1

การอนรกษผาโบราณ หตถศลปแหงลานนา ในยคไทยแลนด ๔.๐ วนท ๑๔-๑๕ ธนวาคม ๒๕๖๐ เวลา ๐๙.๐๐ – ๑๖.๐๐ น.

อาคารอเนกประสงค ธนาคารแหงประเทศไทย ส านกงานภาคเหนอ

โดย พวงพร ศรสมบรณ นกวทยาศาสตรช านาญการ กรมศลปากร

ประวตศาสตรการทอผาของไทย

“มนษยสามารถผลตเสอผาใชมานานนบพนปมาแลว โดยไดมการคนพบชนสวนผาทตดอยบนขวานส ารด อายราว ๕,๖๐๐ – ๒,๐๐๐ ป ทแหลงโบราณคดบานเชยง จงหวดอดรธาน นอกจากนเรายงพบโบราณวตถซงนาจะเกยวของกบการผลตเสอผา คอ แวดนผา

แว (spindle whorl) เปนอปกรณทใชในการปนฝายเพอใหเปนเสนดาย แวทพบจากแหลงโบราณคดสวนใหญท ามาจากดนเผา มลกษณะครงวงกลมหรอทรงคลายกรวยตดหรอรปลกคด เจาะรตรงกลาง แว เปนอปกรณส าคญในการปนดาย โดยจะใชเปนตวถวงน าหนงเสนใย เพราะแวจะมรตรงกลางส าหรบเสยบแกน ปลายอกดานของแกนจะพนเขากบเสนใย เมอปนแกนใหเกดแรงเหวยงหมนรอบตว แรงเหวยงกบน าหนกถวงของแกนจะท าใหเสนใยบดเปนเกลยวสม าเสมอกลายเปนเสนดาย แวดนเผาเปนโบราณวตถทพบในแหลงโบราณคดสมยกอนและกงกอนประวตศาสตร เชน แหลงโบราณคดบาน-เชยง จ.อดรธาน, แหลงโบราณคดบานโปงมะนาว จ.ลพบร, แหลงโบราณคดบายชยบาดาล จ.ลพบร และแหลงโบราณคดเขาสามแกว จ.ชมพร เปนตน

ส าหรบทแหลงโบราณคดเขาสามแกว จ.ชมพร มอายในราวพทธศตวรรษท ๕-๑๐ หรอเมอประมาณ ๑,๕๐๐-๒,๐๐๐ ปมาแลว เขาสามแกวเปนแหลงโบราณคดทมลกษณะเปนเมองทาคาขายในอดต ซงพบหลกฐานการตดตอกบตางแดนทงจากฝงตะวนตกและตะวนออก คอ อนเดย เวยดนาม และจนตอนใต นอกจากนยงพบหลกฐานทแสดงถงการผลตลกปดหนและแกว และพบแวดนเผา ซงแสดงใหเหนวาคนในชมชนโบราณเขาสามแกวสามารถผลตเสอผาใชไดเองภายในชมชนแลว ซงวธการผลตนนอาจจะมาจากความคดของคนในชมชนเอง หรออาจจะมาจากการตดตอและรบเอาวธการผลตเสอผามาจากตางแดนกเปนได”1

2

1 พพธภณฑสถานแหงชาต ชมพร (เพมเตมขอมลโดย ณฐกานต พภษณกาญจน) https://www.gotoknow.org/posts/490734 สบคนวนท 10 ธนวาคม 2560

แวดนเผา อาย 2500 ปกอนครสตศกราช ทมา http://www.alamy.com/stock-photo/spindle-whorl.html สงทอของประเทศกวเตมาลา

ประเทศกวเตมาลามสงทอและเครองแตงกายทมประวตศาสตรทเกาแกตงแต ยคมายาโบราณเมอ หลายพนปกอนและมบนทกในหนงสอโบราณ บนทกลงบนลวดลายเครองปน เปนตน และสงทอของชาวมายา มสสนทสวยงามดวยเทคนคในการผลตสงทอทหลากหลายและอนรกษ เทคนคโบราณใหสามารถศกษาไดสงทอ ในประเทศกวเตมาลามมาตงแตสมยวฒนธรรมมายาโบราณกอนทมการพดภาษาสเปน (Pre-hispanic) และมชางฝมอโบราณในการผลตสงทอ การคนพบหลกทางโบราณคดไดจากการบนทก ภาพลงบนผาผนง การวาดภาพบนเครองปนดนเผา ปนปนรปชาวมายา รปแกะสลก และการบนทกภาพลงใน หนงสอของชาว มายาโบราณ (Codices) เครองแตงกายของชาวมายาโบราณ แบงเปน ๓ ยค คอ

กอนยคคลาสสก (Preclassic Period) ๒๐๐ ปกอนครสตศกราช ถงครสตศกราชท ๒๕๐ ผชายมการ สวมใสสงทอทเปนผาคาดบรเวณสะโพก (maxtlatl) สวมเสอคลมไมมแขน และกษตรย ผปกครอง ผทร ารวยหรอผมอ านาจจะสวมใสเขมขดผา

ยคคลาสสก (Classic Period) ครสตศกราชท ๒๕๐ ถง ครสตศกราชท ๙๐๐ ผชายมการสวม ใสสงทอประเภทผาคาดบรเวณสะโพก(maxtlatl) สวมกระโปรงสน สายคาดเอว สวมเสอคลมไมมแขน ทหารมการสวมเสอคลม (Xicolli) และมสงทอใชหอหมเกราะเวลาออกรบ ผหญงมการสวมกระโปรง ทพนรอบตวและสวมเสอคลมยาว

