วิทยานิพนธ์ - kasetsart...

วทยานพนธ

ปจจยเสยงของการเกดโรคปากและเทาเปอยบน

เครอขายทางสงคมของเกษตรกรผเลยงโคนมรายยอย

สหกรณโคนมหนองโพราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ)

Risk Factors of Foot and Mouth Disease Occurrence on

Social Network of Smallholder Dairy Farmers, Nongpho Dairy

Co-Operative Ltd. (Under the Royal Patronage)

นางสาวกมลทพย เพงหรญ

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

พ.ศ. 2556

ใบรบรองวทยานพนธ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

ปรญญา

สาขา ภาควชา

เรอง ปจจยเสยงของการเกดโรคปากและเทาเปอยบนเครอขายทางสงคมของเกษตรกร

ผ เลยงโคนมรายยอย สหกรณโคนมหนองโพราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ)

Risk Factors of Foot and Mouth Disease Occurrence on Social Network of

Smallholder Dairy Farmers, Nongpho Dairy Co-Operative Ltd.

(Under the Royal Patronage)

นามผวจย นางสาวกมลทพย เพงหรญ

ไดพจารณาเหนชอบโดย

อาจารยทปรกษาวทยานพนธหลก

( รองศาสตราจารยธระ รกความสข, Ph.D. )

หวหนาภาควชา

( ผชวยศาสตราจารยสวชา เกษมสวรรณ, M.Phil. )

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเกษตรศาสตรรบรองแลว

( ) คณบดบณฑตวทยาลย

วนท

เดอน

พ.ศ.

วทยาศาสตรมหาบณฑต (ระบาดวทยาทางสตวแพทย)

ระบาดวทยาทางสตวแพทย สตวแพทยสาธารณสขศาสตร

รองศาสตราจารยกญจนา ธระกล, D.Agr.

วทยานพนธ

เรอง

ปจจยเสยงของการเกดโรคปากและเทาเปอยบนเครอขายทางสงคมของ

เกษตรกรผ เลยงโคนมรายยอย สหกรณโคนมหนองโพราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ)

Risk Factors of Foot and Mouth Disease Occurrence on Social Network of Smallholder

Dairy Farmers, Nongpho Dairy Co-Operative Ltd. (Under the Royal Patronage)

โดย

นางสาวกมลทพย เพงหรญ

เสนอ

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

เพอความสมบรณแหงปรญญาวทยาศาสตรมหาบณฑต (ระบาดวทยาทางสตวแพทย)

พ.ศ. 2556

กมลทพย เพงหรญ 2556: ปจจยเสยงของการเกดโรคปากและเทาเปอยบนเครอขาย

ทางสงคมของเกษตรกรผ เลยงโคนมรายยอย สหกรณโคนมหนองโพราชบร จากด (ใน

พระบรมราชปถมภ) ปรญญาวทยาศาสตรมหาบณฑต (ระบาดวทยาทางสตวแพทย)

สาขาระบาดวทยาทางสตวแพทย ภาควชาสตวแพทยสาธารณสขศาสตร อาจารยท

ปรกษาวทยานพนธหลก: รองศาสตราจารยธระ รกความสข, Ph.D. 89 หนา

การศกษานเพอประเมนปจจยเสยงของการเกดโรคปากและเทาเปอยของเกษตรกรผ

เลยงโคนมรายยอย สหกรณโคนมหนองโพราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ) การศกษาแรก

จาแนกปจจยเสยงทเกยวของกบการเกดโรคปากและเทาเปอยโดยการเกบขอมลดวยวธการ

สมภาษณเกษตรกรเจาของฟารมโดยใชแบบสอบถามทางระบาดวทยาจานวน 538 ราย ทาการ

วเคราะหขอมลดวยวธ univariate analysis และ multivariate logistic regression ผลการศกษา

แสดงใหเหนวา มเพยงปจจยทตงของฟารมโคนมทอยใกลโรงฆาสตวกบคเปนปจจยเสยงตอการ

เกดโรคปากและเทาเปอย โดยฟารมโคนมทตงอยใกลโรงฆาสตวกบคมโอกาสเกดโรคเปน 1.65

เทาของฟารมโคนมทไมไดตงอยใกลโรงฆาสตวกบค การศกษาทสองใชการวเคราะหเครอขาย

ทางสงคมเพอประเมนกจกรรมทเกยวของกบการเกดโรคปากและเทาเปอย เกบขอมลเครอขาย

แบบ partial network และเปรยบเทยบขอมลระหวางเครอขายของกลม FMD และกลม non-

FMD ผลการเปรยบเทยบคาคณสมบตของหนวยยอยดวย t-test ขอมลชวากจกรรมทประกอบไป

ดวย การผสมเทยม การซออาหารสาเรจรป การซออาหารสด และการคดโคทง มสวนเกยวชอง

กบการรบเชอเขาสฟารมเพราะคา in-degree ของกลม FMD มคาสงกวาของกลม non-FMD

และกจกรรมทมสวนเกยวของกบการกระจายเชอ FMD ไปสฟารมอนๆ ไดแก กจกรรมการซอ

อาหารสาเรจรป และการซออาหารสดเพราะมคา out-degree ของกลม FMD มคาสงกวาของ

กลม non-FMD

/ /

ลายมอชอนสต ลายมอชออาจารยทปรกษาวทยานพนธหลก

Kamonthip Penghirun 2013: Risk Factors of Foot and Mouth Disease

Occurrence on Social Network of Smallholder Dairy Farmers, Nongpho Dairy

Co-Operative Ltd. (Under the Royal Patronage). Master of Science (Veterinary

Epidemiology), Major Field: Veterinary Epidemiology, Department of Veterinary

Public Health. Thesis Advisor: Associate Professor Theera Rukkwamsuk, Ph.D.

89 pages.

The studies were conducted to evaluate risk factors of foot and mouth disease

occurrence on social network pattern of smallholder dairy farmers belonging to

Nongpho Dairy Co-operative Ltd. (Under the Royal Patronage).The first study identified

risk factors associated with foot and mouth disease occurrence by interviewing 538

farmers to complete epidemiological questionnaires. Data were analyzed by using

univariate analysis and multivariable logistic regression. Results showed that only

slaughter house was identified as risk factor for foot and mouth disease occurrence

and farms located close to slaughter house was 1.65 times more likely to develop into

foot and mouth disease when compared with the farm located far away from slaughter

house. The second study used social network analysis to evaluate activities to relate

with foot and mouth disease occurrence. The data were collected by partial network

method and then compared between FMD group and non-FMD group. The

characteristic of nodes were compared by t-test. The data indicated that activities

including artificial insemination, commercial feed purchase, raw material feed

purchase, and culling involved in spread of FMD into farms because these activities

had higher in-degree values of FMD group than non-FMD group. Commercial feed and

raw material feed purchase activities involved in spread of FMD out to other because

these activities higher Out-degree values in FMD group than non-FMD group.

/ /

Student’s signature Thesis Advisor’s signature

กตตกรรมประกาศ

ผ วจยขอขอบพระคณ รศ.ดร.ธระ รกความสข ประธานกรรมการทปรกษาวทยานพนธหลก

ผศ.สวชา เกษมสวรรณ และอ.ดร.ชยเทพ พลเขตต อาจารยประจาวชาภาควชาสตวแพทย

สาธารณสขศาสตร ผศ.ดร. พพฒน อรณวภาส และดร. ศษฏ เปรมษเฐยร คณะกรรมการการสอบ

ปากเปลาขนสดทาย สาหรบคาปรกษาตลอดจนตรวจสอบแกไขวทยานพนธจนกระทงเสรจ

สมบรณ และสานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต ผสนบสนนทนในการวจย

ขอขอบพระคณ สพ.ญ.วไลภรณ วงษพฤกษาสง สพ.ญ.อรรถพร จนพนธ น.สพ.สพจน

หนปทยา น.สพ.พรวทย บญปางบรรพ และน.สพ.เขมพรรษ บญโญ สาหรบการรวมเกบขอมลใน

พนท ขอขอบพระคณ น.สพ.มนสชย วฒนกล นายสตวแพทยชานาญการพเศษ สานกงานปศสตว

จงหวดราชบรสาหรบการประสานงานดานขอมลตางๆกบหนวยงานทเกยวของ รวมทง น.สพ.กอง

สยาม อนทรปญญา และสพ.ญ.ปยพร แกวคาภา สาหรบความอนเคราะหขอมลของสหกรณโคนม

หนองโพราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ )

ขอขอบพระคณเกษตรกรเจาของฟารมโคนมทกทาน ทเปนสมาชกสหกรณโคนมหนองโพ

ราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ) ตอการเสยสละเวลา สาหรบการใหขอมลทเปนสวนสาคญ

สาหรบงานวจย รวมทงนาใจไมตรทไดรบตลอดการเกบขอมล

ขอขอบพระคณคณะอาจารยผสอนทกทานในสาขาวชาระบาดวทยาทางสตวแพทย ระดบ

มหาบณฑตในการอบรม สงสอนความรในดานตางๆซงชวยใหกอเกดปญญา ผ วจยหวงจะนา

ความรทไดรบไปใชใหเกดประโยชนในการทางานตอไปในอนาคต

ขอขอบพระคณ นางศร เพงหรญ ผ เปนมารดา และน.สพ.ดร.สนทร รงเรอง สาหรบ

กาลงใจและการสนบสนนการศกษามาตลอด คณความด หรอประโยชนใดๆทเกดจากจากวจยใน

ครงนขอมอบใหแกมารดา และครอบครวตลอดจน คร อาจารยทกทาน

กมลทพย เพงหรญ

พฤษภาคม 2556

(1)

สารบญ

หนา

สารบญ (1)

สารบญตาราง (2)

สารบญภาพ (3)

คาอธบายศพทและคายอ (6)

คานา 1

วตถประสงค 3

การตรวจเอกสาร 4

อปกรณและวธการ 23

อปกรณ 23

วธการ 23

ผลและวจารณ 28

ผล 28

วจารณ 54

สรปและขอเสนอแนะ 67

สรป 67

ขอเสนอแนะ 67

เอกสารและสงอางอง 70

ภาคผนวก 78

ภาคผนวก ก แบบสอบถาม 79

ภาคผนวก ข ความหมายของชอหนวยยอย 87

ประวตการศกษา และการทางาน 89

(2)

สารบญตาราง

ตารางท หนา

1 จานวนประชากรโคนมในฟารมทเกบขอมลจานวน 538 ฟารม 28

2 ผลการวเคราะหปจจยเสยงตอการเกดโรคปากและเทาเปอยดวยวธ

univariate analysis 30

3 ผลการวเคราะหปจจยเสยงการเกดโรคปากและเทาเปอยของเกษตรกรผ เลยง

โคนมรายยอยในสหกรณโคนมราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ) ดวยวธ

multivariable logistic regression 32

4 คาเฉลยความเปนศนยกลางของแตละหนวยยอยและสวนเบยงเบนมาตรฐาน

[mean (SD)] ของกลม FMD 33

5 คาเฉลยความเปนศนยกลางของแตละหนวยยอยและสวนเบยงเบนมาตรฐาน

[mean (SD)] ของกลม non-FMD 34

6 การเปรยบเทยบคาความเปนศนยกลางสมพทธระหวางกลม FMD กบกลม

non-FMD 34

7 ผลการวเคราะหกลมยอยของเครอขายระหวางกลม FMD และกลม non-

FMD 35

8 แสดงคาคณสมบตของเครอขายในแตละกจกรรมของเครอขายกลม FMD

และ non-FMD 46

(3)

สารบญภาพ

ภาพท หนา

1 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการรกษาสตว

จานวน 34 กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบคา

betweeness และแสดงหนวยยอย KPP1 (T15, T36 และ T37) และ KPP2

(T19, T3 และ T71) 38

2 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการรกษาสตว


betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 และ KPP2 (T15, T19 และ T55) 38

3 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการผสมเทยม

จานวน 19 ยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบคา

betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (A2, A20 และ A74) และ KPP2

(A28, A39 และ A74) 39

4 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการผสมเทยม



(A20, A28 และ A39) 39

5 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการ ซอโคเขาฟารม


betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (F108, F308 และ RC002) และ

KPP2 (F108, F742 และ RC002) 40

6 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการซอโคเขา

ฟารมจานวน 48 กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบคา

betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (RC025, RC030 และ RC041)

และ KPP2 (F613, RC025 และ RC041) 40

(4)

สารบญภาพ (ตอ)


7 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการ ซออาหาร

สาเรจรปจานวน 13 กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบ

คา betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (F1312, F23 และ F249) และ

KPP2 (F1110, F186 และ F23) 41

8 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการซออาหาร

สาเรจรปจานวน 13 กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบ

คา betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (F1312, F186 และ F249) และ

KPP2 (F1312, F186 และ F249) 41

9 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการซออาหารสด


betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (R188, R305 และ R317) และ

KPP2 (R317, R319 และ R52) 42

10 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการซออาหาร

สด จานวน 16 กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบคา

betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (R188, R305 และ R319) และ

KPP2 (R148, R317 และ R319) 42

11 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการสงนานม จานวน

41 กลมยอย (แบงกลมตามส)โดยขนาดของหนวยยอยขนกบคา

betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (F2006, F2043 และ F2070) และ

KPP2 (F2006, F2043 และ F2070) 43

12 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการสงนานม


betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (F2006, F2017 และ F2047) และ

KPP2 (F2006, F2017 และ F2047) 43

(5)

สารบญภาพ (ตอ)


13 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการ คดทงโค จานวน

55 กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบคา

betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (RJ001, RJ036 และ RJ083) และ

KPP2 (RJ001, RJ083 และ RJ125) 44

14 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการ คดทงโค


betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1และ KPP2 (RJ001, RJ036 และ

RJ083) 44

15 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการรกษาสตวของกลม FMD และ

กลม non-FMD 47

16 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการผสมเทยมของกลม FMD และ


17 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการซอโคทดแทนของกลม FMD และ


18 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการซออาหารสาเรจรปของกลมFMD

และกลม non-FMD 50

19 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการซออาหารสดของกลม FMD และ


20 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการสงนานมดบของกลม FMD และ


21 การกระจายตวของdegreeในเครอขายการคดโคทงของกลม กลม FMD และ


(6)

คาอธบายศพทและคายอ

% = เปอรเซนต

ELISA = Enzyme- linked Immunosorbent Assay

Farness = ผลรวมของ Geodesic distance ระหวางหนวยยอยหนงกบทกๆหนวย

ยอยในเครอขาย

FAO = Foot and Agriculture Organization

FMDV = Foot and Mouth Disease Virus

KPP = Key Player Problem

NSP = Non-Structural Protein

OIE = World Organization for Animal Health

Path = การเชอมตอระหวางหนวยยอยสองหนวยยอย โดยทศทางการเชอมตอ

ตองไมซา tie และหนวยยอย

Path length = จานวน path จากหนวยยอยหนงไปอกหนวยยอยหนง

RT-PCR = Reverse Transcriptase-Polymerase Chain Reaction

TCID50 = Tissue Culture Infective Dose 50

1

ปจจยเสยงของการเกดโรคปากและเทาเปอยบนเครอขายทางสงคมของ

เกษตรกรผเลยงโคนมรายยอย สหกรณโคนมหนองโพราชบร จากด

(ในพระบรมราชปถมภ)

Risk Factors of Foot and Mouth Disease Occurrence on Social Network of

Smallholder Dairy Farmers, Nongpho Dairy Co-Operative Ltd.

(Under the Royal Patronage)

คานา

โรคปากและเทาเปอย เปนโรคตดตอทสามารถแพรกระจายไดงาย และรวดเรว สตวกบค

สามารถเปนโรคนได โดยเฉพาะโคทมความไวในการแสดงอาการของโรคน ทาใหไดรบผลกระทบ

ตอผลผลตของโค อนไดแก ในโคเนอมผลผลตเนอคณภาพทตาลง เนองจากความเจบปวย หรอ

จาเปนตองสงโรงฆากอนระยะทกาหนด ในโคนมมผลผลตนานมลดตา และอาจสงผลกระทบถง

ผลผลตนานมในหนงวงรอบการใหนานม โคนมบางตวไมสามารถใหผลผลตตอไปไดจาเปนตอง

คดทง เกษตรกรเจาของโคจะตองเสยเงนในการรกษา ควบคม และปองกนโรค ทาใหตนทนการ

ผลตสงขน บางรายประสบภาวะขาดทนในการเลยงโค ผลกระทบของโรคปากและเทาเปอยตอ

ภาวะเศรษฐกจระดบประเทศ เรมจากการเกดการระบาดครงใหญของโรคปากและเทาเปอยใน

สหราชอณาจกรป ค.ศ. 2001 นาไปสการวางมาตรการปองกนโรค และระเบยบการนาเขาสนคา

ปศสตวเขาสประเทศทปลอดโรคอยางเขมงวด ประเทศไทยเปนประเทศเกษตรกรรม มงหวงจะสง

สนคาดานปศสตวสงออกสตางประเทศ โดยเฉพาะทางทวปยโรป แตเนองจากสกรและโคใน

ประเทศไทยยงมการระบาดของโรคปากและเทาเปอยอยางตอเนองทกป จงทาใหไมสามารถสง

สนคาไปในประเทศปลอดโรคปากและเทาเปอย ซงเปนการสญเสยโอกาสในการเพมรายไดเขาส

ประเทศอยางมหาศาล และจากลกษณะการแพรของโรคน เชอโรคสามารถแพรผานทางอากาศ

หรอปนเปอนผานคน สตว หรอพาหนะอนๆ ทาใหสกรและโคซงเปนสตวเศรษฐกจทสาคญ ไดรบ

ผลกระทบจากโรคนรวมกน

การเลยงโคนมในประเทศไทยเรมมการสงเสรมอยางจรงจงตงแตป พ.ศ. 2505 โดยมความ

รวมมอจากตางประเทศในการสงเสรมดงกลาว และมการจดตงงองคการสงเสรมโคนม (อ.ส.ค.)

2

ขนในปนน แตอยางไรกตามเกษตรกรประสบปญหาตางๆ ไดแก ตนทนการผลตทสง และ

ผลตอบแทนคานานมอยในระดบตา สขภาพโคซงเปนสวนหนงของตนทนการผลต ถาโคมสขภาพ

แขงแรง และปลอดโรคตนทนดานนกจะลดลง โรคปากและเทาเปอยทาใหโคนมทปวยใหผลผลต

ลดลง และถาไมมการควบคมโรคอยางมประสทธภาพการแพรระบาดของโรคจะขยายเปนวงกวาง

และสงผลกระทบตอเกษตรกรจานวนมาก

สหกรณโคนมหนองโพราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ) เปนการจดตงกลมผ เลยงโคนม

มสมาชกทปจจบนมการสงนานมจานวนรวมทงสน 2,321 ราย ครอบคลมใน 2 จงหวดไดแก

จงหวดราชบร และจงหวดนครปฐม มทงการรบนานมดบ และผลตผลตภณฑนมจาหนาย สหกรณ

แหงน มการผลตนมพรอมดมเปนอนดบท 4 ของประเทศไทย (คณะสตวแพทยศาสตร

มหาวทยาลยขอนแกน, 2551) ในพนทนพบวามรายงานการเกดโรคปากและเทาเปอยบอยครง

ในป พ.ศ. 2554 มการระบาดของโรค 6 ครง ในพนท 2 อาเภอ ไดแก อาเภอบานโปง และอาเภอ

โพธาราม (กรมปศสตว, 2555) ทาใหเกษตรกรและสหกรณไดรบความเสยหายจากการระบาดของโรค

ไดแก การสญเสยผลผลตนานม การเจรญเตบโตของโค การใหลกของโค จานวนโคภายในฟารม

ซงผลทงหมดทาใหเกษตรกรมภาวะขาดทนในการประกอบอาชพ

ตงแตอดตจนถงปจจบนมความพยายามในการศกษาเพอหาแนวทางในการปองกนโรค

ปากและเทาเปอยในนานาประเทศ การศกษามหลายแนวทาง ไดแก การศกษาหาปจจยเสยงตอ

การเกดโรค การใชแบบจาลองคาดการณการระบาดของโรค การศกษาภาวะพาหะของสตวทเปนโรค

การศกษาวคซนทใชในการปองกนโรค และปจจบนมการนารปแบบการศกษาการวเคราะห

เครอขายทางสงคมมาประยกตใชกบการเกดโรค เนองจากโรคปากและเทาเปอยมการแพรโรคเปน

ผลมาจากการตดตอสอสารระหวางฟารม และกจกรรมโคนมทเกยวของ

การศกษานจงนารปแบบการศกษาปจจยเสยงตอการเกดโรค รวมกบการใชการวเคราะห

เครอขายทางสงคมมาใชเพอหาปจจย และความสมพนธของการจดการฟารมของเกษตรกร

เจาของฟารมโคนมทมความเกยวของกบการเกดโรคปากและเทาเปอย เพอนาไปสการวาง

แนวทางในการควบคม ปองกนโรคปากและเทาเปอยในฟารมโคนม

3

วตถประสงค

เพอศกษาปจจยเสยงในการเกดโรคปากและเทาเปอยในฟารมโคนม ผานเครอขายทาง

สงคมของกจกรรมโคนม

4

การตรวจเอกสาร

ประวตความเปนมาของการเกดโรค

รายงานการเกดโรคปากและเทาเปอยครงแรก เกดขนในป ค.ศ.1546 โดยนกบวชชอ

Hieronymous Fracastorius ไดบนทกการเกดโรคปากและเทาเปอยในโคทประเทศอตาล ตอมา

ในป ค.ศ.1909 Friedrich Loeffler และ Paul Frosch ไดรบมอบหมายใหผลตวคซนปองกนโรค

ปากและเทาเปอยจากรฐบาลเยอรมน เมอทงสองไดนานาเหลองจากตมใสมากรอง พบวาเชอ

สามารถผานกระดาษกรองแบคทเรยได จงคนพบวาโรคปากและเทาเปอยไมไดเกดจากเชอ

แบคทเรย แตเกดจากเชอไวรส จดเปนการคนพบโรคสตวทเกดจากไวรสเปนครงแรก และในป ค.ศ.

