संकृतम (्ऐिछकम ) (्कोड सं....

सं कृतम ्(ऐि छकम)् (कोड सं. 022) एकादशी XI

पा य मः पर ा नदशा च (2020-21)

भा यते यवहारा दषु यु यते इ त भाषा, मानवः वमन स व यमानान ् वचारान ् भावनाः

अनभुू त ं च अथयु तैः व न भः ल खतस केतैः च अ भ य तय त सा भाषा। भाषा

अ भ ाय कटन य साधनम।् व तुतः लोके वयोः मनु ययोः म ये पर परम ् अवबोधनाय,

भाव हणाय, भाव व नमयाय च भाषया वना न अ यत ् प टतमं सरलतमं च साधनं व यते। लोके

बह यः भाषाः सि त यास ु सं कृतभाषा अ त ाचीनतमा समृ ा च अि त। सं कृतभाषायाम ् एव

सि त ऋ यजु सामाथवाःच वारः वेदाः, श ा, याकरणं, न त,ं यो तषं, छ दः क पः चे त

षड गा न, चतुदश व याः, व ानम,् आयवुदः, योगशा ादयः थाः। अतः सं कृतं केवल ंभाषा न

अ पतु क चन जीवनदशनम ् इ त। इय ं व या (भाषा) भारतीयानां त ठाि मका कामधेनःु

सम त ान दा ी,ए य दा ी, धमाथकाममो दा ी च अि त। सृ टेः आ दतः अ याव धः यत ्

श णं ान व ान ंच अि त तत ्सव अ यां भाषायामेव सि न हतम ्अि त। अ तसू मभावनां

कट यतुं प ट कतु सं कृतं वना नैव अ य व यते साम यम।् भारतीय ंसव वं व व य सम ं

त वं च अ यां भाषायाम ्अि त।

सं कृतभाषावै ा नक वम ् – ऐ तहा सक-वणना मक-तुलना मका ययन- वारा भाषायाः कृतेः

वकासो प तेः सरंचनायाः अ ययनपूवकं सवषां वषयाणां सै ाि तकं नणयं भाषा व ानं क यते।

भाषा व ान-नामकशा े श दानाम ् उ पि तः, वा यानां सरंचना इ याद नां वषयाणां वचारः

यते। सं कृतवै दकवा मये बहू न पा ण ा य ते येषां योगः स त भाषायां न यते।

एत यां लौ कक-वै दकयोः अ ययन ंभाषा व ानं करो त। भाषा व ान य स ब धः सवषां मानवानां

भाषा भः सह अि त। एवं भाषा व ाने वनेः, व न-उ चारणोपयो गनां वरय मखुिज वा द-

अ गानां कृ त- ययाद नां, सं ासवनाम- या- वशेषणाद नां नामा यात-उपसजन नपातानां

पदपदाथ वषयकानां वकाराद नां वकारमूलककारकाणाम ् अ येषां व वध वषयाणा च अ ययनं

यते। सं कृतभाषा- वषयक-वण पि त- स ा त य अतीववै ा नकं न पणं कृतं वतते।

सवासां भारतीयभाषाणां सं कृतभाषा जननी इ त क यते। वेणीस गमे सर वती नद यथा

अ तल ना अि त तथवै सवासु भारतीयभाषास ु सं कृतभाषा अ प अ तल ना अि त इ त सव

अ गीकुवि त।

व व य सवासु भाषास ु सं कृतभाषा ाचीनतमा सवासां भाषाणां च जननी अि त । भारतदेशः

बहुभाषी देशोऽि त । अि मन ् देशे अनेकतायाम ् एकताव धनी भाषेयं सामािजकसमरसतायै

जीवन वकासाय च आव यक वतते। सं कृत य सां कृ तकं मह वं वणय तः व वांसः कथयि त

“भारत य त ठे वे सं कृतं सं कृ त तथा, सं कृ तमलू ं सं कृतम,् सा ह य ं सं कृ तवाहक च