หลงยคคลาสสก (Postclassic Period) ครสตศกราชท ๙๐๐ ถง ครสตศกราชท ๑๕๓๑ ผชายม การสวมใสสงทอประเภทผาคาดบรเวณสะโพก (maxtlatl) สวมกระโปรงสน สวมเสอคลมไมมแขน ทหารมการสวมเสอคลม(Xicolli) ผหญงมการสวมใสกระโปรงยาวทพนรอบตวและสวมเสอคลมสน (Quechquemitl) วตถดบทใชในการผลตสงทอในยคกอนทพดภาษาสเปน (Pre-hispanic) ไดแก เสนใยจากฝายสขาว (Gossypium barbadense) ฝายสน าตาล (Gossypium hirsutum) และเสนใยจากพชในสกลอากาเว (Agave)

3

ไดแก Agave fourcroydes ประเทศไทยเรยก ปานสบปะรด (ภาคกลาง) และ Agave sisalana ประเทศไทยเรยก ปานศรนารายณ มการคนพบหลกฐานทางโบราณคดทมการปนเสนดายโดยใชแว (Malacate) ทท าจากดนเผาผสมกบหนปน โดยน าหนกของแวขนอยกบความหนาของดายทตองการ จากการปน

ภาพการจดแสดงหลกฐานทางโบราณคด เกยวกบการทอผา ณ พพธภณฑ museo Ixchelประเทศกวเตมาลา เทคนคในการทอผา

1. การมดยอมเสนดายกอนการทอ เปนการออกแบบลวดลายของการทอ และน ากลมเสนดายพง หรอดายยนน าไปยอม กอนน ามาทอใหเกดลวดลายตามทออกแบบไว ผาลกษณะน เรยกวา ผามดหม หรอ IKAT เปนวฒนธรรมการสรางสรรคลวดลายของผาทมมากในภมภาคเอเซย เชน เขมร อนโดนเซย มาเลเซย ญปน อฟรกา อเมรกาใต เปนตน

2. การทอเปนผนผาลายขดสาน และน าไปยอมหรอท าลวดลายดวยสตางๆ ผาลกษณะน เชน ผาบาตก หรอผามดยอม ผาพมพลาย

3. การทอผาใหเกดลวดลายดวยขนาดและจ านวนของเสนพงและเสนยนทตางกน ดวยวธการทอแบบขดสาน แบบตางๆ เชน ผาลกฟก ผาลายทแยง ผาตวน

ทมา https://www.slideshare.net/sheshir/satin-weave

4. การทอโดยเพมเสนพงพเศษระหวางการทอ ทเปนเสนดายสตางๆ หรอเสนโลหะ เพอใหเกดลวดลายท สวยงาม เชน ผาขด ผาจก ผาแพรวา ผายก

5. การตกแตงผาทอดวยการปกดวยวสดตางๆ

4

วตถดบในการทอผา

แบงเปน 2 ประเภท

1. วตถดบจากเสนใยธรรมชาต เชน เสนดายจากดอกฝาย เสนดายจากเปลอกตนแฟกซ เสนดายจากรงไหม เสนดายจากขนแกะ เปนตน วตถดบตางๆ จะมหลายสายพนธซงจะแตกตางกนตามภมภาค พนทของแหลง ความอดมสมบรณของพนดน และท าใหเปนเสนดายดวยเทคนคทตางกน ท าใหเสนดายมคณภาพตางกน เชน เสนฝายมสน าตาล สขาว สครม และมความหนาเสนดายตางกน เสนไหมของไทยและจน หรอญปนมความตางกน เนองจากสายพนธของตวไหม(ผเสอกลางคน) รวมถงอาหารทใชเลยงตางกน รวมถงกรรมวธในการผลตเสนดาย ไหมมหลายเทคนคทซบซอนกวาเพอใหเสนดายไหมเลกมากเพอน ามาผลตสงทอทมความเบาเนอผาบาง และออนนมกวาผาไหมของไทย

1.1 วตถดบจากพช เปนเสนใยทมคณสมบตแขงแรงจากองคประกอบทางเคมของเซลลโลส (Cellulose) ทไดวตถเสนใยจากดอกของฝาย เสนใยจากเปลอกของตนแฟกซ (ผาลนน) เสนใยจากเปลอกของ ปานกญชง เสนใยจากเปลอกของตนกลวย หรอเสนใยจากใบของตนสปรดหรอตนปานศรนารายณ (Sisal)

1.2 วตถดบจากสตว เปนเสนใยทมคณสมบตแขงแรงจากองคประกอบทางเคมของโปรตน ไดแก เสนใยจากรงไหม และเสนใยจากขนสตว เปนตน

2. วตถดบจากเสนใยประดษฐ เปนเสนใยทมนษยประดษฐขน(พอลเมอร) ม 2 ชนด คอ

2.1 เสนใยประดษฐทเรมกระบวนการผลตจากเสนใยธรรมชาต โดยการน าเซลลโลส หรอโปรตน มาท าปฏกรยาจามขนตอนจนไดสารพอลเมอรทหนดแลวน าไปอดเปนเสนใย เชน เสนใยเรยอน

2.2 เสนใยประดษฐดวยสารเคมโมเลกลเลกๆ โดยน าวตถดบทเปนสารตงตน เชน เอทธลน โพรพลน เบนซน นาฟทาลน ไซลน ฯลฯ มาท าปฏกรยาตามขนตอนจนไดสารพอลเมอร แลวอดเปนเสนใย เชน ไนลอน พอลเอสเทอร สแปนเดกซ อะครลก(คลายเสนใยจากขนสตว)

วทยาศาสตรการอนรกษ

การอนรกษ (Conservation) หมายถง การดแลรกษาวตถทมคณคาทางวฒนธรรมทเปนนามธรรมและรปธรรม โดยใชกระบวนการตางๆและน าความรหลายๆดานประกอบกน เพอใหวตถเหลานนเกดการช ารดเสอมสภาพนอยทสด และคงสภาพอยตอไปเพอใหชนรนหลงไดศกษาเรยนร ซงการอนรกษวตถทางวฒนธรรมประกอบดวย 3 วธการ คอ การดแลรกษา การก าจดปญหาทเกดขน และการซอมแซม โดยกระบวนการทงสามนจะใชหลกการทางวชาการทเกยวเนองกบวทยาศาสตร

