พุทธศิลป์ในวรรณคดีไทย...งานพ ทธศ ลป...

วารสารราชบณฑตยสถานปท ๓๗ ฉบบท ๒ เม.ย.-ม.ย. ๒๕๕๕

พทธศลปในวรรณคดไทย*

รนฤทย สจจพนธภาคสมาชก ราชบณฑตยสถาน

ส�านกศลปกรรม

บทคดยอ

วรรณคดไทยจ�ำนวนมำกมเรองรำวเกยวของกบพระพทธศำสนำ กวน�ำเนอหำจำก

ชำดก พทธประวต คตควำมเชอ มำสรรคสรำงเปนวรรณคด ถอยค�ำพรรณนำในวรรณคดเหลำนเปน

แรงบนดำลใจแกศลปนสำขำอน ๆ น�ำไปสรำงสรรคเปนงำนศลปะ ทงสถำปตยกรรม จตรกรรม

ปฏมำกรรม นำฏศลป และในทำงกลบกน วรรณคดกไดน�ำผลงำนทำงพทธศลปเหลำนนมำพรรณนำ

ไวในงำนวรรณคด วรรณคดและศลปะอนจงมควำมสมพนธอยำงใกลชด พระพทธศำสนำจงเปน

สวนหนงทเชอมควำมสมพนธระหวำงวรรณคดกบศลปะแขนงอน ๆ งำนพทธศลปในวรรณคดไทย

ปรำกฎหลำยลกษณะ หลำยเนอหำ ไดแก ควำมงำมของปรำสำทรำชวงและวดวำอำรำม พทธประวต

ชำดก เรองนรก-สวรรค จกรวำล ปำหมพำนต และสตวหมพำนตในจนตนำกำร บทพรรณนำภำพ

พทธศลปเหลำนสรำงควำมปตศรทธำ ควำมดมด�ำในควำมเจรญรงเรอง ควำมเศรำสงเวชในควำม

ทรดโทรมเสอมถอย รวมทงควำมมหศจรรยใจในจนตนำกำรของกว

ค�ำส�ำคญ : พทธศลป, วรรณคดไทย

* ปรบปรงจากการเอกสารบรรยายในการประชมทางวชาการเรอง “พทธศลปสมยอยธยาในจงหวดเพชรบร” ตามโครงการปาฐกถา

ราชบณฑตสญจรดานศลปะและวฒนธรรมประจ�าพทธศกราช๒๕๕๕วนเสารท๒๘ เมษายนพ.ศ.๒๕๕๕ณมหาวทยาลยราชภฏ

เพชรบรจงหวดเพชรบร

วรรณคดเปนงานวรรณศลปทกวเลอกสรรถอยค�าทประณต งดงาม เพอสอความหมาย สราง

จนตภาพใหความคดความรสกแกผรบวรรณคดจงเปนศลปกรรมแหงการใชถอยค�าภาษา

วรรณคดไทยจ�านวนมากมเรองราวเกยวของกบพระพทธศาสนา กวน�าเนอหาจากชาดก

พทธประวตคตความเชอมาสรรคสรางเปนวรรณคดถอยค�าพรรณนาในวรรณคดเหลานเปนแรงบนดาลใจ

แกศลปนสาขาอนๆ น�าไปสรางสรรคเปนงานศลปะทงสถาปตยกรรมจตรกรรมปฏมากรรมนาฏศลป

และในทางกลบกนวรรณคดกไดน�าผลงานทางพทธศลปเหลานนมาพรรณนาไวในงานวรรณคดวรรณคด

และศลปะอนจงมความสมพนธอยางใกลชดและพระพทธศาสนาเปนสวนหนงทเชอมความสมพนธระหวาง

วรรณคดกบศลปะแขนงอนๆ

พทธศลปในวรรณคดไทย3๒

The Journal of the Royal Institute of ThailandVol. 37 No. 2 April-June 2012

งานพทธศลปในวรรณคดไทยปรากฏหลายลกษณะหลายเนอหาสรางความปตศรทธาความ

ดมด�าในความเจรญรงเรอง ความเศราสงเวชในความทรดโทรมเสอมถอย รวมทงความมหศจรรยใจ ใน

จนตนาการของกวดงจะกลาวตอไปน

๑. ควำมรงเรองของบำนเมองซงประกอบดวยปราสาทราชวงวดวาอารามทสรางขนดวยศลปะ

แบบไทยทงรปทรงของอาคารการตกแตงประดบประดาลวดลายแกะสลกหรอปนปนตางๆวรรณคด

ทเปนเรองเลามกจะมฉากแสดงความรงเรองโออาของบานเมอง กวกสรางฉากจนตนาการนนโดยจ�าลอง

จากภาพบานเมองทเขาไดพบเหนดงบทพรรณนาในก�าสรวลโคลงดนวรรณคดสมยอยธยาตอนตน

อยทธยายศยงฟา ลงดนแลฤๅ

อ�านาจบญเพรงพระ กอเกอ

เจดลอออนทร ปราสาท

ในทาบทองแลวเนอ นอกโสมฯ

พรายพรายพระธาตเจา จยรจนนทรแจมแฮ

ไตรโลกยเลงคอโคม ค�าเชา

พหารรเบยงบรร รจเรขเรองแฮ

ทกแหงหองพระเจา นงงเนองฯ

ศาลาอเนขสราง แสนเสาโสดแฮ

ธรรมาศจงใจเมอง สฟา

พหารยอมฉลกเฉลา ฉลแผนไสนา

พระมาศเลอมเลอมหลา หลอแสงฯ

33รนฤทย สจจพนธ


สามคคเภทค�าฉนท ผลงานของนายชต บรทต ไดพรรณนาภาพเมองราชคฤห ของพระเจา

อชาตศตร โดยจ�าลองมาจากกรงเทพมหานครในรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวนนเอง

เปนสถาปตยกรรมไทยทแสดงพทธศลปทงดงามดงตวอยางบางตอน

เลหเลอนชะลอดสตฐา นมหาพมานรมย

มารงสฤษฎพศนยม ผจะเทยบกเทยมทน

สามยอดตลอดระยะระยบ วะวะวบสลบพรรณ

ชอฟาตระการกลจะหยน จะเยาะยวทฆมพร

บราลพลาศศภจรญ นภสรประภสสร

หางหงสผจงพจตรงอน ดจกวกนภาลย

รอบดานตระหงานจตรมข พศสกอรามใส

กาญจนแกมมณกนกไพ ฑรยพรางพะแพรวพราย

บานบฏพระบญชรสลก ฉลลกษณเฉลาลาย

เพดานกดารกะประกาย ระกะดาษประดษฐด

เพงภาพตลอดตะละผนง กมลงเมลองศร

มองเหนสเดนประดจม ชวแมนกมลครอง

ภาพเทพประนมพนศนง นรสงหล�ายอง

ครฑยดภชงควยผยอง และเผยอขยบผน

ลวดลายระบายระบกระหนาบ กระแหนะภาพกระหนกพน

แผเกยวผกาบษปวล ลและวางระหวางเนอง

ฯลฯ

พทธศลปในวรรณคดไทย34


ไมเพยงแตบทพรรณนาบานเมองในยามรงโรจนงดงามเทานน เมอเวลาลวงผานไป อาคาร

ปราสาทราชวงบานเรอนตลอดจนศาสนสถานช�ารดทรดโทรมกลายเปนซากปรกหกพงกวไดแสดงความ

โศกสลดสงเวชในความเสอมทรามนนอยางรนทดใจ ดงบางตอนของบทกว “ศรสชชนาลย” ขององคาร

กลยาณพงศ

โอศรสชชนาลย เวยงชยพระรวงเปนเจา

กอนพนหลายรอยเขา ราวชนฟาพลดมาดน

บดนเจดยกวหาร ปานจตกาธานปาชาสน

อสรกายรายพณ แววยนเสยงสงขกงสดาล

วงเวงวเวกเอกภพ จบสกลไกรอนไพศาล

สะอกสะอนทรมาน จากปชนยสถานดกด�าบรรพ

ดกดนดวงดาวแพรว ลมเปาแกวปาอาถรรพณ

รนรนชนรสสคนธ สระขวญสวนแกวอทยาน

บหรงรตนรองเกาะเครอวลย กนกทพยบหงาสวรรคหอมหวาน

กลางวดนางพญาชานาน อวสานสนชอฝมอไทย

ชอฟา

บราล หางหงส

ภาพสลกบานประต เพดาน ภาพจตรกรรมฝาผนง

3๕รนฤทย สจจพนธ


โอแกงหลวงแควยม ไหลระทมราวธารร�าไห

ชะเลยงเพยงละลายไป ในกาละเชยวเปลาเปลยวจรง

ชางลอมสถปพระธาต กองโกญจนาทเพยงเสยงสงห

กอนศลาแลงไหวตง สรรพสงเพอบาดวยอาดร

พระเจดยเจดแถว ไวแววยวฟาไอศรย

อฐแหงราชตระกล พระรวงหลบกบดนทราย

เหนเสาปทปเทยนแกว เวยงผาแลวใหใจหาย

ลานศรมหาโพธกระจาย ละอายทศทศนจนรนดร

พระปฏมากรใหญ บวแกวคชยไอศวรรย

วหารค�าต�าหนกจนทน โขดขณฑเขอนเพชรอเนจอนาถ

นนสวรรณครราง ชางพนมเพลงวนาวาส

บญชรชนสงหาสน พนาศพนจอนจจ�

เสยงซากอฐหนสะอน ดกดนนมมนตขลง

ราหจจบจนทรบง เมฆมดมดฟาโศกาลย

หอมวหารมณฑปแกว เนนแนวปาไมเขาใหญ

พระปฏมากรชย กระจายกลงกลางดนทราย

ฯลฯ

วดชางลอม วดพระเจดยเจดแถว



๒. เรองรำวพทธประวต มวรรณคดหลายเรองน�าพทธประวตมาสรรคสรางเปนกวนพนธ

ทไพเราะและมคณคา วรรณคดเรองส�าคญคอพระปฐมสมโพธกถา พระนพนธของสมเดจพระมหา

สมณเจากรมพระปรมานชตชโนรสไดกลาวถงพระประวตตงแตประสตพทธลกษณะออกผนวชผจญมาร

ตรสรแสดงปฐมเทศนาเผยแพรพระธรรมไปจนเสดจดบขนธปรนพพานสมโภชพระบรมธาตและน�าไป

ประดษฐานในทตางๆ เรองราวในพทธประวตนถกถายทอดเปนภาษากวทไพเราะงดงาม เปนพทธศลป

ทสรรคสรางดวยภาษา และในขณะเดยวกนสรางแรงบนดาลใจแกศลปนน�าไปสรางเปนภาพจตรกรรม

หรอภาพปฏมากรรมทงดงามอกดวย

ประสต ออกผนวช ผจญมาร

ตรสร แสดงปฐมเทศนา



ดบขนธปรนพพาน

ในลกขณปรคคาหกปรวรรตปรจเฉทท4มบทพรรณนาถงพระบาทของเจาชายสทธตถะอนม

ลกษณะของมหาบรษหากทรงบรรพชาจะไดเปนพระสมมาสมพทธเจาบทพรรณนากลาววา“ฝาพระบาท

ทง ๒ เสมอกนเปนอนด ดจพนฉลองพระบาททอง ขณะเมอเหยยบลงกถกตองพนพรอมกน ขณะเมอยก

ขนกพนจากพนพรอมกน”นอกจากนยงพรรณนารายละเอยดของพนฝาพระบาททงสองขางดงน

“พระราชกมารนมพนฝาพระบาททงสองประกอบดวยลายลกษณะกงจกรขางละอนในทามกลาง

ฝาพระบาทแลจกรนนมก�า ๑,๐๐๐ประกอบดวยกงและดมบรบรณดวยอาการทงปวง แลภายนอกรอบ

กงจกรนนประดบไปดวยรอยรปอฏฐตรสตมงคล๑๐๘ประการคอรปหอก๑รปแวนสองพระพกตร๑รป

ดอกพดซอน๑รปสายสรอย๑รปสงวาล๑รปถาดทอง๑รปตง๑รปมจฉาทงค๑รปปราสาท๑รป

ขอ๑รปเสาไต๑รปเศวตฉตร๑รปพระขรรค๑รปพดใบตาล๑รปพดหางนกยง๑รปพดวาลวชน

๑รปมงกฎ๑รปบาตร๑รปพวงดอกมะล๑รปดอกนลอบล๑รปดอกอบลขาว๑รปดอกอบลแดง

๑รปดอกบวแดง๑รปดอกบวขาว๑รปหมอเตมดวยน�า๑รปถาดเตมดวยน�า๑รปมหาสมทรทงส

๑รปเขาจกรวาฬ๑รปปาหมพานต๑รปเขาพระสเนร๑รปพระจนทร๑รปพระอาทตย๑รปหมดาว

นกษตรฤกษ๑รปทวปใหญทงสรปทวปนอยทงพน๑รปบรมจกรพรรดกบทงราชบรวาร๑รปสงขทกษณา

วฏ๑รปสวรรณมจฉา๑รปจกรทงค๑รปคงคาทงเจด๑รปสระใหญทงเจด๑รปเขาปรภณฑทงเจด

๑รปพระยาครฑ๑รปจระเข๑รปธงชายธงผาทงผน๑รปรตนบลลงก๑รปเกาอ๑รปเขาไกรลาส

๑รปพระยาราชสห๑รปพยคฆราช๑รปชางเอราวณ๑รปพญามาพลาหก๑รปพญาพาสกรนาคราช

๑ รปพญาหงส ๑ รปไกเถอน ๑ รปอสภราช ๑ รปพญาชางอโบสถ ๑ รปพญาชางฉททนต ๑ รป

มงกรทอง๑รปมหาพรหม4หนา๑รปเรอทอง๑รปเตาทอง๑รปแมโคกบทงบตร๑รปกนนรผ

๑รปนางกนนร๑รปนกการเวก๑รปนกกระเรยน๑รปนกยง๑รปนกจากพราก๑รปนกพรก๑รป

ฉกาพจรเทวโลกทง6ชน๑รปโสฬสมหาพรหมทง๑6ชน๑สรเปนรอยรปมงคล๑๐๘ประการเปนบรวาร

ลอมกงจกรใหญในทามกลางฝาพระบาททงสองซายขวาดจกน”