इ त।” एषा सं कृ तः न केवल ंभारत य अ प तु व व य मकुुटायमाना अि त। उ तं च

स यम हसंा दगुणःै े ठा व वब धु व श का। व वशाि तः सखुधा ी भारतीया ह सं कृ तः॥

सं कृते सं कृ त या सं कृते सकलाः कलाः। सं कृते सकलं ानं सं कृते कन ् न व यते॥

एवं सं कृतभाषा प र नि ठता, दोषर हता, सरला, ग भीरा, यथाथा वै ा नक च अि त। स त

यगेुि मन ् मखुैः उ े यःै सं कृतभाषा श णीया अि त।

श णो े या न –

∗ वसधैुव-कुटु बकम ्इ त भावना वकासाथम ् ∗ भारतीयभाषाणां सरं णाथम ्∗ बौ क वकासपुर सरम ्आ याि मकनै तक ानाथम ् ∗ मान सक वकासान दानुभु तरसानभूु यथम ् ∗ भारतीयसं कृतेः सरं णं ानवधन च । ∗ आ मानशुासनसं थापनाथम ् ∗ भाषा श णकौशला न वधनाय नपैु य ाि तः। ∗ पर परं वातालापमा यमेन भाव व नमयः। ∗ सं कृतसा ह य य अ ययनेन ानान द य अनभुू तः। ∗ मानवजीवन य वकासपूवकं क याणम।् ∗ सं कृतभाषया छा ाणां सव वध वकासः।

श ण वधयः -

∗ सं कृतमा यमेन स भाषण व धना शनःै शनःै स भ व य त। ग तवधनाय सं कृता यापकानां धयैण वक या यापन-काय माणां नयोजनम ्। चकरभाषा यासेन भा षकोपलि धः। भा षका यासाय वातालाप-कथा वण-वाद ववाद-सवंाद-वणनपरक तयो गता भः भाषा श णं कार यतंु श यते।

∗ व भ न ामा णकसं थानां काय माः सा ह यसाम य च यु य उ तम श ण ंकतु श यते।

∗ सं कृतभाषया उपल ध- य- य-साम ी-मा यमेन भाषा यासः। ∗ व भ नपा यसाम ी वारा श कः वक यं श णकाय चकरं कतु श नो त ।

∗ भाषा श कः छा ान ् नेहपूवकम ्(आ मीयभावेन) पाठयेत ्। ∗ अ यतनपूवकं सा ह यकोश-श दकोश-स दभ थानां सहायतया छा ाणां त परतावधनम।् ∗ ाचीनावाचीनयोम ये सा य थापन वारा नतून श ण व ध भ च सं कृत श णम।्

कौशला न-

∗ ाना मक-अवबोधना मक-अनु योगा मक- व लेषणा मक-सं लेषणा मक-मू या कना मक-ल ता धगमन वशषेाः।

∗ वणकौशलम ्– भावा ध हणाय व या मकं भाषायाः थम ंकौशलम ्इदम।् अ य साधना न- गु मखुम,् आकाशवाणी, दरूवाणी, प रवारसद याः, समाजः, क याः, व नमु णय म,् दरूदशनम ्इ यादयः।

∗ भाषणकौशलम-् भावा भ य तये व या मकं भाषायाः इदं वतीय ंकौशलम।् वाग-् पं भाव कटनम ्एव भाषणम,् प रसर भावेण आधारेण वा भाषणशि तः जायते।

∗ पठनकौशलम ्– भावा ध हणाय ल या मकं भाषायाः ततृीयं कौशलम ्इदम।् (अथ हणपूवकं प ट प-वाचनम ्इ यथः)

∗ लेखनकौशलम-् भावा भ य तये ल या मकं भाषायाः चतुथ कौशलम ्इदम।् ( व न पे व यमान ंभाषांशं ल प पे अवतारणं लेखनम ्इ त उ यते)

Sanskrit Elective (Code - 022) Class-XI (2020-21)

Time : 3 Hrs No. of Periods : 220

Total Marks :80

COURSE STRUCTURE

The Question paper will be divided into two Sections

Section – A Applied Grammar 20 Marks 60 Periods Literature 20 Marks 50 Periods

Section – B Reading Comprehension 10 Marks 20 Periods Writing Skills 10 Marks 30 Periods

Literature 20 Marks 60 Periods

Design of Question Paper

Section - A No. of Questions No. of

Marks Per Question

Total No. of Marks

Applied Grammar Q. No. I - Sandhih SA 1 of 3

Q. No. II - Shabdaroopani-vibhaktyanusaram Vakyaprayogah MCQ 1 of 3

Q. No. III - Dhaturoopani Vakyaprayogah MCQ 1 of 3 Q. No. IV - Pratyayah MCQ 1 of 3

Q. No. V- Avyayaprayogah MCQ 1 of 2 Q. No. VI–Upapada-Karaka-Vibhaktiprayogah MCQ 1 of 3 Q. No. VII–Samasa-Vigrahah MCQ 1 of 3