การดแลรกษาวตถทางวฒนธรรมดวยหลกการวทยาศาสตรอนรกษ หมายถง การชะลอการเสอมสภาพและชะลอการถกท าลายทจะเกดขนกบวตถ โดยคดคนประดษฐเครองมออปกรณ และใชกระบวนทางวชาการการทถกตองทเกยวเนองกน ประกอบดวยสภาพแวดลอม การหยบจบเคลอนยายวตถ วธการเกบรกษา การจดแสดง การ

5

บรรจหบหอ และการจดการแมลง สตวกดแทะ รวมถงนก เปนตน นอกจากนนตองมการปองกนอบตภยตางๆ และการคดลอกท าส าเนา เชน ภาพถาย เอกสารโบราณ เปนตน กระบวนการเนอหาทถกตองเหลานตองเปนการด าเนนการตอเนองตลอดชวอายของวตถทางวฒนธรรมเหลานน

เหตผลในการดแลรกษาวตถทางวฒนธธรม

1. เพอยดอายของวตถทางวฒนธรรมใหยาวนานขน

2. เพอลดความเสยงหรอลดตวเรงตางๆ ทท าใหเกดการสญเสยคณคาของวตถทางวฒนธรรม

3. เพอลดขนตอนตางๆ ในการด าเนนงานเกยวกบการขจดปญหาทเกดขนกบวตถ เชน การก าจดกรดในเนอกระดาษ หรอการซอมแซมผาทช ารดเปนร เปนตน

4. เพอจดการใชจายเงนดานการดแลรกษาวตถทางวฒนธรรมใหเกดประสทธภาพ

5. เพอสนบสนนดานความเชยวชาญการอนรกษเกยวกบสถานททมความสมพทธกน เชน การจดการปองกนความเสยงตางๆ การวางแผนระยะยาวและการปองกนแหลงมรดกวฒนธรรมในภาพรวม

6. เพอสนบสนนดานความเชยวชาญการอนรกษ ตอผรวมงานหรอบคคลทเกยวของ กบการรกษาปองกนของสะสม หรอวตถทางวฒนธรรม เชน การรกษาความปลอดภย การปองกนอคคภย หรอการอบรมพนกงาน เปนตน

หลกการทวไปในการดแลรกษาวตถทางวฒนธรรม

ในการดแลรกษาวตถทางวฒนธรรม นกอนรกษหรอผมหนาท ตองมความรความเขาใจเกยวกบปจจยเสยงตางๆ ทจะท าใหวตถเกดการช ารด หรอเสอมสภาพและจดการปองกน แกไขปญหาตามความเสยงนนๆ โดยเฉพาะในสถานท ทมการเกบรกษาวตถทางวฒนธรรม ผมหนาทตองท าการส ารวจปญหาตางๆอยเสมอ ท าการจดบนทกทกครงจะท าใหการ แกปญหามประสทธภาพมากขน ตามหลกการของการอนรกษความเสยงตางๆ ทท าใหวตถช ารดเสอมสภาพมดงน

1. แรงทางกายภาพทกระท าตอวตถโดยตรง เชน แรงสนสะเทอน การขดถอยางรนแรง จะท าใหวตถแตกราว บดรป มรอยเจาะ รอยยบ หรอถลอกได บางครงแรงทางกายจะถกสะสมในรปแบบของการหยบหยกทไมเหมาะสม หรอการเกดภยพบต เชน แผนดนไหว สงคราม หรอชนวางวตถพงทลาย

2. การถกโจรกรรม การสญหายและการไมเอาใจใส ปจจยขอนท าใหวตถทมคณคาสญหายไป

3. ไฟไหม ปญหาจากไฟไหมท าใหวตถเสยหายรนแรงจ านวนมาก และเกดคราบเขมาตดทวตถ ท าใหวตถขาดความสวยงาม และเปนสาเหตของการช ารดขน

4. น า เปนสาเหตในการสกกรอนของโลหะ ไมและกระดาษบวมขน หรอวสดทตดยดดวยกาวหลดออก

6

5. สงมชวต เชน แมลงชอบกดแทะ กดกน ผา ไม กระดาษ เครองหนงใหเกดเปนรพรน เกดคราบสกปรก รวมถงเชอรา นก หน สตวกดแทะทท าใหวตถช ารด เสยหายเกดคราบสกปรกจากมลของมนและบางคราบสกปรกฝงแนน ลงในเนอวตถ

6. สงปนเปอน ไดแก มลพษทางอากาศในอยในรปของกาซและฝนละอองทมาจากไอเสยของรถยนต เครองจกร โรงงานอตสาหกรรม การเผาไหมขยะ การเผาไหมวชพชตางๆ ฝนละอองจากการกอสราง และสงปนเปอนทมาจาก แหลงโบราณคด เชน คราบดน คราบเกลอ เปนตน

7. รงส ประกอบดวยรงสเหนอมวง (รงสอลตราไวโอเลต) และรงสทสามารถมองเหนได (รงสวซเบล) โดยรงสทงสองท าใหสของผา กระดาษ ไม หรอภาพวาด เปลยนส และท าใหวตถเหลานเกดการช ารดเสอมสภาพมากขน

8. อณหภมทไมเหมาะสม อณหภมสงเปนสาเหตท าใหผา ไม กระดาษ หนงสตวถกยอยสลายและเปลยนส แตถาอณหภมต าไปท าใหเกดวตถเหลานแตกราว โดยเฉพาะชนสของภาพวาดและชนเจลาตนของภาพถายจะเกด การแตกราวหลดรอนเปนแผนได

9. ความชนสมพทธทไมเหมาะสม เมอในอากาศมความชนสง (ความชนสมพทธมากกวา ๖๕ %) เปนสาเหต ทส าคญทท าเชอราเจรญเตบโตบนพนผวทเปนอาหาร เชน ไมทมกาวในการผลต กระดาษ ผา หนงสตว และท าใหโลหะสกกรอน