1920 Waldmann และ Pape แสดงใหเหนวาหนทดลองสามารถตดเชอนได ซงสามารถใชเปน

แบบจาลองการศกษาโรคไวรสในสตวตอไป (Mahy, 2005)

การระบาดของโรคปากและเทาเปอยจากซโรไทปตางๆในชวงสบปทผานมา ปรากฎดงน

ไวรสซโรไทป O พบในเอเชย แอฟรกา อเมรกาใต และสหราชอาณาจกร ไวรสซโรไทป A พบใน

เอเชย แอฟรกา อเมรกาใต และตะวนออกกลาง ไวรสซโรไทป Asia1 พบในเอเชย และยโรปใต

ไวรสซโรไทป Southern African Territories (SAT) 1 และ SAT 2 พบในแอฟรกา และคาบสมทร

อาระเบย ไวรสซโรไทป SAT 3 พบในแอฟรกาใต และไวรสซโรไทป C พบในเอเชยใต และแอฟรกา

ตะวนออก (FAO, 2002)

การเกดการระบาดอยางเปนวงกวางของเชอไวรสปากและเทาเปอยไดแก การระบาดของ

ไวรสซโรไทป O ซงเรมการระบาดป ค.ศ.1990 ในประเทศอนเดย ตะวนออกกลาง เอเชยตะวนออก

เฉยงใต จน รสเซย มองโกเลย เกาหล และญป น ในป ค.ศ.2000 เชอไดระบาดไปอเมรกาใต และ

ลกลามการระบาดไปยงสหราชอาณาจกรในป ค.ศ.2001 จนกระทงพบวาการระบาดของไวรสนใน

ประเทศอนเดยไดมการแปรเปลยนพนธกรรมจงเรยกชอใหมวา New Pan Asia ซงยงกอใหเกดการ

ระบาดครงใหญของโรคไปอกหลายพนทในเอเชย และตะวนออกกลาง การระบาดของไวรสซโรไทป A

พบในประเทศอหรานในป ค.ศ. 2005 และเกดการแพรระบาดไปยงเอเชยตะวนตก ไดแก ตรก

จอรแดน ปากสถาน และซาอดอาระเบย การระบาดของเชอไวรสซโรไทป Asia 1 เรมระบาดท

ปากสถานในป ค.ศ. 2005 และแพรไปยงเอเชยกลางในประเทศ จน และฮองกง สาหรบการระบาด

5

ของเชอไวรสซโรไทป C พบมความเกยวเนองกบสตวปาเปนสาคญ ประเทศทมการระบาดของ

ไวรสชนดนยงคงเปนประเทศในทวปแอฟรกา ไดแก เคนยา และเอธโอเปย (FAO, 2007)

Madin (2011) วเคราะหการระบาดของโรคปากและเทาเปอยในทวปเอเชยตะวนออก

เฉยงใตในชวงป ค.ศ. 2000-2010 จานวน 5,237 ครง พบซโรไทปทเปนสาเหตการเกดการระบาด

มากทสดคอ ซโรไทป O คดเปนรอยละ 48 ซโรไทป A คดเปนรอยละ 9 ซโรไทป Asia1 คดเปนรอยละ

นอยกวา 1 และไมทราบซโรไทป รอยะละ 43 โดยมคาเฉลยอตราการปวยรอยละ 17 และคาเฉลย

อตราการตายรอยละ 1.4 แตขอมลทงหมดยงไมมความสมบรณเพยงพอเนองจากศกยภาพดาน

ตางๆในแตละประเทศยงไมสมบรณ เชนหองปฏบตการในการตรวจชนดของเชอ และระบบการ

จดเกบขอมล

เชอสาเหต

โรคปากและเทาเปอย มเชอสาเหตมาจากเชอ foot and mouth disease virus (FMDV)

จดอยในวงศ Piconaviridae สกล Aphthovirus ประกอบดวยโปรตนแบบอารเอนเอสายเดยว

(single-stranded RNA) มลกษณะโครงสรางเปนรป icosahedral ไมมเปลอกหมภายนอก (non-

enveloped) ขนาดเสนผานศนยกลางประมาณ 25-30 nm สามารถแบงไดเปน 7 ซโรไทป ไดแก

O, A, C, SAT 1, SAT 2, SAT 3 และ Asia 1 ซงแตละซโรไทปไมมความคมโรคขามกน ยงสามารถ

แบงไวรสเปนซบไทปได 64 ซบไทป ดงน ซโรไทป O ม 11 ซบไทป ซโรไทป A ม 32 ซบไทป ซโรไทป C

ม 5 ซบไทป ซโรไทป SAT 1 ม 6 ซบไทป ซโรไทป SAT 2 ม 3 ซบไทป ซโรไทป SAT 3 ม 4 ซบไทป

และซโรไทป Asia 1 ม 3 ซบไทป (ศนยอางองโรคปากและเทาเปอยภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต

กรมปศสตว, 2555ข) ไวรสจะถกทาลายท pH นอยกวา 6 หรอมากกวา 9 หรอทอณหภมตงแต

50 องศาเซลเซยสขนไป (OIE, 2009) ภาวะกรดทเกดในกระบวนการ rigor mortis สามารถฆา

เชอในเนอโคได แตไมเกดภาวะกรดใน bone marrow lymph node และเครองในสตว ทาใหเชอ

ไวรสคงอยในผลตภณฑจากสตวจาพวกนได ความสามารถคงอยของไวรสในสงแวดลอมขนกบ

ชนด และความเขมขนของไวรส ความชน ภาวะกรดดาง และอณหภมของสงแวดลอมนนๆ เชน

FMDV สามารถอยเปนเวลา 20 สปดาหบนฟางขาว 4 สปดาหบนขนโคท 18-20 องศาเซลเซยส 14 วน

บนอจจาระแหง 39 วนในปสสาวะ 6 เดอนในโคลนฤดหนาว 3 วนบนดนฤดรอน และ 28 วนบนดน

ฤดใบไมรวง (FAO, 2002; Alexandersen, 2003)

6

สตวทมความไวตอเชอ ไดแก สตวกบคทกชนดทอยในอนดบ Arteriodactyla และสตว

บางชนดในอนดบอนดวย โรคนมความสาคญในสตวเลยงดานปศสตวไดแก โค สกร แกะ แพะ

และกระบอ สวนในสตวปาชนดกบคทสามารถรบเชอนไดแก ละมงแอฟรกา ควายปาแอฟรกา

กวาง อฐ และหมปา การเกดโรคในสตวปาจะมความสาคญเมอมการเลยงปศสตวใกลๆกบสตว

ปาเหลานเชน การเกดโรคปากและเทาเปอยในแอฟรกาสตวทเปนตวแพรโรคหลกคอ ควายปา

แอฟรกา สวนสตวทไมใชกบคทสามารถตดเชอนไดไดแก เมน ตวนม จงโจ หน กระรอกสเทา สนข

แมว กระตาย ลง นก ไก และงซงสตวเหลานลวนแตเปนการรบเชอในงานทดลอง (Alexandersen

and Mowat, 2005; OIE, 2009)

คนสามารถตดเชอนได โดยในป ค.ศ.1966 พบคนทดมนานมจากโคทเปนโรคปากและ

เทาเปอย มเมดตมใสบรเวณ ปาก มอ และระหวางนวเทาเมอนาไปตรวจพบวาตดเชอ FMDV

ชนดเดยวกบโคทฟารม แตอยางไรกตามการเกดโรคนในคนมโอกาสพบนอยมาก และการเกดโรค

ในคนนนแทบจะไมมบทบาทสาคญผลตอการระบาดของโรคในสตว (Alexandersen and Mowat,

2005)

การตดตอ

สตวทเปนโรคปากและเทาเปอย สามารถปลอยเชอผานออกมาทาง ลมหายใจ นาลาย

นานม ปสสาวะ อจจาระ และนาเชอการตดตอจงเกดขนผานการสมผสกบสตวทตดเชอโดยตรง

หรอสมผสกบเชอทางออมผานสงปนเปอนของเชอ หรอการแพรเชอผานทางอากาศ

การตดตอทางการสมผสโดยตรงคอ การทสตวสมผสกบสตวทตดเชอ ซงปจจยทเกยวของ

ในการรบเชอโรคนนไดแก ความหนาแนนของฝงๆทมความหนาแนนสงโอกาสทสตวจะสมผสกนก

จะสงตามไปดวย รปแบบการเลยง การใชแหลงนา หรอทงหญารวมกน และการเคลอนยายสตวมา

รวมกนทตลาดคาสตว หรองานประกวดสตว (FAO, 2002)

การตดตอทางการสมผสทางออมไดแก การทสตวสมผสสงทปนเปอนเชอเชน อาหารสตว

อปกรณการเลยงสตว ยานพาหนะ เสอผา โดยทางในการรบเชอคอ การกนอาหารปนเปอนเชอ

การรบเชอเขาบรเวณทมบาดแผล และเยอเมอก ตวอยางเชน การนาเศษเนอ หรอผลตผลจากโคนม

ทปนเปอนเชอมาเปนอาหารของสกร (FAO, 2002) หรออาจมการนาเชอผานทางโพรงจมกของ

7

บคคลทเขาเยยมฟารม ซงเชอ FMDV สามารถอยในโพรงจมกไดนาน 16-22 ชวโมง (Wright et

al., 2011) สาหรบการแพรเชอผานทางอากาศพบวา สกรสามารถแพรเชอผานอากาศไดมากทสด

เมอเทยบกบโคและแกะ โดยสกรปลอยเชอออกมาทางการหายใจประมาณ 105.6-108.6 TCLD50

ตอตวตอวน สวนโคและแกะปลอยเชอออกมาทางการหายใจประมาณ 104-105 TCLD50 ตอตวตอวน

แตปรมาณเชอทโคและแกะรบทางระบบทางเดนหายใจททาใหตดเชอไดเพยง 10 TCLD50 ขณะท

สกรตองรบเชอปรมาณ 103 TCLD50 (Alexanderson et al., 2003; Alexandersen and Mowat,

2005) ระยะทางทเชอสามารถแพรไปทางอากาศขนกบ ชนด และจานวนของสตวทแพรเชอ ชนด

ของไวรส สภาพภมประเทศ อณหภม ความชนสมพทธ ทศทางและความเรวลม ซงความชนท

เหมาะสมในการแพรเชอผานทางอากาศคอ ระดบความชนทมากกวารอยละ 55 ขนไป

(Alexandersen et al., 2003; Donaldson et al., 2001) จากการเกดการระบาดของโรคปากและ

เทาเปอยในประเทศฝรงเศส และองกฤษทเปนผลมาจากการแพรเชอผานทางอากาศจากสกร

เชอ FMDV สามารถแพรไปไดไกล 60 และ 300 กโลเมตรจากระดบผวดนและระดบนาทะเล

ตามลาดบ (Donaldson and Alexandersen, 2002; OIE, 2009)

นอกจากน โค สกร และแกะสามารถแพรเชอกอนแสดงอาการของโรคได โดยโค สกร และ

แกะ สามารถแพรเชอไดเรวทสด คอ 1.95, 2.15 และ 3.20 วนกอนแสดงอาการ (Alexandersen

et al., 2003b; Orsel et al., 2009)

ระยะฟกตวของโรค

ระยะฟกตวของโรคคอ ระยะตงแตสตวไดรบเชอจนแสดงอาการโดยระยะฟกตวของโรค

ปากและเทามความหลากหลาย ขนอยกบหลายปจจยไดแก ชนดของไวรส รปแบบการรบเชอ

ปรมาณของไวรสทสตวไดรบ ชนดของสตวทรบเชอ และระดบภมคมกนของสตวภายในฟารม

พบวาการตดตอทางอากาศจากฟารมไปฟารมมระยะฟกตวของโรค 4-13 วน (Sellers and

Gloster, 1980) และการตดตอทางสมผสเชอโดยตรงจากฟารมไปฟารมมระยะฟกตว 2-14 วน

(Garland and Donaldson, 1990) เมอเกดการระบาดของโรคภายในฟารมแลวระยะฟกตวของ

โรคภายในฟารมคอ 2-6 วน สาหรบระยะฟกตวของโรคในแตละชนดสตวมคาดงน ระยะฟกตวของโค

คอ 3-4 วน ระยะฟกตวของสกรคอ 1-3 วน และระยะฟกตวของแกะคอ 3-8 วน แตอยางไรกตาม

ระยะฟกตวอาจสนเพยง 1 วนถาสตวไดรบเชอในปรมาณทมาก หรอมรปแบบการเลยงแบบ

หนาแนน หรอสตวไวตอการรบเชอ (Alexandersen et al., 2003a)

8

อาการของสตวทเปนโรค

อาการทสตวแสดงนนมความแตกตางกน ขนอยกบหลายปจจยไดแก ชนด และจานวน

ไวรส ชนด อาย พนธ และระดบภมคมกนในตวสตวทรบเชอ อตราปวยของโรคนอาจสงถง 100%

และอตราการตายตาในสตวโตเตมวยแตในลกโค แพะ แกะ และสกร จะมอตราการตายสง 20%

ขนไป สตวปวยจะกลบมาปกตภายใน 2 สปดาห (OIE, 2009) อาการในสตวตางๆแสดงดงน

โค

อาการเรมแรกคอ มไขสงถง 106 °F ซม เบออาหาร ใหผลผลตนมลดลง มเมดตมใสท

บรเวณ ลน รมผปาก เหงอก dental pad จมก ซอกกบ ไรกบ สนกบ และหวนม ตมจะแตกภายใน

24 ชวโมง ถาตมภายในชองปากแตกจะพบโคแสดงอาการนาลายไหล เคยวปาก ซงนาไปสการไม

อยากกนอาหาร แตถาตมบรเวณกบแตกจะทาใหโคเดนขากระเพลก โคจะเสยนาหนกตวเนองจาก

ไมอยากเดนไปกนอาหาร รอยโรคเหลานจะรนแรงขนเมอมการตดเชอแทรกซอน ในโคทองกอาจ

แทงไดเนองจากภาวะมไข โดยปกตอตราการตายในโคโตเตมวยนอยกวารอยละ 5 ในลกโคอาย

นอยอตราการตายสงถงรอยละ 50 (FAO, 2002: OIE, 2009)

สกร

อาการเรมแรกทพบคอ การเดนลาบาก เนองจากจะมการเจบทบรเวณกบอยางมาก สกร

จะใชหวเขาเดนแทน อาการจะเดนชดในฟารมทเลยงสกรบนพนแขง สกรมตมทบรเวณ จมก ลน

รมฝปาก เหงอก กบ ซอกกบ ซนกบ ขอเขา ขอศอก และทหวนมในแมสกร แมสกรอาจแทงได

อตราการตายจะสงในลกสกรดดนม (Aftosa, 2007)

แพะและแกะ

อาการทพบนอยกวา โค และสกร อาการเรมแรกทพบคอ การเดนลาบาก สตวจะมไขโดย

มอณภมมากกวา 103 °F และพบเพยงตมเลกๆบรเวณ dental pad ลน ซอกกบ และไรกบ

การแตกของตมจะทาใหเกดเพยงแผลหลมตนๆ ซงรอยโรคทกบอาจแสดงไมชดเจน อตราการตาย

ในลกสตวอาจพบไดตงแตรอยละ 50 – 90 (FAO, 2002)

9

พยาธกาเนด

คอหอย (Pharyngeal area) เปนจดแรกทเชอ FMDV จะเขาไปเพมจานวนท non-cornified

stratified squamous epithelia cell ซงม receptor ทจาเพาะตอเชอๆจะอยบรเวณน 1-3 วน

จากนนเชอจะเขาระบบนาเหลอง และแพรเขาสระบบหมนเวยนโลหต จะพบสตวมภาวะตดเชอใน

กระแสเลอดไดนาน 4-5 วนหลงจากตดเชอ สอดคลองกบอาการทสตวแสดงใหเหนคอ มไขสง

จากนนเชอจะไปเพมจานวนท cornified stratified squamous epithelia cell บรเวณ เทา ตอมนานม

ปาก ลน และกลามเนอหวใจในสตวอายนอย อาการภายนอกทพบคอ มเมดตมบรเวณนนๆ ถา

เปนสตวอายนอยกจะตายฉบพลนอนเนองจากภาวะกลามเนอหวใจอกเสบ หรอทเรยกกนวา tiger

heart (Alexandersen et al., 2003a) สามารถตรวจไวรสจากบรเวณ epithelium ทเชออาศยอยได

10-14 วนหลงตดเชอ และตรวจ antibody ตอเชอไดหลงจากสตวแสดงอาการ 3-4 วนหลงตดเชอ

ระยะพาหะ

สตวทเปนพาหะของโรคปากและเทาเปอยนน สามารถเพาะเชอไดจากบรเวณคอหอย

หลงจากตดเชอแลว 28 วน (Grubman and Baxt, 2004) โค กระบอ แพะ และแกะสามารถเปน

พาหะของโรค เชอจะอาศยอยบรเวณคอหอยซงแตกตางจากสกรทสามารถกาจดเชอออกจาก

รางกายไดหมดภายใน 3-4 สปดาห อตราของการพบสตวทตดเชอเปนพาหะในกระบอแอฟรกา

และโคกบแกะมคารอยละ 50-70 และ15-50 ตามลาดบ ระยะเวลาในการเปนพาหะในโค กระบอ

แอฟรกน แพะ แกะ และwater buffalo คอ 3.5 ป 5 ป 4 เดอน 9 เดอน และ 6 สปดาห ตามลาดบ

สวนในสตวปาชนดกบคพบวาภาวะพาหะไมมบทบาทสาคญในการแพรโรค (Alexandersen and

Mowat, 2005; Grubman and Baxt, 2004) เมอสตวทเปนพาหะมภาวะเครยดจากการเคลอนยายก

สามารถแพรเชอไปยงสตวรวมฝงได ตวอยางเชน การเกดการระบาดของโรคปากและเทาเปอยในป

ค.ศ. 1989 -1991 ทประเทศ Zimbabwe (Kitching, 2002)

การตรวจวนจฉย

สามารถวนจฉยเบองตนดวยการสงเกตจากอาการภายนอก ในโคจะพบนาลายไหลยด

เมดตมบรเวณปากและเทา เดนลาบาก ซงอาการเหลานจะพบชดเจนในโค ถาเปนโคนมผลผลต

นานมจะลดจากปกต ในสกรอาจพบเพยงการคลานเขา หรอแผลหลดลอกตนๆทในชองปาก แตใน

10

แพะ และแกะแสดงอาการไมเดนชด (Davies, 2002) แตอยางไรกตามควรยนยนการตรวจวนจฉย

ทางหองปฏบตการ ซงการตรวจวนจฉยประกอบดวยหลายแนวทางไดแก การเพมจานวนเชอดวย

วธ เพมปรมาณไวรสในเซลลเพาะเลยง (virus isolation) การตรวจหาเชอดวยวธ Reverse

transcriptase-polymerase chain reaction (RT-PCR) การตรวจหาชนดของเชอดวยวธ Indirect

double antibody sandwich ELISA (ELISA typing) การตรวจระดบภมคมกนของเชอดวยวธ

Liquid phase blocking ELISA การตรวจหาแอนตบอดตอ Non-structure protein (NSP) ของ

เชอดวยวธ ELISA ( วไลและคณะ, 2547; ศนยอางองโรคปากและเทาเปอยภมภาคเอเชย

ตะวนออกเฉยงใต กรมปศสตว. 2555ก; FAO, 2002) NSP คอองคประกอบหนงของโปรตนในเชอ

FMDV ใชการจาแนกสตวทมระดบภมคมกนตอการตดเชอหรอการฉดวคซน ซงในขนตอนในการ

ทาวคซนมการแยก NSP ออกจากการผลตวคซน ดงนนในการตรวจสตวทเปนพาหะของโรค

สามารถใชการตรวจหา NSP ได (Kitching, 2002; International Atomic Energy Agency,

2007)

การปองกนและควบคมโรค

โรคปากและเทาเปอยเปนโรคแพรกระจายไดรวดเรว เปนบรเวณกวาง และสงผล

กระทบตอสงคมและเศรษฐกจ จงถกจดอยในรายชอโรคกลม A ของ OIE ซงการทาใหประเทศ

สมาชกปลอดจากโรคนจงมความสาคญอยางยง World Organization for Animal Health (OIE)

จงสนบสนนใหมปฏบตเพอปลอดจากโรคน การปลอดจากโรคนม 5 รปแบบ ไดแก ประเทศท

ปลอดโรคโดยไมใชวคซน ประเทศทปลอดโรคโดยใชวคซน โซนหนงในประเทศทปลอดจากโรคโดย

ไมใชวคซน โซนหนงในประเทศทปลอดจากโรคโดยโดยใชวคซน และการจดทาคอมพารทเมน

(compartment) ในประเทศโดยไมมการใชวคซน แตอยางไรกตามยงมหลายประเทศทยงมการ

ระบาดของโรคน พนทสวนมากทมการเกดโรคเปนลกษณะ endemic ไดแก ประเทศในทวป

แอฟรกา ตะวนออกกลาง และเอเชย (OIE, 2012) ซงทาใหแนวทางในการปองกนควบคมโรคในแต

ละพนทมความแตกตางกน แนวทางการปองกนและควบคมโรคม 2 แนวทางหลกคอ การทาลายสตว

หรอการใชวคซนปองกนโรค (Davies, 2002) การเลอกใชวธใดนนขนกบสภาวะโรคของประเทศ

ประเทศคคา ความพรอมดานเงนทน บคลากร พนธสตว และความรและความเขาใจของคนใน

สงคมตอผลกระทบทจะเกดขน ในทางปฏบตอาจเปนการใชแนวทางรวมกน หรอเลอกอยางใด

อยางหนงไดแก การกาจดสตวทสงสยวาตดเชอรวมกบการกาจดสตวทไวตอโรคทมการสมผสกบ

สตวทตดเชอ เปนวธการทมการใชในการเกดการระบาดของโรคปากและเทาเปอยในประเทศ

11

องกฤษป ค.ศ. 2001 การกาจดสตวทสงสยวาตดเชอรวมกบการกาจดสตวทไวตอโรคทมอยในรศม

รอบจดทเกดการระบาด การกาจดสตวทสงสยวาตดเชอ และสตวทไวตอโรคทมอยในรศมรอบจดท

เกดการระบาดรวมกบการฉดวคซนปองกนโรคใหแกสตวรอบรศมจดเกดโรค จากนนกาจดสตวท

ไดรบการฉดวคซนเหลานน การกาจดสตวทสงสยวาตดเชอ และสตวทไวตอโรคทอยในรศมรอบจด

เกดการระบาดรวมกบการฉดวคซนปองกนโรคใหแกสตวรอบรศมจดเกดโรค การฉดวคซนรอบจด

เกดโรคเทานน โดยไมมการทาลายสตว และการฉดวคซนปองกนโรคเปนประจา

นอกจากแนวทางขางตน ควรมการปฏบตตางๆรวมกบแนวทางทเลอกใช ไดแก การควบคม

และเขมงวดการเคลอนยายสตว และบคคลในพนททมการระบาด การทาลายเชอโรค และทา

ความสะอาดฟารมเลยงสตว อปกรณและยานพาหนะทใชภายในฟารม รวมกบการทา Active

Surveillance และPassive Surveillance (Sutmoller et al., 2003)

สตวทไดรบวคซน สามารถตดเชอ FMDV ได แตจะลดการเพมจานวนของเชอบรเวณคอหอย

และสตวจะลดการแสดงอาการของโรค ซงจะเปนการชวยลดการแพรเชอโรคตามมา (Gibson et al.,

1984; Doel et al,. 1994; Cox et al., 1999; Aggarwal et al., 2002; Bruvkner et al., 2010)

การใชวคซนจะมประสทธภาพ วคซนนนตองเปนเชอชนดเดยวกบชนดทเกดการระบาดในพนท

มการเกบรกษา และการขนสงวคซนอยในสภาวะทเหมาะสม สตวในพนทไดรบวคซนอยาง

ครอบคลม (Bruvkner et al., 2010) สาหรบการควบคมโรคจะเกดประสทธภาพเมอสตวเปาหมาย

มระดบภมคมกนทสามารถปองกนโรคมากกวารอยละ 75 (Singh, 2011)

