนในชมชนจงมแนวคดทจะท�าใหครวเรอน

แตละครวเรอนลดรายจายประเภทน วธการทถกน�ามาใชในการขบเคลอน คอ

ความพยายามในการสรางจตส�านกใหคนในชมชนไมพงพาอบายมขและการพนน

ยกยองและใหการสงเสรม หรอสนบสนนบคคล/กลม/องคกรทเปนตนแบบ

ในการเลกอบายมข รวมถงปดกนลดโอกาสหรอปจจยและเงอนไขในการเขาส


2 การท�าเตายางโดยการน�ายางรถยนตเกาผกตดรวมกนและใสซเมนตไวตรงกลาง หลงจาก นนน�าไปวางบรเวณชายฝงทะเลเพอเปนทอาศยของสตวน�า

วงจรการพนนและอบายมข นอกจากนยงเนนการสรางกระบวนการเรยนรตาง ๆ

ทเกดขนในชมชน ถายทอดผานเวทการแลกเปลยนระดบชมชนและต�าบล (สถต

แสนเสนาะ, 2556)

3.การฟนฟ,อนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมโดยรอบ

ชมชนทงนเพอแกไขปญหาสภาพแวดลอมทเสอมโทรมอยางหนกจากปญหา

นากงและการบกรกปาชายเลนเพอขยายพนทในการเลยงกงกลาด�า ซงปญหา

ดงกลาวสงผลให คลองสาธารณะ และปาชายเลนตามธรรมชาตถกท�าลาย และ

เสยหายเปนจ�านวนมาก ขณะททรพยากรธรรมชาตทมอยมความอดมสมบรณ

ลดลงสงผลตอแหลงอาหารของชาวบานในพนท ปญหาดงกลาวท�าใหแกนน�า

และเครอขายประชาชนในพนท เรมคดและขบเคลอนโครงการพฒนาระบบการใช

ทดนเพอสรางความสมดลระหวางพนทเกษตรกรรมของชาวบานและพนทปา

ชายเลน ทเปนเสมอนแหลงทอยอาศยของสตวน�าประเภทตาง ๆ เปาหมาย

ในการจดการสงแวดลอมของชมชนกเพอสราง “วถชมชนทยงยนและสมดล”

โดยสรางจตส�านกใหแกคนในชมชนใหตระหนกถงการใชทรพยากรธรรมชาต

อยางยงยน และเกดการพงพาอาศยอยางเกอกลระหวางคนในชมชนกบทรพยากร

ธรรมชาตในชมชน กลมเครอขายทางดานเกษตรและสงแวดลอมทถกจดใหอย

ในองคกรน ประกอบไปดวย กลมอนรกษพทกษสงแวดลอม กลมผใชน�า กลม

เลยงปลากะพงนา กลมเกษตรสมพนธ กลมเพาะเลยงสตวน�า เปนตน

นอกจากนความพยายามฟนฟ อนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

โดยรอบชมชนยงน�ามาซงโครงการทส�าคญ ๆ ในชมชนอยางนอย 2 โครงการ คอ

(สถต แสนเสนาะ, 2556)