พทธศลปในวรรณคดไทย3๘


ในตอนมารวชยปรวรรตปรเฉทท๙เปนตอนทพระยาวสวดมารระดมพลเสนามารใหไปโจมต

พระพทธเจาขบไลพระองคลงจากรตนบลลงกใหไดทงนเพอขดขวางมใหพระองคตรสรเหลาพลมารโยธา

ไดส�าแดงฤทธนรมตเพศตางๆ บางตนกายทอนบนเปนนาคทอนลางเปนมนษยบางตนทอนลางเปนครฑ

ทอนบนเปนนาคบางตนเปนเสอบางตนเปนโคบางตนเปนชางบางตนเปนแรงรวมความแลวเหลามาร

เนรมตกายเปนสรรพสตวทงจตบาททวบาทนานาพนธรางกายมสตางๆหนาแดงกายเขยวกายเหลอง

หนาขาวกายด�าหนาลายพรอยเปนตนนอกจากนหมมารโยธเหลานยงแสดงฤทธเปนทนาสะพงกลวดง

บรรยายไววา

“บางจ�าพวกพลมารกส�าแดงฤทธ เปนอสรพษใหเลอยเขาไปในชองโสตเบองซาย บางกยาย

ใหประเวศโดยประเทศวามโสตทวาร แลวออกทางดานกรรณภาคทกษณ แผพงพาน แลบลนแลฟนเลก

หลากหลายบางมารใหทฆชาตเขาทางจกษเบองซายออกทางจกษเบองขวาบางกใหเขาทางทกษณนยนา

ออกทางวามเนตร แสดงเดชพนพษเลกพงพาน บางกใหเขาทางทกษณนาสกทวารออกทางชองนาสก

เบองซาย บางกใหประเวศฝายทวารวามนาสาออกทกษณนาสกทวาร บางหมมารใหเขาทางโอษฐออก

รอยพระพทธบาท

3๙รนฤทย สจจพนธ


ทางนาสกทวารแผพงพานอยเหนอศโรตมแสดงเดชบางใหสถตอยบนศรประเทศแลวเลอยลงเลกพงพาน

อยแทบมขทวารกม บางใหเขาทางอทรนาภทะลตลอดออกแผพงพานทางโอษฐทวาร บางกใหเขาทาง

โอษฐทะลลงเลกพงพานทางอทร ลางเหลามารกเอานาคเขาพนเปนวลยกรเบองขวาแลวหอยศรษะ

ลงมาเลกพงพานอยเหนอเขา บางกเอานาคพนหตถซายเปนวลยแลวหอยศรษะลงไปแผพงพานอย ณ

ชานประเทศเบองขวาบางกเอาสปปาชาตใหญนอยมงเหลอมเปนตนเอาพนพาหาแลขาทงสองขางตางๆ

แลพลกพงกลว...”

จากนน พระยาวสวดมาราธราชกเนรมตกรซายขวาขางละ ๑๐๐๐ กร ทรงอาวธนานาชนด

ประทบเหนอคอชางชอวาครเมข ยกทพไปขบไลพระพทธองค พระยามารมบญชาใหเหลามารโยธ“จบ

พระสทธตถกมารพนธนาการประหารหนฟนแทงเขนฆา ผาอระขยหฤทย จบสองบาทขวางไปยงฝงสมทร

ฟากโนน” ฝงมารมากมายเหลอคณานบเขาลอมโพธบลลงก เหลาเทพยดาทงหมนจกรวาลทมาถวาย

สกการบชาตางตกใจกลวพากนเหาะหนหายไปสนแตพระพทธองคประทบนงไมหวนไหวพระองคทรง

อญเชญพระบารมทง๑๐เปนเกราะคมกนคอทานศลเนกขมมะปญญาวรยะขนตสจจะอธษฐาน

เมตตาอเบกขาบารมทง๑๐ยงแยกออกไปไดอก3สถานคอบารม๑๐อปบารม๑๐และปรมตถบารม

๑๐สรรวมเปนบารม3๐ทศทรงประดษฐานดวยพระบาทคอวรยบารมเหนอพนปถพคอศลบารมทรง

อาวธคอปญญาบารมในพระหตถคอศรทธาและบารมอนๆเปนโลปองกนมารตงพระทยจะไมทรงหน

จากรตนบลลงกและจะทรงชงชยจนกวามารจะพายพนาศไปหมดสนพระยามารส�าแดงเดชบงเกดเปนฝน

๙ประการคอเปนลมพายใหญเปนน�าทวมถงยอดไมเปนกอนหนเปนสรรพอาวธเปนถานเพลงเปน

เถาถานจากนรกเปนทรายกรดเปนเปอกตมรอนและเปนความมดมดแตฝน๙ประการไมอาจท�าอนตราย

แกพระพทธองคพระยามารจงขใหพระพทธองคเสดจลกจากรตนบลลงกโดยอางวารตนบลลงกนนเกดจาก

บญบารมของตนพระองคจงอางนางธรณเปนพยานนางธรณจงปรากฏกายบดมวยผมหลงน�าทกษโณทก

ทพระพทธองคทรงหลงไว มากกวามากประมาณมได น�าทหลงไหลออกจากเกศโมลแหงนางธรณทวม

หมมารลอยตามน�าไปสนไมเวนแมชางทรงครเมข ขณะนนมหาปถพกปนปวน สงเสยงกกกองโกลาหล

ฟาผาเปรยงๆ หาฝนถานเพลงตกตองหมมารทงหลายพระยามารหวาดกลวเปนทสดยอมพายแพยกกร

ทง๑๐๐๐ขนประนมแลวกลาวสรรเสรญพระเดชานภาพของพระองค

พทธศลปในวรรณคดไทย4๐


บทพรรณนาตอนพระพทธเจาผจญมารถกน�าไปสรางเปนภาพจตรกรรมมากมายเพราะเปนตอน

ส�าคญทสดตอนหนงของพทธประวตดงเชนภาพจตรกรรมฝาผนงฝมออาจารยเมองสงหจนทรฉายท

อโบสถกลางน�าของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยอ�าเภอวงนอยจงหวดพระนครศรอยธยา

ภาพจตรกรรมฝาผนงพระพทธเจาผจญมารอาจารยเมองสงหจนทรฉาย

พระพทธเจาผจญมาร นางธรณบดมวยผม

4๑รนฤทย สจจพนธ


ในมหาปรนพพานสตรปรวรรตปรจเฉทท๒6สมเดจฯกรมพระปรมานชตชโนรสทรงพรรณนา

ภาพเหตการณในตอนทพระพทธเจาเสดจดบขนธปรนพพานในคนวนวสาขบชาวา เกดปรากฏการณ

ธรรมชาตทแสดงอาการทกขโศกพนดนทองฟามหาสมทรสงเสยงกกกองไปทงจกรวาลดวยความอาลย

อยางยงยวดดงขอความตอไปน

“ขณะนนอนวาปฐวกมปนาการกบงเกดปรากฏพลกพงกลวทวโลกธาตทงปวงอกทงหวงมหรรณพ

กก�าเรบตฟองคะนองคลนครนครนนฤนาทสนนในมหาสมทรสาครทงหมมจฉาชาตมงกรผดด�ากระท�าให

ศพทส�านานนฤโฆษ ครวนาดจเสยงปรเทวกถา แซซองโศกาดรก�าสรด ทงขนเขาพระสเนรราชบรรพตก

นอมยอดโอนออน มอาการปานประหนงวายอดหวายอนอคคลน อเนกมหศจรรยกบนดาลทวเมทนดล

สกลนภากาศปางเมอพระบรมโลกนาถเขาสพระปรนพพาน”