ปจจยเสยงตอการเกดโรค

การเกดโรคประกอบไปดวย 3 ปจจย คอ เชอโรค สตว และสงแวดลอม การเกดโรคปาก

และเทาเปอยในสตวกอาศยปจจยเหลานเชนกน ปจจยแรก “เชอโรค” คอ ปรมาณเชอ FMDV

ทสามารถกอโรคในสตวได ปจจยทสอง “สตว” คอ ชนดของสตวทสามารถตดเชอได ในทนคอสตว

กบค โดยเฉพาะสตวทมความสาคญทางเศรษฐกจ ไดแก โค กระบอ แพะ แกะ และสกร นอกจากน

ยงมระดบภมคมกน อาย และเพศ ปจจยทสาม “สงแวดลอม” คอ อณหภมความชนทเหมาะสม

สาหรบความสามารถทาใหเกดโรคของเชอ รวมกบการจดการดานการเลยงสตว ดงนนปจจยทม

อทธพลมากอยางยงตอการเกดการระบาดของโรคปากและเทาเปอยกเปนปจจยเสยงตอการเกดโรค

ซงประกอบไปดวย

12

ปจจยเกยวกบตวสตว

ขนาดฟารมเปนปจจยตอการเกดโรค ในประเทศญป นโดยฟารมโคขนาดใหญและฟารมโค

ขนาดกลางมความเสยงในการตดเชอเปน 25.52 และ 15.65 เทาเมอเทยบกบฟารมโคขนาดเลก

สวนฟารมสกรขนาดใหญมความเสยงในการแพรเชอเปน 16.7 เทาเมอเทยบฟารมโคขนาดเลก

(Hayama et al., 2011)

ชนดของสตวเปนปจจยตอการเกดโรค การเลยงสตวปะปนระหวางโคและแพะใน

สาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาวมความเสยงตอการเกดโรคเปน 5.89 เทาเมอเทยบกบการ

เลยงโคชนดเดยว (Phouangsouvanh, 2009) สอดคลองกบประเทศแคเมอรนทการมกระบออย

ใกลฝงโคเปนความเสยงในการเกดโรค 2.2 เทา (Bronsvoort et al., 2004)

แหลงทมาของสตวเปนปจจยตอการเกดโรค ในประเทศแคเมอรนการซอโคมาจากตลาด

คาสตวเสยงตอการเกดโรคเปน 2.2 เทา (Bronsvoort et al., 2004)

ปจจยเกยวกบสงแวดลอม

การเคลอนยายสตวเปนปจจยทสาคญในการเกดโรคสตวโดยจดประสงคในการ

เคลอนยายตางกนไป ไดแก เพอการหาแหลงหญาและนา และเพอการซอขาย ในสาธารณรฐ

ยกนดา การเคลอนยายสตวในฤดแลงเพอไปหาแหลงอาหารใหมทาใหมความเสยงตอการเกดโรค

เปน 50.8 เทา (Ayebazibwe et al., 2010) ในประเทศภฏาน และสาธารณประชาธปไตย

ประชาชนลาว การเคลอนยายสตวโดยไลตอนไปกนหญาบรเวณขอบเขตระหวางหมบานมความ

เสยงตอการเกดโรคเปน 39.2 และ 4.4 เทาตามลาดบ ในประเทศเอธโอเปยและสาธารณรฐ

ประชาธปไตยประชาชนลาวการเลยงสตวแบบปลอยทงหญาเสยงตอการเกดโรคในเปน 16.3 และ

4.24 เทาตามลาดบ (Megersa et al., 2009; Phouangsouvanh, 2009; Dukpa et al., 2011)

นอกจากนการเคลอนยายสตวเพอไปยงแหลงนากเปนปจจยทสาคญพบวา การใชแหลงนารวมกน

ระหวางฝงทาใหเกดความเสยงในเกดโรคเปน 1.6-2.4 เทาในประเทศไทย และเปน 2.4 เทาใน

ประเทศแคเมอรน (Cleland et al., 1996; Bronsvoort et al., 2004)

13

การเขาฟารมจากบคคลภายนอกเปนปจจยเสยงตอการเกดโรคดงท Rojanasthien et al.

(2006) แสดงใหเหนวาปจจยในการเกดระบาดของโรคปากและเทาเปอยของการเลยงโคทาง

ภาคเหนอของประเทศไทยคอ การทเจาหนาทเขามาเพอผสมเทยม และจานวนเจาหนาททเขา

ตรวจเยยมฟารมมคาเปน 5.12 และ 1.34 เทาตามลาดบ

ทตงของฟารมเปนปจจยเสยงตอการเกดโรค การเกดโรคในประเทศไทยพบวาฟารมทอยใกล

โรงฆาสตวมความเสยงตอการเกดโรคคดเปน 1.2 เทา (Rojanasthien et al., 2006) ซงสอดคลองกบ

Lindholm et al. (2007) รายงานวาฟารมโคในประเทศเอกวาดอรทตงอยใกลโรงฆาสตว และตลาด

คาสตวเปนปจจยเสยงตอการเกดโรค 25.85 และ 39.58 เทาตามลาดบ

ผลกระทบทางเศรษฐกจ

ผลกระทบหลกอนเกดจากการเกดการระบาดของโรคปากและเทาเปอยทสาคญคอ

ทางเศรษฐกจ ซงมทงทางตรงและทางออม ผมกระทบทางตรงทมองเหนไดงายเชน การลดลงของ

ผลผลตและการตายของสตว นอกจกนยงมผลกระทบทางตรงทยากทจะมองเหนเชน การลดลง

ของความสมบรณพนธ และการเปลยนทางโครงสรางของฝงสตว สวนผลกระทบทางออมไดแก

คาใชจายในการจดการและควบคมโรค คาวคซน คาตรวจวนจฉยโรค และการทไมสามารถสงออก

สนคาไปยงตางประเทศ เปนตน เฉพาะการสญเสยจากการลดลงของผลผลตรวมกบคาวคซนทใช

ในการปองกนโรคในแตละปทวโลกคดเปนเงนประมาณ 5,000 ลานเหรยญสหรฐ (Rushton and

Knight-Jones, 2008)

เนองจากโรคนเปนโรคทเกดเฉพาะในสตว โดยสตวทไดรบความเสยหายอยางมากคอ โค

กระบอ แพะ แกะ และสกร สตวเหลานคอแหลงผลตอาหารหลกของโลก ซงผลกระทบทาง

เศรษฐกจทเกดขนในแตละพนทมความแตกตาง ขนอยกบความรนแรงของการระบาด และมาตรการ

ทใชปองกน และควบคมโรค หนงในมาตรการการปองกนโรคคอ การฉดวคซนปองกนโรคเปน

ประจา เมอเกดการระบาดของโรค ตวอยางเชน การเกดโรคปากและเทาเปอยในประเทศอสราเอล

อนเดย และสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว พบวาความสญเสยทงทางตรงและทางออม

ในพนททไมใชวคซนจะมมากกวาพนททใชวคซน (Rate et al., 2011; Sing, 2011; Van-Ham and

Zur, 1994)

14

ประเทศอสราเอลไดรบความสญเสยจากการเกดโรคปากและเทาเปอยในฟารมโคนมทฉด

วคซนปองกนโรคปากและเทาเปอยไดแก อตราการตดเชอรอยละ 20 ลกสตวอายนอยกวา 1 ป

ตายรอยละ 6.5 ระยะเวลางดสงนม 21 วน และคายาทใชเพอการรกษา สาหรบความสญเสยใน

ฟารมโคนมทไมฉดวคซนปองกนโรคไดแก อตราการตดเชอรอยละ 50 ลกสตวอายนอยกวา 1 ป

ตายรอยละ 13 ระยะเวลางดสงนม 30 วน โคทหายปวยผลผลตนานมลดรอยละ 25 การคดทงโค

รอยละ 6 การแทงในแมโครอยละ 5 การตายในโคอายมากวา 1 ปรอยละ 3 และคายาในการรกษา

ซงมลคาความเสยหายทางเศรษฐกจในกลมทไมใชมาตรการฉดวคซนมากกวาการฉดวคซน 44.8

ลานดอลลารสหรฐ (Van-Ham and Zur, 1994)

ประเทศอนเดยไดรบความสญจากการเกดโรคปากและเทาเปอย ซงความสญเสยทไดรบ

ทางตรงในสตวไดแก การแทงรอยละ 25 การผลตเนอลดลงรอยละ 25 การผลตนานมลดลงรอยละ 50

การผลตขนสตวจากแกะลดลงรอยละ 25 และอตราการตายรอยละ 5.5 สวนความสญเสย

ทางออมไดแก การสญเสยรายไดตอวน ระดบผลผลตนานมตอป เนอสตว ความสมบรณพนธ

ลกสตวทตายจากภาวะหวใจลมเหลว แรงงานลากจง และโอกาสในการขายโคไปยงตางประเทศ

(Singh, 2011)

การเกดการระบาดของโรคปากและเทาเปอยในสหราชอณาจกรป ค.ศ. 2001 สรางความ

สญเสยทางตรงอตสาหกรรมดานอาหาร 3.1 พนลานปอนด ดานการทองเทยว 2.7-3.2 พนลาน

ปอนด และความสญเสยทางออมเพอใชในการสนบสนนอตสาหกรรมอาหารและดานการ

ทองเทยวรวม 1.9-2.3 พนลานปอนด (Thompson et al., 2002)

ประเทศออสเตรเลยซงเปนประเทศทปลอดจาการเกดโรคปากและเทาเปอยโดยไมไดใช

วคซน (OIE, 2009) เมอเกดโรคในป ค.ศ. 2002 ทาใหตลาดการสงออกไดรบผลกระทบ มสาเหต

มาจากผลผลตจากสตวทลดลงรอยละ 0.6 การจางงานลดลงรอยละ 0.8 คาเงนลดลงรอยละ 3

(Garner et al., 2002)

การวเคราะหเครอขายทางสงคม

การวเคราะหเครอขายทางสงคม (Social network analysis; SNA) เรมจากการนาทฤษฎ

ความรดานตางๆมาใชรวมกน ไดแกทาง สงคม คณตศาสตร สถต และการคานวณ ในป ค.ศ.

15

1954 Barnes เปนผ เรมใชคาวา social network (Wasserman and Faust, 1994: 10) จากนนม

การนาการศกษาเครอขายทางสงคมนาเสนออยางเปนทางการเรอยมาจนปจจบน

การวเคราะหเครอขายทางสงคม คอ การวเคราะหความสมพนธระหวางหนวยยอยทสนใจ

หรอวเคราะหรปแบบความสมพนธ โดยสงทสนใจในทางคณตศาสตรและทางฟสกสเรยกวา

nodes หรอ vertices สวนในทางสงคมศาสตร เรยกวา actor และความสมพนธ (tie) ของสงท

สนใจแบงเปน 2 รปแบบคอ ความสมพนธแบบไมมทศทาง หรอความสมพนธระหวางสงทสนใจ

โดยไมคานงทศทางเรยกวา edge และความสมพนธแบบมทศทาง หรอความสมพนธทมจดเรมตน

และจดปลายทางเรยกวา arc (Dube et al., 2009; Martinez-Lopez et al., 2009) สามารถแบง

ระดบความสมพนธทแสดง เปน 2 รปแบบคอ แบบสองทาง (binary) เปนการแสดงวาขอมลม

ความสมพนธกนใช หรอไม และแบบการแสดงคา (value) เปนการแสดงความสมพนธออกมาเปน

ระดบในเชงปรมาณ (Hanneman and Riddle, 2005) เครอขายทางสงคมนยมวเคราะห

ความสมพนธดงกลาวออกเปน 3 สวนไดแก การวเคราะหคาความเปนศนยกลางของแตละหนวย

ยอย การวเคราะหกลมยอยของเครอขาย และการวเคราะหลกษณะของเครอขาย

การวเคราะหคาความเปนศนยกลาง (Centrality) แตละหนวยยอย

การวเคราะหแสดงใหเหนวาหนวยยอยใดแสดงคณสมบตของคาความเปนศนยกลางใน

เครอขายนนกลาวคอ เปนการวเคราะหหาระดบความสาคญของแตละหนวยยอย ซงคา

(parameter) ทใชในการพจารณาไดแก

1. degree centrality การวดจานวน tie ของหนวยยอยหนง สามารถแบงได 2 กรณ กรณ

แรกเปนความสมพนธแบบไมมทศทาง degree คอ จานวน path ทงหมดทเกยวของกบหนวยยอย

หนง แตกรณทสองเปนความสมพนธแบบมทศทางจะแบงเปน in-degree คอ จานวน path ทมทศ

ทางเขาหาหนวยยอยหนง และ out-degree คอ จานวน path ทมทศทางออกจากหนวยยอยหนง

2. closeness centrality การวดความใกลชดของหนวยยอยทสนใจกบหนวยยอยอนใน

เครอขาย คานเปนสวนกลบของ farness กรณเปนความสมพนธแบบมทศทาง สามารถแบงคาน

เปน in-closeness และ out-closeness ถาหนวยยอยใดมคาเขาใกล 1 แสดงวาหนวยยอยนนม

ความใกลชดกบหนวยยอยอนในเครอขายมาก

16

3. betweeness centrality การวดสดสวนผลรวมของจานวนเสนทางทสนทสดของแตละ

คของหนวยยอย (pair of nodes) ในเครอขายทเชอมกนโดยผานหนวยยอยหนง หนวยยอยใดมคา

นสงแสดงวามความสาคญมากในการเปนตวเชอมโยงระหวางหนวยยอย

การเปรยบเทยบคาทงสามของแตละหนวยยอย ในเครอขายทตางกน ตองนาคามาปรบ

เปนคาสมพทธ (relative) หรอ คาบรรทดฐาน (normalization) เพอใหขอมลมความเปนมาตรฐาน

เดยวกน (Hanneman and Riddle, 2005; Martinez-Lopez et al., 2009)

การวเคราะหกลมยอยของเครอขาย

การวเคราะหเพอหากลมของหนวยยอยทมความสาคญในเครอขาย เปนการกาจดหนวย

ยอยทไมมความสมพนธกบหนวยยอยอนออกจากเครอขาย ทาใหเขาใจ และมองเหนเครอขายได

ชดเจนขน สามารถนาผลการวเคราะหไปใชประโยชนไดงายขน การวเคราะหความเปนกลมยอยใน

เครอขายมหลายรปแบบขนกบ หลกเกณฑทใชในการพจารณา ซงผลการวเคราะหออกมาทาให

เราทราบขนาดของการเ ชอมตอ และผ มบทบาทสาคญในกลมหนวยยอยของเครอขาย

(Hanneman and Riddle, 2005)

1. กลมยอย (component) คอ การวเคราะหหากลมของหนวยยอยทสนใจภายใน

เครอขาย ซงภายในกลมยอยนนหนวยยอยแตละหนวยจะมการเชอมตอกน แตระหวางกลมยอย

นนไมมการเชอมตอกน จานวนสมาชกภายในกลมยอยมไดตงแต 1 หนวยยอยขนไป แบงกลมยอย

ออกเปน 2 ชนด ไดแก weak component คอ กลมยอยของเครอขายทเชอมกนโดยไมคานงถง

ทศทาง และ strong component คอ กลมยอยของเครอขายททกหนวยยอยสามารถเชอมถงกนได

โดยคานงถงทศทาง ดงนน strong component จะเปนสวนหนงของ weak component ในเครอขาย

ใหญๆ เราจะพบหลายกลมยอยเกดขน และเรยกกลมยอยในเครอขายทมสมาชกมากทสดวา

giant component ซงแบงตามการลกษณะเชอมตอไดเปน giant weak component (GWC) และ

giant strong component (GSC) นอกจากนยงสามารถแบงสวนของหนวยยอยตามลกษณะการ

เชอมโยงไปยง GSC ไดดงน หนวยยอยทสามารถเชอมไปยง GSC เรยกวา giant in component

และหนวยยอยท GSC เชอมถงไดเรยกวา giant out component ดงนน GSC เปนสวนทซอนทบ

กนระหวาง giant in component และ giant out component

17

เมอพจารณาการเชอมตอของหนวยยอยในแตละชนดของ component สามารถใช

อธบายความสมพนธของการแพรโรคและกลมยอยไดดงน ถาเรมเกดโรคในสวนของ GSC โรคนจะ

แพรไปสสวนของ giant out component แตถาโรคเรมเกดในบางสวนของ giant in component

โรคนจะสามารถแพรไปยงสวนของ GSC และ giant out component แสดงวาจะพบการเกดใน

สวนของโรค GSC และ giant out component แตอาจไมใชทกสวนของ giant in component

ดงนนสามารถประมาณการณไดวา ขนาดของ GSC คอ ขนาดของการเกดการระบาดของโรคขน

ตาทสามารถเกดขนไดในเครอขาย และขนาดของ GWC คอ ขนาดของการระบาดทสามารถ

เกดขนไดมากทสดในเครอขายนน (Hanneman and Raiddle, 2005)

2. cut-points และ Bridges การทาใหเกดกลมยอยขนภายในเครอขาย โดยอาศยหนวย

ยอยและเสนความสมพนธทมความสาคญในเครอขาย แบงเปน 2 กรณ กรณแรกเมอนาหนวยยอย

ทมความสาคญ ออกจากเครอขายทาใหเครอขายเกดแตกเปนกลม หรอเรยกวา block หรอ

component เรยกหนวยยอยทมความสาคญนนวา cut-point กรณทสองเมอนาเสนความสมพนธ

ทมความสาคญทเชอมระหวางหนวยยอย ในเครอขายออก ทาใหเครอขายแตกออกเปนกลมยอย

เรยกเสนความสมพนธทมความสาคญในเครอขายวา bridge การนา cut-point หรอ bridge ออกจาก

เครอขายทาใหเกดกลมยอยภายในเครอขาย เปนสวนทสาคญในการชวยกาหนดเปาหมายใน

เครอขายเชน เครอขายทเกยวของกบการโรคระบาด การนา cut-point หรอ bridge ออกจะชวยใน

การลดการแพรกระจายของโรค หรอเครอขายทเกยวของกบการสอสาร การใหความสาคญในการ

สอสารกบหนวยยอยทเปน cut-point จะชวยใหการสอสารนนประสบความสาเรจ (Hanneman

and Riddle, 2005)

3. key player problem (KPP) คอ ชดของหนวยยอย k (kp-set) ทมบทบาทสาคญใน

เครอขาย ทาใหเครอขายเกดความเปลยนแปลงได สามารถแบงไดเปน 2 ชนดไดแก KPP1 และ

KPP2 โดย KPP1 เปนชดของหนวยยอยทเมอนาออกจากเครอทาใหเครอขายเกดการแตกเปน

กลมมากทสด หรอเปนการทาใหระยะทางระหวางหนวยยอยกวางขน โดยอาศยคา betweenness

ของหนวยยอยทมากทสด ตวอยางเชน ในการจดการดานทหารกบเครอขายผ กอการราย ถานา

แกนนาผ กอการรายกลมสาคญออกจากเครอขาย กจะทาใหเครอขายผ กอการรายเกดความแตก

เปนกลมๆ ซงคานนามาใชในทางลบของการเขาไปทาใหเกดเปลยนแปลงในเครอขาย (negative

reinforcement) สวน KPP2 เปนชดของหนวยยอยทมความใกลชดกบหนวยอนๆมากทสด หรอม

18

การตดตอกบหนวยยอยอนดวยระยะทางทสนในเครอขาย โดยอาศยคา closeness ของหนวย

ยอยทมากทสด ตวอยางเชน ในดานสาธารณสขกบเครอขายในชมชน ถาเราสามารถหากลม

ตวแทนของชมชนทมความสนทสนมกบสมาชกในชมชนได เราจะไดเปาหมายเพอไปเขาสราง

ความร ทศนคตทถกตองในการดแลดานสขภาพทถกตอง เพอใหกลมนเปนตวแทนในการไป

แพรกระจายขอมลในเครอขายของชมชนตอไป ซงคานมกนามาใชในทางบวกของการเขาทาใหม

เปลยนแปลงในเครอขาย (positive reinforcement) (Borgatti, 2006)

การวเคราะหลกษณะของเครอขาย

ขอมลทนามาวเคราะหประกอบไปดวย หนวยยอย ความสมพนธระหวางหนวยยอย และ

อาจรวมขอมลคณลกษณะของหนวยยอยเขาไปดวย เมอนาขอมลเหลานมาวเคราะหในภาพรวม

ของเครอขายทาใหเราเขาใจลกษณะ คณสมบตของเครอขาย ซงผลการวเคราะหทได นาเสนอ

ออกมาในแผนภาพ (sociogram) และคาทไดจากการวเคราะหความสมพนธของสมาชกใน

เครอขาย

1. ขนาดของเครอขาย แสดงโดยอาศยจานวนหนวยยอย และจานวนเสนความสมพนธ

ซงจานวนคของหนวยยอยทอาจเกดขนไดในเครอขายแบงตามความสมพนธระหวางหนวยยอย ถา

เครอขายมความสมพนธแบบมทศทาง จานวนคของหนวยยอยทเกดขนไดเทากบ k (k-1) โดย k

คอจานวนหนวยยอยทงหมดในเครอขาย ถาเครอขายมความสมพนธแบบไมมทศทาง คของหนวย

ยอยทเกดขนไดเทากบ ½(k [k-1]) (Hanneman and Riddle, 2005)

2. degree distribution ความสมพนธระหวางจานวนของหนวยยอยในเครอขาย

กบจานวนเสนของความสมพนธ จะใชพจารณาชนดโครงสรางของเครอขาย ถาความสมพนธจาก

คาทงสองมลกษณะคลายการแจกแจงแบบปกต (normal distribution) เครอขายนนมแนวโนมท

จะเปน random เนองจากเสนความสมพนธทเกดระหวางหนวยยอยในเครอขายมลกษณะแบบสม

คอ ถา N คอ จานวนหนวยยอยในเครอขาย จานวนเสนความสมพนธทสามารถเกดขน เทากบ

N*(N-1)/2 ซงขนกบความนาจะเปนทอาจเกดขนได แตถาความสมพนธจากคาทงสองมลกษณะเบ

(skewed distribution) คอ หนวยยอยสวนมากมการตดตอกบหนวยยอยอนในเครอขายนอย

แตหนวยยอยสวนนอยมการตดตอกบหนวยยอยอนในเครอขายมาก ทาใหเครอขายนมแนวโนมเปน

scale free (Shirley and Rushton, 2005; Hanneman and Raiddle, 2005)