ความเสยงตางๆ เหลานเปนสาเหตทส าคญท าใหวตถทางวฒนธรรมเกดการช ารด เสยหายและเสอมสภาพไป ดงนนเจาหนาทตองหมนส ารวจปญหาตางๆเหลานในหองจดแสดงหรอหองจดเกบรกษา หลงจากนนจดล าดบความเสยง ทเกดขน หรอจดล าดบปญหาทเกดขนจากความเสยง เพอใชเปนขอมลในการวางแผนงานบรหารจดการดแลรกษา วตถทางวฒนธรรมใหเกดประสทธภาพอยางตอเนองสงสด

การช ารดเสอมสภาพของสงทอ

1. การช ารดทเกดจากแรงทางกายภาพ ซงสงทอจะไดรบความเสยหายหรอช ารดจากหลายปจจยทเกดจากการใชงานหรอการหยบจบทผดวธ สาเหตของการช ารดไดแก

- การสวมใสเปนประจ า จะท าใหเสนดายถกท าลายและฉกขาดไดงาย

- การดงรงผา ท าใหเสนดายยดออกและเกดรอยแยกรอยแตก หรอผาปร

- การขดถผา ท าใหผาสญเสยรปทรงและผดรปรางไป

- การพบผาหรอการจบจบแขง ท าใหผาเกดรอยแตก กรอบ และแยกออกจากกน

- การใชเครองมอทมความคมกบผา

- การเกดรอยเปอน หรอครายตางๆ ท าใหสผาเปลยนไป

7

2. การช ารดทเกดจากแสงและความรอน

สงทอจะถกท าลายดวยแสงและความรอนไดงายมาก โดยการถกท าลายขยอยกบความยาวคลนของแสง ความเขมของแสงและชวงเวลาทสงทอไดรบแสง การเสอมสภาพจากสาเหตนจะเปนการเสอมสภาพแบบสะสม และเมอเสอมสภาพแลวไมสามารถท ากลบใหเหมอนเดมได เชน เมอผาไดรบความรอนต าจากแสงแดดหรอแสงจากหลอดไฟเปนเวลานาน ท าใหเกดการเปลยนแปลงทางโครงสรางทางเคมของเสนใยเปนขบวนการลกโซ จะสงสญญาณใหเหนดงน

- ผาสซดลงและเปลยนส

- เสนดายเปลยนเปนสเหลอง

- ผาฉกขาด

- เสนดายแหงกรอบ และเปนผง

- รปทรงของสงทอผดรป และเปลยนแปลง

- สงทอสญเสยความมนเงา

3. การช ารดทเกดจากปฏกรยาทางเคม

การช ารดจากปฏกรยาทางเคมจะเกดขนโดยตรงเมอสงทอสมผสกบไอระเหยของกรด ไอระเหยของดาง เชน ชนหรอตมการปลอยไอกรดออกมาจากส กาวทใชในการผลต และไอของดางถกปลอย ออกมาจากคอนกรต วสดทใชท าผนงหอง หรอสทใชทาหองทมสวนผสมของเหลกหรอดบก การเสอมสภาพของ สงทอปรากฏใหเหนดงน

- สของสงทอเปลยนไป

- เนอผาและผวของสงทอเปลยนไป

- ผาปลอยกลนทผดปกต

4. การช ารดทเกดจากสงมชวตขนาดเลก

สงทอบางสวนเปนวตถมาจากธรรมชาต จากพช สตว ทจะถกท าลายไดงายจากแมลง เชอรา นก หน กจกรรมของสงมชวตเหลานจะเจรญเตบโตรวดเรวเมอมความชนในอากาศสง อณหภมสง และบรเวณทมด อากาศนง และมสงปนเปอนหรอมคราบสกปรก สงบงบอกถงการเสอมสภาพคอ

- กลนเหมนอบ

- ปรากฏกลมผงสขาวหรอด า หรอหลากสบนผวผา

- พบรขนาดเลกบนผา

- พบซากหรอแมลง รงทเปนใย ตวออนของแมลงและของเสยจากสงมชวต

8

สาเหตการเสอมสภาพและการช ารดของสงทอและเครองแตงกาย

การช ารดเสอมสภาพของสงทอมหลายสาเหต น าเปนสาเหตหนงทมผลตอสงทอและเครองแตงกายมากเพราะน าเปนของเหลวทมประจบวกและประจลบสามารถท าปฏกรยากบสารอนๆไดงาย น าสามารถอยในสถานะของของแขง ของเหลว และไอน า เมอน าอยในสถาวะไอน ามการวดปรมาณเรยกวา ความชนสมพทธ (Relative Humidity, RH) เมอน าถกดดซบไวในวสดมการวดปรมาณเรยกวา Moisture Content (MC) ซงวสดตางๆ จะมการดดซบความชนไดตางกน เมอเสนใยไดรบความชนโมเลกลจะดดซบความชนไวท าใหมการยดขยายตวจะงายตอการฉกขาด ผลของความชนสมพทธในอากาศทมากกวา 80% ท าใหเชอราเจรญเตบโตและท าความเสยหายใหกบสงทอได สงทอจะไมช ารดเสยหายเมอเสนใยมการยดขยายออกและ หดตวลงในวนทอากาศแหง สถาวะนเรยกวา สมดลของความชน (Equilibri

um Moisture Content, EMC)

รงสอตราไวโอเลต(UV) และรงสอนฟาเรด(IR) (ความรอน) จากแสงแดดและแสงจากหลอดไฟมผล ตอสงทอมาก โดยท าใหสของสงทอซดจางเสนดายกรอบขาด การเสอมสภาพมากนอยขนอยกบชนด ของสทยอม ระยะเวลาทไดรบรงส และปรมาณรงสทสงทอไดรบ ซงการควบคมรงสอตราไวโอเลต(UV) และรงสอนฟาเรด(IR) ตองมการควบคมการถายภาพโดยใชแสงและการใชแสงสวางในการจดแสดงควบคกน จากภาพเปนการทดลอง ผลกระทบของแสงแดดทท าใหผาสน าเงนและสเหลองเกดการซดจางลง โดยใชเวลา 13 วน