1 ×3 = 3

1× 3 = 3

1× 3 = 3

1 × 3 = 3

1 ×2 = 2

1 ×3 = 3

1 × 3 = 3

20 Marks

Literature Q. No. VIII BhashikaKaryam

MCQ 1 of 6 Q. No. IX Kathanani Aashritya Prashnanirmanam MCQ 1 of 4 Q. No. XPathadharitanamLekhakanam Paricayah MCQ 1 of 4 Q. No. XIVaidika-Laukik-Sahityasya Pramukha- Kavyanam Parichayah MCQ 1 of 3 Q. No. XII-Natya-Vishayak-Shabdavali-Paricahayah MCQ 1 of 3

1 × 6 = 6

1 × 4 = 4

1 × 4 = 4

1 × 3 = 3

1 × 3 = 3

20 Marks

Section - B Reading Comprehension

Q. No. XIII Apathita Gadyanshah VSA 2Q LA 2Q Title 1Q SA 3Q

1 × 2 =2 2 × 2 = 4 1 × 1 =1 1 × 3 =3

10 Marks

Writing Skills Q. No. XIV Patra -Lekhanam LA (10 Blanks) Q. No. XVAnuchchheda-Lekhanam LA (10 Blanks) OR Hindi/English to Sanskrit Translation LA (5 Easy Sentences )

½ × 10 = 5

½×10 = 5

1 × 5 =5

10 Marks

Literature Q. No. XVI Gadyamshah VSAQ (Ekapadena) LAQ (PoornaVakyena)

Q. No. XVII Padyamshah VSAQ (Ekapadena) LAQ (PoornaVakyena)

Q. No. XIII Natyamshah VSAQ (Ekapadena) LAQ (PoornaVakyena) Q. No. XIX –Shloka-Anvayah LAQ (6 Blanks) Q. No. XX – Bhavartha-Lekhanam /Charitra-Chitranam LAQ 1

½ × 2 =1 1 × 2 = 2

½ × 2 = 1 1 × 2 = 2

½ × 2 = 1 1 × 2 = 2

½ × 6 =3

20 Marks

Q.No. XXI – Saprasanga-Vyakhya LAQ

1 × 3 = 3

5 × 1 =5

सं कृतम ्( ऐि छकम)् (कोड़ न.ं 022) क ा – एकादशी (2020-21)

वा षकमू या कनाय न मते नप ेभाग वयं भ व य त - ‘अ’ – भागः(बहु वक पा मकाः श ् नाः)40 अ काः

अनु यु त – याकरणम ् 20अ काः प ठतावबोधनम ् 10अ काः सं कृतसा ह ये तहास य सामा यः प रचयः 10अ काः

‘आ’ – भागः (वणना मकाः श ्नाः) 40 अ काः अप ठत – अवबोधनम ् 10 अ काः

रचना मक– कायम ् 10 अ काः प ठत – अवबोधनम ् 20अ काः भागानसुारं वषयाः मू यभारः च

‘अ’ – भागः(बहु वक पा मकाः श ् नाः)40 अ काः ख

डः

वषयाः मू यभारः

अनु यु त – याकरणम ् 1. सि धः 3 2. श द पा ण – वभ यनुसारं वा य योगः 3 3. धातु पा ण-वा य योगः 3

4. ययाः 3

5. अ यय योगः 2

6. उपपदकारक वभि त योगाः 3

7. समास- व हः 3

पूणभारः 20

प ठत – अवबोधनम ्8. भा षककायाय त वा न (पाठाधा रता न) 6

9. कथना न आ य न नमाणम ् 4 पूणभारः 10

सं कृतसा ह ये तहास य सामा यः प रचयः 10. पा य मे द तानां मुखलेखकानां प रचयः 4

11. वै दक-लौ कक-सा ह य यच ( मखुका यानाम)् प रचयः)।

3

12. ना य वषयकश दावल प रचयः 3 पूणभारः 10

स पणूभारः40अ काः

‘आ’ – भागः(वणना मकाः श ् नाः)40 अ काःख

डः

वषयाः न काराः मू यभारः

अप ठत – अवबोधनम ्

13. एकः ग यांशः (80-100 श दप र मतः)

अ त-लघू तरा मकाः पूणवा या मकाः लघू तरा मकाः (भा षककायम)्

10


रचना मक – कायम ्14. औपचा रकम ्अथवा अनौपचा रकं

प म ्

(म जूषायाः सहायतया पूण प ं

लेखनीयम)्

नब धा मकः 5

15. अनु छेदलेखनम/्

ह द /आ लभाषातः सं कृतेन

अनवुादः

नब धा मकः/पूणवा या मकः 5


प ठत – अवबोधनम ्16. ग यांशः अ त-लघू तरा मकौ

पूणवा या मकः

3

17. प यांशः अ त-लघू तरा मकौ


3

18. ना यांशः अ त-लघू तरा मकौ


3

19. अ वयः पूणवा या मकः 3

20. भावाथलेखनम/्च र च णम ् पूणवा या मकः 3

21. स स ग या या पूणवा या मकः 5


स पणूभारः 40 अ काः ‘अ’ भागः 40 + ‘आ’ भागः 40 =स पणूभारः 80 अ काः

सं कृतम ्(ऐि छकम)् (कोड सं. 022 ) पा य मः पर ा नदशा च (2020-21)