19

3. density คอ ความหนาแนนของเครอขาย บงบอกความยดเหนยวของเครอขาย หรอ

ความเรวของเชอมสมพนธไปยงหนวยยอยในเครอขาย โดยคานวณจากสดสวนของการตดตอท

เกดขนจรงระหวางหนวยยอยในเครอขายเทยบกบการตดตอทอาจเปนไปไดของหนวยยอยใน

เครอขาย การแสดงคาสามารถแบงเปน 2 แบบตามลกษณะความสมพนธ ถาเปนเครอขายท

ความสมพนธเปนแบบมทศทาง density เทากบ L/k (k-1) โดย L คอจานวนเสนสมพนธทเกดจรง

ในเครอขาย แตถาเปนเครอขายทมความสมพนธแบบไมมทศทาง density เทากบ 2L/k (k-1)

ตวอยางการพจารณามดงน เครอขายการเคลอนยายสตวในการเลยงแบบหนาแนนจะพบวามคา

density มากกวาเครอขายการเคลอนยายสตวในการเลยงแบบไมหนาแนน (Hanneman and

Raiddle, 2005; Martinez-Lopez et al., 2009)

4. average path length คาเฉลยของเสนทางทสนทสดทเชอมตอระหวางสองหนวยยอย

ทสนใจในเครอขาย (Hanneman and Raiddle, 2005)

5. cluster coefficient การวเคราะหผานหนวยยอยทสมพนธใกลชดกบหนวยยอยหลก

(ego node) ถามคาเทากบ 1 แสดงวา ทกๆหนวยยอยตดตอโดยตรงกบหนวยยอยอนๆใน

เครอขาย แตถามคาเทากบ 0 แสดงวาไมมการตดตอระหวางหนวยยอยในเครอขาย (Martinez-

Lopez et al., 2009)

6. รปรางของเครอขาย (topology) พจารณาจากคาคณสมบตของเครอขายไดแก

ระยะทางในการตดตอระหวางหนวยยอยในเครอขาย ลกษณะความเปนกลมของการตดตอในการ

ประเมนรวมกน ทาใหสามารถแบงรปรางของเครอขายออกเปน 4 แบบ ไดแก

6.1. เครอขายแบบ regular มลกษณะความเปนกลมของการตดตอสง การตดตอ

ระหวางหนวยยอยทใกลกนใชระยะทางสน แตหนวยยอยทอยไกลออกไปดวยใชระยะทางยาว

ทาใหเครอขายนมคา average path length และ cluster coefficient สงกวาเครอขายแบบ

random (Hanneman and Raiddle, 2005; Martinez-Lopez et al., 2009)

6.2. เครอขายแบบ random มลกษณะทแตละหนวยยอยสามารถตดตอกนแบบสม

ระยะทางทตดตอระหวางหนวยยอยมการกระจายตว ทาใหความความเปนกลมของเครอขายจงม

20

คานอย เครอขายนจงมคา average path length และ cluster coefficient ตา นอกจากนการ

กระจายตวของ degree เปนแบบ normal distribution (Shirley and Rushton, 2005)

6.3. เครอขายแบบ small- world มลกษณะการตดตอระหวางหนวยยอยอยระหวาง

เครอขายแบบ regular และ random แตไมมหนวยยอยใดแสดงความเปนจดเดน หนวยยอย

สวนมากไมไดตดตอกนโดยตรงแตสามารถตดตอถงกนดวยระยะทางสนๆ คลายกบเครอขายแบบ

random แตมการจบกลมสงกวา ทาใหเครอขายนมคา average path length สน และ cluster

coefficient สง (Hanneman and Raiddle, 2005; Martinez-Lopez et al., 2009)

6.4. เครอขายแบบ scale free มการกระจายตวของ degree เปนแบบ skewed

distribution เครอขายนมการตดตอของหนวยยอยจานวนมากทมเสนสมพนธกบหนวยยอยอนนอย

แตมบางหนวยยอยทมเสนสมพนธกบหนวยยอยอนมาก เรยกหนวยยอยนนวา hub ถาการตดตอ

เรมตนของ hub มคามากโอกาสทเสนสมพนธทจะเกดขนจะมากเปนไปตามกฎ power law

ความสมพนธระหวางรปแบบเครอขาย scale free กบการเกดโรคระบาด เมอนาหนวย

ยอยในเครอขายออกแบบสม (random deletion) จะทาใหเครอขายไดรบผลกระทบของความเปน

เครอขายเพยงเลกนอย แตถานาหนวยยอยออกแบบเฉพาะเจาะจง (selective deletion) หรอ

หนวยยอยทเปน hub จะทาใหโครงสรางของเครอขายเกดการเปลยนแปลงอยางมาก เพราะ hub

เปนหนวยยอยทมการตดตอกบหนวยยอยอนในเครอขายมากทสด ในการแพรโรคกเชนเดยวกน

ถา hub เกดตดเชอจะทาใหสามารถแพรกระจายโรคไดอยางรวดเรวในเครอขายรปแบบน

แตอยางไรกตามเมอเครอขายนถกนาหนวยยอยทเปน hub ออก เครอขายจะสามารถปรบ

โครงสรางเพอใหเกด hub ใหมขนมาแทนได (Hanneman and Raiddle, 2005; Shirley and

Rushton, 2005; Martinez-Lopez et al., 2009)

การนาการวเคราะหเครอขายทางสงคมมาใชในดานสตวแพทย

Corner et al. (2003) เรมนารปแบบการศกษานมาใชในระบาดวทยาทางสตวแพทย โดย

การศกษารปแบบพฤตกรรมทางสงคมของตวพอสซมหางไมกวาดในการใชโพรงรวมกนกบการ

แพรโรควณโรค พบวาตวพอสซมทตดเชอวณโรคจะมคา betweenness และคา closeness สงกวา

ตวไมตดเชอ ซงสอดคลองกบพฤตกรรมของตวทตดเชอจะมการใชทอยรวมกบตวอนหรอมเพอน

21

อาศยในโพรงทอยมากกวาตวทไมตดเชอ นอกจากนมการนาการวเคราะหเครอขายทางสงคมเพอ

อธบาย และวางแนวทางควบคมการเกดโรคระบาดทสาคญในสตว Shirley and Rushton (2005)

ศกษาการรปแบบเครอขายการเคลอนยายสตวของจดทเปนโรคปากและเทาเปอยในสหราช

อาณาจกร และความสมพนธของรปแบบเครอขายกบการใชมาตรการทใชในการควบคมโรค

พบวาเครอขายของการเกดโรคมรปแบบแนวโนมเปน scale free โดยมคาคณลกษณะของ

เครอขายดงน คา average path length เทากบ 5.18 คา average clustering เทากบ 0.19

คา average significance เทากบ 70.87 และ คา degree distribution เปนไปตาม power law

สาหรบมาตรการทใชในการควบคมโรคโดยการทาลายสตวทตดเชอและสตวทสมผสกบสตวทตด

เชอใน 24 และ 48 ชวโมงตามลาดบ เปนวธการทาลายเครอขายแบบ random deletion และ

มาตรการปดตลาดคาสตวและหามการเคลอนยายสตวเปนวธการทาลายเครอขายแบบ selective

deletion ซงเครอขายทมลกษณะ scale free จะถกทาลายไดดตอการทาลายแบบ selective

deletion ทาใหการศกษานพบวามาตรการปดตลาดคาสตวและหามการเคลอนยายสตว ทาใหลด

คาเฉลยระยะเวลาทสตวตดเชอถกนาเขาโรงฆาจาก 15.8 เปน 10.6 วน และสดสวนการแพรโรค

จากจดหนงไปบงจดอนลดลงจากรอยละ 69 เปนรอยละ 39 Ortiz-Pelaez et al. (2006) ศกษา

เกยวกบเครอขายการเคลอนยายสตวระหวางกลมทเปนโรคปากและเทาเปอยกบกลมไมเปนโรค

ปากและเทาเปอย พบวาหนวยยอยทมความสาคญตอเครอขายม betweenness สงสด Dube et al.

(2008) ศกษาการประมาณการขนาดการระบาดของโรคปากและเทาเปอยของการเคลอนยายโค

ในประเทศแคนนาดา จงหวด Ontario โดยใชคา fragmentation ซงเมอวเคราะหมคาเทากบ

0.997 ทาใหมคาเฉลยการตดเชอเทากบ 0.1 ดงนนสามารถประมาณการระบาดของโรคทอาจเกด

ในพนทนมคาระหวาง 0-36 ฟารมจากทงหมด 3,601 ฟารม ชยเทพ และคณะ (2553) ศกษา

เครอขายแบบอโกเซนทรกเพอประเมนการแพรโรคไขหวดนกของการเลยงไกหลงบานในจงหวด

ราชบร พบวา บานของเกษตรกรผ เลยงไกหลงบานเปนจดทสาคญในการวางมาตรการควบคมโรค

เนองมคาขนาดของเครอขาย คาการเชอมโยงไปสสถานทอนโดยตรง และคาความเชอมโยงท

เปนไปไดมากทสดเมอเทยบกบสนามชนไก ตลาดคาสตวปก โรงฆาสตวปก และฟารมสตวปก

Smith et al. (2013) ศกษาการเคลอนยายของสกรระหวางฟารมในสหราชอาณาจกร เพอแสดง

การตดตอระหวางฟารมสกรทเกยวของกบการตดตอและควบคมโรค Salmonellosis พบวา ฟารมทม

คา out-degree in-degree และ betweenness สงสดมบทบาททสาคญในการแพรโรค และเปน

จดทตองเขาไปทา surveillance และควบคมโรค

22

จดประสงคของการนารปแบบการศกษาการวเคราะหเครอขายทางสงคมมาใชทางสตว

แพทยประกอบไปดวย เพออธบายโครงสรางการตดตอของโรคผานการเคลอนยายสตว เพอเขาใจ

การเกดการระบาดของโรคในอดต เพอแสดงประสทธภาพของการใชมาตรการควบคมการ

เคลอนยาย เพอแสดงรปแบบการตดตอของสตวทมอทธพลตอการแพรโรค ชวยในการคาดการณ

ขนาดของการระบาดของโรค และนามาพฒนาแบบจาลองเครอขายการเกดโรค เพอประเมนความ

ถกตองของแนวคดของเครอขายตอการเกดโรค (Dube et al., 2009)

23

อปกรณและวธการ

อปกรณ

การเกบขอมลโดยใช แบบสอบถามประกอบดวยประวตการเปนโรคปากและเทาเปอย

ขอมลพนฐานของฟารมโคนม ขอมลรปแบบการเลยงการจดการ และปจจยเสยงตอการเปนโรค

ปากและเทาเปอย

วธการ

พนทศกษา

ฟารมโคนม ทเปนสมาชกของสหกรณโคนมหนองโพราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ)

ในพนท 6 อาเภอ 2 จงหวดไดแก อาเภอเมอง อาเภอดาเนนสะดวก อาเภอบางแพ อาเภอบานโปง

อาเภอโพธาราม ในจงหวดราชบร และอาเภอเมอง จงหวดนครปฐม รวมมสมาชกทมการสงนานม

ทงสน 2,321 ราย

การวเคราะหปจจยเสยงการเกดโรคปากและเทาเปอยในโคนม

1. จานวนตวอยาง

คานวณจานวนตวอยางจานวนฟารมในกลม case และ control เพอใชในการศกษา

ปจจยเสยงดวยโปรมแกรม Win Episcope Software version 2.0 โดยใชสตรในการคานวณ

การศกษาแบบ unmatched case-control คอ

n =

�Z(a)-�1+1c

pm(1-pm)+Z(b)�p1(1-p1)+p0(1-p0)

c�

2

(p0-p1)2

24

โดยท

p1 = p0 ⋅ OR

1+p0(OR-1) และ pm = p1+c ⋅ p0

1+c

Z (a) คอ คาระดบความเชอมนของการทดสอบ

Z (b) คอ คาอานาจการทดสอบทางสถต

p0 คอ คาประมาณการมปจจยเสยงในกลม control

p1 คอ คาประมาณการมปจจยเสยงในกลม case

pm คอ คาสดสวนของการมปจจยเสยงในกลมประชากร

1- pm คอ คาสดสวนของการไมมปจจยเสยงในกลมประชากร

OR คอ คา Odds ratio

c คอ จานวนของกลม control ตอกลม case

กาหนดให คาระดบความเชอมนของการทดสอบ เทากบ 95% คาอานาจการทดสอบทาง

สถต เทากบ 80% คาประมาณของการมปจจยในกลม control เทากบ 25% คาประมาณของการ

มปจจยในกลม case เทากบ 50% คา Odds ratio เทากบ 3 และอตราสวนกลม control ตอกลม

case เทากบ 1 ตอ 1 (Phouangsouvanh, 2009) ผลการคานวณไดจานวนกลมตวอยางใน

การศกษานเปนกลม control และ กลม case จานวน 58 ตวอยางตอกลม

2. การสมตวอยาง

เนองจากขอมลเกยวกบการระบาดในพนทไมสามารถสบคนได จงอาศยการ

สมภาษณเกษตรกรในพนทเกยวกบสภาวะการเปนโรคในเขตของสหกรณโคนมหนองโพราชบร

จากด (ในพระบรมราชปถมภ) จากนนเกบขอมลของเกษตรกรตามพนททมขอมลการเกด และไมม

การเกดโรคปากและเทาเปอย

3. การเกบขอมล

เกบขอมลโดยใชแบบสอบถามในการสมภาษณกบเจาของฟารมทเปนสมาชกสหกรณ

โคนมหนองโพราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ) จากนนจดเกบรวบรวมขอมล โดยกาหนด

25

นยามของกลม case คอฟารมทมโคนมอยางนอย 1 ตวทเปนโรคปากและเทาเปอยในระยะเวลา

ตงแตเดอนมกราคม ถงธนวาคม พ.ศ. 2554 โดยโคนมตองมอาการดงน มไข หรอซม หรอนานม

ลดแบบเฉยบพลน และมเมดตมใส หรอแผลถลอกทบรเวณปาก ภายในชองปาก ซอกกบ ไรกบ

เตานม หรอมอาการนาลายฟมปาก เคยวปาก เดนขากระเผลก หรอมผลทางหองปฏบตการเปน

บวกตอโรคปากและเทาเปอย (OIE, 2009) และกลม control คอฟารมทโคนมทกตวไมมอาการ

ดงกลาวขางตนในระยะเวลาตงแตเดอนมกราคม ถงธนวาคม พ.ศ. 2554

ขอมลททาการเกบ ไดแก ขอมลพนฐานของผ เลยงโคนม ประวตการเกดโรคระบาดใน

ป พ.ศ. 2554 จานวนโคนมทเลยงภายในฟารม การเลยงสนขและแมวภายในฟารม การเลยงโคเนอ

หรอสกรรวมกบโคนม ทตงของฟารมโคนมใกลกบสถานทเลยงสตวกบคชนดอน หรอโรงฆาสตวกบค

ชนดของนาทใชเลยงโคนม การใชทงหญาสาธารณะเปนแหลงอาหารสตว การใชแปลงหญา

สวนตวเปนแหลงอาหารสตว รปแบบการสงนานมดบ การคดทงโคนมภายในฟารม การนาโคนม

จากภายนอกเขามาภายในฟารม การมบอฆาเชอสาหรบยานพาหนะ และบอจมเทาฆาเชอโรค

การเขาเยยมของเจาหนาทปศสตว เจาหนาทสหกรณ สตวแพทย และเพอนบาน จานวนครงการ

ฉดวคซนปองกนโรคปากและเทาเปอย ประเภทของผ ใหบรการการฉดวคซนปองกนโรคปากและ

เทาเปอย และการทราบขาวการเกดโรคปากและเทาเปอยในพนท

4. การวเคราะหขอมล

วเคราะหหาปจจยเสยงตอการเกดโรคปากและเทาเปอยดวยวธ univariate analysis

โดยกาหนดนยสาคญท p< 0.2 (Cleland et al, 1996) จากนนนาตวแปรทไดจาก univariate

analysis วเคราะหดวยวธ multivariate logistic regression โดยใชซอฟทแวร NCSS 2007 ใชคา

log likelihood ในการวดความเหมาะสมของตวแบบ คา R-squared ในการวดระดบความสมพนธ

ของตวแปรตนและตวแปรตาม และคา wald test ในการวดความเหมาะสมของการเปน

สมประสทธของตวแปรตน

26

การวเคราะหภาวะการเปนโรคปากและเทาเปอยบนกลมเครอขายทางสงคมของ

เกษตรกรผเลยงโคนมรายยอย

1. จานวนตวอยาง

ทาการศกษาแบบ partial network โดยตวอยางเปนตวแทนในแตละอาเภอทเปน

สมาชกของสหกรณโคนมหนองโพราชบร (ในพระบรมราชปถมภ) จานวน 6 อาเภอใน 2 จงหวด

ไดแก อาเภอเมอง อาเภอดาเนนสะดวก อาเภอบางแพ อาเภอบานโปง และอาเภอโพธาราม

จงหวดราชบร และอาเภอเมองในจงหวดนครปฐม

2. การเกบขอมล

เกบขอมลดวยการสมภาษณฟารมทเปนสมาชกของสหกรณหนองโพ เกยวกบการ

จดการภายในฟารม ไดแก การจดการอาหารสาเรจรปและอาหารสด การสงนานมดบ การผสม

เทยม การรกษาสตว การคดโคทง การนาเขาโค และขอขอมลจากสหกรณโคนมหนองโพใน

เกยวกบการจดการดานการขนสงอาหารและนานม การใหบรการผสมเทยม รกษาโรค และขอ

ขอมลจากปศสตวจงหวดราชบรและศนยผสมเทยม เกยวกบรายชอผ ใหบรการผสมเทยม และการ

รกษาสตว

3. การวเคราะหขอมล

วเคราะหเครอขายทางสงคมของผ เลยงโคนมรายยอยบนภาวะการเปนโรคปากและเทา

เปอย และเปรยบเทยบความแตกตางของเครอขายระหวางกลมเปนโรคปากและเทาเปอย (กลม

FMD) และกลมไมเปนโรคเปนโรคปากและเทาเปอย (กลม non-FMD) ผานคาความเปนศนยกลาง

แตละหนวยยอย (Freeman degree, closeness และ betweenness) การวเคราะหกลมยอย

(component, KPP1, KPP2 และ cut-point) และ การวเคราะหลกษณะของเครอขาย ดวย

โปรแกรม Ucinet 6.365 โดยกาหนดนยามดงน หนวยยอยทสนใจศกษาคอ เกษตรฟารมโคนมทเปน

สมาชกสหกรณโคนมหนองโพราชบร (ในพระบรมราชปถมภ) ผ ใหบรการผสมเทยม ผ ใหบรการรกษา

สตว ผ ใหบรการจดสงนานม ผ ใหบรการจดสงอาหารสตวสาเรจรปและอาหารสด ผ รบซอโคและ

ผขายโค สาหรบความสมพนธของหนวยยอยคอ การรบบรการรกษาสตว ผสมเทยม การสงนานม

27

การสงอาหารสตว การซอและขายโค และกาหนดให อาหารสาเรจรปคอ อาหารสตวทผาน

กระบวนการผลตแลว และอาหารสดคอ อาหารสตวทยงไมผานกระบวนการผลต

28

ผลและวจารณ

ผล

ปจจยเสยงการเกดโรคปากและเทาเปอยในโคนม

ขอมลพนฐานของฟารมโคนม

จานวนฟารมโคนมทดาเนนการเกบขอมลรวม 538 รายจากจานวน 2,321 ราย (รอยละ

23.18) ทเปนสมาชกสหกรณโคนมหนองโพและมการเลยงโคนม เกษตรกรเจาของฟารมโคนมม

สดสวนเพศชายตอเพศหญงเปน 1.5:1 และสวนใหญมการศกษาระดบชนประถมศกษา (รอยละ

67.93; 385/527) และมประสบการณการเลยงโคนมมาเปนระยะเวลามากกวา 10 ป (รอยละ

67.06; 334/498) ซงเปนเจาของโคนมทงหมด รวม 15,035 ตว แสดงดงตารางท 1

ตารางท 1 จานวนประชากรโคนมในฟารมทเกบขอมลจานวน 538 ฟารม

ประเภทโคนม จานวนโค(ตาสด-สงสด) จานวนโค(ตว)เฉลยตอฟารม รอยละของ

ประชากรโค

โครด 7,345 (0-120) 13.7 49

โคระยะแหงนม 1,633 (0-70) 3.0 11

โคสาว 3,378 (0-50) 6.3 22

ลกโคตวเมย 2,150 (0-30) 4.0 4

ลกโคตวผ 542 (0-40) 1.0 14

พอโค 53 (0-4) 0.1 0.4

รวม 15,035 27.9 100

ผลผลตนานมดบรวม 63,508 กโลกรมตอวน เฉลยโคใหผลผลตนานมตวละ 8.65

กโลกรม/วน รปแบบการเลยงโคนมของเกษตรกรสวนมากมลกษณะการเลยงแบบผกยนโรงตลอด

ทงวน (รอยละ 72.49; 390/538) การจดการดานอาหารสตว เกษตรกรใชอาหารสาเรจรปจาก

29

สหกรณโคนมหนองโพ (รอยละ 94.42; 508/538 ) และผผลตเอกชน (รอยละ 5.59; 30/538)

รวมกบอาหารสดไดแก หญา ฟาง ขาวโพด สปปะรด และมนสาปะหลง การขนสงอาหารสาเรจรป

เกษตรกรไปรบดวยตนเองทแหลงจาหนาย (รอยละ 6.13; 33/538) และใชบรการการขนสงผาน

ตวแทน (รอยละ 93.87; 505/538) และสาหรบการขนสงนานมดบไปยงสหกรณ เกษตรกรสงนานม

วนละ 2 ครง คอ เชา และเยน สวนมากใชบรการการขนสงผานตวแทน (รอยละ 78.28; 418/534)

มบางสวนขนสงดวยตนเอง (รอยละ 19.48; 104/534) หรอฝากฟารมใกลเคยงขนสง (รอยละ

2.25; 12/534) และมเกษตรกร 4 รายทไมมโครด จงไมมการสงนานม

ผลการวเคราะหปจจยเสยงดวยวธ Univariate Analysis

ปจจยเสยงทใชในการวเคราะหจานวน 20 ปจจย พบวาปจจยเสยง 6 ปจจยทม

ความสมพนธกบการเปนโรคปากและเทาเปอยของฟารมโคนมทนยสาคญ p < 0.2 ไดแก การม

โรงฆาสตวกบคใกลกบฟารมโคนม (p = 0.053, 95%CI = 0.96-2.86) จานวนโคนมภายในฟารม

(p = 0.064, 95%CI = 0.72-42.53) ชนดของนาทใชเลยงโค (p = 0.169, 95%CI = 0.53-1.13)