- โครงการบานปลา ธนาคารป ทเปนความพยายามทจะสรางเสรม

ระบบนเวศทางธรรมชาต ใหกลบคนมาดงเดมและสรางทอยอาศยของสตวน�า

เพอเปนแหลงอาหารของชมชนโดยโครงการประกอบไปดวย 2 สวนทส�าคญ คอ

การจดท�าบานปลา โดยการท�า “เตายาง” 2 เพอท�าเปนปะการงเทยมใหกบสตวน�า


ประเภทตาง ๆ อยอาศยและการจดท�าธนาคารป ดวยการสรางกระชงเลยงปไข

ในล�าคลอง หลงจากนนใหสมาชกน�าปไขทจบไดน�ามาฝากเลยงกบธนาคาร

- โครงการฟนฟปาชมชน เดมพนทปาชมชนแหงนถอเปนปา

ชายเลนทมความอดมสมบรณและมพนทกวางขวาง แตผลจากการท�านากง

ท�าใหพนทปาชายเลนของชมชนลดลงเหลอประมาณ 150 ไร ดงนนจงเกด

แนวคดทจะอนรกษปาผนสดทายของชมชนขน เพอใหเปนแหลงอาหารแกผคน

ในชมชนและเปนสถานทอนบาลสตวน�า วธการฟนฟทเกดขนมการด�าเนนการ

ใน 2 ขนตอน คอ ขนแรกเปน การก�าหนดแนวเขตพนทปาชายเลนและพนท

ทางการเกษตรของชาวบาน โดยการสรางกตการวมกนของคนในชมชนในลกษณะ

ของการหามไมใหชาวบานบกรกหรอขยายพนททางการเกษตรในบรเวณนน

และก�าหนดใหผน�าชมชนทเปนพนทปาชายเลนออกตรวจตรา สอดสองพนท

อยางสม�าเสมอ และขนทสองเปนการประสานงานกลมองคกรทงในภาครฐ ภาค

เอกชน รวมถงเยาวชนเพอปลกปาชายเลน และการขอความรวมมอจากชาวบาน

ในพนทใหเปนผดแล รกษาปาชายเลนททกภาคสวนรวมมอกนปลกปา

บทวพากษความคดเศรษฐกจสเขยวและแนวทางในการเปลยนผานชมชนทองถนไปสเศรษฐกจสเขยว

เมอพจารณาเศรษฐกจสเขยวตามนยามของโครงการสงแวดลอม

แหงสหประชาชาต (UNEP) จะเหนไดวาเศรษฐกจสเขยวตามนยามของโครงการ

สงแวดลอมแหงสหประชาชาต กคอ เศรษฐกจทมคารบอนต�า มประสทธภาพ

ในการใชทรพยากร และมความหวงใยตอสงคมของคนสวนใหญ ดงนนเศรษฐกจ

สเขยวจงเปนเสมอนเครองมอส�าคญในการพฒนาทยงยนและแกปญหาความ

ยากจนของประชาชน ทวาภายใตนยามของโครงการสงแวดลอมแหงสหประชาชาต

นน ผเขยนเหนวามจดออนทส�าคญ 2 ประการ คอ

1. นยามเศรษฐกจสเขยวเชนนยงคงยดแนวทางการพฒนาแบบทนนยม

ตอไปและไมใหความส�าคญกบการปรบเปลยนระบบทด�ารงอย ดงนนสงทอย

เบองหลงแนวคดของโครงการสงแวดลอมแหงสหประชาชาต กคอการดดแปลง


ใหระบบทนนยมใหกลายเปนทนนยมสเขยว (Green Capitalism)3 เทานน ซงใน

โลกแหงความเปนจรง ระบบทนนยมกบความเปนสเขยวเปรยบเสมอนคตรงขาม

หรอเปนสงทเขากนไมได

2. นยามเศรษฐกจสเขยวเชนนยงคงยดแนวทางการพฒนาทเนนการสราง

ความเตบโตของตวเลขเศรษฐกจตอไป โดยการใชแนวคดเศรษฐกจสเขยวชวย

ขยายการเตบโตของตวเลข GDP รวมถงสรางความเจรญทางวตถ (Green Growth)

ในความเปนจรงการขยายตวและความเจรญเชนนไมคอยสอดคลองกบความเปน

สเขยว เพราะหากกระบวนการพฒนาเนนการขยายตวมากเทาใดกตองใช

ทรพยากรธรรมชาตมากเทานนท�าใหมมลภาวะ/มลพษเพมขนเปนเงาตามตว

โครงการสงแวดลอมแหงสหประชาชาต

ภายใตการนยามของโครงการสงแวดลอมแหงสหประชาชาตผนวกเขา

กบประสบการณการทไดจากการรปแบบเศรษฐกจสเขยวทเกดขนในชมชนทองถน

ทไดกลาวไปแลวขางตน ผเขยนเหนวานยามเศรษฐกจสเขยวของชมชนทองถน

ทควรจะเปน กคอ “เศรษฐกจสเขยวจะตองเปนเศรษฐกจแบบธรรมชาตระดบ

รากหญา มจดมงหมายเพอความยงยนและความยตธรรม โดยตงอยบน

พนฐานของปรชญาพอเพยงและตองการสงเสรมใหเกดความสขสมบรณ

ตอชมชนทองถน”