अव धः – होरा यम ् क ा – XI नप म ् पूणा काः 80+20

वा षकं मू या कनम ्

अि मन ् नप ेभाग वयं भ व य त । अ काः

भागः “अ” (बहु वक पा मकः) भागः “आ” (वणना मकः)

40 40

भागः “इ” आ त रकमू या कनम ् 20

अ-भागः

(बहु वक पा मकाः श ् नाः) अनु यु त याकरणम ्

(20अ काः)

1. सि धः –सि ध व छेदःसि धकरणंच। 3 वरसि धः – गुणः, वृ ः, यण,् अया द। य जनसि धः – चु वम,् ण व वधानम,् आगमः, मोऽनु वारः,परसवणः। वसगसि धः – स वम,् उ वम,् वम,् लोपः।

2. श द पा ण – वा येषु वभि त- योगः ।3

अज ताः – सव, पूव, वतीय, स ख, दात,ृ न,ृ वस,ृ अ ।

हल ताः – प थन,् म त,् ता श,् दश,् ध नन,् प चन,् अ टन,्नवन,् दशन।्

3. धातु पा ण – ल , लृ , लो , ल , व ध ल इ तप चलकारेषु योगः 3 पर मपै दनः –गम,्नम,् अस,्हस,् ु, नश,् आप,् शक्, इष,् ,

कृ, ा, भ ्, च त,् नतृ,् कथ।्

आ मनेप दनः – लभ,् सेव,् याच।्

उभयप दनः – नी, पच।्

4. ययाः – पा यांशेषुअधो ल खत यययु ता नपदा नअ धकृ य नाः। 3 (अ) कृद ताः – त, तवतु, शत,ृशानच,् यप,् यत,् त यत,्

अनीयर,्

ि तन,् अच।्

(आ) त ताः – ण न, व, मय , इ ठन।्

(इ) ी ययाः – टाप,् ङ प।्

5. अ यय योगाः- 2 पुनः, उ चःै, शनैः, अधः, ऋते, यगुपत,् अ य, वः, यः, सायम,् चरम,् ईषत,् तू णीम,् सहसा, म या, पुरा, ायः, नूनम,् भयूः, खलु, कल।प ठतांशेषु यु ता नअ या नअ ययपदा नच

6. वभि त योगाः – प ठतपा यांशेषु यु त-उपपदकारक वभ तीः अ धकृ य नाः3 7. प ठतपा यांशेषुसरलसम तपदानां व हाः3

प ठत-अवबोधनम ्

(10अ काः)

8. भा षककायम ्–(पाठान ्अ धकृ य) 6 (i) वशेषण- वशे य/पयाय/ वलोमा दचयनम ्

(ii) वा ये कतृ या-पदचयनम ्

(iii) सवनाम थाने सं ा योगः 9. कथना न आ य न नमाणम ्। 4

सं कृत-सा ह ये तहास य सामा यः प रचयः

(10अ काः)

10. पा य मे द तानां मखुलेखकानांप रचयः। 4 11. वै दक-सा ह य य, लौ कक-सा ह य यच ( मुखका यानाम)् प रचयः)। 3 12. ना य वषयकश दावल प रचयः – ना द ,नेप यम,् तावना, आ मगतम3् काशम,् जनाि तकम,् भरतवा यम,् ( र त थानपू तमा यमेन)

योगः = 40 अ काः

आ - भागः40 अ काः

(वणना मकाः नाः)

अप ठत –

अवबोधनम ्

(10अ काः)

1. 80-100 श दप र मतः एकः सरलः अप ठतः ग यांशः । 10 नवै व यम ्

i. एकपदेन उ तरम ् ( न वयम)् (2) ii. पूणवा येन उ तरम ्( न वयम)् (4) iii. समु चतशीषक दानम ् (1) iv. भाषा- स ब कायम ्– सवनाम योगः/सं ा योगः, (3) वशेषण- वशे य योगः, श दाथचयनम/् वलोमा दचयनम,् कत-ृ या-पदचयनम ्