การเขาเยยมของสตวแพทย (p = 0.133, 95%CI = 0.91-1.85 ) ประเภทของผ ใหบรการฉดวคซน

ปองกนโรคปากและเทาเปอย (p = 0.111, 95%CI = 0.81-4.29 ) และจานวนการฉดวคซนปองกน

โรคปากและเทาเปอยตอป (p = 0.165, 95%CI = 0.23-1.25 ) แสดงดงตารางท 2

30

ตารางท 2 ผลการวเคราะหปจจยเสยงตอการเกดโรคปากและเทาเปอยดวยวธ univariate

analysis

ปจจยเสยง คาตอบ case control Odds ratio 95% CI 2χ P

การมสนขในฟารม ใช 167 217 0.81 0.55.1.20 1.206 0.272

ไมใช 75 79

การมแมวในฟารม ใช 103 133 0.91 0.64-1.30 0.304 0.582

ไมใช 139 163

การเลยงโคเนอ สกร เลยงโค

เนอ

16 25 0.78 0.38-1.56 0.588 0.443

เลยงสกร 17 18 1.14 0.54-2.42 0.146 0.703

ไมเลยง 209 253

ฟารมอยใกลกบโรงฆา ใช 38 30 1.64 0.96-2.86 3.737 0.053*

สตวกบค ไมใช 204 266

ฟารมอยใกลกบสถานท ใช 49 64 0.92 0.59-1.43 0.151 0.697

เลยงสตวกบคชนดอน ไมใช 193 232

จานวนโคนมภายใน >100 6 2 3.34 0.72-42.5 3.53 0.064*

ฟารม(ตว) 21-100 136 156 1.20 0.84-1.72 1.103 0.294

1-20 100 138

การไมมบอฆาเชอ ใช 240 293 1.15 0.14-14.8 0.051 0.822

สาหรบยานพาหนะ ไมใช 2 3

การไมมบอฆาเชอจม ใช 232 287 0.89 0.32-2.54 0.053 0.818

เทา ไมใช 10 9

ชนดของนาทใหโคกน นาบาดาล 140 189 0.77 0.53-1.13 1.889 0.169*

แมนา/

คลอง

14 15 0.98 0.41-2.31 0.004 0.951

นาประปา 88 92

การใชทงหญา ใช 13 11 1.46 0.60-3.70 0.856 0.355

สาธารณะเปนอาหารโค ไมใช 229 285

การใชทงหญาสวนตว ใช 216 260 1.14 0.65-2.05 0.263 0.608

เปนอาหารโค ไมใช 26 36

31

ตารางท 2 (ตอ)

ปจจยเสยง คาตอบ case control Odds ratio 95% CI 2χ P

รปแบบการสงนานมดบ รถฟารม

โคนม

ใกลเคยง

6 6 1.31 0.33-5.25 0.198 0.657

รถรบจาง 189 229 1.08 0.69-1.71 0.128 0.721

รถสวนตว 45 59

การคดทงโคภายใน ใช 229 272 1.53 0.74-3.40 1.556 0.212

ฟารม ไมใช 13 24

การนาเขาโคจาก ใช 63 78 0.98 0.66-1.47 0.007 0.933

ภายนอกเขามายงฟารม ไมใช 179 218

การเขาเยยมของ ใช 215 263 1 0.56-1.79 0.000 0.998

เจาหนาท ไมใช 27 33

การเขาเยยมของสตว ใช 122 130 1.3 0.91-1.85 2.255 0.133*

แพทย ไมใช 120 166

การเขาเยยมของเพอน ใช 139 162 1.22 0.78-1.60 0.396 0.529

บานทเลยงโคนม ไมใช 103 134 1.00

ประเภทของผใหบรการ

ฉดวคซนปองกนโรค

หมอ

เอกชน

19 15 1.83 0.81-4.29 2.540 0.111*

ปากและเทาเปอย ปศสตว/

สหกรณ

171 199 1.25 0.82-1.93 1.202 0.273

ฉดเอง 52 76

การไมฉดวคซนปองกน ใช 11 22 0.61 0.23-1.25 1.927 0.165*

โรคปากและเทาเปอยป

ละ 2 ครงขนไป

ไมใช 231 274

การไมทราบขาวการเกด ใช 34 32 1.35 0.78-2.34 1.298 0.254

โรคปากและเทาเปอยใน

พนท

ไมใช 208 264

หมายเหต * คา p-value < 0.2

32

ผลการวเคราะหปจจยเสยงดวยวธ multivariate logistic regression

เมอนาตวแปรทง 6 จากผลการวเคราะหขางตน วเคราะหดวยวธ multivariate logistic

regression พบเพยง 1 ปจจยในแบบจาลอง คอ ปจจยทฟารมโคนมตงใกลโรงฆาสตวกบค แสดง

ดงตารางท 3

ตารางท 3 ผลการวเคราะหปจจยเสยงการเกดโรคปากและเทาเปอยของเกษตรกรผ เลยงโคนม

รายยอยในสหกรณโคนมราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ) ดวยวธ multivariable

logistic regression

ตวแปร B S.E. Wald Significant Exp(B)

ฟารมโคนมตงใกลกบ

โรงฆาสตวกบค

0.50 0.26 1.92 0.05 1.65

คาคงท -0.06 0.03 -1.89 0.05 0.93

หมายเหต: Wald probability level = significant; model R-Squared: 0.41; model D.F.: 2

จากแบบจาลองน อธบายโดยคา model R-Squared เทากบ 0.41 แสดงวาตวแปรใน

แบบจาลองอธบายการเกดโรคปากและเทาเปอยไดรอยละ 41 และ Wald probability level มคา

นยสาคญ (p = 0.05) ดงนนฟารมโคนมทตงใกลกบโรงฆาสตวกบคมโอกาสเกดโรคปากและเทาเปอย

เปน 1.65 เทาของฟารมโคนมทไมไดอยใกลกบโรงฆาสตวกบค

ภาวะการเปนโรคปากและเทาเปอยบนกลมเครอขายทางสงคมของเกษตรกรผเลยงโคนม

รายยอย

ผลการวเคราะหคาความเปนศนยกลางแตละหนวยยอย

ในกลมฟารมทเปนโรคปากและเทาเปอย (กลม FMD) และกลมฟารมทไมเปนโรคปาก

และเทาเปอย (กลม non-FMD) ผานความสมพนธจานวน 7 กจกรรมทปฏบตภายในฟารม แสดง

ดงตารางท 4 และตารางท 5 ตามลาดบ ซงทงสองกลมมคา betweenness เทากบ 0 ในทก

33

กจกรรมเมอพจารณาคาเฉลยความเปนศนยกลางสมพทธพบวา ในกลม FMD มคา In-degree

และ out-degree สงสดในกจกรรมการซออาหารสาเรจรป (0.369 และ 0.339 ตามลาดบ) ซงตาง

จากกลม non-FMD ทคาสงสดพบในกจกรรมการสงนานม (0.343 และ 0.343 ตามลาดบ)

จากการเปรยบเทยบคาเฉลยของคาศนยกลางสมพทธระหวางกลม FMD กบกลม non-

FMD ดวยวธ t-test พบวา คา in-degree ตางกนอยางมนยสาคญ (p < 0.05) ใน 6 กจกรรม

ไดแก กจกรรมผสมเทยม การซอโคเขาฟารม การซออาหารสาเรจรป การซออาหารสด การสง

นานม และการคดทงโค สาหรบคา out-degree ตางกนอยางมนยสาคญ (p < 0.05) ใน 3 กจกรรม

ไดแก การซอโคเขาฟารม การซออาหารสาเรจรป และการซออาหารสด และคา in-closeness กบ

out-closeness ตางกนอยางมนยสาคญ (p < 0.05) ในทกกจกรรม แสดงผลดงตารางท 6

ตารางท 4 คาเฉลยความเปนศนยกลางของแตละหนวยยอยและสวนเบยงเบนมาตรฐาน

[mean (SD)] ของกลม FMD

กจกรรม จานวนหนวย

ยอย

in-degree out-degree betweenness

รกษาสตว 168 7.9(26.2) 0.0 0.0

ผสมเทยม 229 3.8(3.2) 0.0 0.0

ซอโคเขาฟารม 51 5.3(19.1) 0.1(0.4) 0.0

ซออาหาร

สาเรจรป

261 3.1(1.2) 2.8(13.1) 0.0

ซออาหารสด 246 32.8(22.0) 1.5(8.6) 0.0

การสงนานม 297 0.8(0.4) 0.8(3.2) 0.0

คดโคทง 215 5.2(4.8) 0.0 0.0

34

ตารางท 5 คาเฉลยความเปนศนยกลางของแตละหนวยยอยและสวนเบยงเบนมาตรฐาน

[mean (SD)] ของกลม non-FMD

กจกรรม จานวนหนวยยอย in-degree out-degree betweenness

รกษาสตว 152 6.6(15.7) 0.0 0.0

ผสมเทยม 182 4.4(4.2) 0.0 0.0

ซอโคเขาฟารม 69 2.6(2.8) 0.3(0.9) 0.0



217 3.1(1.5) 2.7(11.7) 0.0

ซออาหารสด 206 59.8(450.3) 1.0(5.7) 0.0

การสงนานม 245 0.8(0.5) 0.8(3.0) 0.0

คดโคทง 174 6.3(10.6) 0.0 0.0

ตารางท 6 การเปรยบเทยบคาความเปนศนยกลางสมพทธระหวางกลม FMD กบกลม non-FMD

กจกรรม in-degree out-degree in-closeness out-closeness

FMD non-

FMD

FMD non-

FMD

FMD non-

FMD

FMD non-

FMD

รกษาสตว 0.012 0.018 0.000 0.000 0.463a 0.481b 0.461a 0.478b

ผสมเทยม 0.085a 0.061b 0.000 0.000 0.337a 0.414b 0.336a 0.412b

ซอโคเขา

ฟารม

0.047a 0.222b 0.001a 0.023b 0.869a 1.065b 0.863a 1.054b



0.369a 0.137b 0.339a 0.121b 0.362a 0.443b 0.363a 0.443b

ซออาหารสด 0.100a 0.002b 0.004a 0.000b 0.229a 0.276b 0.228a 0.275b

การสงนานม 0.286a 0.343b 0.286 0.343 0.338a 0.410b 0.338a 0.410b

คดโคทง 0.042a 0.020b 0.000 0.000 0.325a 0.379b 0,324a 0.377b

หมายเหต a,b มความแตกตางระหวางกลม FMD และ non-FMD อยางมนยสาคญ( p < 0.05)

ทดสอบดวยวธ t-test

35


ผลการวเคราะหแบงตามกจกรรม 7 กจกรรม กาหนดใหการตดตอระหวางหนวยยอยเปน

แบบไมคานงทศทาง แสดงดงตารางท 7 และภาพท 1-14 นอกจากนพบวาทกกจกรรมในทงสอง

กลมไมพบหนวยยอยใดเปน cut-point ของเครอขาย

ตารางท 7 ผลการวเคราะหกลมยอยของเครอขายระหวางกลม FMD และกลม non-FMD

กจกรรม กลม จานวน

หนวย

ยอย

ทงหมด

จานวนกลม

ยอยทเกดขน

(component)

กลมใหญสดม

จานวน

สมาชก(%)

หนวยยอย

KPP1

(non-

cohesion

measure)


KPP2

(reciprocal

distance

index)

รกษา

สตว

FMD 209 34 58(27.75%) T15, T36

และ T37

(0.981)

T19, T3 และ

T71

(9.7%)

non-

FMD

217 26 80(36.87%) T15, T19

และT55

(0.981)

T15, T19

และ T55

(11.8%)

ผสม

เทยม

FMD 243 19 198(81.48%) A2, A20

และ A74

(0.943)

A28, A39

และ A74

(23.2%)

non-

FMD

298 21 239(80.20%) A23, A40

และ A72

(0.961)

A20, A28

และ A39

(20.2%)

36



หนวย

ยอย

ทงหมด



(component)

กลมใหญสด

มจานวน

สมาชก(%)


KPP1

(non-

cohesion

measure)


KPP2

(reciprocal

distance

index)


ฟารม

FMD 96 39 8(8.33%) F108,

F308 และ

RC002

(0.988)

F108, F742

และ RC002

(12.5%)

non-

FMD

117 48 5(4.27%) RC025,

RC030

และ

RC041

(0.990)

F613,

RC025 และ

RC041

(8.5%)

ซอ

อาหาร


FMD 277 13 136(59.91%) F1312,

F23 และ

F249

(0.969)

F1110,

F186 และ

F23

(16.2%) non-

FMD

277 13 108(39.99%) F1312,

F186 และ

F249

(0.982)

F1312,

F186 และ

F249

(15.7%)

ซอ

อาหาร

สด

FMD 364 25 309

(89.89%)

R188,

R305 และ

R317

(0.984)

R317, R319

และ R52

(10.6%)

37



หนวย

ยอย

ทงหมด



(component)

กลมใหญสด

มจานวน

สมาชก(%)


KPP1

(non-

cohesion

measure)


KPP2

(reciprocal

distance

index)

ซอ

อาหาร

สด

non-

FMD

439 16 404(92.03%) R188,

R305 และ

R319

(0.961)

R148, R317

และ R319

(16.4%)

การสง

นานม

FMD 245 41 56(22.68%) F2006,

F2043

และ

F2070

F2006,

F2043 และ

F2070

(29.9%) non-

FMD

297 47 66(22.22%) F2006,

F2017

และ

F2047

F2006,

F2017 และ

F2047

(27.8%) คดโคทง FMD 265 55 56(21.13%) RJ001,

RJ036

และ

RJ083

RJ001,

RJ083 และ

RJ125

(11.3%)

non-

FMD

309 56 53(17.15%) RJ001,

RJ036

และ

RJ083

(0.990)

RJ001,

RJ036 และ

RJ083

(13.7%)

38

ภาพท 1 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการรกษาสตว จานวน 34

กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบคา betweeness

และแสดงหนวยยอย KPP1 (T15, T36 และ T37) และ KPP2 (T19, T3 และ T71)

ภาพท 2 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการรกษาสตว จานวน


betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 และ KPP2 (T15, T19 และ T55)

39

ภาพท 3 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการผสมเทยม จานวน

19 ยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบคา betweenness และ

แสดงหนวยยอย KPP1 (A2, A20 และ A74)และ KPP2 (A28, A39 และ A74)

ภาพท 4 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการผสมเทยม จานวน



(A20, A28 และ A39)

40

ภาพท 5 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการ ซอโคเขาฟารม จานวน


betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (F108, F308 และ RC002) และ KPP2

(F108, F742 และ RC002)

ภาพท 6 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการซอโคเขาฟารม


betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (RC025, RC030 และ RC041)

และ KPP2 (F613, RC025 และ RC041)

41

ภาพท 7 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการ ซออาหารสาเรจรป


betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (F1312, F23 และ F249) และ KPP2

(F1110, F186 และ F23)

ภาพท 8 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการซออาหารสาเรจรป



(F1312, F186 และ F249)

42

ภาพท 9 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการซออาหารสด จานวน 25

กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบคา betweenness

และแสดงหนวยยอย KPP1 (R188, R305 และ R317) และ KPP2 (R317, R319 และ

R52)

ภาพท 10 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการซออาหารสด


betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1 (R188, R305 และ R319) และ KPP2

(R148, R317 และ R319)

43

ภาพท 11 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการสงนานม จานวน 41

กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบคา


(F2006, F2043 และ F2070)

ภาพท 12 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการสงนานม จานวน

47 กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของ หนวยยอยขนกบคา


(F2006, F2017 และ F2047)

44

ภาพท 13 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม FMD ผานกจกรรมการ คดทงโค จานวน 55

กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของหนวยยอยขนกบคา betweenness

และแสดงหนวยยอย KPP1 (RJ001, RJ036 และ RJ083) และ KPP2 (RJ001,

RJ083 และ RJ125)

ภาพท 14 การแบงกลมยอยในเครอขายของกลม non-FMD ผานกจกรรมการ คดทงโค จานวน

56 กลมยอย (แบงกลมตามส) โดยขนาดของ หนวยยอยขนกบคา

betweenness และแสดงหนวยยอย KPP1และ KPP2 (RJ001, RJ036 และ RJ083)

45


การวเคราะหคณสมบตของเครอขายผานคา density, cluster coefficient และ average

path length ในแตละกจกรรมพบวามคานอยแสดงวา เครอขายแตละกจกรรมมการยดเกาะกน

แบบหลวมๆ แสดงดงตารางท 8

การกระจายตวของคา degree ของเครอขายของฟารมโคนมสหกรณโคนมหนองโพใน

กลมFMD และกลม non-FMD ผานกจกรรมการรกษาสตว การผสมเทยม การซอโคทดแทน การ

ซออาหารสาเรจรป การซออาหารสดการสงนานมดบ และการคดโคทง มลกษณะแนวโนมเบขวา

ทงหมดคอ จานวนหนวยยอยสวนนอยมการตดตอมากในเครอขาย และจานวนหนวยยอย

สวนมากมการตดตอจานวนนอยในเครอขาย แสดงดงภาพท 15 – 21 ซงจากลกษณะนทาใหทก

เครอขายมแนวโนมมรปแบบ scale free

46

ตารางท 8 แสดงคาคณสมบตของเครอขายในแตละกจกรรมของเครอขายกลม FMD และ

non-FMD

กจกรรม density average path length clustering coefficient

FMD non-FMD FMD non-FMD FMD non-FMD

รกษาสตว 0.004 0.004 1.000 1.000 <0.001 <0.001

ผสมเทยม 0.004 0.003 1.000 1.000 <0.001 <0.001


ฟารม 0.006 0.006 1.000 1.000 <0.001 <0.001


สาเรจรป 0.007 0.004 1.150 1.150 <0.001 <0.001

ซออาหารสด 0.003 0.003 1.010 1.030 0.001 0.007

การสงนานม 0.003 0.003 1.010 1.000 <0.001 <0.001

คดโคทง 0.003 0.003 1.000 1.000 <0.001 <0.001

47

ภาพท 15 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการรกษาสตวของกลม FMD และกลม

non-FMD

0

50

100

150

200

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

จานวนหนวยยอย

Degree

0

50

100

150

200

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12


Degree

non-FMD

FMD

48

ภาพท 16 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการผสมเทยมของกลม FMD และกลม

non-FMD

0

50

100

150

200

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14


Degree

0

50

100

150

200

250

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

จานวนหยวยยอย

Degree

non-FMD

FMD

49

ภาพท 17 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการซอโคทดแทนของกลม FMD และกลม

non-FMD

0

20

40

60

80

1 2 3 4


Degree

0

20

40

60

80

100

1 2 3 4


Degree

non-FMD

FMD

50

ภาพท 18 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการซออาหารสาเรจรปของกลม FMD

และกลม non-FMD

0

50

100

150

200

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16


Degree

0

50

100

150

200

250

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15


Degree

non-FMD

FMD

51

ภาพท 19 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการซออาหารสดของกลม FMD และ

กลม non-FMD

0

50

100

150

200

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10


Degree

0

50

100

150

200

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13


Degree

non-FMD

FMD

52

ภาพท 20 การกระจายตวของ degree ในเครอขายการสงนานมดบของกลม FMD และ

กลม non-FMD

0

50

100

150

200

250

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12


Degree

0

50

100

150

200

250

300

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13


Degree

non-FMD

FMD

53

ภาพท 21 การกระจายตวของdegreeในเครอขายการคดโคทงของกลม กลม FMD และ

กลม non-FMD

0

50

100

150

200

250

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12


Degree

0

50

100

150

200

250

300

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10


Degree

non-FMD

FMD

54

วจารณ

ปจจยเสยงการเกดโรคปากและเทาเปอยในโคนม

ขอมลพนฐานของฟารมโคนม

จากผลการคานวณจานวนตวอยางทตองใชในแตละกลม case และ กลม control

ในการศกษาปจจยเสยงตอการเกดโรคปากและเทาเปอยจานวน 58 ฟารม แตเนองจากการศกษา

นเปนการศกษาคขนานไปการศกษาเรองการวเคราะหสภาวะการเปนโรคปากและเทาเปอยบน

กลมเครอขายทางสงคมของเกษตรกรผ เลยงโคนมรายยอย จงทาใหมตวอยางในการศกษาจานวน

538 ฟารม แบงเปน กลม case จานวน 242 ฟารม กลม control จานวน 296 ฟารม ซงในจานวน

ตวอยางททาการศกษามการกระจายไปในทกพนทของสมาชกสหกรณโคนมหนองโพ ซงอยใน

พนทอาเภอเมอง 1 รายจากฟารมในอาเภอเมองจานวน 9 ราย อาเภอดาเนนสะดวก 2 รายจาก

ฟารมในอาเภอดาเนนสะดวกจานวน 35 ราย อาเภอบางแพ 30 รายจากฟารมในอาเภอบางแพ

จานวน 231 ราย อาเภอบานโปง 153 รายจากฟารมในอาเภอบานโปง 453 ราย และอาเภอ

โพธาราม 289 รายจากฟารมในอาเภอโพธาราม 1383 ราย จงหวดราชบร และอาเภอเมองใน

จงหวดนครปฐม 63 รายจากฟารมในอาเภอเมอง 210 ราย

จากจานวนโคนมในฟารมททาการศกษาพบวา จานวนโคนมเฉลยตอฟารมเทากบ 27.9 ตว

มคาใกลเคยงกบคาเฉลยของทงประเทศทมจานวนโคนมเฉลยตอฟารมเทากบ 27.16 ตว

แตมากกวาคาเฉลยของจงหวดราชบรทมจานวนโคนมเฉลยตอฟารมเทากบ 22.49 ตว (กรมปศสตว,

2554) และรอยละของประชากรโคภายในฟารมประกอบดวยจานวนแมโค (โครดและโคระยะแหงนม)

รอยละ 62 และโคทดแทน (ลกโคและโคสาว) รอยละ 38 ซงมากกวาคาท วโรจน (2546: 250-252)

แนะนาใหฟารมโคนมควรมจานวนโคทดแทนรอยละ 35 ของจานวนโคทงหมด การคดทงโคเพอทา

ใหฟารมมประสทธภาพการผลตทด ไดกาไรในการประกอบอาชพ โคทคดทง ไดแก โคอายมาก

ใหนานมนอย เตานมอกเสบ หรอเจบปวยดวยสาเหตอน ดงนนการจดการใหฟารมมจานวนโค

ทดแทนทเหมาะสมเปนสงสาคญของการจดการฟารม แตอยางไรกตามการมจานวนโคทดแทน

มากเกนความสามารถของฟารมทจะเลยงไว ทาใหฟารมไมสามารถจดหาอาหารโคไดเพยงพอ

ฟารมจะมประสทธภาพตาลง เนองจากตองแบงอาหารใหโคทดแทนทมจานวนมากเกนไป ซงสงผล

55

ไปใหเพมจานวนโคคดทงในทสด ดงนนจานวนโคทดแทนตองอาศย ทงความสามารถของฟารมใน

การเลยงด และจานวนโคทจะคดทงดวย

การเลยงโคนมในแตละอาเภอมความแตกตางกน ขนกบขนาดของพนทของฟารม สวนใหญ

ฟารมแตละฟารมมพนทจากด และมการเลยงเปนเวลานานมากกวา 10 ป รปแบบการเลยงจง

ขนกบพนททครอบครอง และคานยมทเลยงมาแตดงเดม รปแบบการเลยงโคสวนใหญจงเปนการ

ผกยนโรง ใกลกบบรเวณทพกอาศย แตในรายทมพนทการเลยงมากพอ รปแบบการเลยงจะเปน

การเลยงปลอยคอกแลวยายมาเขาซองรดเฉพาะเวลารดนม แตบางรายมการปลอยแปลงหญา

เฉพาะโครด สวนโคสาว หรอลกโคกผกยนโรง

วเคราะหปจจยเสยงดวยวธ univariate analysis และ multivariate logistic regression

จากผลการวเคราะหจากปจจยเสยงทนามาวเคราะหดวยวธ univariate Analysis จานวน

20 ปจจย พบ 6 ปจจยมคา p < 0.2 ไดแก การมโรงฆาสตวกบคใกลกบฟารมโคนม จานวนโคนม

ภายในฟารม ชนดของนาทใชเลยงโค การเขาเยยมของสตวแพทย ประเภทของผ ใหบรการฉด

วคซนปองกนโรคปากและเทาเปอย และจานวนการฉดวคซนปองกนโรคปากและเทาเปอย โดยปจจย

ทมคานยสาคญนอยทสดคอ การมโรงฆาสตวกบคใกลกบฟารมโคนม (p = 0.05)