ปฐวกมปนาท

การพรรณนาแบบกลาวเกนจรง (hypobole) เชนน สรางอารมณไหวสะเทอน หวาดหวน

นอกจากนการใชโวหารภาพพจนบคลาธษฐาน(personification)ยงท�าใหตระหนกรวาการเสดจดบขนธ

ปรนพพานเปนความสญเสยอนยงใหญไมเพยงแตบคคลธรรมดาตลอดจนเหลาทวยเทพเทวดาเทานนทโศก

เศรากบความสญเสยนแมโลกและจกรวาลกสะเทอนเลอนลนและแสดงอาการเศราสลดราวกบมชวตจตใจ

พทธศลปในวรรณคดไทย4๒


๓. เรองชำดก ชาดกเปนเรองราวของพระโพธสตวเสวยพระชาตตางๆ ๕47พระชาตเวสสนดร

ชาดกซงเปนพระชาตสดทายเปนพระชาตทส�าคญทสด เรยกวา มหาชาต วรรณคดไทยทแสดงเรองราว

ของมหาชาตมหลายเลมเชนมหาชาตค�าหลวง กาพยมหาชาต รายยาวมหาเวสสนดรชาดกวรรณคดเรอง

มหาชาตส�านวนตางๆ มากมายทงวรรณคดราชส�านกและวรรณคดทองถนทงวรรณคดไทยและวรรณคด

ในภาคพนอษาคเณย แสดงใหเหนความศรทธาตอพระพทธศาสนา และความเทดทนในการสงสมบารม

ของพระพทธองค วรรณคดเรองมหาชาตจงเปนงานวรรณศลปส�าคญทถายทอดพทธศลปดวยภาษาท

ไพเราะอลงการตวอยางเชน รายยาวมหาเวสสนดรชาดกกณฑกมารแตงโดยเจาพระยาพระคลง (หน)

ตอนทพระเวสสนดรตรสเรยกพระชาลราชกมารและพระกณหาราชกมารใหขนจากสระบวทซอนพระองค

อยทรงขอใหสองกมารเปนมหาส�าเภาทองพาพระองคไปสพระอมตมหานครนฤพานดวยการบ�าเพญบตร

ทานบารมอนยงใหญ

มหาส�าเภาทองจตรกรรมสอาจารยเฉลมชยโฆษตพพฒน

“พระลกเอยพอเหนแตหนาเจาพนองทงสองเจาจงมาเปนมหาส�าเภาทองธรรมชาตอนนายชาง

ชาญฉลาดจ�าลองท�าดวยกงแกวประก�าตรงดวยเพชรแนนหนาแกวประพาฬแผเปนดาดฟาฝาระบระเบด

เปดชองน�าแกวไพฑรยกระท�าเปนราโทโมราประดบสลบสลกกรอบลายรายดอกรกเนาวรตนฉลฉลกเปน

รปสตวภาพเพชรนลแนม แกมหงสวหคกระหนกคาบลดารตน มงกรกดกอดแกวเกยวเปนกานขดดสดใส



ครนส�าเรจล�าส�าเภาแลวเมอใดพระบดาจะทรงเครองตนมงคลพชยส�าหรบกษตรยดงจะเอาพระสมาบต

กระหวดทรงเปนสรอยสงวาลวงอยสรรพเสรจ จะเอาพระขนตตางพระขรรคเพชรอนคมกลา สนทรจะ

ยางเยองลงสทนงทายเภตรา สงระหง ปกทวนธงเศวตฉตร ครนเวลาวายพดมาเฉอยฉว ส�าเภาทองกจะ

ลองลวไปตามลมสรรพสตวกจะชนชมโสมนสถงจะเกดลมกาฬพานกระพอพดคอโลโภถงจะโตสกแสน

โตตงตเปนลกคลนอยครนโครมโถมกระแทกส�าเภานมไดวอกแวกหวาดหวนไหวกจะแลนระรเรอยเฉอย

ไปจนถงเมองแกวอนกลาวแลวคอพระอมตมหานครนฤพานพระลกเอยเจาจะนงนานอยไยในสระศรจง

ขนมาชวยพระบดายกยอดปยบตรทานบารมแตในครงเดยวนเถด”