रचना मकं कायम ्

(10अ काः)

2. औपचा रकमअ्नौपचा रकंवाप म ्(पूणप ंलेखनीयम)्5

3. स केताधा रतमअ्नु छेदलेखनम।्5

अथवा

ह द भाषयाआ लभाषयावा ल खतानांवा यानांसं कृतभाषयाअनवुादः

प ठत –

अवबोधनम ्(20

अ काः)

4. ग यांशम ्अ धकृ य अवबोधना मकं कायम ् 3 न काराः – एकपदेन पूणवा येन च नो तरा ण । 5. प यांशम ्अ धकृ य अवबोधना मकं कायम ् 3 न काराः – एकपदेन पूणवा येन च नो तरा ण । 6. ना यांशम ्अ धकृ य अवबोधना मकं कायम ् 3 न काराः – एकपदेन पूणवा येन च नो तरा ण ।

7. अ वयलेखनम ्/ र त थानपू तमा यमेनअ वयः।3 8. भावाथलेखनम/् च र च णम।्3 9. स स ग या या।5

योगः = 40अ काः

पु तकम ्– शा वती - थमो भागः (पा यपु तकम)् पर ाय ै नधा रताः पाठाः

पाठस या पाठनाम

थमः पाठः वेदामतृम ्

वतीयः पाठः ऋतु च णम ्

ततृीयः पाठः परोपकारायसतां वभतूयः

प चमः पाठः सौवणशक टका

ष ठःपाठः आहार वचारः

अ टमः पाठः दयावीरकथा

दशमः पाठः क थामा ण यम ्

एकादशः पाठः ईशःकु ाि त

योदशः पाठः स वमाहोरज तमः

चतुदशः पाठः नव या ण

पु तकम ्– सं कृत-सा ह य-प रचय पर ाय ै नधा रताः पाठाः


थम अ याय सं कृतभाषाउ वएवं वकासवै दकसा ह य

ततृीय अ याय रामायण, महाभारत एवं पुराण

चतुथ अ याय महाका य

प चम अ याय ऐ तहा सकमहाका य

ष ठ अ याय का यक अ य वधाएँ

स तम अ याय ग यका यएवंच पूका य

नवम अ याय ना यसा ह य

वादश अ याय शा ीयसा ह य

भागः “इ” आ त रक-मू या कनमअ् काः(20)

. सं.

ग त वधयः उदाहरणा न अ काः नदशाः

1 प रयोजना-कायम ्

❖ म यावातायाः (Fake News)दु भावाः। ❖ अ ययनेअ तजाल यउपयो गता ❖ सं कृतं यवहारभाषांकतुसम याःसमाधान च। ❖ “सोशलमी डया” इ य यसदपुयोगः। ❖ भारतीयसं कृतौ वै ा नक च तनम ्। ❖ व े ेजायमान य दषूण यकारणा नसमाधान च

। ❖ व े े व छभारता भयान यि थ तः। ❖ सं कृता ययनं तछा ाणाम ्उदासीनतायाःकारणा नति नराकरणोपाया च। आयु म ारतम ्' इ तसवकार य-योजना वषयेलाभा थनांजाग कतायाः व लेषणम।्

10 ❖ स ार भेएव वषयःसूचनीयः। ❖ आवषछा ाःएतषुे वषयेषुअ ययनंकुयुः। ❖ श केणसमयेसमयेप रयोजनाकाय य ग तः ात❖ कदा च छा ाःसं कृतनेले खतुकं टमनुभवि ततदा❖ प रयोजनाकायाणां ववरणंस माणंसुर तं थापन❖ प रयोजनाकाया णसं कृतनेएवभवयुेः।

2 वण-भाषण-कौशलम ्

❖ कथा ❖ संवादः/ वातालापः ❖ भाषणम ्❖ नाटकम ्❖ वाताः ❖ आशुभाषणम ्❖ वाताव लः (समूहचचा) ❖ सं कृतगीता न

05 छा ाःकाम पकथां ाव यतुंश नुवि त। श कःकम प वषयंसूच य वापर परंसंवादंकार य दरूदशनेवातावल इ या यःसं कृत-काय मः सा वण-कौशल-मू या कनाय श कः वयमअ् पक