ความสมพนธระหวางปจจยดานระยะทางทใกลระหวางฟารมกบโรงฆากบการเกดโรคนน

เปนการประมาณการของเจาของฟารมวาทราบวามโรงฆาตงอยใกลในรศม 1 กโลเมตรรอบฟารม

เกษตรกรบางรายอาจไมทราบ หรอไมแนใจในการใหขอมล ทาเปนเกดอคต (bias) ขนในการเกบ

ขอมล สงผลใหการวเคราะหขอมลมความผดพลาดแบบสม (random error) ขอมลดานนจงอาจ

ไมสมบรณเทาทควร นอกจากนยงพบวาโรงฆาสตวกบคทขนทะเบยนกบปศสตวจงหวดในจงหวด

ราชบร และจงหวดนครปฐมมเพยง 15 และ 6 แหง ตามลาดบ แตยงมโรงฆาสตวกบคทไมไดขน

ทะเบยนในบรเวณพนททาการศกษา ทาใหเจาของฟารมบางรายไมสามารถใหคาตอบทชดเจนได

เนองจากไมอยากใหเกดปญหาสวนตวอนเปนอปสรรคทสาคญในกระบวนการศกษาวจยในครงน

อยางไรกตามธรรมชาตของการเลยงสตวประเภทนมกมความคลายคลงกน (homogeneity)

ผลการศกษาทไดจงสามารถนาไปประยกตใชในการควบคมและปองกนโรคได

56

ปจจยจานวนโคภายในฟารมมความสมพนธกบการเกดโรคปากและเทาเปอย จานวนโค

ภายในฟารมทมากมแนวโนมสมพนธกบการเกดโรค (OR = 3.35, p = 0.06) ซงสอดคลองจาก

การศกษาของ Rojanasthien et al. (2006) พบวาฟารมทมจานวนโคมากมโอกาสเปนโรคปาก

และเทาเปอยเปน 1.25 เทาของของฟารมทเลยงโคจานวนนอย ในการศกษานแบงขนาดฟารมเปน

ขนาดเลก กลาง ใหญ โดยใชจานวนโคภายในฟารมเปนเกณฑ ไดแก < 21, 21-100 และ >100

ตวขนไปตามลาดบ (กรมปศสตว, 2542) ซงสอดคลองกบการศกษาของ Hayama et al. (2010)

พบวาฟารมโคขนาดใหญและขนาดกลางมโอกาสเกดโรคเปน 25.52 และ 15.65 เทาของฟารมโค

ขนาดเลก

แหลงนาทใหโคกนกบการเกดโรคปากและเทาเปอยมความสมพนธกน เนองจากเชอ

FMDV สามารถปนเปอนอยในนาได (OIE, 2009) Cottral (1969) พบวาเชอ FMDV สามารถ

ปนเปอนอยในนาไดเปนระยะเวลานาน 3-14 สปดาห ซงสอดคลองกบการศกษาปจจยเสยงตอ

การเกดโรคปากและเทาเปอยในภาคเหนอของประเทศไทย (OR = 6.6) และประเทศแคเมอรน

(OR = 2.4) โดยโคทตดเชอสามารถปลอยเชอผานนา หรอปะปนไปกบสงแวดลอม ผานอจจาระ

หรอการพบปะกนโดยตรงระหวางฝงโคในแหลงนาสาธารณะ (Cleland et al., 1996; Bronsvoortn

et al., 2004) แตอยางไรกตามการเลยงโคนมของสมาชกสหกรณโคนมหนองโพเปนพนททไมม

แหลงนาสาธารณะเพยงพอ นาทใชใหโคกนจงเปนนาจากการขดบอนาบาดาลรอยละ 61(329/538)

นาประปารอยละ 33 (180/538) และมบางสวนนานามาจากแมนา/คลองรอยละ 5 (29/538)

ซงพบวาชนดของนาทมความสมพนธกบโรคคอนาบาดาล ฟารมทใชนาบาดาลใหโคกนมโอกาส

พบโรค เปน 0.77 เทาของฟารมทใชนาประปา (p = 0.169, 95%CI = 0.53-1.13) นนแสดง

วาการใชนาบาดาลมโอกาสเปนปจจยปองกนโรค อาจเปนผลมาจากรปแบบการใชนาบาดาลใน

แตละฟารม ฟารมสวนมากจะขดบอบาดาลสวนตวของตนเองมสวนนอยใชของชมชน โอกาสทนา

จะปนเปอนเชอจงมนอย และนาบาดาลกเปนนาทมความสะอาด (ศนยบรการเทคโนโลยนา

บาดาล, 2551) สวนนาประปาแมจะเปนนาทผานกระบวนการผลตทมขนตอนการฆาเชอ แตใน

ขนตอน และระยะทางการสงมายงฟารมอาจทาใหเกดการปนเปอนของเชอได ส วนการ

เปรยบเทยบระหวางฟารมทใชนาจากแมนาและคลองจานวนตวอยาง หรอการสมตวอยางอาจไม

เหมาะสมจงไมเพยงพอในการสรปได (p = 0.951, 95%CI = 0.41-2.31)

57

การเขาเยยมของสตวแพทย (ผ ใหบรการทางสตวแพทย/สตวแพทยจากโรงพยาบาลสตว

ของรฐ) ในฟารมโคนมของสหกรณโคนมหนองโพมจดประสงคเพอ รกษาสตวปวย ผสมเทยม และ

การตรวจเยยมประจาเดอนของฟารมทเขาโครงการฟารมมาตรฐานของโรงพยาบาลสตวของรฐ

การศกษานพบวา ฟารมทมสตวแพทยเขาเยยมคดเปนรอยละ 47 (252/538) ทาใหสดสวนการ

เขาเยยม หรอไมไดเขาเยยมไมตางกนนก เนองจากเกษตรกรจะใชบรการสตวแพทยในกรณโค

ปวยหนก หรอมปญหาการผสมเทยม แตจากการวเคราะหพบวาฟารมทมการเขาเยยมของสตวแพทย

มแนวโนมเสยงตอการเกดโรคปากและเทาเปอยท OR = 1.3 (p = 0.133) อาจเปนเพราะกจกรรม

ททาสวนมากเปนการสมผสใกลชดกบโค และเปนกจกรรมเรงดวนทเกษตรกรตองการใชบรการ ทาให

อาจเกดขอผดพลาดในการปองกนตนเองไมใหเปนพาหะในการปองกนโรค หรออาจเปนเพราะการ

ประสานขอมลระหวางเจาหนาทของกรมปศสตว หรอสหกรณเกยวกบการระบาดของโรคปากและ

เทาเปอยในพนทยงไมดพอ ซงพาหะของเชอ FMDV ไดแก ยานพาหนะ เสอผา และอาจรวมถง

เครองมอในการตรวจรกษา ผสมเทยม (Cottral, 1969; Sellers et al.,1971; FAO, 2002; OIE,

2009; Wright et al., 2011) ซงสอดคลองกบการศกษาของ Rojanasthien et al.(2006) พบวา

ฟารมมเจาหนาทเขาผสมเทยมมโอกาสเกดโรคปากและเทาเปอยเปน 5.1 เทาของฟารมทไมม

เจาหนาทเขาผสมเทยม (p = 0.03, 95%CI = 1.21-1.71)

ประเภทของผ ใหบรการฉดวคซนโรคปากและเทาเปอยในการศกษานแบงเปน 3 กลม

พบวาเกษตรกรสวนมากรบบรการจากเจาหนาทกรมปศสตว หรอสหกรณโคนมหนองโพคดเปน

รอยละ 70 (370/532) รองลงมาคอฉดดวยตนเองคดเปนรอยละ 24 (128/532) และตาสดคอการ

ใหผ ใหบรการทางสตวแพทยฉดวคซนใหคดเปนรอยละ 6 (34/532) มจานวน 6 รายไมรบบรการ

การฉดวคซน เนองจากไมทราบเวลาการใหบรการ หรอแนวทางการขอรบบรการ หรอไมเหนความ

จาเปนของการฉดวคซนซงสอดคลองกบการศกษาของ ประเสรฐ (2554) พบวาการฉดวคซน

ปองกนโรคปากและเทาเปอยของเกษตรกรมความสมพนธกบการทราบหมายกาหนดการฉดวคซน

และความรเกยวกบโรคปากและเทาเปอย (p < 0.01) สาหรบผลในการวเคราะหปจจยเสยงพบวา

ฟารมทใหผ ใหบรการทางสตวแพทยฉดวคซนมความเสยงในการเปนโรคปากและเทาเปอยเมอ

เทยบกบการฉดดวยตนเองมคา OR เทากบ 2.5 (p = 0.111, 95%CI = 0.81-4.29) ผลทออกเปน

แนวทางเดยวกบปจจยเสยงจากการเขาเยยมฟารมของผ ใหบรการทางสตวแพทยกบการเกดโรค

ปากและเทาเปอย ซงเหตผลทเปนเชนนกเปนไปตามเหตผลขางตน

58

ฟารมในการศกษานสวนมากฉดวคซนปละ 2 ครงขนไป คดเปนรอยละ 94 (505/538)

แตพบวาฟารมทฉดวคซนกลมนมความเสยงการเปนโรคมากกวาฟารมทฉดวคซนนอยกวา 2 ครง

สาเหตทผลเปนเชนนนอาจเพราะวคซนทฉดไมสามารถปองกนการเกดโรคได เนองจากเชอไวรสท

เปนสาเหตของการระบาดอาจเปนชนดของซโรไทปทแตกตางกนกเปนได โดยกรมปศสตว (2555)

สรปการระบาดของโรคปากและเทาเปอยในป 2554 เกดขนจานวน 44 ครง มการระบาดซโรไทป A

จานวน 22 ครง และจากการเกบเชอไปตรวจแยกซบไทปพบวาเปนซบไทป A สกลนคร แตในวคซน

ชนดสามซโรไทปทใชฉดปองกนโรคในพนทเปนซบไทป A 118 ทาใหสตวไมมภมคมกนตอโรคปาก

และเทาเปอย นอกจากนในศกษานพบความเสยงของการเกดโรคปากและเทาเปอยพบมากใน

กลมทฉดมากกวา 2 ครงขนไป อาจเปนเพราะสตวไมมภมปองกนการเกดโรคในซบไทปทมการ

ระบาด รวมกบชวงเวลาในการรณรงคฉดวคซนของกรมปศสตวเปนเวลาเดยวกบทการระบาดของ

โรคเรมเกด แตผ ฉดวคซนอาจไมสงเกตเหนอาการสตวปวย หรออยในชวงระยะเวลาฟกตว ซงโค

สามารถปลอยเชอออกมากอนแสดงอาการของโรคได (Orsel et al., 2009) หรออาจมสาเหตจาก

จานวนการเขาฉดวคซนทฟารมบอยครงโอกาสทคน และยานพาหนะนาโรคจากฟารมสฟารมได

(FAO, 2002)

นอกจากนยงมอก 15 ปจจยเสยงทไมมความสมพนธกบการเกดโรค เพราะปจจยท

นามาใชในการศกษาเปนปจจยเสยงทเกดในพนทอนทมรปแบบการเลยง สงแวดลอมตางจาก

พนททศกษา ไดแก การใชทงหญาสาธารณะเปนอาหารเลยงสตวซงพบเปนปจจยเสยงตอการเกด

โรคในประเทศแคเมอรน (Bronsvoort, 2004) ประเทศเอธโอเปย (Megersa, 2009) และภฏาน

(Dukpa, 2011) แตการเปนเจาของพนทการเลยงสตวของสมาชกสหกรณโคนมหนองโพมอยอยาง

จากด หญาทใชในการเลยงสตวจงเปนการปลกแปลงตนเอง หรอแปลงเชาคดเปนรอยละ 88.5

(476/538) มการใชหญาสาธารณะเปนอาหารคดเปนรอยละ 4.5 (24/538) มบางสวนใชแหลง

หญาจากทงสองแหลงคดเปนรอยละ 7.1 (38/538)

สาหรบปจจยการมสนขและแมวภายในฟารมเปนขอกาหนดของฟารมมาตรฐาน

(กรมปศสตว, 2542) เพราะสตวเหลานอาจเปนตวแพรเชอโดยการปนเปอนผานการเดนภายในฟารม

จงนามาเปนปจจยในการศกษาแตจากการศกษาในพนท ฟารมโคนมแตละฟารมไมมรวแบง

ขอบเขตชดเจน การเลยงสนขและแมวจะมรปแบบการเลยงแบบปลอย การใหขอมลของเกษตรกร

59

เปนการคาดเดาทาใหขอมลทไดมความไมชดเจน ซงอาจสงผลใหการศกษาปจจยเสยงไมสามารถ

สรปผลได

ปจจยการเลยง โคเนอ หรอสกร รวมกบโคนมภายในฟารม จากผลการศกษานกไมม

ความสมพนธกบการเกดโรคปากและเทา ซงตางจากการศกษาของ Phouangsouvanh (2009)

เนองจากฟารมโคนมของสหกรณโคนมหนองโพสวนมากไมไดเลยงสตวอนปะปน (รอยละ 85.9;

462/538) และการเลยงสวนมากเปนแบบผกยนโรง โอกาสทสตวปวยจะมาสมผสกนนอยมาก หรอ

การแพรเชอผานทางอากาศกมโอกาสเกดขนนอยเพราะโคปลอยเชอออกมาทางลมหายใจใน

จานวนทตา และฟารมทเลยงสกรมจานวนนอยซงการเลยงจะมวตถประสงคเพอขนขายโดยเปน

ลกคอกนามาขน การนาเขา หรอพบปะสตวฝงใหมจงมนอย

ปจจยการมบอนายาฆาเชอจมเทาในการศกษานมจานวนนอยมากคดเปนรอยละ 0.04

(19/538) ฟารมทถกจดวามบอนายาฆาเชอตองเปนฟารมทมการใสนายาฆาเชอและเปลยนอยาง

นอยอาทตยละหนงครง ฟารมบางสวนคดเปนรอยละ 0.04 (21/538) ทไมไดถกจดในกลมนเพราะ

ไมไดเปนไปตามเงอนไขขางตน สวนการมบอฆาเชอสาหรบยานพาหนะทพบเพยง 5 ราย ซงฟารม

ทงหมดเปนฟารมทไดรบการรบรองมาตรฐานฟารมจากกรมปศสตว ผลจากการศกษานพบวา

ปจจยทงสองไมมความสมพนธกบการเกดโรค แตกตางจากการศกษาของ Rojanasthien et al.

(2006) พบวาฟารมทมบอนายาฆาเชอจมเทาเปนปจจยปองกนการเกดโรคปากและเทาเปอยเปน

2.28 (p = 0.002) เทาของฟารมทไมมบอนายาฆาเชอจมเทา ผลการศกษามความแตกตางกนอาจ

เพราะการมบอนายาฆาเชอจมเทาในการศกษานไมไดหมายความถงการเกดประสทธภาพจาก

การใชงาน นนคอการมบอนายาฆาเชอจมเทาแตไมไดมการใชงานอยางถกตองในการจมเทากอน

และหลงออกจากบรเวณเลยงสตว แตมบอนายาฆาเชอจมเทาไวเพอการตรวจรบรองฟารม

มาตรฐานจากกรมปศสตว การม และใชบอนายาฆาเชอจมเทาเปนการปฏบตตามหลกความ

ปลอดภยทางชวภาพวธหนง ถาสามารถปฏบตไดอยางถกตอง จะทาใหเกดประสทธภาพในการ

ปองกนการนาเชอจากภายนอกเขาฟารม และยงเปนการลดการนาเชอจากฟารมตนเองสภายนอก

รปแบบการสงนานมของสหกรณโคนมหนองโพม 3 รปแบบ โดยสวนมากมการสงผานรถ

รบจางคดเปนรอยละ 77.7 (418/538) สงดวยตนเองคดเปนรอยละ 19.3 (104/538) และสงผาน

ฟารมขางเคยงคดเปนรอยละ 2.23 (12/538) แตรปแบบการสงนมไมมความสมพนธกบการเกด

60

โรค อาจเพราะการสงนมผานรถรบจางจะเปนการนาถงนมวางจดรบสงถงนมคอ บรเวญหนาฟารม

หรอหนาปากซอยของฟารม จากนนรถสงนมมารบสงถงนมทวางไว ณ จดน ทาใหโอกาสทเชอท

ปนเปอนกบยานพาหนะ หรอคนรบนมจะเขาไปยงฟารมจงมนอย

การคดทงโคภายในฟารม เปนการจดการฝงของการเลยงโคนม โคทถกคดทงไดแกลกโค

ตวผ โคทปวย หรออาจเปนโคตวเมยทขายใหฟารมอนไปเปนแมพนธตอไป ฟารมทเปนสมาชกของ

สหกรณโคนมหนองโพสวนมากมการคดโคทงรอยละ 93 (501/538) สวนฟารมทเหลอเหตผลทไมม

คดทงในระยะทศกษานนไดแก ตองการเลยงโคตวผ ไวเปนพอพนธ หรอขนตวผขาย หรอไมมลก

เกดในปนน สวนการขายตวเมยออกจากฟารมมเหตผลไดแก ไมตองขยายฟารม ไมมแรงงานใน

การเลยงลกโค ราคาโคมชวตมราคาสง ฟารมโคนมทเปนสมาชกของสหกรณโคนมหนองโพจะขาย

โคผานพอคาคนกลาง หรอใหโรงฆานารถมารบโคทฟารม แตการคดทงโคในการศกษานไมม

ความสมพนธกบโรคปากและเทาเปอย ซงแตกตางจากการศกษาของ Cleland et al. (1996)

พบวาฟารมทมการซอขายโค โดยผานพอคาคนกลางเปนปจจยเสยงการเกดโรคปากและเทาเปอย

เปน 1.3 เทาของฟารมทไมไดซอขายผานพอคาคนกลาง

การเขาเยยมของเจาหนาท กรมปศสตว หรอสหกรณไมมความสมพนธกบการเกดโรค

(p = 0.99) เพราะจดประสงคในการเยยมสวนมากแลว เพอตรวจรบรองฟารมมาตรฐาน หรอ

เพอใหคาแนะนาการจดทาฟารมมาตรฐาน หรอแนะนาการจดการการรดนมเพอใหนานมม

คณภาพทด จงไมมโอกาสสมผสกบสตวโดยตรง หรอเปนการพบปะไมใชบรเวณเลยงสตว ซงใหผล

คลายกบปจจยการเขาเยยมของเพอนบานทเลยงโคนม (p = 0.53)

ฟารมโคนมสวนมากทราบขาวการเกดโรคปากและเทาเปอยคดเปนรอยละ 87.7

(472/538) โดยแหลงของการทราบขาวมาจาก ฟารมเพอนบาน หรอสมาชกสหกรณทไปรบเงนปน

ผลทสหกรณ หรอพบสหกรณใชนายาจมบอยานพาหนะหนาสหกรณ แตในการศกษานการทราบ

ขาวการเกดโรคปากและเทาเปอยในพนทไมไดมความสมพนธกบการเกดโรคซงแตกตางจากผล

การศกษาของ Rojanasthien et al.(2006) ททาการศกษาปจจยเสยงตอการเกดโรคปากและเทา

เปอยในการเลยงสตวเคยวเอองทางภาคเหนอของประเทศไทย พบวาฟารมทรขาวการเกดโรคเปน

ปจจยปองกนการเกดโรค 3.92 (p < 0.0001) เทาของฟารมทไมทราบขาว ผลทแตกตางกนเพราะ

การเลยงสตวเคยวเอองทางภาคเหนอ ฟารมแตละฟารมตงอยหางไกลกน เมอทราบขาวการเกด

61

โรคในพนทสามารถปองกนการนาเชอเขาฟารมไดทนการณ ซงตางจากการตงของฟารมโคนมใน

การศกษานทแตละฟารมมขอบเขตตดกน ประกอบกบลกษณะการแพรของโรคปากและเทาเปอย

ทสามารถเกดไดงายและรวดเรว ทาใหการปองกนโรคปากและเทาเปอยในพนทศกษานทาไดยาก

และไมทนตอระยะเวลาของการแพรโรค

เมอทาการคดเลอกปจจยแลวทาการวเคราะหดวยวธ multivariate logistic regression

พบเพยงปจจยการมโรงฆาสตวอยใกลฟารมโคนมในแบบจาลอง ซงใหผลสอดคลองกบการศกษา

ของ Rojanasthien et al. (2006) และการศกษาของ Lindoholm et al. (2007) พบวาการฟารมท