เมอพระชาลพระกณหาเสดจขนจากสระน�าและทรงกระท�าตามค�าของพระบดาแลวพระเวสสนดร

ทรงเอยวาจายกพระชาลพระกณหาแกชชก พรอมทงหลงอทกธาราใสมอ ทนใดนนเกดปรากฏการณ

อศจรรยทางธรรมชาต เจาพระยาพระคลง (หน) ไดพรรณนาไวดวยภาษาทอลงการเปยมดวยคณคาทาง

วรรณศลปดงน

“เวสสนตโร ราชา อนวาพระมหาเวสสนดรอดลยดวงดลก เมอพระองคทรงยกปยบตรทาน

มทนชาจงหลอหลงอทกธาราใหตกลงเหนอมอทชาจารยอศจรรยกบนดาลบงเกดมอย�มหาปฐวอนวา

ภาคพนพระธรณอนหนาแนนไดสองแสนสหมนโยชนเสยงอโฆษครนครนดงไฟบรรลยกลปจะผลาญโลก

ใหท�าลายวายวนาศ ฝงสตวจตบาทกตนเตนเผนโผนโจนดน ประหนงวาปฐพนจะพลกคว�าพล�าแพลงให

พลกหงายอกนางพระธรณจะแยกแตกกระจายอยรอนๆสะทอนสะเทอนเลอนลนอยครนๆดจหนงวา

ปนสกแสนนดมากระหน�า ซ�ายงอยเปรยง ๆ เสยงฉะฉาดฉานทงพระยาคชสารชาตฉททนต ทะลงถลน

รองวะแหวแหวประแปรแปรนแลนทะลวง

งวงควางาเงย ประหนงวาจะสอยเสย

เอาดวงดาว เหยมหาวกระหมตกมนอย

ฮด ๆ ดงวาใครมายแยงแกลงผดพาน

เดอดทะยานอยฮกฮก สะอกไลแทงเงา

อยผลงผลง ไมไลพงผะผางโผงลมพนาศ

ทงพระยาพาฬมฤคราชเสอโครงค�าราม

ครมกระหมเสยงส�า เนยงก อง ร อง

ปะเปบปบถบทะยานยองแยกเขยวเคยว

ฟนตวสนอยรก ๆ ประหนงวาจะถาโถม

โจมจกเอาสตวในไพรวน มาคาบคนกน รามสรเมขลา



เสยค�าเดยวเปนภกษา ทงพญากาสรตวกลากลบเขาโขยดโลดลองเชง เรงฤทธไกรไลขวดคววอยฉาน ๆ

ประหนงวาจะควานควกตกแผนดนดอน สเนร ปพพตราชา ทงพระยาเขาพระสเมรกเอนออนอยทบเทา

แกวเกาเนาวรตนแสนสตตรตนะเรองรองซองสาธการอยองม ทงพระยาครฑราชปกษ กโผผนบนขน

เวหน เลนลมบนอยลบลว เมฆหมอกปลวอยเกลอนกลาด บนอากาศกวกลเปนหมอกกลม อมพรชอม

อบอลเวง เสยงคระโครมเครงครนครน ฝนสวรรคกเฟองฟงเปนฟองฝอย เมขลาเหาะลอยลอแกว

อยแวววบรามสรขยบขยกขยแสงสายมณแวบวาบวาวสวางอสรกขวางขวานประหารอยเปรยงๆเสยง

สนนลนโลกอยวจลจลาจล นาคราชในเบองบนกเบอนบดนฤมตกาย ชเศยรถวายสกการบชา เทพยดา

นกรนบโกฏตางนอมศโรตมอยไสวยอพระกรไหวอยแออดวาเจาประคณของสตวผยากเอยอนทานนยาก

ทบคคลใดเลยจะท�าไดเวนไวแตหนอพระชนสหอนทรงสรางพระบารมมามากแลวขอใหพระทลกระหมอม

แกวจงส�าเรจแดพระวสทธสรอยสรรเพชญพทธอครอนาวรณญาณในอนาคตกาลโนนเถด.”

จะเหนไดวาขอความดงกลาวขางตนสรางจนตภาพกลาวคอเหนภาพแสงสและไดยนเสยง

นอกจากนยงสรางสรรคดวยภาษาภาพพจนอนเปนกลวธทางวรรณศลปอยางหลากหลาย ทงการกลาว

เกนจรง บคคลวต อปมาอปไมย (simile) และมการใชค�าเลยนเสยงธรรมชาต (onomatopoeia)

อยางมากมายทงเสยงแผนดนแยกเสยงปนเสยงชางรองเสยงชางตกมนเสยงตนไมลมเสยงเสอค�าราม

เสยงควายไลขวดเสยงรามสรขวางขวานฯลฯนบเปนภาพพทธศลปทสรางสรรคดวยตวอกษรอยางวจตร

๔. ภำพนรก - สวรรค ความเชอเรองนรก-สวรรคมาจากคตไตรภมซงปรากฏเปนวรรณคด

เรองไตรภมกถา พระราชนพนธของพระมหาธรรมราชาลไท กษตรยแหงกรงสโขทย และวรรณคดเรอง

เดยวกนนอกหลายส�านวนในเวลาตอมาคตไตรภมมบทบาทอยางสงในสงคมไทยนอกจากความเชอเรอง

การเวยนวายในภพภมตาง ๆ ไมสนสด อนจะพนไดโดยเขาสนพพานแลว ยงสรางภาพลกษณและ

จนตนาการเรองนรกสวรรคปาหมพานตมนษยโลกจกรพรรดพระอนทรพระพรหมและเหลาเทวดา

ทงหลายอกดวย พทธศลปจากไตรภมถกน�าไปถายทอดเปนภาพจตรกรรมฝาผนง ภาพประตมากรรม

ตลอดจนการกอสรางศาสนสถานอนเปนสถาปตยศลป

ไตรภมกถา พรรณนาถงนรกใหญ๘ขมซงมสณฐานรปสเหลยมจตรสซอนกนลงไปและมนรก

บาวซงอยโดยรอบอก๑6ขมนรกบาวแหงหนงชอโลหสมพลนรกพรรณนาภาพไวอยางนาสยดสยองวา

“นรกบาวถดนนอนเปนค�ารบ๑๕ชอโลหสมพลนรกฝงคนอนท�าชดวยเมยทานกดแลผหญง

อนมผวแลวแลท�าชจากผวกด คนฝงนนตายไปเกดในนรกนน นรกนนมปาไมงวปาหนงหลายตนนกแล

ตนงวนนสงไดแลตนแลโยชน แลหนามงวนนเทยรยอมเหลกแดงเปนเปลวลกอย แลหนามงวนนยาวได

๑6นวมอเปนเปลวไฟลกอยบหอนจะรดบสกคาบแลในนรกนนเทยรยอมผหญงผชายหลายแลคนฝงนน

4๕รนฤทย สจจพนธ


เขารกใครกนดงกลาวมาดจกอนนนแล ลางคาบผหญงอยบนปลายงว ผชายอยภายต�า ฝงยมพะบาล

กเอาหอกดาบหลาวแหลนอนคมเทยรยอมเหลกแดงแทงตนผชายจ�าใหขนไปหาผหญงวาชสอยบนปลายงว

โพนเรว อยาอย แลฝงผชายนนทนเจบบมไดจงปนขนไปบนตนงวนน ครนวาขนไปไส หนามงวนนบาด

ทวตนเขาขาดทกแหง แลวเปนเปลวไฟไหมตนเขา เขาอดบมไดจงบายหวลงมา ฝงยมพะบาลกเอาหอก

แทงซ�าเลารองวาสเรงขนไปหาชสทอยบนปลายงวโพนสจะลงมาเยยะใดเลา เขาอดเจบบมได เขาเถยง

ยมพะบาลบมไดเขาจงปนขนไปแลหนามงวบาดทวทงตวเขาเขาเจบปวดนกหนาดงใจเขาจะขาดตายแล

เขากลวฝงยมพะบาลเขาจงปนขนไปเถงปลายงวนนครนจะใกลเถงผหญงนนไสกแลเหนผหญงนนกลบ

ลงมาอยภายต�าเลา ยมพะบาลหมหนงแทงตนผหญงใหขนไปหาผชายผเปนชวา สเรงขนไปหาชสอนอย

ปลายงวนนเลาเมอเขาขนเขาลงหากนอยดงนนเขาบมไดพบกนยมพะบาลจบผหญงผชายจ�าใหขนจ�าให

ลงหากนดงนนหลายคาบหลายคราล�าบากนกหนาแล”