ภาพท ๓ แสดงการทดลองเปรยบเทยบผลกระทบจากแสงแดด เมอใหผาไดรบแสงแดดเปนเวลา ๑๓ วน

การจดการสภาพแวดลอมเพอปองกนการเสอมสภาพของสงทอ

วตถทมความแตกตางกนตองมการจดการสภาพแวดลอมทตางกน ถาตองการเกบรกษาในระยะเวลายาวนานตองมการพฒนาในรปแบบ Microclimate หรอ Microenvironment เปนการเกบรกษาวตถในกลอง พนทเลกๆ ในหองทแยกออก และในต โดยมการควบคมความชนสมพทธและอณหภม (อากาศแหงและเยน)

9

การควบคมอณหภม

เมออณหภมสงขน ปฏกรยาทางเคมจะเพมขน ผลคอเสนใยจะเกดการช ารดเพมมากขน กฎของอณหภมกลาววา เมออณหภมเพม 10 องศาเซลเซยส ปฏกรยาเคมจะเพมสองเทา และกจกรรมของสงมชวตขนาดเลก เชน แมลง เชอรา จะเจรญเตบโตดทอากาศอนๆ มนจะกนอาหารเรวขนและเจรญเตบโตมากขน

ดงนนในหองจดแสดงและหองจดเกบรกษา ควรมอณหภมท 20 ถง 25 เซลเซยส และตองควบคมใหมคาคงท

การควบคมความช นสมพทธ

ความชนสมพทธเปนความสมพนธระหวางปรมาตรของอากาศกบปรมาณน าในอากาศ ทถกเกบรกษาไว ณ อณหภมหนง ซงปจจยนมความส าคญมากเพราะเปนสาเหตของการเสอมสภาพทางเคมและทางกายภาพ ทมาของน ามาจากหลายๆ แหลงในพพธภณฑ เชน ระดบความชนทมากเกนไป น าฝน ใกลแหลงน า พนเปยก ทอแตก ทอรว ความชนในผนงหอง การหายใจและเหงอของมนษย น าถพน น าทวม และ วฏจกรของการควบแนน การระเหยของน า

ควรมการควบคมความชนสมพทธท 45 %-65 % และควรคงท

การตรวจวดความชนและอณหภม

ควรมเครองมอวดเพอทราบคาของความชนสมพทธกบคาของอณหภมในหองจดแสดงหรอหองจดเกบรกษา

- เพอใหทราบขอมลภายในหองวาเหมาะสมหรอไม

- เพอตรวจสอบการท างานของแอรและเครองควบคมความชน

- เพอปรบปรงสภาพแวดลอมใหดขน

- เพอทราบปญหาทเกดขน และหาแนวทางการแกไขปญหา ปรบปรงหอง สรางหองใหม หรอยายหอง

การด าเนนการแกไชปญหาทมาของความชน โดยการซอมแซม

- หลงคาทรว ผนง และหนาตาง

- ชองวางในผนง พน และแหลงทมาของน าทงหมด

การใชซลกาเจลหรอสารดดความชนในระบบ microenvironment

ซลกาเจล (silicon dioxide) และสารดดความชนอนๆ เปนวสดทใชในการควบคมความชนสมพทธ ในพนทเลก หรอ microenvironment เชน ตจดแสดง ตจดเกบรกษา ซลกาเจลเปนสารเคมทไมมพษ ไมปลอยแกส สามารถดดและคายความชนได สามารถควบคมความชนในระดบ 40-60 %RH. เหมาะส าหรบแกว งา ไม หนง กระดก และผา ซลกาเจล เปนของแขง สารเฉอย เปนผลก สามารถดดซบความชน ไดถง 40 % ของน าหนกตวเอง

10

ซงจะมรพรนจ านวนมาก ปจจบนซลกาเจลมการเตมสารเคม โคบอลไดรคอรไรด ใชเปนอนดเคเตอร มสฟาน าเงน วธใชซลกาเจล 50 กก.ของซลกาเจล ใชกบพนท 1 ตารางฟต

การควบคมแสง

แสงเปนปจจยหนงทท าใหเกดการเสอมสภาพ ท าใหสซด สคล า สเหลอง แตกราว แขงและเปนเหตให เกดการเสอมสภาพทางเคมและทางกายภาพ จะไมจดแสดงสงทอใกลหนาตาง หรอใกลหลอดไฟ ระดบของปรมาณการสองสวางทเปนมาตรฐาน คอ ๕๐ Lux

การควบคมแสงทมองเหนได (Visible light) ตองท าการปองกนใหอยในระดบทก าหนด โดย

- หนาตางตองมการปองกนแสงแดด เชน มผามานตางๆ มฟลมตดกระจก หรอปดหนาตาง ถาไมสามารถปดได ใหวางแผนปดเปนบางสวนหรอบางเวลา

- ใชวสดคลมวตถ เชน ผาฝายมสลน หรอ Gortex ใชส าหรบหองจดเกบรกษา หรอในสวนทไมมผเขาชม

- ลดเวลาการเปด หรอลดพลงงานของแสง หรอเลอกแหลงก าเนดแสงทปลอดภยไมมแสงยว เชน หลอดแอลอด หรอ incandescent แทนหลอดฟลออเรสเซนต เพราะใหรงสยวนอยกวา

การควบคมแสงอลตราไวโอเลต (Ultraviolet light) แสงทเขาหองตองไมมรงสยว วธการปองกน คอ

- หนาตางหรอกระจก ตองมการกรองแสงยว หรอกระจกทเปนเฟรมของวตถ

- เลอกกระจกชนด plexiglass

- ใชฟลมกรองแสง หรอ filter sleeves หอหมหลอดฟลออเรสเซนต

การควบคมรงสความรอน (Infrared radiation) ทจะมผลตอคาความชนสมพทธ การปดหนาตาง มการกรองแสง และมระบบระบายอากาศทด เชน พดลม และระบบแอร จะชวยระบายความรอนในอาคารได