ตงอยใกลโรงฆาสตวมโอกาสเกดโรคปากและเทาเปอยมากกวาฟารมทตงอยไกลจากโรงฆาสตว

(OR = 1.22 และ 25.85 ตามลาดบ) ในปจจยเสยงททาการศกษา มเพยงปจจยโรงฆาสตวทเปน

ปจจยทางกายภาพ อทธพลจากปจจยนจะสงผลตอฟารมเปนประจา โดยจากผ อนเปนผกระทา

แตปจจยอนๆ เปนปจจยทเกดจากการปฏบตของฟารม หรอปจจยชวภาพซงปจจยเหลานไมได

กระทาใหเกดความเสยงในทกครง ความเสยงจากการเกดโรคจะเกดขนไดเมอฟารมปฏบต หรอไม

ปฏบตปจจยเหลานนเอง

ภาวะการเปนโรคปากและเทาเปอยบนกลมเครอขายทางสงคมของเกษตรกรผเลยงโคนม

รายยอย

การวเคราะหคาความเปนศนยกลางแตละหนวยยอยทสนใจ

หนวยยอยทสนใจทมเพยงคา in-degree ในกจกรรมไดแก การรกษาสตว การผสมเทยม

และการคดโคทง เนองจากกจกรรมเหลานฟารมโคนมจะเปนผ รบบรการจากแหลงตางๆ โดยฟารม

ไมไดเปนผ ใหบรการในกจกรรมนนๆ ในกจกรรมการรบบรการรกษาสตวและการผสมเทยม

ฟารมจะใชบรการจากสตวแพทย เจาหนาทกรมปศสตว หรอเจาหนาทสหกรณ สวนกจกรรมการ

คดโคทงฟารมจะขายโคใหแก พอคาคนกลาง หรอเจาของโรงฆาสตว ทาใหคา out-degree ของ

หนวยยอยทสนใจในกจกรรมทงสองมคาเปนศนย ดงนนจากความสมพนธของฟารมขางตน พบวา

ฟารมจะมโอกาสเปนเพยงผ รบการแพรโรคผานกจกรรมการรกษาสตว การผสมเทยม และการคด

ทงโค

62

หนวยยอยทสนใจทมทงคา in-degree และ out-degree ไดแก กจกรรมการซอโคเขาฟารม

การซออาหารสด การซออาหารอาหารสาเรจรป และการสงนานม เนองจากฟารมโคนมบางสวน

ทาหนาทเปนทงผ ใหและผ รบบรการไดแก การซอโคเขาฟารม กจกรรมนมความสาคญสาหรบฟารม

เพราะเกษตรกรหวงใหโคทซอเขาฟารม มคณสมบตเปนแมพนธ ทด ใหนานมไดมาก และปลอด

จากโรค ดงนนการเลอกซอโคจะซอจากพอคาคนกลาง หรอฟารมขางเคยงทมความนาเชอถอ หรอ

เปนทรจก สาหรบกจกรรมการซออาหารสด เนองจากอาหารสดมอายการเกบรกษาไมไดนาน

แตการซอจานวนมากจะทาใหราคาของอาหารลดลง รวมกบเกษตรกรตองการใชทกๆวน ทาให

รปแบบการซออาหารสดจะมาจากจากพอคาคนกลาง หรอแบงซอจากฟารมขางเคยง สาหรบ

กจกรรมการซออาหารสาเรจรป และการสงนานม สหกรณจดใหฟารมโคนมทเปนสมาชกของ

สหกรณทาหนาทเปนตวแทนในการสงอาหารสาเรจรป หรอสงนานม โดยจดแบงเปนกลมๆทอยใน

พนทบรเวณใกลเคยงกน รวมกบความสมครใจของแตละฟารมในการเลอกรบบรการ ดงนน

จากความสมพนธขางตน พบวาฟารมมโอกาสเปนทงผแพรโรคและผ รบโรคทงในรปแบบการแพร

โรคระยะไกล (spread disease to faraway destinations) และการแพรโรคระยะใกล (spread

disease to local destinations) ผานกจกรรมการซอโคเขาฟารม การซออาหารสด การซออาหาร

สาเรจรป และการสงนานม

คา in-degree และ out-degree สมพทธในกลม FMD มากทสดในกจกรรมการซออาหาร

สาเรจรป สวนในกลม non-FMD มากทสดในในกจกรรมการสงนานม ดงนนกจกรรมการซออาหาร

สาเรจรปอาจมความสมพนธกบการเกดโรคปากและเทาเปอย

การเปรยบเทยบคาเฉลย in-degree สมพทธระหวางทงสองกลม พบวาม 4 กจกรรมทม

คา in-degree ในกลม FMD มากกวา กลม non-FMD ไดแก กจกรรมการผสมเทยม การซออาหาร

สาเรจรป การซออาหารสด และการคดโคทง คา in-degree ทมากแสดงวาหนวยยอยนนม

ความสมพนธกบหนวยยอยอนๆในเครอขายในทศทางเขาหาหนวยยอยจานวนมาก จงอาจสรปได

วาความสมพนธระหวางคา in-degree ของฟารมผานกจกรรมขางตนทาใหเกดโอกาสในการรบ

เชอผานกจกรรมเหลานนมากตามไปดวย ซงเชอสามารถแพรผานการปนเปอนคนและยานพาหนะ

ทเขาไปในฟารม (FAO, 2002; Ellis-Iversen et al., 2011; Wright et al., 2011) หรอแพรเชอจาก

โคปวยทตดมากบรถรบซอโคโดยแพรเชอผานทางอากาศ (FAO, 2002; Alexanderson et al.,

2003; Alexandersen and Mowat, 2005; OIE, 2009)

63

การเปรยบเทยบคาเฉลย out-degree สมพทธระหวางทงสองกลมกจกรรมทม

ความสมพนธกบการเปนโรคปากและเทาเปอยคอ การซออาหารสาเรจรป และการซออาหารสด

โดยกลม FMD มคามากกวากลม non-FMD คา out-degree ทมากแสดงวาหนวยยอยนนม

ความสมพนธกบหนวยยอยอนๆในเครอขายในทศทางออกจากหนวยยอยจานวนมาก จงอาจสรป

ไดวาความสมพนธระหวางคา out-degree ของฟารมผานกจกรรมขางตนทาใหเกดโอกาสในการ

แพรเชอผานกจกรรมเหลานน ในกจกรรมการซออาหารสาเรจรปหรออาหารสดพบวา เกษตรกร

บางสวนทาหนาทเปนผ ขนสง หรอจาหนายอาหารใหแกฟารมอนๆ ซงการเกดโรคปากและเทา

เปอยอาจปนเปอนผานคน ยานพาหนะ (FAO, 2002; Ellis-Iversen et al., 2011; Wright et al.,

2011) เพราะในการขนสงยานพาหนะตองเขาไปสงสนคาภายในบรเวณฟารม รวมกบในการสง

สนคาของรถคนหนงจะแบงไปสงสนคาใหแกฟารมหลายฟารม

กจกรรมทไมมความสมพนธกบการเกดโรคปากและเทาเปอย คอ การซอโคเขาฟารมและ

การสงนานมแมวาจะมความแตกตางระหวางคาในกลม FMD และกลม non-FMD เนองจาก การซอ

โคเขาฟารมสวนมาก จะเปนการซอจากฟารมทอยใกลเคยง หรอผานพอคาคนกลางทมประวตการ

ลยงโคแนชด ไมพบการซอโคจากตลาดนดคาสตวซงจดเปนแหลงทมความสมพนธกบการเกดโรค

ปากและเทาเปอย (Bronsvoort et al., 2004) สาหรบการสงนานม ฟารมสวนมากใชรถรบจางใน

การสงนม ซงรถรบจางจะรบถงนมหนาฟารม หรอหนาปากซอยทฟารมตงอย โอกาสทเชอจะเขา

ปนเปอนไปในฟารมจงเกดไดนอย

ดงนนกจกรรมทสมพนธกบการเกดโรคไดแก การผสมเทยม การซออาหารสาเรจรป

การซออาหารสด และการคดโคทงเหลานเปนกจกรรมทมความสาคญในการเขาไปวางมาตรการ

การควบคม ปองกนการเกดโรคปากและเทาเปอยภายในฟารม

คา betweenness ในทกกจกรรมมคาเทากบ 0 แสดงวาการตดตอระหวางหนวยยอยไมม

หนวยยอยใดแสดงบทบาทของการเปนเสนทางผานของหนวยยอยอนๆ หรออาจเปนเพราะ

การศกษาน วเคราะหผานความสมพนธระหวางหนวยยอยตามกจกรรมภายในฟารม รวมกบใช

การวเคราะหการตดตอแบบมทศทาง จงปรากฏหนวยยอยทแสดงบทบาทเปนเพยงผ รบบรการ

หรอผใหบรการเพยงอยางเดยว หรออาจเกดจากรปแบบการศกษานเปนแบบ partial network ทา

ใหขอมลทไดขาดความสมบรณของเครอขาย

64


จานวนหนวยยอยของแตละเครอขายในกลม FMD และ non-FMD พบมากทสดใน

กจกรรมการซออาหารสด (364 และ 439 ตามลาดบ) นอยทสดในกจกรรมการซอโคเขาฟารม

(96 และ 117 ตามลาดบ) จานวนกลมยอยของแตละเครอขายในกลม FMD และ non-FMD

พบมากทสดในกจกรรมการคดโคทง (55 และ 56 ตามลาดบ) นอยทสดในกจกรรมการซออาหาร

สาเรจรป (13 เทากน) จานวนหนวยยอยมากทสดในกลมยอยทใหญทสดของเครอขายกลม FMD

และ non-FMD คอ กจกรรมการซออาหารสดมจานวนหนวยยอย 309 และ 404 หนวยยอย

ตามลาดบจานวนหนวยยอยในกลมยอยทใหญทสด เปนสงบงบอกขนาดของการระบาดใหญทสด

ทอาจเกดขนไดของเครอขาย ดงนนถามการแพรโรคผานเครอขายการซออาหารสดจะทาใหม

หนวยยอยทไดรบผลจากการระบาดของโรคมากทสดจานวน 404 ราย

หนวยยอยทเปน KPP1 และ KPP2 ในแตละเครอขายมความแตกตางและเหมอนกนบาง

ระหวางกลมไมเปนโรคและกลมเปนโรค โดยพจารณาผานแตละกจกรรม ดงน

กจกรรมการรกษาสตว KPP1 และ KPP2 ในเครอขายกลม non-FMD เปนรายเดยวกน

ดงนนการเขาไปทาลาย หรอสนบสนนขอมลในเครอขายนสามารถใชหนวยยอยเดยวกน หนวยยอยท

เปน KPP1 ในกลม non-FMD พบวา T15 และ T55 ซงเปนเจาหนาทของกรมปศสตว สวน T19

เปนผบรการทางสตวแพทย แตในกลม FMD ม KPP1 หรอหนวยยอยในการควบคมโรคใน

เครอขายน คอ T36 และ T37 เปนสตวแพทยจากโรงพยาบาลสตวของรฐ T15 เปนเจาหนาท

กรมปศสตว ซงเปนหนวยยอยทมความสมพนธทงกลม FMD และกลม non-FMD สวน KPP2 หรอ

หนวยยอยในการเขาไปสงเสรมความรคอ T19 เปนผบรการทางสตวแพทย T3 เปนเจาหนาท

สหกรณ และ T71 เปนเจาหนาทกรมปศสตว

กจกรรมการผสมเทยม กลม non- FMD มหนวยยอยทเปน KPP1 และ KPP2 คอ A23

และ A39 เปนเจาหนาทสหกรณ A20, A40 และ A28 เปนเจาหนาทกรมปศสตว และ A72 เปนผ

ใหบรการทางสตวแพทย ซงตางจากกลม FMD ทมหนวยยอย KPP1 และ KPP2 คอ A2, A39

และ A74เปนเจาหนาทสหกรณ A20 และ A28 เปนเจาหนาทกรมปศสตว

65

กจกรรมการซอโคเขาฟารมในกลม non-FMD หนวยยอยทเปน KPP1 และ KPP2 เปนฟารม

ขางเคยงทมบทบาทในการเปนผขายเปนสวนมากไดแก RC025, RC030 และ R041 ซง F613

เปนฟารมทมบทบาทเปนผ ซอมเพยงหนวยยอยเดยว ตางจากกลม FMD หนวยยอยทเปน KPP1

และ KPP2 สวนมากเปนฟารมทมบทบาทเปนผ ซอไดแก F108, F308 และ F742 แตมเพยง

RC002 เปนหนวยยอยเดยวเปนพอคาคนกลาง แสดงใหเหนวาการซอโคทดแทนเขาฟารม

เกษตรกรตองการโคทมประวตแนชด จงทาใหเกษตรกรเลอกทจะซอ หรอขายใหกบฟารมโคนม

ขางเคยงทาใหฟารมโคนมมความสาคญในกจกรรมน

กจกรรมการซออาหารสาเรจรปในกลม non-FMD หนวยยอยทเปน KPP1 และ KPP2

เปนหนวยยอยเดยวกนไดแก F1213, F186 และ F249 ซงตางจากกลม FMD หนวยยอยทเปน

KPP1 และ KPP2 ซากนเพยงหนวยยอยเดยวคอ F23 แตพบวาหนวยยอย KPP1ของกลม FMD

เปนหนวยยอยเดยวกบกลม non-FMD ไดแก F1312 และ F249 สวนหนวยยอย KPP2 ของกลม

non-FMDตางจากกลม FMD ไดแก F1110 และ F186

กจกรรมการซออาหารสดหนวยยอยทเปน KPP1 ในกลม FMD และกลม non-FMD

เหมอนกนสองหนวยยอยไดแก R188 และ R 305 เปนการใชแปลงหญาสวนตว และการซออาหาร

สดจากอาเภอทามะกา จงหวดกาญจนบร สาหรบ KPP2 ในทงสองกลมเหมอนกนสองหนวยยอย

ไดแก R317 และ R319 เปนการซอผานพอคาในพนท

กจกรรมการสงนานมหนวยยอยทเปน KPP1 และ KPP2 ในกลม FMD และกลม non-

FMD เปนหนวยยอยเดยวกน และหนวยยอยทมบทบาทสาคญในทกเครอขายคอ สหกรณโคนม

หนองโพ

กจกรรมการคดโคทงหนวยยอยทเปน KPP1 ในกลม FMD และกลม non-FMD เปนหนวย

ยอยเดยวกนไดแก RJ001, RJ036 และ RJ083 สวน KPP2 หนวยยอยในกลม FMD และกลม

non-FMD เหมอนกนสองหนวยยอยไดแก RJ001และ RJ083 ตางกนเพยงหนงหนวยยอย พบวา

หนวยยอยทงหมดมบทบาทเปนพอคาคนกลางแสดงใหเหนวากจกรรมนหนวยทมบทบาทสาคญ

คอ พอคาคนกลาง

66


เครอขายในกลม FMD หรอ non-FMD ผานกจกรรมทงหมดมแนวโนมเปน scale free

และยงมรปแบบการกระจายตวของ degree คลายคลงกน ดงนนการวเคราะหลกษณะของ

เครอขายนไมสามารถอธบายความแตกตางระหวางกลมได ผลทไดเพยงนามาใชในการเลอก

หนวยยอยทจะเขาไปควบคม เพอใหเครอขายนแตกออกในกรณเมอเกดโรคขน โดยการทาลาย

เครอขายใหเกดประสทธภาพในการควบคมโรคทดทสดคอวธ selective deletion ตองเลอกหนวย

ยอยทเปน Hub ไดแก หนวยยอยทมคา degree มาก ถานาผลการวเคราะหลกษณะเครอขายมา

ใชรวมกบผลการวเคราะหเปรยบเทยบคณสมบตแตละหนวยยอยในการควบคมโรคปากและเทาเปอย

โดยเมอมโรคเกดขนหนวยยอยแรกทมสถานะเปน hub และตองเขาไปควบคม ไดแก A74 และ

A23 ของกจกรรมการผสมเทยม F23 และ F186 ของกจกรรมการซออาหารสาเรจรป R188 ของ

กจกรรมการซออาหารสด RJ001 และ RJ083 ของกจกรรมการคดโคทง

67

สรปและขอเสนอแนะ

สรป

1. การศกษาปจจยเสยงตอการเกดโรคเทาเปอยของฟารมโคนมในสหกรณโคนมหนองโพ

ในครงนพบปจจยเสยงตอการเกดโรคปากและเทาเปอยเพยงปจจยเดยวคอ การทฟารมตงอยใกล

กบโรงฆาสตวกบค ดงนนการควบคมปองกนโรคตองเขมงวดบรเวณโรงฆาสตว และฟารมทมท

ตงอยใกลโรงฆาสตว โรงฆาตงแตกอนการเกดโรค หรอระหวางการระบาดของโรค

2. การศกษาภาวะโรคปากและเทาเปอยของเครอขายฟารมโคนมผานกจกรรมการจดการ

ภายในฟารมระหวางกลม FMD กบกลม non-FMD พบวากจกรรมทฟารมมโอกาสในการรบเชอ

FMDV คอ กจกรรมการผสมเทยม การซออาหารสาเรจรป การซออาหารสด และการคดโคทง

และกจกรรมทฟารมมโอกาสเปนผแพรเชอ FMDV คอ การซออาหารสาเรจรป และการซออาหาร

สด แตผ ทมบทบาทสาคญในเครอขายทงสองมความเกยวเนองกน สาหรบเครอขายทงสองกลมใน

แตละกจกรรมมจานวนกลมยอย รปแบบการกระจายการตดตอไมแตกตางกน ผ ทมบทบาทเปน

KPP1และ KPP2 มบางสวนซอนทบกน รวมกบรปแบบเครอขายทงหมดทมลกษณะเปน scale

free ดงนนการวางแผนเพอเขาไปปองกนกอนการเกดโรค ควรมการประสานงานผานผ ทเปน

KPP1 ในการสงเสรมความร การสรางระดบภมคมกนใหแกโค สวนในระหวางการระบาดของโรค

ควรมการเขาควบคม หรอตดจดทเปน KPP2 หรอจดทเปน hub ออกจากเครอขายเพอใหการ

ระบาดของโรคลดลง นอกจากนสามารถใชจานวนหนวยยอยในกลมทเปนกลมยอยใหญทสดใน

เครอขายในการประมาณการขนาดการระบาดทอาจเกดขนในแตละเครอขาย เพอนาไปสการ

วางแผน มาตรการ และงบประมาณในการควบคมโรค

ขอเสนอแนะ

1. โรงฆาสตวกบคในพนทควรไดรบการพฒนา ปรบปรงใหเปนไปตามพระราชบญญต

ควบคมการฆาสตวและจาหนายเนอสตว พ.ศ.2535 (กรมปศสตว, 2552) โดยเฉพาะในหวขอทาเล

ทตงโรงฆาสตวไมควรตงอยใกลชมชน และมพนทเพยงพอในการปฏบตงานสามารถแบงเปนสวน

ตางๆไดอยางเหมาะสม เชน โรงพกสตวมพนทแยกระหวางสตวปวยและปกต และในโรงฆาสตวม

การแบงระหวางบรเวณสตวมชวตและไมมชวต และแบงระหวางบรเวณสกปรกและบรเวณสะอาด

68

นอกจากนตองมการจดการควบคมสตวพาหะนาโรคและการจดเกบทาลายของเสย รวมทงมการ

ตรวจโรคสตวกอนเขาฆา ซงทงหมดลวนเปนการปฏบตใหเปนไปตามความปลอดภยทางชวภาพ

นอกจากนควรมการตรวจตดตามการปฏบตของโรงฆาเพอใหมประสทธภาพอยางตอเนอง และ

สาหรบการขนสงสตวเขาฆาตองปฏบตตามพระราชบญญตโรคระบาดสตว พ.ศ. 2499 (กรมปศสตว,

2552) โดยเฉพาะการไดรบการฉดวคซนปองกนโรคปากและเทาเปอยในสตวกบค และการด

อาการสตวกอนการเคลอนยาย แมวาในการวเคราะหเครอขายทางสงคม ไมไดแสดงวาโรงฆาสตว

เปนหนวยยอยทมบทบาททสาคญ แตถาโรงฆาสตวมมาตรฐานโดยเฉพาะดานมาตรการในการ

ควบคมโรค จะสงผลตอโอกาสในการกระจายเชอในเครอขายของผ เลยงโคนมลดลงได สาหรบ

มาตรการในการรบสตวเขาฆา

2. การควบคมโรคปากและเทาเปอยของฟารมโคนมในสหกรณโคนมหนองโพ ควรมการ

สรางความตระหนกถงความสาคญในการปฏบตจดการภายในฟารมดวยหลกการความปลอดภย

ทางชวภาพภายอยางจรงจง พรอมกบเพมแรงจงใจใหเกษตรกรในการปฏบตอยางยงยน

3. ปจจยเสยงตอการเกดโรคปากและเทาเปอยบางปจจยแมไมใหผลในการศกษาน แตไม

ควรจะละเลย เพราะมแนวโนมจะเปนปจจยตอการเกดโรค ซงในการศกษาดานปจจยเสยงตอการ

เกดโรคปากและเทาเปอย ผลทไดนาจะมความเกยวของกบสภาวะโรคในพนท ในพนททมการ

ระบาดอยางตอเนองอาจสงผลใหปจจยเสยงทาการวเคราะหไมเหนผลเดนชด แตกสามารถ

นาไปใชเปนแนวทางได แตถาจะใหผลเดนชดควรนาไปศกษาในพนททมการปรากฏของโรคไม

บอยนก

4. ควรมการนาผลการศกษานไปใชในการวางแผนปองกน ควบคม โรคปากและเทาเปอย

ในฟารมโคนมสหกรณโคนมหนองโพ และควรสงเสรมใหมการประสานงานในการปฏบตงานของ

ผ เกยวของในพนท ทงภาครฐ และภาคเอกชน รวมทงเกษตรกรเจาของฟารม โดยเปนไปในรปแบบ

การจดประชม จดทาหนงสอพมพ วารสารผ เลยงโคนม

5. การศกษาเครอขายทางสงคมกบการเกดโรค จะเปนแนวทางใหมในการใชศกษาเพอ

วางแผนควบคม ปองกนการเกดโรคระบาดตางๆในประเทศไทยได เพราะชวยสรางมมมอง

ความเขาใจในการเกดโรคไดกวางขน โรคระบาดทเกดขนสวนมากแลวเปนผลมาจากการตดตอ

69

ระหวางสตว ระหวางคน ระหวางหนวยงาน ซงขนกบลกษณะการแพรกระจายของโรค สอดคลอง

กบการศกษาเครอขายทางสงคมทเปนการศกษาความสมพนธของสงทสนใจ และการศกษา

เครอขายทางสงคมกบการเกดโรค ผลการศกษาเครอขายทไดจะเปนของแตละพนทในการศกษา

เพราะเครอขายในพนทตางกนจะมลกษณะทแตกตางกนไป ซงการนาไปใชในการวางแผน

ควบคม ปองกนโรค ควรเปนไปตามแตลกษณะของเครอขาย นอกจากนเครอขายทพบในปจจบน

อาจมการเปลยนแปลงไปตามกาลเวลา ซงรอบของการเปลยนแปลงยงไมมการศกษาแนชด

ดงนนการนาผลการศกษาทไดไปใชขนอยกบพนททใชศกษา และระยะเวลาทเครอขายจะดารงอย

แมวาการศกษานเปนเพยง แบบ partial network แตผลทไดสามารถบอกความสาคญใน

การควบคมโรคได แตถาตองการใหการศกษาใหผลทดยงขน ควรมการศกษาแบบ complete

network เพราะจะสามารถนาคาคณสมบตทไดจากการวเคราะหไปใชไดครบถวน เชนขนาดของ

GWC ซงเปนการคาดคะเนขนาดของการระบาดทอาจเกดในเครอขายผานความสมพนธทกาหนด

ทาใหสามารถนาขนาดการระบาดทไดไปจดทาแผนงบประมาณในการใชเพอควบคม หรอชดเชย

กรณทโรคระบาดเกดขน หรอใชประเมนผลกระทบทอาจเกดขนจากการระบาดของโรค นอกจากน

ยงอาศยคา KPP1 KPP2 และ hub ทมใน complete network เพอใชในการวางแผนปองกนและ

ควบคมโรคได

70

เอกสารและสงอางอง

กรมปศสตว. 2542. คมอระเบยบมาตรฐานฟารมโคนมและการผลตนานมดบของประเทศ

ไทย พ.ศ. 2542. พมพครงท 1. โรงพมพสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จากด,

กรงเทพมหานคร.