ना टंुश नो त। वष यूना त यूनं यःग त वधयःकारणीयाःतेषुसवववरणंस माणंसुर तं थापनीयम।्

1. प रयोजनाकायम ् - 10 अ काः 2. ग त वधयः - 10 अ काः

उ े या न –

❖ छा ाणां व वध-जीवन-कौशलानां वकासः।

❖ छा ाःसमाज य व वध-सम याः ा वासमाधानेसमथाः यःु।

❖ गवेषणा मक- च तनश तेः वकासः।

❖ सं कृत-जगतःसम यानांस मुखीकरणम।्

❖ छा ाणांसजृना मक मतायाः वकासः।

❖ वण-भाषण-पठन-लेखनकौशलानां वकासः।

❖ आ म व वास यसवंधनम।्

❖ लोको चारणम ्

3 लेखन-कौशलम ्

व वध वषयानआ्धृ य मौ लकलेखनम ् यथा– माता, पता, गु ः, पयावरणम,् व या, योगः

, समय यसदपुयोगः , श ा, अनुशासनमइ् यादयः।

शै क मण यसं कृतने तवदेनलेखनम।् दैनि दनीलेखनम।् स केताधा रतंकथालेखनम।् ुतलेखः

05 छा ाःयथाश यंक ायामेवलेखनकायकुयुः। अ पि जका- नमाणमअ् पकार यतुंश यत।े ववरणंस माणंसुर तं थापनीयम।्

पु तका न

• शा वती - थमः भागः (पा यपु तकम)् रा. शै. अन.ु . प र. वारा का शतम ्।

• याकरणसौरभम ्(सशंो धतसं करणम)् रा. शै. अन.ु . प र. वारा का शतम ्

।(सहायकपु तकम)्

• हायर सं कृत ामर (एम ्आर ्काले ल खतम ्)

• रचनानवुादकौमदु (सहायकपु तकम)् क पलदेव ववेद ल खतम ्

व व व यालय काशनम,् वाराणसी ।

• सं कृतसा ह यप रचयः (स दभपु तकम)् (सशंो धतसं करणम)् रा. शै. अनु. . प र. वारा

का शतम ्।

• वेदपा रजात (अ त र ता ययनाथम)् रा. शै. अनु. . प र. वारा का शतम ्।

सं कृतम ्(ऐि छकम)् (कोड सं. 022) वादशी XII

पा य मः पर ा नदशा च (2020-21)