การนยามความคดเศรษฐกจสเขยวเชนน เกดขนจากการผสมผสาน

หลกการพนฐานใน การพฒนาทส�าคญ 6 หลกการเขาดวยกน คอ 4

3 ปจจบนมขอถกเถยงวาทนนยมสเขยว (Green Capitalism) สอดคลองกบแนวคดสเขยวจงหรอไม ทเปนเชนนนเพราะทนนยมสเขยวยงคงเนน/ยดเรองความเตบโตของตวเลขทางเศรษฐกจ ดงนนจงมการตงค�าถามวาทนนยมสเขยวจะกอใหเกดความยงยน (ทงทางเศรษฐกจ สงคมและสงแวดลอม) ไดจรงหรอไม

4 ในเชงทฤษฎหลกการเหลานจะเปนเสมอนเครองมอในการก�ากบการขบเคลอนชมชนทองถนไปสเศรษฐกจสเขยว อยางไรกตามในภาคปฏบต การทชมชนทองถนจะใชวถทางใดในการเปลยนผานไปสเศรษฐกจสเขยว ชมชนกจะตองเปนผตดสนใจเลอกโดยชมชนทองถนเอง กลาวคอ เปนการเปดกวางใหแกการตดสนใจของชมชนทองถนวา จะตดสนใจอยางไรในการคนหานวตกรรมทางเศรษฐกจชมชนในการเรยนรทางสงคมและในการปรบตว เพอรบมอ กบผลกระทบจากการเปลยนแปลงภมอากาศ เพอลดความเสยงและความเปราะบางในการด�ารงชพในระดบทองถน


1. เศรษฐกจธรรมชาต: โดยการท�าใหธรรมชาตและระบบนเวศ

เปนศนยกลางของกจกรรมทางเศรษฐกจในบรบทของภมนเวศทแตกตางกน

2. ความยงยน: ความยงยนในทนประกอบดวยม 5 มต คอ ความ

ยงยนทางเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม สงแวดลอมและการเมองทองถน

3. ความยตธรรม: ครอบคลมความยตธรรมทางสงคม และความ

ยตธรรมตอธรรมชาต (สทธของธรรมชาต)

4. ความพอเพยง: เศรษฐกจพอเพยงผสมกบนเวศพอเพยง (Eco-

Sufficiency)