กรมปศสตว. 2552. กฎหมายทเกยวกบการปศสตว. แหลงทมา:

http://www.dld.go.th/th/index.php?option=com_content&view=section&id=12&It

emid=56, 11 เมษายน 2556.

_______. 2555. สรปสถานการณโรคระบาดสตวในประเทศแบบรายเดอน. แหลงทมา:

http://www.dld.go.th/dcontrol/th/index.php/diseasecontrol/diseases-of-

domestic/monthlyinreport.html, 13 ธนวาคม 2555.

คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน. 2551. รายงานการสมมนาสถานการณนมโลก

โอกาสโคนมไทย. แหลงทมา: http://vet.kku.ac.th/chaiwat/seminar/, 26 กนยายน

2554.

ชยเทพ พลเขตต, สกญญา ทองรตนสกล, สวชา เกษมสวรรณ, ธานรตน สานตวตร, จาลอง วร

ศร, ทวศกด สงเสรม และ ธระ รกความสข. 2549. การวเคราะหเครอขายทางสงคม: การ

ใชเครอขายแบบอโกเซนทรกเพอประเมนการแพรกระจายโรคไขหวดนกของการเลยงไก

หลงบานในจงหวดราชบร, น.17-26. ใน รายงานการประชมทางวชาการของ

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร ครงท 48 (สาขาสตวแพทย).

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, กรงเทพฯ.

ประเสรฐ ลประเสรฐ. 2554. ปจจยทมผลตอการสรางภมคมกนโรคปากและเทาเปอยโคเนอ

อาเภอลอง จงหวดแพร. วทยานพนธปรญญาโท, มหาวทยาลยราชภฏอตรดตถ.

71

วโรจน ภทรจนดา. 2546. โคนม. พมพครงท 2. โรงพมพมหาวทยาลยขอนแกน, ขอนแกน.

ศนยบรการเทคโนโลยนาบาดาล. 2551. นาบาดาล. แหลงทมา:

http://geothai.net/gtsc/index.php?option=com_content&view=article&id=55:grou

ndwater&catid=35:service, 31 มกราคม 2556.

ศนยสารสนเทศ กรมปศสตว. 2554. ระบบฐานขอมลเกษตรกรผเลยงสตว. แหลงทมา:

http://survey.dld.go.th/, 1 กมภาพนธ 2556.

______. 2554. ขอมลและสถตดานปศสตว. แหลงทมา: http://www.dld.go.th/ict/th/,

1 กมภาพนธ 2556.

ศนยอางองโรคปากและเทาเปอยภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต กรมปศสตว. 2555ก.

มาตรฐานตรวจสอบ และวนจฉยโรคปากและเทาเปอยทางหองปฏบตการ.

แหลงทมา: http://www.dld.go.th/rrl/km1/PMD%20diagnosis_rrl%20%2023%20dec

%2052%20%20V01.pdf, 16 มกราคม 2556.

_______. 2555ข. โรคปากเทาเปอยในสตวชนดตางๆ. แหลงทมา:

http://www.dld.go.th/rrl/Knowledge_01.html, 13 ธนวาคม 2555.

Aggarwal, N., Z. Zhang, S. Cox, R. Statham, S. Alexandersen, P.R. Kitching and P. V.

Barnett. 2002. Experiment studies with foot and mouth disease virus strain D

responsible for 2001 epidemic in the United Kingdom. Vaccine 20: 2508-2515.

Alexandersen, S., M. Quan, C. Murphy, J. Knight and Z. Zhang. 2003a. Studies of

quantitative parameters of virus excretion and transmission in pigs and

cattle experimentally infected with foot and mouth disease virus. J. Comp.

Pathol. 129: 268-282.

72

______, _____, Z. Zhang, A.I. Donaldson and A.J.M. Garland. 2003b. The pathogenesis

and diagnosis of foot and mouth disease. J. Comp. Pathol. 129: 1-36.

Ayebazibwe, C., K. Tjornehoj, F. Mwiine, V. Muwanika, A. Okurut, H. Siegismund and

S. Alexandersen. 2010. Patterns risk factor and characteristics of reported and

perceived foot and mouth disease (FMD) in Uganda. Trop. Anim. Health Prod.

42: 1547-1559.

Borgatti, S.P. 2006. Identifying set of key player in a social network. Comput.

Math. Oraniz. Theor. 12: 21-34.

Bronsvoort, C.,C. Nfon, S. Hamman, V. Tanya, R. Kitching and K. Morgan. 2004. Risk

factor for herdsman reported foot and mouth disease in the Adamawa province

of Cameroon. Prev. Vet. Med. 66: 127-139.

Bruckner, G. and V.E. Saraiva-Vieira. 2010. OIE strategy for the control and eradication

of foot and mouth disease at regional and global levels. Conf. OIE, 187-198.

Cleland, P., F. Baldock, P. Chamnanpood and L. Gleeson. 1996. Village level risk factor

for foot and mouth disease in northern Thailand. Prev. Vet. Med. 26: 253-261.

Cottral, G.E. 1969. Persistence of foot and mouth disease in animal, their products and

the environment. Bull. Off. Epiz. 71: 549-568.

Corner, L..A.L., D.U. Pfeiffer, R.S. Morris. 2003. Social network analysis of

Mycobacterium bovis transmission among captive brush tail possums

( Trichosurus vulpecula). Prev. Vet. Med. 59: 147-167.

73

Cox, S.J., P.V. Barnett, P. Dani and J.S. Salt. 1999. Emergency vaccination of sheep

against foot and mouth disease: protection against disease and reduction in

contact transmission. Vaccine 17: 1858-1868.

Cox, S.J., C. Voyce, S. Parida, S.M. Reid, P.A. Hamblin, G. Hutchings, D.J. Paton and

P.V. Barnett. 2005. Effect of emergency FMD vaccine antigen payload on

production, sub-clinical infection and persistence following direct contact

challenge of cattle. Vaccine 24: 3184-3190.

Davies, G. 2002. Foot and mouth disease. Res. Vet. Sci. 73: 195-199.

Doel, T.R., L. Williams and P.V. Barnett. 1994. Emergency vaccination against foot and

mouth disease: Rate of development of immunity and its implications for the

carrier state. Vaccine 12: 592-600.

Dube, C., C. Ribble, D. Kelton and B. McNab. 2009. A review of networks analysis

terminology and its application to foot and mouth disease modeling and policy

development. Trans. Emerg. Dis. 56: 73-85.

Dukpa, K., I. Robertson, J. Edwards, T. Ellis, P. Rinzin and N. Dahal. 2011. Risk factor for

foot and mouth disease in sedentary livestock herds in selected villages in four

regions of Bhutan. New Zealand Vet. J. 59: 51-58.

Ellis-Iversen, J., R.P. Smith, J.C. Gibbens, C.E. Sharpe, M. Domonguez and A.J.C.

Cook. 2011. Risk factor for transmission of foot and mouth disease during an

outbreak in southern England in 2007. Vet. Rec. 168: 5128: doi: 1136/vr.c6364.

74

Food and agriculture organization of the United Nations. 2002. Preparation of foot and

mouth disease contingency plans. Available Sourse:

ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/005/y4382e/y4382e00.pdf, January 25, 2013.

_______. 2007. Foot and mouth disease. Available Sourse:

http://www.fao.org/ag/againfo/programmes/en/empres/disease_fmd.asp,

January 25, 2013.

International atomic energy agency. 2007. The use of non-structural proteins of foot and

mouth disease virus (FMDV) to differentiate between vaccinated and infected

animal. Available Source: http://www-naweb.iaea.org/nafa/aph/public/aph-

tecdoc-1546.pdf, January 25, 2013.

Garland, A. and A.I. Donaldson. 1990. Foot and mouth disease. Surveillance 17: 6-8.

Garner, M.G., B.S. Fisher and J.G. Murray. 2002. Economic aspect of foot and mouth

disease: perspective of a free country, Australia Res. Sci. Tech. 21: 625-635.

Gibson, C.F., A.I. Donaldson and N.P. Ferris. 1984. Response of snoop vaccinated with

large dose of vaccine to challenge by airborne foot and mouth disease virus.

Vaccine 2: 157-161.

Hanneman, R. and M. Riddle. 2005. Introduction to social network methods. University

of California, California.

Hayama, Y., N. Muroga, T. Nishida, S. Kobayshi and T. Tsutsui. 2010. Risk factor for

local spread of foot and mouth disease 2010 epidemic in Japan. Res. Vet. Sci.

93: 631-635.

75

Kitching, R.P. 2002. Identification of foot and mouth disease virus carrier and

subclinical infected animals and different ion from vaccinated animal.

Rev. Sci. Tech. Off. Int. Epiz. 21: 531-538.

Lindholm, A., E. Hewitt, P. Torres, M. Lasso, C. Echeverria, J. Shaw and J. Hernandez.

2007. Epidemiologic aspects of a foot and mouth disease epidemic in cattle in

Ecuador. Intern. J. Appl. Res. Vet. Med. 5: 17-24.

Lurette, A., C. Belloc and M. Keeling. 2011. Contact structure and sallmonella in the

network of pig movement in France. Prev. Vet. Med. 102: 30-40.

Madin, B. 2011. An evaluation of foot and mouth disease outbreak reporting in mainland

South-East Asia from 2000 to 2010. Prev. Vet. med. 102: 230-241.

Martinez-Lopez, B., A.M. Perez, and J.M. Sanchez-Vizcaino. 2009. Social network

analysis: review of general concepts and use in preventive veterinary

medicine. Trans. Emerg. Dis. 56:109-120.

Megersa, B., B. Beyene, F. Abunna, A. Regassa, K. Amenu and T. Rufael. 2009. Risk

factor for foot and mouth disease seroprevalence in indigenous cattle in

Southern Ethiopia: the effect of Production system.Trop. Anim. Health Prod. 41:

891-898.

Office Internation des Epizootic. 2009. Foot and mouth disease portal. Available Sourse:

http://www.oie.int/en/animal-health-in-the-world/fmd-portal/, Novembe 5, 2009.

Office Internation des Epizootic. 2012. Terrestrial Animal Health Code 2012. Available

Sourse: http://www.oie.int/en/international-standard-setting/terrestrial-

code/access-online/, January 18, 2012.

76

Ortiz-Pelaez, A., D.U. Pfeiffer, R.J. Soares-Magalhase, F.J. Guitian. Use of social

network analysis to characterize the pattern of animal movements in the initial

phase of the 2001 foot and mouth disease (FMD) epidemic in the UK. Prev. Vet.

Med. 76: 40-55.

Phouangsouvanh, I. 2009. Risk factor associated with foot and mouth disease in cattle

in Vientiane capital of the Lao People's Democratic Republic. Graduate,

Kasetsart University.

Rojanasthien, S., P. Padungtod, P. Yamsakul, S. Kongkeaw and T. Yano. 2006. Cross

sectional study of foot and mouth disease in cattle farms in northern Thailand. In

Proceeding of the 11th International Symposium on Veterinary Epidemiology and

Economics. Available Source: www.sciquest.org.nz, August 31, 2012.

Rushton, J. and T. Knight-Jones. 2012. The impact of foot and mouth disease.

Avilable Source: http://www.oie.int/doc/ged/D11888.PDF, May 1, 2013.

Sellers, R.F. and J. Gloster. 1980. The Northumberland epidemic of foot and mouth

disease, 1966. J. Hygiene. 85: 129-140.

Shirley, M.D.F. and S.P. Rushton. 2005. Where disease and network collide: lesson to be

learnt from a study of the foot and mouth disease epidemic. Epidemiol.

Infect. 133: 1023-1032.

Singh, S.N. 2011. Foot and mouth disease control strategies global frame work. Life Sci.

1, 63-70.

77

Smith, R.P., A.J.C. Cook, R.M. and R.M. Christley. 2013. Descriptive and social network

analysis of pig transport data recorded by quality assured pig farms in the UK.

Prev. Vet. Med. 108: 167-177.

Sutmoller, P., S. S. Barteling, R. C. Olascoaga and K. J. Sumption. 2003. Control and

eradication of foot and mouth disease. Virus Res. 91: 101-144.

Thompson, D., P. Muriel, D. Russell, P. Osbrone,A. Bromley, M. Rowland, S. Creigh-Tyte

and C. Brown. 2002. Economic cost of foot and mouth disease outbreak in the

United Kingdom in 2001. Rev. Sci. Tech. 21: 657-687.

Van Kerkhove, M.D., S. Vong, J. Guitian, D. Holl, P. Mangtani, S. San and A.C. Ghani.

2009. Poultry movement network in Combodia: Implications for surveillance and

control of highly pathogenic avian influenza (HPAI/H5N1). Vaccine 27:

6345-6352.

Wasserman, S. and K. Faust. 1994. Social network analysis: methods and application.

the Press Syndicate of the University of Cambridge. USA.

Wright, C.F., J.Gloster, L.Mazelet, D.J.Paton and E.D.Ryan. 2010. Short-live carriage of

foot and mouth disease virus in human nasal cavities after exposure to

infected animal. Vet. Rec. 167: 928-931.

78

ภาคผนวก

79

ภาคผนวก ก

แบบสอบถาม

80

แบบสอบถามสาหรบการศกษา ปจจยเสยงของการเกดโรคปากและเทาเปอยบนกลม

เครอขายทางสงคมของเกษตรกรผเลยงโคนมรายยอย

สหกรณโคนมหนองโพราชบร จากด (ในพระบรมราชปถมภ)

คาอธบาย ขอมลทเกบแบบสอบถามเปนขอมลของฟารมโคนมตงแต มกราคม ถง ธนวาคม 2554

สวนท1 ขอมลทวไปของฟารมโคนม

1. เจาของฟารมชอ.....................................นามสกล.......................................................

เพศ �หญง �ชาย อาย......................ป

2. ทอย บานเลขท...........หมท......................ตาบล...................อาเภอ.............................

จงหวด.....................................

3. เบอรโทรศพท…………………..

4. เลขสมาชกสหกรณ...................เรมเปนสมาชกตงแตป พ.ศ. ........................................

เปนฟารมมาตรฐานหรอไม � ไมเปน �เปน เลขทะเบยนฟารมมาตรฐาน.......................

5. จานวนโคนมทงหมด ภายในฟารม

โครด ตว

โคพกทอง ตว

โคสาว ตว

ลกโคตวผ ตว

ลกโคตวเมย ตว

พอโค ตว

รวม ตว

81

6. จานวนสตวเคยวเอองชนดอน ภายในฟารม � ไมม �ม ไดแก

โคเนอ ตว

กระบอ ตว

แพะ ตว

แกะ ตว

สกร ตว

7. รปแบบการเลยงโคนมของฟารมทาน (โปรดอธบาย เชน ผกยนโรงตลอดเวลาหรอปลอย

บางครง, อยในคอกตดหญามาใหกน, ปลอยกนหญาในแปลงสวนตวหรอแปลงสาธารณะ

ตลอดเวลาหรอบางชวงเวลา, ฯลฯ)

โครด

โคพกทอง

โคสาว

ลกโค

พอโค

8. ฟารมโคนมของทานมสตวเหลานหรอไม

สนข แมว

82

9. ฟารมโคนมของทานอยใกลกบสถานทเหลาน ในระยะทางเทาไร

สวนท 2 สาหรบขอมลดานปจจยเสยงและเครอขายทางสงคม (ขอมลตงแต ม.ค.–ธ.ค. 54)

1. ประวตการเกดโรคปากและเทาเปอยภายในฟารม (มกราคม-ธนวาคมป 2554)

� โคนมมไข หรอ ซม หรอ นานมลดแบบเฉยบพลน

� มเมดตมใสหรอแผลถลอก ทบรเวณปาก ภายในชองปาก ซอกกบ ไรกบ เตานม หรอ

มอาการนาลายฟมปาก เคยวปาก เดนขากระเพลก

� พบผลบวกทางซรมตอการตดเชอโรคปากและเทาเปอยทางหองปฏบตการ

การสงนานมดบ

2. ทานสงนานมดบดวยวธใด

บคคล จานวนครง/วน

�ตนเอง

�รถรบจาง

�อนๆ(ระบ)..............

สถานท ระยะหาง

(เมตร)

สถานท ระยะหาง

(เมตร)

ฟารมโคนม ชอ............. ฟารมสตวกบอนๆ ชอ...............

ฟารมโคเนอ ชอ.............. แหลงรวมสตวกบค ชอ..............

ฟารมกระบอ ชอ............ ตลาดนดคาสตวกบค ชอ...........

ฟารมแพะ/แกะ ชอ......... โรงฆาสตวกบค .....................

83

การผสมเทยม

3. ทานใชบรการผสมเทยมจากใคร และกครงตอเดอน

บคคล จานวนครง/เดอน

�เจาหนาทปศสตว

�เจาหนาทสหกรณ

�หมอเอกชน

�อนๆ(ระบ)..............

การรกษาสตว

4. ทานใชบรการรกษาสตวจากใคร และกครงตอเดอน

บคคล จานวนครง/เดอน

�เจาหนาทปศสตว

�เจาหนาทสหกรณ

�หมอเอกชน

�อนๆ(ระบ)..............

การซอขายโคภายในฟารม

5. ในป 2554 มการนาโคใหมเขาฟารม หรอไม

� ไมม � ม โปรดระบ...

ชนดสตว ครง/ป แหลงทขาย(สวนมาก)

ลกโคตวผ �ตลาดคาสตว �พอคาคนกลาง �ฟารมขางเคยง �อนๆ ระบ....

โคคดทง �ตลาดคาสตว �พอคาคนกลาง �ฟารมขางเคยง �อนๆ ระบ....

โคสาว �ตลาดคาสตว �พอคาคนกลาง �ฟารมขางเคยง �อนๆ ระบ....

แมโค �ตลาดคาสตว �พอคาคนกลาง �ฟารมขางเคยง �อนๆ ระบ....

84

6. ในป 2554 มการขายโคภายในฟารมออกไป หรอไม

� ไมม

� ม โปรดระบ

ชนดสตว ครง/ป แหลงทขาย(สวนมาก)

ลกโคตวผ �ตลาดคาสตว �พอคาคนกลาง �ฟารมขางเคยง �อนๆ

(ระบชอ)............................

โคคดทง �ตลาดคาสตว �พอคาคนกลาง �ฟารมขางเคยง �อนๆ

(ระบชอ)............................

โคสาว �ตลาดคาสตว �พอคาคนกลาง �ฟารมขางเคยง �อนๆ

(ระบชอ)............................

แมโค �ตลาดคาสตว �พอคาคนกลาง �ฟารมขางเคยง �อนๆ

(ระบชอ)............................

การเลยงการจดการภายในฟารม

7. ฟารมของใหอาหารสาเรจรปแกโคหรอไม

� ไมม


ชนดอาหารสาเรจรป แหลงทมา จานวนครงตอเดอน ขนสงโดย

8. หญาทใหโคกนมาจากไหน

� ไมไดใหหญา

� ปลอยเลมแปลงหญาโดยเปน �แปลงหญาสวนตว �แปลงหญาสาธารณะ

� ตดหญามาใหกนโดยเปน �แปลงหญาสวนตว �แปลงหญาสาธารณะ

85

9. ฟารมของใหอาหารสดชนดอนๆแกโคหรอไม

� ไมม


ชนดอาหารสด แหลงทมา จานวนครงตอเดอน ขนสงโดย

10. แหลงของนาทใหโคกนมาจากไหน

� นาประปา � นาบาดาล � แมนา/นาคลอง � อนๆ................

11. มการบาบดนากอนนามาใหโคกนหรอไม

� ไมม

� ม โปรดระบวธ........................................

12. ฟารมของทาน มบอจมลอรถกอนเขาออกฟารม หรอไม

� ม � ไมม

13. นายาฆาเชอในบอจมลอรถมการเปลยนหรอไม

� ไมเคยเปลยน � เปลยน ระบ.............................ครง/วน/สปดาห

14. ฟารมของทาน มอางฆาเชอจมเทาหรอเปลยนใสบตกอนเขาฟารม หรอไม


15. นายาฆาเชอในอางจมเทามการเปลยนหรอไม

� ไมเคยเปลยน � เปลยน ระบ.............................ครง/วน/สปดาห

16. ฟารมของทาน เปลยนใสบตกอนเขาฟารม หรอไม


86

17. ในป 2554 ฟารมของทาน มการฉดวคซนปองกนโรคปากและเทาเปอย หรอไม

� ไมไดฉดวคซน

� ฉดวคซน

ครงลาสดเมอเดอน �ม.ค. �ก.พ. �ม.ค. �เม.ย. �พ.ค. �ม.ย. �ก.ค. �ส.ค.

�ก.ย. �ต.ค. �พ.ย.�ธ.ค.

ใครเปนผ ฉดให �ปศสตว �เจาหนาทสหกรณ �หมอเอกชน �ฉดเอง

�อนๆ(ระบชอ)............................

จานวนสตวทฉดวคซน ตว

เรมฉดทโคอายกเดอน เดอน

ฉดกระตนปละกครง ครง

18. ฟารมของทาน ไดรบการตรวจเยยม/ใชบรการของเจาหนาทปศสตวหรอไม บอยแคไหน

� ไมไดรบการเขาเยยม � ไดรบการเขาเยยม และบอยแคไหน...........(ตอเดอน / ป)

19. ฟารมของทาน ไดรบการตรวจเยยม/ใชบรการของเจาหนาทสหกรณหรอไม บอยแคไหน


20. ฟารมของทาน ใชบรการของ หมอเอกชน/หมอโรงพยาบาลสตวหรอไม บอยแคไหน


21. ฟารมของทาน ไดรบการเยยมจากฟารมโคนมขางเคยงหรอไม บอยแคไหน


22. ในป 2554 ทานรหรอไม วามการเกดโรคปากและเทาเปอยในพนทสหกรณหนองโพ

� ไมร

� ร หากรแลวรมาจากใคร.................................แลวทใดเกดโรคกอน..........................

87

ภาคผนวก ข

ความหมายชอของหนวยยอย

88

ความหมายชอของหนวยยอย

A = หนวยยอยผ ทาหนาทผสมเทยม

C = หนวยยอยผ ทาหนาทจดสงอาหารสาเรจรป

F = หนวยยอยฟารมโคนม

R = หนวยยอยผ ทาหนาทจดสงอาหารไมสาเรจรป

RC = หนวยยอยผ ทาหนาทขายโค

RJ = หนวยยอยผ ทาหนาทรบซอโค

T = หนวยยอยผ ทาหนาทรกษาสตว

ประวตการศกษา และการทางาน

ชอ – นามสกล นางสาวกมลทพย เพงหรญ

วน เดอน ป ทเกด 3 มนาคม 2523

สถานทเกด เขตสาธร จงหวดกรงเทพมหานคร

ประวตการศกษา สตวแพทยศาสตรบณฑต มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

รน 63

ตาแหนงหนาทการงานปจจบน นายสตวแพทยชานาญการ

สถานททางานปจจบน สานกงานปศสตวจงหวดพระนครศรอยธยา

ผลงานดเดนและรางวลทาง

วชาการ

-

ทนการศกษาทไดรบ สานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต (พ.ศ. 2555)

92

วิทยานิพนธ์ - kasetsart...

Documents