भा यते यवहारा दषु यु यते इ त भाषा, मानवः वमन स व यमानान ् वचारान ् भावनाः

अनभुू त ं च अथयु तैः व न भः ल खतस केतैः च अ भ य तय त सा भाषा। भाषा

अ भ ाय कटन य साधनम।् व तुतः लोके वयोः मनु ययोः म ये पर परम ् अवबोधनाय,

भाव हणाय, भाव व नमयाय च भाषया वना न अ यत ् प टतमं सरलतमं च साधनं व यते। लोके

बह यः भाषाः सि त यास ु सं कृतभाषा अ त ाचीनतमा समृ ा च अि त। सं कृतभाषायाम ् एव

सि त ऋ यजु सामाथवाःच वारः वेदाः, श ा, याकरणं, न त,ं यो तषं, छ दः क पः चे त

षड गा न, चतुदश व याः, व ानम,् आयवुदः, योगशा ादयः थाः। अतः सं कृतं केवल ंभाषा न

अ पतु क चन जीवनदशनम ् इ त। इय ं व या (भाषा) भारतीयानां त ठाि मका कामधेनःु

सम त ान दा ी,ए य दा ी, धमाथकाममो दा ी च अि त। सृ टेः आ दतः अ याव धः यत ्

श णं ान व ान ंच अि त तत ्सव अ यां भाषायामेव सि न हतम ्अि त। अ तसू मभावनां

कट यतुं प ट कतु सं कृतं वना नैव अ य व यते साम यम।् भारतीय ंसव वं व व य सम ं

त वं च अ यां भाषायाम ्अि त।

सं कृतभाषावै ा नक वम ् – ऐ तहा सक-वणना मक-तुलना मका ययन- वारा भाषायाः कृतेः

वकासो प तेः सरंचनायाः अ ययनपूवकं सवषां वषयाणां सै ाि तकं नणयं भाषा व ानं क यते।

भाषा व ान-नामकशा े श दानाम ् उ पि तः, वा यानां सरंचना इ याद नां वषयाणां वचारः

यते। सं कृतवै दकवा मये बहू न पा ण ा य ते येषां योगः स त भाषायां न यते।

एत यां लौ कक-वै दकयोः अ ययन ंभाषा व ानं करो त। भाषा व ान य स ब धः सवषां मानवानां

भाषा भः सह अि त। एवं भाषा व ाने वनेः, व न-उ चारणोपयो गनां वरय मखुिज वा द-

अ गानां कृ त- ययाद नां, सं ासवनाम- या- वशेषणाद नां नामा यात-उपसजन नपातानां

पदपदाथ वषयकानां वकाराद नां वकारमूलककारकाणाम ् अ येषां व वध वषयाणा च अ ययनं

यते। सं कृतभाषा- वषयक-वण पि त- स ा त य अतीववै ा नकं न पणं कृतं वतते।

सवासां भारतीयभाषाणां सं कृतभाषा जननी इ त क यते। वेणीस गमे सर वती नद यथा

अ तल ना अि त तथवै सवासु भारतीयभाषास ु सं कृतभाषा अ प अ तल ना अि त इ त सव

अ गीकुवि त।

व व य सवासु भाषास ु सं कृतभाषा ाचीनतमा सवासां भाषाणां च जननी अि त । भारतदेशः

बहुभाषी देशोऽि त । अि मन ् देशे अनेकतायाम ् एकताव धनी भाषेयं सामािजकसमरसतायै

जीवन वकासाय च आव यक वतते। सं कृत य सां कृ तकं मह वं वणय तः व वांसः कथयि त

“भारत य त ठे वे सं कृतं सं कृ त तथा, सं कृ तमलू ं सं कृतम,् सा ह य ं सं कृ तवाहक च

इ त।” एषा सं कृ तः न केवल ंभारत य अ प तु व व य मकुुटायमाना अि त। उ तं च

स यम हसंा दगुणःै े ठा व वब धु व श का। व वशाि तः सखुधा ी भारतीया ह सं कृ तः॥

सं कृते सं कृ त या सं कृते सकलाः कलाः। सं कृते सकलं ानं सं कृते कन ् न व यते॥

एवं सं कृतभाषा प र नि ठता, दोषर हता, सरला, ग भीरा, यथाथा वै ा नक च अि त। स त

यगेुि मन ् मखुैः उ े यःै सं कृतभाषा श णीया अि त।

श णो े या न –

∗ वसधैुव-कुटु बकम ्इ त भावना वकासाथम ् ∗ भारतीयभाषाणां सरं णाथम ्∗ बौ क वकासपुर सरम ्आ याि मकनै तक ानाथम ् ∗ मान सक वकासान दानुभु तरसानभूु यथम ् ∗ भारतीयसं कृतेः सरं णं ानवधन च । ∗ आ मानशुासनसं थापनाथम ् ∗ भाषा श णकौशला न वधनाय नपैु य ाि तः। ∗ पर परं वातालापमा यमेन भाव व नमयः।

∗ सं कृतसा ह य य अ ययनेन ानान द य अनभुू तः। ∗ मानवजीवन य वकासपूवकं क याणम।् ∗ सं कृतभाषया छा ाणां सव वध वकासः।

श ण वधयः -

∗ सं कृतमा यमेन स भाषण व धना शनःै शनःै स भ व य त। ग तवधनाय सं कृता यापकानां धयैण वक या यापन-काय माणां नयोजनम ्। चकरभाषा यासेन भा षकोपलि धः। भा षका यासाय वातालाप-कथा वण-वाद ववाद-सवंाद-वणनपरक तयो गता भः भाषा श णं कार यतंु श यते।

∗ व भ न ामा णकसं थानां काय माः सा ह यसाम य च यु य उ तम श ण ंकतु श यते।

∗ सं कृतभाषया उपल ध- य- य-साम ी-मा यमेन भाषा यासः। ∗ व भ नपा यसाम ी वारा श कः वक यं श णकाय चकरं कतु श नो त । ∗ भाषा श कः छा ान ् नेहपूवकम ्(आ मीयभावेन) पाठयेत ्। ∗ अ यतनपूवकं सा ह यकोश-श दकोश-स दभ थानां सहायतया छा ाणां त परतावधनम।् ∗ ाचीनावाचीनयोम ये सा य थापन वारा नतून श ण व ध भ च सं कृत श णम।्

कौशला न-

∗ ाना मक-अवबोधना मक-अनु योगा मक- व लेषणा मक-सं लेषणा मक-मू या कना मक-ल ता धगमन वशषेाः।

∗ वणकौशलम ्– भावा ध हणाय व या मकं भाषायाः थम ंकौशलम ्इदम।् अ य साधना न- गु मखुम,् आकाशवाणी, दरूवाणी, प रवारसद याः, समाजः, क याः, व नमु णय म,् दरूदशनम ्इ यादयः।

∗ भाषणकौशलम-् भावा भ य तये व या मकं भाषायाः इदं वतीय ंकौशलम।् वाग-् पं भाव कटनम ्एव भाषणम,् प रसर भावेण आधारेण वा भाषणशि तः जायते।