ภาพแสดงแผนกรองรงสอลตราไวโอเลต

การควบคมฝนละอองและแกสมลพษ

11

มลพษทางอากาศมาจากการปนเปอนจากภายนอกและภายในพพธภณฑ ซงมลพษ หมายถง ฝนละออง ทประกอบดวยผลกของซลกา ขเถา และควนจากโรงงานอตสาหกรรม ไดแก sulfur dioxide hydrogen sulfide และ nitrogen dioxide ของเสยจากโรงงาน เชน formaldehyde formic และ acetic acid

มลพษแบงเปนสองชนด คอ

1.อนภาคมลพษ ไดแก ฝนละออง สงสกปรก เขมา ขเถา เชอรา และเสนใย

2.แกสมลพษ ไดแก sulfur dioxide hydrogen sulfide nitrogen dioxide formaldehyde formic ozone และ acetic acid

ท าการลดปรมาณของแกสมลพษ ดงน

- ท าความสะอาดฝนละอองทพนผวตางๆ ในหองจดเกบรกษา ไดแก พน ชน ต ดวยเครองดดฝนทมประสทธภาพ และมระบบกรองฝน HEPA ไมใหออกสภายนอกได

- แยกหองท างานและหองอนรกษแยกออกจากกน

- ปรบปรงและบ ารงรกษาชองทอากาศจะผ านไดทางประตและหนาตาง

- หองจดเกบวตถทมความไว ตองมการตรวจสอบตไมใหมทางเขาของมลพษได

- จดเกบเอกสารในกลอง แผนทในกลองและในซอง ในเฟรม

- ปดคลมวตถทด เชน polyethylene แบบใส

- หลกเลยงการใชไมอด ในการใชงานในหองจดเกบ จดแสดง และการขนสง เคลอนยาย

- ระบบของ HVAC ตองมระบบกรองแกสพษ และฝนละอองทด

- ควรใชเครองกรองอากาศแบบเคลอนทได ทมการใช activated carbon ในการกรองแกสพษและฝนละออง

การปองกนสงมชวตขนาดเลก

เปนสงมชวตทท าลายวตถทางวฒนธรรม ไดแก แมลง เชอรา หน นก คางคาว และสตวกดแทะอนๆ กดแทะเปนอาหารและท ารง

การแกปญหาตองด าเนนการดงน

วธการปองกนและลดปญหามแนวทาง ๒ ขอ

1.กอนทจะมสงมชวตขนาดเลกเขามาภายในพนท

12

- ปรบปรงสถานทเกบรกษา และมการจดการทด

- หลกเลยงการน าอาหารและสบบหรภายในสถานท

- อยามสงมชวต ตนไมแหง หรอตนไมทมชวตไวภายในสถานท

- ปรบปรงสภาพแวดลอม ใหมความชนต า

- พยายามเกบรกษาวตถในพนทปด หรอการจดแสดงในพนทปด

2.การควบคมโดยวธทางกล ประกอบดวย

- ซอมแซมทางท pests จะเขาได เชน เพมยางบรเวณขอบประต หนาตาง

- ซอมแซมพนไมใหมชองรว

- ก าจดตนไม วชพชทขนบนโครงสรางของอาคาร

- ท าความสะอาดทอ หรอรางน าเปนประจ า

- ปดหนาตาง และ ใชตาขายปดคลม

- จดสถานทใหเรยบรอย เปนระเบยบ เชน บอรดตางๆ เพราะเปนตวลอแมลง

- อยาใหมสงสกปรก

- ใชเครองดดฝนท าความสะอาด

- ใชไอของแสงไฟจากโซเดยม ....

วธการก าจดแมลง

1. ความเยนทต ากวาจดเยอกแขง

อณหภมทใชควรต ากวา -18 องศาเซลเซยส ความเยนตองลดลงภายใน 24 ชวโมงถงจะ มประสทธภาพ ฆาแมลงได ยกเวน ภาพเขยนสตางๆ วธการ คอ

- น าวตถใสถงซบพลาสตกโพลเอสเทอรน ใสตวดดซบความชน เชน กระดาษทไรกรด ใสเครอง freezing ทงไวอยางนอย 2 สปดาห สามารถฆาแมลงไดทกวงชวต ถาความเยนสามารถควบคมไดถง –30 องศาเซลเซยส ใชเวลาเพยง 3 วน เมอครบเวลา อยาเอามาวางทอากาศรอน หรอเปดปากถงทนท ตองใหภายในถงมอณหภมเทากบ ภายในหองเสยกอน ถาสถานทหรออาคารยงมแมลงหรอยงใมไดก าจด ใหใสถงพลาสตกไวกอน

2. การจ าลองระบบสญญากาศ

13

2.1 Anoxia เปนวธฆาแมลงโดยใชการน าแกสออกซเจนออก ใหเหลอนอยกวา 0.1 % ใหท าในภาชนะปด หรอในถงพลาสตก ซงวธนตองควบคมอณหภม

ถาอณหภม 25 องศาเซลเซยส ใชเวลา 2-3 สปดาห

ถาอณหภม 20 องศาเซลเซ ยส ใชเวลา 4-5 สปดาห

ถาเปนวตถขนาดเลกสามารถก าจดแมลงไดโดยใสในถงพลาสตก และใส oxygen scavenger เชน Ageless TM (produced by Mitsubishi Gas Chemical Company) และตองใส Ageless eye เพอแสดงระดบออกซเจนใหต ากวา 0.1 % กรณทเกบรกษาวตถในถงซปพลาสตก

2.2 Nitrogen gas เปนวธทมประสทธภาพและปลอดภย ตองมการควบคมความชนสมพทธใหต ากวา 5 % ในบางครงมการใชงานรวมกบ oxygen scavenger เพอใหมการควบคมการเจรญ เตบโตของเชอรา และแบคทเรย