5. ความสขสมบรณ: หมายถง สขภาวะของชมชนและนยามใหม

ของความสขตามหลกการวฒนธรรมและความเชอของทองถน

6. ความคงทน: คอ กระบวนการสรางความสามารถในการปรบตว

ของชมชนเพอลด ความเปราะบางทางสงคมอนเกดจากผลกระทบของโลกรอน

ขณะเดยวกนขอบขายของเศรษฐกจสเขยวของชมชนนน ตองครอบคลม

ไปถงหลกการทมความของสมพนธกบอก 4 แนวคด คอ

1. ทองถนนยม: เนนการพงตนเองในการใชทรพยากร และความ

มนคงทางอาหาร

2. ประชาธปไตยรากหญา: สรางระบบการจดการตนเอง (Self-

Governance) อนเปนพนฐานส�าคญของการบรหารทรพยากรธรรมชาตของ

ชมชนโดยชมชนเพอชมชน

3. ธรรมาภบาลสเขยว: การบรหารงานเครอขายชมชนตองม

ประสทธภาพ มความเปนธรรม และมแนวทางทสอดคลองกบกฎนเวศวทยา

ทองถน

4. ความหลากหลาย: แตละชมชนมจนตนาการและมหนทาง

ของตนเองในการสรางกระบวนการเปลยนผานไปสเศรษฐกจสเขยว

ส�าหรบแนวทางทจะท�าใหชมชนทองถนเปลยนผานไปสเศรษฐกจสเขยว

ผเขยนเหนวาจะตองด�าเนนการภายใตแนวทางทส�าคญ ๆ ดงตอไปน


- การเปลยนแปลงโลกทศนของชาวบานในชมชนทองถน

การเปลยนผานชมชนสเศรษฐกจสเขยว (Green Transition) จะตองเรมตน

จากการเปลยนแปลงโลกทศนและจตส�านกของผคนในสงคมและชมชน ซงจะ

น�าไปสการเปลยนแปลงวถชวตของคนใหมชวตอยอยางเรยบงาย บรโภคและใช

ทรพยากรธรรมชาตอยางพอเพยง ดงนนจดเรมตนในการเปลยนผานสแนวคด

เศรษฐกจสเขยวในชมชนทองถนนนจงตองมเขมมงไปทโลกทศนสเขยว (วถการ

มองโลกมองธรรมชาต) รวมถงความใฝฝน ความปรารถนาทจะด�ารงชวตอย

ของผคนในชมชนโดยการใหคณคาแกบางสงบางอยาง เชน ความพอเพยง

ความยงยนของชวต เสรภาพ ความยตธรรม ความสามคค ประชาธปไตยของ

ชมชนรากหญา เปนตน

- การใหความส�าคญกบการปกปองดแลทรพยากรธรรมชาต

ในชมชนทองถน โดยการใหความส�าคญกบธรรมชาตและท�าใหธรรมชาตเปน

ศนยกลางของการบรหารจดการชมชนอยางเปนระบบหรออยางเปนองครวม

โดยค�านงถงปญหาตาง ๆ ทเชอมโยงกน และแกไขปญหาบนพนฐานของธรรมชาต

ทองถน การปกปองดแลทรพยากรธรรมชาตในชมชนทองถนจงจ�าเปนตองอาศย

หลกการทส�าคญ 2 ประการ คอ

(1.) หลกการ “สทธชมชน” ในการบรหารจดการทรพยากรธรรมชาต

ทเปนเชนนนเพราะชมชนทองถนทอยใกลชดและผกพนกบธรรมชาตนน ยอม

ตระหนกวาแนวทางใดทเหมาะส�าหรบชมชนและชมชนจะจดการตนเองอยางไร

เพอใหเกดความยงยนแกชมชนและธรรมชาต ขณะเดยวกนสทธชมชนในความ

หมายนยงครอบคลมไปถงการปกปองธรรมชาตทองถน ไมใหพลงอ�านาจจาก

ภายนอก (ทนนยมชาตหรอทนนยมตางชาต) มารกรานหรอเขายดครองทรพยากร

ธรรมชาตในชมชนทองถน

(2.) หลกการ“สทธธรรมชาต” คอ การสงเสรมใหการปกปองและ

การอนรกษระบบนเวศทองถนเปนเปาหมายทส�าคญทสดของการบรหารจดการ

ชมชน ทามกลางสถานการณการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศทรนแรงขน

และมแนวโนมท�าใหเกดการสญเสยความหลากหลายทางชวภาพ ความเสอม

ของระบบนเวศ รวมถงการท�าลายความมนคงทางอาหารของชมชมทองถน


ดงนนหลกสทธธรรมชาต กคอ การทชมชนจะตองออกแบบกจกรรม/โครงการ

ทางเศรษฐกจ สงคมของชมชนทองถน

- การปรบโครงสรางสงคมเพอสรางความเปนธรรมในทองถน

ในการอภปรายนยามและความหมายของเศรษฐกจสเขยว นกวชาการกลมหนง

ย�าวาแนวคดเศรษฐกจสเขยวตองบรรจมตสงคมดวย อนเปนผลใหปฏบตการ

ภายใตกรอบเศรษฐกจสเขยวนนตองน�าไปสการปรบเปลยนโครงสรางสงคม

สถาบนการเมองทองถนและโครงสรางอ�านาจ เพอท�าใหสงคมทงหมดของชมชน

มความคงทน/ยงยน มความเปนธรรม มความเสมอภาค ดงนนการเปลยนผาน

ไปส เศรษฐกจสเขยวของชมชนทองถนนน ตองบรรจมตของความเปนธรรม

เอาไวดวย โดยการสรางความเปนธรรมในทองถนนนควรใหความส�าคญกบ

(1.) ผมสวนไดสวนเสย (Stakeholder) ทกฝายทอยในชมชน

ทองถนหรอเขามาเกยวของกบโรงการสเขยวทชมชนออกแบบขน

(2.) การลดชองวางทางรายไดและทรพยสมบตจากการใชแนว

ทางสเขยว

(3.) ความครอบคลมกลมคนในชมชนใหมากทสด โดยเฉพาะ

ดานการเขามามสวนรวมในการก�าหนดวถการผลตสเขยว โดยเฉพาะกลมผยากไร

หรอคนดอยโอกาสในชมชนทองถน เพราะเพราะคนเหลานมศกยภาพนอยทสด

และเปราะบางมากทสดในระบบเศรษฐกจแบบทนยม ดงนนหากมาตรการ

เพอการเปลยนผานไปสเศรษฐกจสเขยวไมค�านงถงผลกระทบทแตกตางกน

เศรษฐกจสเขยวจะกลายเปนสวนหนงทท�าใหชองวางความยากจน/ความร�ารวย

ในชมชนด�ารงอยเชนเดม

(4.) ความเปนธรรมทางเพศสภาวะ (Gender) หมายถง สทธ

ความเทาเทยมกนระหวางผหญงและผชายในการตดสนใจเกยวกบเศรษฐกจ

สเขยวในชมชนหรอองคกรชมชนทรบผดชอบเกยวกบเศรษฐกจสเขยว ควรเปด

พนทใหผหญงเขามามสวนรวมในการตดสนใจเกยวกบการใชทรพยากรธรรมชาต

จากประสบการณและการสงเคราะหเอกสารวชาการ ท�าใหเหนวาทใดท

เพศหญงเขามามสวนรวมในการพฒนามกมความยงยนทางสงแวดลอมตามมา

กลาวคอ เมอผหญงเขารวมโครงการสเขยวอยางเตมรปแบบและเทาเทยมกน


ธรรมชาตกจะไดรบการสรางสรรคใหยงยนได ไมวาจะเปนสถานการณปกตหรอ

สถานการณการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ พลงอ�านาจและเสยงของ

ผหญงจะมบทบาทส�าคญในการสรางวถการผลตการบรโภคอยางยงยน รวมไป

ถงการอนรกษทรพยากรธรรมชาต

- การปรบเปลยนใหชมชนเกดความยงยนและความคงทน การ

เปลยนผานไปสเศรษฐกจสเขยวนนตองตงอยบนพนฐานของปรชญาธรรมชาต

และจรยธรรมทางสงแวดลอม กลาวคอ ชมชนทองถนตองกาวขามความคด

แบบเทคโนโลยนยมและละทงแนวทางทเนนการสรางความมงคงทางเศรษฐกจ

แบบทเคยท�ากนมา โดยการเปลยนผานจะตองเปนการเปลยนแปลงอยางรอบดาน

และน�าไปสความยงยนในมตตาง ๆ ไมวาจะเปน ความยงยนทางนเวศ, ความยงยน

ทางสงคมและวฒนธรรม, ความยงยนทางเศรษฐกจ, ความยงยนทางการเมอง

อยางไรกตามทามกลางการเปลยนแปลงของและผนผวนของระบบ

เศรษฐกจทมวกฤตการณอยตลอดเวลา การสรางความยงยนใหแกชมชนเพยง

มตเดยวอาจจะไมเพยงพอ ดงนนชมชนจ�าเปนทจะตองน�าแนวคด “ความคงทน”

มาบรรจไวในกระบวนการเปลยนผานดวยเพอแสวงหาแนวทางในการท�าให

สงคม ชมชนมความคงทนตอผลกระทบทเลวรายจากวกฤตการณตาง ๆ ทก�าลง

จะเกดขนในอนาคต

โดยความคงทนในทน หมายถง ความคงทนทางสงคมของชมชน ซงเปรยบ

เสมอนความสามารถของกลมชนหรอชมชนในการรบมอกบผลกระทบ (ความเสย

หาย) อนเกดจากการเปลยนแปลงทางสงแวดลอม (โลกรอน) หรอการเปลยนแปลง

ทางเศรษฐกจ (วกฤตการณทางเศรษฐกจ)

ตามนยามดงกลาวนความคงทนทางสงคมของชมชนจงเปนเรองทเกยวพน

กบความคงทนทางนเวศดวย (Ecological Resilience) กลาวไดวาความคงทน

ทางนเวศ กคอ ความสามารถของระบบนเวศทด�ารงอยไดทามกลางผลกระทบ

รนแรงอนเกดจากการเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ ดงนนถาระบบนเวศ