นรก

นอกจากภาพนรกแลว ไตรภมกถายงพรรณนาภาพสวรรคไวอยางสวยสดงดงาม ดงพรรณนา

สวรรคชนดาวดงสของพระอนทร ซงอยเหนอเขาพระสเมร มความกวางถง ๘,๐๐๐,๐๐๐ วา ประต

แตละทศหางกน๘,๐๐๐,๐๐๐วามประตโดยรอบถง๑,๐๐๐ประตหลงคาประดบดวยแกว7ประการ

เมอผลกประตเขาไปจะไดยนเสยงดนตรไพเราะนกหนา ตรงกลางประดษฐานปราสาทไพชยนตสง

๒4,๐๐๐,๐๐๐วาประดบดวยแกวล�าคานานาชนดนอกเมองออกไปแตละทศจะมอทยานซงเตมไปดวย

ดอกไมนานาพนธมสระใหญ๒แหงกวางใหญน�าใสสะอาดและมปราสาทสวยงาม



พระอนทรมชางทรงชอเอราวณ ซงเปนเทวดาองคหนงชอ ไอยราพณเทวบตร เมอพระอนทร

เสดจไปทใด ไอยราพณเทวบตรจะเนรมตตนเปนชางทรง ไตรภมกถาพรรณนาภาพของชางเอราวณ

ไวดงน

“แลวายงมเทพยดาองคหนงชอไอยราพณเทวบตร ผแลเมอพระอนทรเจาแลมทเสดจไปเหลน

แหงใด ๆ กด แล ธ จะใครขชางไปเหลน จงไอยราวณเทพบตรกนฤมตตวเปนชางเผอกตวหนงใหญนก

โดยสงได๑,๒๐๐,๐๐๐วาแลมหวได33หวหวนอยๆอย๒หวอย๒ขางนอกหวทงหลายนนแลว

แลวาหวใหญได ๒,๐๐๐ วา แลหวถดนนเขาไปทงสองขางแลหวแล 3,๐๐๐ วา ถดนนเขาไปแลหวแล

4,๐๐๐วาถดนนเขาไปแลหวแล๕,๐๐๐วาถดนนเขาไปแลหวแล6,๐๐๐วาแรงเขาไปเถงกแรงใหญ

ถดกนเขาไปดงกลาวนแล สวนหวใหญอนทอยทามกลางทงหลายชอสทศน เปนพระทนงแหงพระอนทร

โดยกวางได๒4๐,๐๐๐วาแลเหนอหวชางนนแลมแทนแกวอนหนงกวางได๙6,๐๐๐วาแลมปราสาท

กลางแทนแกวนนมธง (ทงหลายแลธง) แกวฝงนนโดยสงได ๘,๐๐๐ วา ธงฝงนนเทยรยอมแกว 7 สง

แลมพรวนทองค�าหอยยอยลงทกแหงแกวงไปมา แลมเสยงนนไพเราะนกหนาดงเสยงพาทยพณใน

จตรกรรมฝาผนงภาพสวรรคชนดาวดงสบนยอดเขาพระสเมร



เมองฟาในปราสาทนนเทยรยอมตดเพดาน

ผาทพย แลมแทนนอนอย ในทนนกวาง

ได ๘,๐๐๐ วา แลมราชอาสนาหมอนใหญ

หมอนนอยหมอนอง องคพระอนทรนน

สงได6,๐๐๐วาแลประดบนดวยแกวถนม

อาภรณทงหลายแล ธ นงเหนอแทนแกว

นนหวชางได 33 หวไส พระอนทร ธให

เทพยดาทงหลายข ๒๒ หวนน มบญเพยง

ประดจพระอนทรไส อนวาหวชาง 33 หว

แลหวแลหวมงา 7 อน แลงาแลอนยาวได

4๐๐,๐๐๐วาแลงานนมสระได7สระสระ

แลสระนนมบวได 7 กอ กอบวแลกอนนม

ดอกแล7ดอกดอกแลอนนนมกลบ7กลบ

กลบแลอนแลอนนนมนางฟายนร�าระบ�า

บพพะแล7คนนางแลคนแลคนนนมสาว

ใชได7คนโสดชาง33หวนนได๒3๑งา

สระนนได๑,6๑7สระแลกอบวในสระนนได

๑๑,3๑๙กอแลดอกบวนนได7๙,๒33ดอก

แลกลบดอกบวนนไสได๕๕4,63๑กลบแล

นางฟาอนร�าระบ�านนได3,๘๘๒,4๑7นาง

แลสาวใชนางร�าระบ�านนได๒7,๑76,๙๑๙

คนแลมอยในงาชางไอยราพณ”

ภาพของชางเอราวณซงวจตรพสดารถกน�าไปสรางสรรคใหมในวรรณคดอกหลายเรองเชนบท

ละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก ตอนอนทรชตแปลงราง

เปนพระอนทรใหการณราชเนรมตตนเปนชางเอราวณเหลาพลยกษพวกหนงแปลงเปนเทวดาคนธรรพ

อกกลมหนงแปลงเปนนางอปสรฟอนร�าเลนดนตรไปในขบวน เพอลวงพระลกษณใหเขาใจผด อนทรชต

แผลงศรพรหมาสตรมาตองพระลกษณและไพรพลสลบหมด หนมานโกรธจงเผนโผนขนไปหมายสงหาร

พระอนทรเสยตอนนพวกดโขนรจกกนดวาคอตอนหกคอชางเอราวณบทพระราชนพนธพรรณนาไวดงน

พทธศลปในวรรณคดไทย4๘


ใหการณราชกมภณฑ เปนเอราวณตวกลา

สามสบสามเศยรอลงการ เศยรหนงเจดงางามงอน

งาหนงเจดสระโกสม สระหนงมปทมเกสร

เจดกอชกานอรชร กอหนงบานสลอนเจดผกา

ดวงหนงเจดกลบสบงกช กลนรสซาบซานนาสา

กลบหนงมเทพธดา เจดนางกลยายพาพาล

แตละองคทรงโฉมอรชร ร�าฟอนจ�าเรยงเสยงหวาน

นางหนงลวนมบรวาร เจดองคเยาวมาลยวไลวรรณ

เผอกผองพงพศอ�าไพ เหมอนชางเจาตรยตรงคสวรรค

มวมานทกเศยรคชกรรม พรายพรรณลวนแกวมณ

โขนตอนหกคอชางเอราวณ

4๙รนฤทย สจจพนธ


พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยทรงพระราชนพนธตอนนขนใหมในบทพากยรามเกยรต

เปนกาพยฉบง๑6ทรจกกนเปนอยางด

อนทรชตบดเบอนกายน เหมอนองคอมรนทร

ทรงคชเอราวณ

ชางนมตฤทธแรงแขงขน เผอกผองผวพรรณ

สสงขสะอาดโอฬาร

สามสบสามเศยรโสภา เศยรหนงเจดงา

ดงเพชรรตนรจ

งาหนงเจดโบกขรณ สระหนงยอมม

เจดกออบลบนดาล

กอหนงเจดดอกดวงมาลย ดอกหนงแบงบาน

มกลบไดเจดกลบผกา

กลบหนงมเทพธดา เจดองคโสภา

แนงนอยล�าเพานงพาล

นางหนงยอมมบรวาร อกเจดเยาวมาลย

ลวนรปนรมตกายา

๕. จกรวำล วรรณคดพทธศาสนาของไทยหลายเลมแสดงคตโบราณเรองจกรวาลวทยาไว

ดงปรากฏในไตรภมกถา พระไตรปฏกและคมภรตางๆตอมาในราวพ.ศ.๒๐63พระสรมงคลาจารย

แหงลานนาไดรจนาเรองจกกวาฬทปน โดยอางหลกฐานจากพระไตรปฎกและคมภรตางๆ มาประกอบกน

ในทางพทธศาสนา จกรวาล หมายถง อาณาเขตอนประกอบดวยสรรพสงตาง ๆ อนมเขาพระสเมร

เปนศนยกลางมภเขาทง7หรอสตตบรภณฑมทวปใหญ4ทวปทวปนอยสองพนทวปและมหาสมทร

โดยมเขาจกรวาลลอมรอบเรยกวาจกรวาลหนงหรอโลกธาตหนงและหมายรวมถงสวรรคภมนรกภม

พระจนทรพระอาทตยและดวงดาราตางๆ จกกวาฬทปนแบงเนอหาเปน6กณฑกณฑท๑กลาวถงขนาด

ความกวางยาวของจกรวาลกณฑท๒กลาวถงเขาพระสเมรเขาสตตบรภณฑคอยคนธรอสนธรกรวก

สทสสนะเนมนธรวนตกะและอสสกณณะปาหมพานตภเขาจกรวาลกณฑท3กลาวถงมหาสมทร

เชนสทนดรสระใหญ7สระเชนสระอโนดาตแมน�าใหญแมน�าเลกและชลาลย๒๐ประเภทกณฑ

ท4กลาวถงทวปใหญทง4คอชมพทวปอมรโคยานทวปบพพวเทหทวปและอตตรกรทวปทวปนอย

เมองและชนบทตางๆ กณฑท๕กลาวถงอบายภมคอทอยของสตวนรกเปรตอสรเดรจฉานเทวภมคอ

พทธศลปในวรรณคดไทย๕๐


ภาพจ�าลองจกรวาลจากหนงสอปรศนาแหงหมพานตของพษณศภนมตร

เขาพระสเมรMt.Sumane

ก�าแพงจกรวาลUniverseWall

ชมพทวปChomphuDaveep(AncientIndia)