2.3 Carbon dioxide เปนวธคลายกบการใช nitrogen gas แตมหลกการมากกวา ตองมความ เขมขนของคารบอนไดรออกไซด 60% มการควบคมความชนและน าในวตถ เพราะอาจท าใหเกดเปนกรด คารบอนกได

3. การใชแกสเฉอยอนๆ เชน อารกอน แตมราคาสงกวา

ชนดของแมลง

แมลงทกดกนเสนใยโปรตนเปนอาหาร เชน ผาไหม ผาขนสสว แมลงเหลานไดแก

1. Carpet beetles หรอ ดวง ตวเตมวยจะชอบแสงและจะออกมาจากทซอนเพอหาค ดวงจะมหลายพนธ

2. Clothes mouths หรอผเสอกลางคน จะมสน าตาลเงน เมอกางปกมขนาดไมนอยกวาครงนว อาหารของมนจะหลากหลาย พวกนไมไมชอบแสงและจะบนได จะชอบทมด มม ซอกของต พนทจดเกบรกษา

แมลงทท าลายเสนใยพช แบงเปนสองประเภท คอ

3. Woodboring beetles เปนแมลงปกแขงในกลม (families) ของ Anobiidae (anobiid, furniture และ deathwatch beetles) มอด, Lyctidae (true powder post beetles), and Bostrichidae (false powder post beetles). ตวออนของแมลงพวกนจะอาศยอยในไมเปนเดอนหรอเปนป และกดแทะไมเปนอโมงค จนเปนตวเตมวยและบนออกไป พวกนจะทงมลเอาไวท าใหเกดความสกปรก

4. Drywood termites ไมเหมอนกบปลวกทอยใตดน (subterranean termites) ถงแมจะมความชนเลกนอยปลวกชนดนกสามารถด ารงชวตอยได โดยอาศยอยในไม ท าขดไมเปนทางเชอมระหวางเนอไม ซงเราไมสามารถเหนไดจากผวของวตถจะเรยบ เราจะสงเกตเหนมลของมนเปนเมดกลมๆ บางครงจะ

14

เหนมลกลมๆบรเวณรงของแมลงมมบรเวณนน ฝงแมลงจะบนไดในฤดรอนจนถงฤดฝน ชวงเวลากลางคนและจะบนเขาหาแสงไฟ

แมลงและสตวตางๆสามารถเขาพพธภณฑเราไดตามชองตางๆ ทไมมการปองกน หรอมากบวตถทเราน าเขามา

แมลงสาบ (German cockroaches, Blatella germanica) อาหารของพวกมน คอ หนง กระดาษ กาว ผวหนงสตว และขน พวกมนจะกดแทะ และปลอยคราบของเหลวบรเวณทมนกด

จงหรดบาน (House crickets, Acheta domesticus) มนชอบอยในทมอากาศหนาว มนชอบกนวตถทเปนโปรตน และเซลลโลส

แมลงสามงาม (Silverfish, Lepisma saccharina) and firebrats (Thermobia domestica) มนชอบกนผา กระดาษ sizing กาว และกาวแปงในการเขาเลม แตมนกกนโปรตนดวย พวกมนจะอยในทมด ทเกบทชนๆ

แมลงมอดหนงสอ (Deathwatch beetles, Anobiidae)

การหยบยกเคลอนยายสงทอ

หลกการของการหยบยกเคลอนยาย

1. วตถตองไดรบการก าจดปญหากอน เชน ก าจดแมลง ก าจดเชอรา โดยเฉพาะวตถทมคณคามาก

2. เคลอนยายเฉพาะกรณทจ าเปนเทานน

3. เคลอนยายวตถทละชน ถาวตถขนาดเลกตองใสภาชนะรองรบ และมสงรองรบนมสะอาดอกชนหนง

4. อยารบท างาน และหามมความเสยง

5. หามสบบหร รบประทานน า อาหาร ระหวางท างาน

6. หลกเลยงการสวมเครองประดบตางๆ

7. ระหวางท างานใหใชดนสอเทานน

8. กอนท างานตองลางมอดวยการฆาเชอโรค

9. สวมถงมอทปลอดภย ไดแก ถงมอผาฝายสขาว ใชกบวตถสวนใหญ และถงมอยาง(latex, nitrite ) ส าหรบวตถบางชนด เชน วตถทมผวลน พวกแกว เซรามก วตถทผวมน อนทรยวตถทผาฝายสามารถขดเปนรอยได เชนกระดาษทช ารด หรอตวอยางจากธรรมชาตตางๆ

10. ตองทราบสภาพของวตถ วามโครงสรางอยางไร แตกหก หรอซอมแซมหรอไม สวนใดทออนแอบอบบางตองระวง

11. ไมวางวตถซอนทบกน

15

12. ทเกบรกษาวตถตองเคลอนยายงาย ไมเกบของปะปนกบสงอนๆ

13. หอหมวตถดวยกระดาษไรกรด ผาฝายสะอาด เชอกฝาย กลอง และถงทมองเหนไดงาย

14. ตองมการท าเครองหมาย รายละเอยดของวตถทเคลอนยายชดเจน (tags, labels)

15. ระวงการเคลอนยายวตถจากสถานท ทมสภาพแวดลอมตางกนมาก เชน อากาศเยนไปอากาศรอน

16. อยาเคลอนยายในชวงฝนตก

17. หามใช พลาสตกหอวตถโดยตรง

18. อยาหอวตถเตรยมรอไวเปนเวลานาน และไปเกบทใหมเปนเวลานาน ตองมการเปดตรวจสอบ

19. สถานทในการเคลอนยายและทแหงใหมควรสะอาด

วสดทเหมาะสม

1. วสดทไมกอใหเกดการเสอมสภาพกบวตถ คอ วตถทไมเปนกรด หรอดาง

2. สามารถใชวสดธรรมชาต เชน ผาขาวบางสะอาดหรอผาขาวสะอาด และสามารถใชผาสงเคราะหได

3. วสดทสะอาดและไมควรมการฟอกสผาหรอมสารฟอกขาวตกคาง

วธการหยบยกเคลอนยาย

16

สงสกปรกและสงปนเปอน

การพจารณาเพอตดสนใจวาควรท าความสะอาดสงทอและเครองแตงกายหรอไม สงส าคญขอหนงคอจะท าความสะอาดอะไร? นกอนรกษตองทราบวาสงใดคอคราบสกปรก (Stain) หรออะไรคอสงสกปรกทปนเปอนสงทอ (Dirt)