มความแขงแกรงทนทาน ชมชนกยอมทจะสามารถด�ารงชพได

เมอเปนเชนนแลวความคงทนทางสงคมของชมชนและความคงทนทาง

นเวศจงเปนเรองทมความสมพนธกนอยางแนนแฟน แตทผานมาการขยายตวของ


ทนนยมและการคาในชมชนท�าใหความคงทนทางสงคมของชมชนลดนอยลง และ

กระเทอนตอความคงทนทางนเวศท�าใหการด�ารงชพของชมชนเกดความเปราะบาง

ความคงทนทางสงคมของชมชนโดยสวนใหญจะเนนการใหความหมาย

ในลกษณะภาวะหลงจากทเกดผลกระทบ (ภยพบต) เชน ชมชนจะปรบตวอยางไร

เพอน�าชมชนและระบบนเวศกลบคนสสภาพปกต ส�าหรบบทความนจะเนนไปท

ภาวะกอนทจะเกดความเสยหาย คอ มองคาดการณลวงหนาและคดกนวา

ชมชนจะเตรยมการอยางไรในการปรบตวเพอรบมอกบผลกระทบทก�าลงจะเกด

ขนในอนาคตอนใกล ดงนนความคงทนในบทความนจงยนอยบนหลกการท

เรยกวา “Precautionary and Pro-Active Governance” คอ เปนการมองวา

ความคงทนทางสงคมของชมชนเปนสวนหนงของนยาม “ความมนคงของชมชน”

(Community Resilience) ทเนนมตทางสงคม กลาวคอ กระบวนการปรบตว

ของกลมคน/กลมชน สถาบนสงคมและเครอขายของชมชนโดยการสราง บางสง

บางอยางทท�าใหชมชนสามารถลดความเสยงทางสงแวดลอม

สรป

กลาวโดยสรปแลวเศรษฐกจสเขยวของชมชนจ�าเปนตองเกดขนททองถน

จากรากหญา โดยคนรากหญาตองเปนผสรางเศรษฐกจสเขยวขนมา บนพนฐานท

ส�าคญ คอ การเรยนรและท�างานรวมกน, การทผคนรากหญาจดการดแลกนเอง,

การค�านงถงความจ�าเปนทางสงคมของชมชน โดยใชประสบการณทผานมาเปน

หลกในการปฏบต, การสรางกฎระเบยบของชมชนทชดเจนในการบรหารจดการ

ทรพยากรธรรมชาตโดยกฎระเบยบทชมชนสรางขนเหลานจะเปนตวก�าหนดวา

เศรษฐกจสเขยวจะประสบความส�าเรจหรอไม และประสบการณจากภาคสนาม

ท�าใหเหนภาพวาความส�าเรจในการจดการชมชนภายใตแนวคดเศรษฐกจสเขยว

จะเพมขน หากมการประสานสมพนธกบเครอขายอนทงภายในชมชนและภายนอก

ชมชน


บรรณานกรม

ชยยนต ประดษฐศลป และชยณรงค เครอนวน. (2556). ความไมเปนธรรมทาง

ดานสขภาพกบการปฏรประบบทนนยม:กรณศกษาโครงการจดตง

นคมอตสาหกรรมเหลกจงหวดจนทบร. กรงเทพฯ: สถาบนวจยสงคม

จฬาลงกรณมหาวทยาลย

ชสา อสวรรณ. (2552). การพฒนากองทนหมบานเปนสถาบนการเงนชมชน

กรณศกษาสนาคารบางสระเกาต�าบลบางสระเกาอ�าเภอแหลมสงห

จงหวดจนทบร. วทยานพนธพฒนาชมชนมหาบณฑต, ภาควชาพฒนา

ชมชน, คณะสงคมสงเคราะหศาสตร, มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

นรวรรณ ใจชน และรงษ ตองออน. (2548). ผนเสอ...สายใยทางสงคม“คนบาง

สระเกา”. ชมรมนกพฒนาเพอนตะวนออก ภายใตการสนบสนนของ

ส�านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.).

ปาลธตา ไชยเสวนา. (2556, 27 สงหาคม). แกนน�าภาคประชาชนต�าบล

บางสระเกา. สมภาษณ.

มานพ เดมบางปด. (2556, 14 มกราคม). ประธานเครอขายองคกรชมชนต�าบล

บางสระเกาดานสงคม/วฒนธรรมและสอชมชน. สมภาษณ.

สถต แสนเสนาะ. (2556, 14 มกราคม). ผใหญบานบานแถวนา ต�าบล

บางสระเกาอ�าเภอแหลมสงหจงหวดจนทบร.สมภาษณ.

สรศกด อนอดม. (2543). การวเคราะหทางเศรษฐกจของการเลยงกงกลาด�า

ในพนทปาชายเลนกรณศกษาจงหวดจนทบร. วทยานพนธมหาบณฑต,

บณฑตวทยาลย, มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

อทย สเผอก. (2556, 14 มกราคม). ผขบเคลอนโครงการสนาคารชมชน

บางสระเกา.สมภาษณ.

เศรษฐกิจสีเขียวในชุมชน...

Documents