เขาสตตบรภณฑMt.SattaBoriphan

เทวดาในชนกามภมพรหมในชนรปภมและอรปภมอสรมารคนธรรพเทวดาอนๆกณฑท6กลาวถง

เรองเบดเตลดตางๆเชนอายอาหารตนไมการค�านวณเวลาฯลฯ

คตเรองจกรวาลในพระพทธศาสนาเปนแรงบนดาลใจแกกวและจตรกรในการสรางสรรคเปน

วรรณคดและภาพจตรกรรมจ�านวนมากตงแตอดตจนถงปจจบนดงเชนกากค�ากลอนงานประพนธของ

เจาพระยาพระคลง(หน)เมอพระยาครฑไดพานางกากไปเชยชมแลวกอมนางพาเหาะไปเทยวชมจกรวาล

และปาหมพานตดงทกวพรรณนาไววา

พระยาราชสบรรณกพลนตน ประคองชนเลาโลมโฉมสมร

พจะอมยพาพนบนจร ไปชมขนสขรชะเลวน

วาพลางทางประคองยพเรศ อมประเวศบนโดยพระเวหน

รารอนใหออนดวยลมบน พลางเชยชนกมลดวยกลนนาง

ชบอกยอดเขาพระเมรมาศ แกวประหลาดงามดเปนสอยาง

แดงเขยวขาวเหลองเรองนภางค เกาะทวปใหญกวางทงสทศ

ทวปนอยสองพนเปนบรวาร สณฐานดงจอกลอยกระจหรด

มพฤกษาใหญล�าประจ�าทศ เกดสถตแตประถมแผนดน

นทสทนดรSiTandornWaterxx

๕๑รนฤทย สจจพนธ


จตรกรรมฝาผนงภาพจกรวาล

ชชมเขาแกวทงเจดชน มน�าคนหลนลดชลาสนธ

หมมหามจฉาแลนาคนทร อนอยในวารนสทนดร

สารพดมสตวจตบาท คชสหสงหราชแลไกรสร

สงโตโคกเลนแลมงกร นรสงหกนนรแลคนธรรพ

แลวชบอกรกขชาตนารผล อนตดตนเปลงปลงดงสาวสวรรค

แตไมมวญญาณเจรจากน วชาธรคนธรรพมาเชยชม

ครนเจดวนกอนตรธานไป แลวบนดาลเกดใหมไดสสม

พลางบอกพลางหยอกส�าราญรมย แลวพาบนลอยลมมาสมพล

ภาพภมศาสตรจกรวาลตามคตโบราณน ปรากฏเปนภาพจตรกรรมฝาผนงในโบสถวหาร

หลายแหง ตามประเพณจะวาดบนผนงดานหลงพระประธานในพระอโบสถ เพราะถอเปนพนทศกดสทธ

เชนวดพระศรรตนศาสดารามวดดสตารามวดสวรรณารามวดราชสทธารามวดระฆงโฆสตารามฯลฯ

รวมทงในสมดภาพไตรภมซงมหลายฉบบหลายสมย เมอกราบสกการะพระประธานจะเหนภาพจกรวาล

อนยงใหญอยเบองหนา จะท�าใหเหลาพทธศาสนกชนตระหนกวาตนเปนเพยงธลเลก ๆ ในจกรวาลอน

ยงใหญ และจะวนเวยนอยในสงสารวฏตลอดไปหากยงไมพนกรรม ภาพจตรกรรมฝาผนงเหลานมผถอด

เปนลายเสนแสดงใหเหนโครงสรางของจกรวาลตามความเชอแตโบราณอยางชดเจน

พทธศลปในวรรณคดไทย๕๒


(จากหนงสอปรศนาแหงหมพานต ของ อาจารย พษณ ศภนมตร)

๕3รนฤทย สจจพนธ


๖. ปำหมพำนต ไตรภมกถากลาววาปาหมพานตอยในชมพทวป อยทเขาหมพานตซงสง

๕๐๐โยชน(๑โยชนเทากบ๑๙.๒๐กโลเมตร)ใหญ3,๐๐๐โยชนมยอด๘4,๐๐๐ยอดไตรภมกถา

บรรยายวา“ในปาพระหมพานตนนสนกนนกหนาแล” เพราะเตมไปดวยตนไมนานาพนธซงมขนาดใหญ

อยางมหศจรรยเชนตนหวาซง “แลลกหวานนโดยใหญเทากลองอนใหญแลกนหวานดงน�าผง อนวาลกหวา

นน ถาตกถกตว ๆ นนหอมดงหอมน�าตคระดงแกนจนทนนน ถายนมอลวงเขาไปในเนอหวา พอสดแขน

จงเถงเมด” นอกจากตนหวา ยงมปามะขาม ปาสมอ และปานารผล ซงบรรยายวา “ถดไปนนมปาไม

นารผล แลวาลกไมนนงามนกดงสาวอนพงใหญได ๑๖ ป แลฝงผชายไดเหนมใจรกนก ครนวาหลนตกลง

ฝงนกกลมกนดงหมกนผง” ปาหมพานตมสระน�าใหญ7สระคอสระอโนดาตสระกณณมณฑะสระรถการะ

สระฉททนตะสระกณาละสระมนทากนและสระสหปปาตะสระอโนดาตมภเขาลอมรอบ๕ภเขาคอ

(จากหนงสอปรศนาแหงหมพานต ของ อาจารย พษณ ศภนมตร)