ความหมายของสงปนเปอน (Dirt) คอ

1. สงสกปรกทวไปทเกดจากฝน มลภาวะ

2. สงปนเปอนทเปนสวนบอกเลาความส าคญของสงทอ เชน คราบดนโคลนบนเสอทหารจากการรบในสงคราม

3. สงปนเปอนทเกดจากการตงใจแตงแตมบนสงทอ เชน การเขยนลวดลายลงบนชดเพอการแสดงตางๆ

4. สงปนเปอนทบงบอกเหตการณในเวลานนหรอเปนหลกฐานในเหตการณทเกดขน เชน คราบเลอดจากเหตการณการลอบสงหารประธานาธบดสหรฐอเมรกา

แหลงทมาของสงปนเปอน

จากการใชงาน เชน คราบไขมน คราบอาหาร และคราบเครองส าอางค

จากแหลงโบราณคด เชน คราบดน คราบเกลอ

จากการเกบรกษา เชน ฝนละออง เชอรา ซากแมลง เขมา

สงปนเปอนบนเสนใย ม 3 ลกษณะ คอ

1. Solid dirt เปนสงปนเปอนทเปนของแขง ไมสามารถละลายดวยน าและสารอนทรยอนๆ เชน คราบดนโคลน สนม คราบผงหนปน

2. Hydrophilic (water liking) dirt เปนสงสกปรกทมบางสวนของอนภาคทสามารถละลายน าได และบางสวนไมละลาย เชน คราบอาหารทมหลายองคประกอบถาเปนเกลอและน าตาลสามารถ ละลายน าได แตองคประกอบของสและโปรตนในอาหารไมสามารถละลายน าได

17

3. Hydropholic (oil liking, lipophilic) dirt เปนสงปนเปอนประเภทน ามน เชน น ามนจากสตวและพช และน ามนทมพนฐานจากปโตรเลยม สงปนเปอนเหลานมามารถละลายในตวท าละลายอนทรยเทานน

วธการท าความสะอาดสงปนเปอน ท าได 3 วธ คอ

1. Separation เปนวธการก าจดสงปนเปอนดวยวธการทางกลหรอใชแรงกายภาพ (dry cleaning) กรณคราบนนไมฝงแนนลงภายในเสนใย วสดอปกรณทใช คอ แปรงขนออน ยางลบ ยางผง เครองดดฝน เปนตน

2. Dissolution เปนวธการก าจดสงสกปรกโดยใชสารละลายทอาจเปนน าหรอตวท าละลายอนทรย (wet cleaning) เพอสลายโมเลกลทเปนผลกใหกระจายตวออกมา

3. Decomposition เปนวธก าจดสงปนเปอนโดยใชเอนไซม และสารเคมทมสภาพเปนกรดหรอดาง เชน การขจดคราบดวยสารฟอกขาว หรอการขจดคราบโปรตน คราบแปงโดยใชเอนไซม เปนตน

การจดเกบรกษาและจดแสดงทเหมาะสม

18

19

20

เรยบเรยงโดย พวงพร ศรสมบรณ นกวทยาศาสตรช านาญการ กลมวทยาศาสตรเพอการอนรกษ ส านกพพธภณฑสถานแหงชาต กรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม

การฝกปฏบต

การอนรกษผาโบราณ

1. การท าความสะอาดแบบวธแหง จ านวน 50 ชด

วสด/อปกรณ

1. ตวอยางผาขนาด 20 x 20 ซม.

2. แปรงขนกระตาย

3. ยางแบบกอนและยางแบบผง

4. ผาสงเคราะหชนดโพลเอสเทอร (ผาเชดเลนส)

2. การท าความสะอาดโดยใชสารละลาย จ านวน 8 กลม

2.1 การทดสอบการละลายของผาทมส

2.2 การวดคากรด-ดางของสารท าความสะอาด

2.3 การท าความสะอาดผาขนาดเลก

วสด/อปกรณ

1. ตวอยางผาขนาด 20 x 20 ซม.

2. แผนพลาสตกชนด ไมลาร

3. กระดาษซบน า

4. บกเกอรขนาด 50 มล.

5. ปากคบ

6. สารท าความสะอาด ไดแก สารท าความสะอาดแบบออน 2 ชนด และ triton x-100 ปรมาณ 0.1-1 %

21

7. กระดาษวดความเปนกรด-ดาง

8. ถาดพลาสตกกนลก

9. น ากรองสะอาด

10. หลอดแกวมฝาปด

11. แปรงขนออน

12. กระดาษซบน า

3. การซอมแซมผาโบราณ จ านวน 50 ชด

1. ตวอยางผา ขนาด 20 x 20 ซม.

2. เขมปลายแหลม

3. ดาย

4. ผาแกว

5. ตนแบบกระดาษสาเจาะชอง

6. ทรอยดาย

7. กรรไกรตดเศษดาย

4. การจดแสดงเครองแตงกาย จ านวน 5 กลม

1. ตวอยางเครองแตงกาย 1 ชด

2. หน 1 โครง

3. ใยสงเคราะหแบบแผน และแบบฟ

4. ผาขาวบาง

5. เขมเยบผา

6. ดาย

7. เชอกกลมสขาว

8. กระดาษสา

9. เขมกลด

10. สายวด

22

11. ดนสอ/ไมบรรทด

12. กรรไกรตดกระดาษ/ผา/เศษดาย