พทธศลปในวรรณคดไทย๕4


สทสสนกฏ เปนสทอง จตรกฏ เปนแกว 7 ประการ กาฬกฏ สเขยวเหมอนดอกอญชน คนธมาทนกฏ

สใสดงแกวและเปนแหลงไมหอมและไกรลาส เปนสเงนยวง เขาทกลกนอมยอดไปทสระอโนดาตท�าให

ไมถกแสงอาทตยและแสงจนทรน�าในสระใสสวางจนเหนตวปลาสระอโนดาตมทาน�า4ทามบนไดทอง

ประดบแกวรองดวยแผนหนแกวขางใตเปนทอาบน�าทาหนงส�าหรบเหลาเทพยดาทาหนงส�าหรบเทพธดา

ทาหนงส�าหรบพระปจเจกโพธและทาหนงส�าหรบฤษนกสทธวทยาธรน�าในสระอโนดาตจะไหลเวยนท�า

ทกษณาวรรต3รอบแลวไหลออกทง4ทศน�าทไหลออกทางทศใตจะหลอเลยงชมพทวปดานใตและไหล

กระทบภผาท�าใหสายน�าพงขนบนอากาศสง6๐โยชนเปนละอองฝอยเรยกวา“อากาศคงคา”เมอลงบน

พนกลายเปนสระใหญและไหลตอไปปะทะภเขาจงพงขนเหนอพนดนกลายเปนแมน�า๕แหงคอคงคา

ยมนาอจรวดมหและสรภในสระอโนดาตอดมไปดวยบวนานาสนานาพนธนอกสระนนเปนปาอนอดม

สมบรณนอกจากเหลาตนไมตางๆ ปาหมพานตเปนทอยของคนธรรพนกสทธวทยาธรและสตวมหศจรรย

นานาชนด เรยกวาสตวหมพานต เชนราชสหชางครฑนาคมาหงสฯลฯและมสตวในจนตนาการ

ทโดยมากเปนการผสมกนของสตวตงแต๒ชนดขนไปเชนกนนร-กนรมาจากมนษยผสมกบนกทอนบน

เปนคนทอนลางเปนนกอรหนตวเปนนกหนาเปนคนกญชรปกษตวเปนชางมปกเหมอนนกนกหสดลงค

เปนนกซงมหวเปนราชสหมงวงเปนชางสตวหมพานตเหลานมในสมดภาพไตรภมและวรรณคดสมยหลงๆ

ปาหมพานต

๕๕รนฤทย สจจพนธ


นกหสดลงค

จตรกรรมฝาผนง

ภาพสระอโนดาต

กนนร กนร

ภาพปาหมพานตมกลาวไวในเสภาเรองขนชางขนแผนตอนขนแผนขนเรอนขนชางซงเชอกนวา

เปนพระราชนพนธพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยเมอขนแผนเขาหองขนชางกอนจะถงทนอน

มมานกน3ชนมานชนแรกปกเปนภาพปาหมพานตชนท๒เปนเรองพระลอและชนท3เปนเรองคาว

ขนแผนชมมานแลวกฟนขาดเปนชนๆเขาไปหานางวนทองกวพรรณนามานชนแรกวา

มานนฝมอวนทองท�า จ�าไดไมผดนยนตาพ

เสนไหมแมนเขยนแนบเนยนด สนฝมอแลวแตนางเดยว

เจาปกเปนปาพนาเวศ ขอบเขตเขาคลมชอมเขยว

พทธศลปในวรรณคดไทย๕6


พทธศลปทพรรณนาเปนลายลกษณอกษรในวรรณคดเรองตางๆดวยภาษาทประณตอลงการ

ดงตวอยางตาง ๆ ทกลาวมาน แสดงคณคาทางวรรณศลป และสะทอนใหเหนวาศลปะทางวรรณคดม

ความสมพนธแนบแนนกบชวตกวไดแรงบนดาลใจจากความรความคดความเชอทสงสมอยในสงคมไทย

และสงตางๆทกวไดสมผสอยรอบตวกวสบสานรกษาคณคาแหงพทธศลปไวและสงทอดคณคานนสคน

รนหลงอกดวย

ผาปกภาพปาหมพานต

รกขชาตดาษใบระบดเรยว พรงเพรยวดอกดกระดะดวง

ปกเปนมยราลงร�ารอน ฝายฟอนอยบนยอดภเขาหลวง

แผหางกางปกเปนพมพวง ชะนหนวงเหนยวไมชมอยตา

ปกเปนหมพานตตระหงานงาม อรามรปพระสเมรภผา

วนนตกหศกนเปนหลนมา การวกอสนธรยคนธร

อากาศคงคาชลาสนธ มจลนทหาแถวแนวสลอน

ไกรลาสสะอาดเอยมอรชร ฝงกนนรคนธรรพวทยา

ลงเลนน�าด�าดนอโนดาต ใสสะอาดเยอกเยนเหนขอบผา

หมมงกรลอแกวแพรวพรายตา ทศนาร�าลกถงวนทอง

๕7รนฤทย สจจพนธ


บรรณำนกรม

ขนชำงขนแผน, เสภาเรอง.พมพครงท๑3.กรงเทพฯ:โรงพมพบรรณาคาร,๒๕๑3.

ธรรมราชาลไท, พระ. ไตรภมกถำ หรอไตรภมพระรวง. (ฉบบตรวจสอบช�าระใหม) พมพครงท 4.

กรงเทพฯ:องคการคาของสกสค.,๒๕๕๑.

ปรมานชตชโนรส,สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระ.ปฐมสมโพธกถำ. กรงเทพฯ :กองวรรณคดและ

ประวตศาสตรกรมศลปากร,๒๕3๐.(เนองในโอกาสเฉลมพระเกยรต๒๐๐ปพระบาทสมเดจ

พระนงเกลาเจาอยหว)

พระคลง(หน),เจาพระยา.วรรณคดเจำพระยำพระคลง (หน). กรงเทพฯ:แพรพทยา,๒๕๑๕.

พษณศภนมตร.ปรศนำแหงหมพำนต.กรงเทพฯ:อมรนทร,๒๕๕๐.

พทธยอดฟาจฬาโลก,พระบาทสมเดจพระ.บทละครเรองรำมเกยรต เลม๒.กรงเทพฯ:กรมศลปากร,

๒๕4๐.

มหานาค,พระ.บณโณวำทค�ำฉนท.กรงเทพฯ:กรมศลปากร,๒๕๐3.(วรรณคดสญจรสพระพทธบาท

สระบร)

ศลปากร,กรม. วรรณกรรมสมยอยธยำเลม๑.กรงเทพฯ:กองวรรณคดและประวตศาสตร,๒๕๒๙.

.วรรณกรรมสมยอยธยำเลม๒.กรงเทพฯ:กองวรรณคดและประวตศาสตร,๒๕3๑.

.วรรณกรรมสมยอยธยำเลม3.กรงเทพฯ:กองวรรณคดและประวตศาสตร,๒๕3๑.

สรมงคลาจารย,พระ.จกกวำฬทปน.กรงเทพฯ:หอสมดแหงชาตกรมศลปากร,๒๕4๘.

องคารกลยาณพงศ.กวนพนธ.พมพครงท๒.กรงเทพฯ:ศกษตสยาม,๒๕๑๒.

พทธศลปในวรรณคดไทย๕๘


Abstract Buddhist arts in Thai literature Ruenruthai Sujjapun Associate Fellow of the Academy of Arts, The Royal Institute, Thailand

Most Thai literary works are influenced by Buddhism, especially the Jatakas (stories of Prince Siddhartha before enlightenment), life stories of Buddha and the beliefs in Buddhism. The words in these stories and teachings are carefully crafted and so inspiring that they become muses to other artisans outside the literary world. Paintings, dances, theatre plays and architectural structures are being created from the artists’ readings. By the same token, these artworks would repay the writers in inspiring their creative minds with visual aesthetics. Writers find it irresistible not to write about the beauty they witness in the architectural designs on palaces or temples. They also find inspiration from paintings or sculptures depicting the stories of Buddhas and the Jatakas with the Mythical Forest of Himavant and its divine creatures; or even pantings of heaven, purgatory, the sombre facts in a cycle of life. As such the literary world and the other artisans work closely hand-in-hand while exclusively influence one another in their creations.

Keywords : Buddhist arts, Thai literature.

พุทธศิลป์ในวรรณคดีไทย...งานพ ทธศ ลป...

Documents