∗ पठनकौशलम ्– भावा ध हणाय ल या मकं भाषायाः ततृीयं कौशलम ्इदम।् (अथ हणपूवकं प ट प-वाचनम ्इ यथः)

∗ लेखनकौशलम-् भावा भ य तये ल या मकं भाषायाः चतुथ कौशलम ्इदम।् ( व न पे व यमान ंभाषांशं ल प पे अवतारणं लेखनम ्इ त उ यते)

Sanskrit Elective (Code - 022) Class-XII (2020-21)

Time : 3 Hrs No. of Periods : 210

Total Marks : 80

COURSE STRUCTURE

The Question paper will be divided into two Sections

Section – A Literature 25 Marks 40 Periods Poetics (Chhando-Alankarah) 15 Marks 40 Periods

Section – B Reading Comprehension 10 Marks 30 Periods Writing Skills 15 Marks 35 Periods

Literature 15 Marks 65 Periods

Design of Question Paper

Section – A No. of Questions No. of

Marks Per Question

Total No. of Marks

Literature Q. No. I - Prashnanirmanam

SA 1 of 6

Q. No. II - BhashikaKaryam MCQ 1 of 5

Q. No. III- Shabdartha-Lekhanam MCQ 1 of 6

Q. No. IV–Sanskrita-Sahityetihasah MCQ 1 of 8

1 ×6 = 6

1× 5 = 5

1× 6 = 6

1 ×8 = 8

25 Marks

Applied Grammar Q. No. VChhandah MCQ 1 of 8

Q. No. VIAlankarah MCQ 1 of 7

1 × 8 = 8

1 × 7 = 7

15 Marks

Section – B Reading Comprehension

Q. No. VII Apathita Gadyanshah VSA 2Q LA 2Q Title 1Q SA 3Q

1 × 2 =2 2 × 2 = 4 1 × 1 =1 1 × 3 =3

10 Marks

Writing Skills Q. No. VIII Pradattapadaih Vakyanirmanam LA 1 of 5 Q. No. IXSanketadharit-Anuchchhed-Lekhanam LA 1 of 5

Q. No. X Hindi/English to Sanskrit Translation LA 1 of 5

1 × 5 = 5

1 × 5 = 5

1 × 5 = 5

15 Marks

Literature Q. No. XI Gadyamshah VSAQ (Ekapadena) LAQ (PoornaVakyena)

Q. No. XII Padyamshah VSAQ (Ekapadena) LAQ (PoornaVakyena)

Q. No. XIII Natyamshah VSAQ (Ekapadena) LAQ (PoornaVakyena)

Q. No. XIV – Bhavartha-Lekhanam/Chayanam LAQ 1

½ × 2 =1 1 × 2 = 2

½ × 2 = 1 1 × 2 = 2

½ × 2 = 1 1 × 2 = 2

1 × 3 = 3

15 Marks

Q. No. XV –Shloka-Anvayah LAQ (3 Blanks)

1 ×3 = 3

सं कृतम ्(ऐि छकम)् (कोड़ नं.022)

क ा – वादशी (2020-21)

वा षकमू या कनाय न मते नप ेभाग वयं भ व य त - ‘अ’ – भागः(बहु वक पा मकाः श ् नाः)40 अ काः

प ठतावबोधनम ् 25अ काः छ दोऽल कारप रचयः 15अ काः

‘आ’ – भागः (वणना मकाः श ् नाः) 40 अ काः अप ठत – अवबोधनम ् 10 अ काः

रचना मक– कायम ् 15 अ काः प ठत – अवबोधनम ् 15अ काः भागानसुारं वषयाः मू यभारः च

‘अ’ – भागः(बहु वक पा मकाः श ् नाः)40 अ काः ख

डः

वषयाः मू यभारः

प ठत-अवबोधनम ् 1. न नमाणम ् 6

2. पा यपु तकमआ्धा रतंभा षककायम ् 5 3. पाठ स गानुसारं श दाथलेखनम ् 6

4. सं कृतसा ह ये तहासः 8 पूणभारः 25

छ दोऽल कारप रचयः 5. अ. लघयुु त ववेकः

आ.

अधो ल खतछ दसांसोदाहरण सामा य ानम ्

इ. लोकेषुछ दसं ानम ्

2 3 3

6. अ.श दाल काराः आ.अथाल काराः इ.

लोकेषुअल कार यअ भ ानमा यमेनपर

2 3 2

णम।् पूणभारः 15

स पणूभारः40अ काः

‘आ’ – भागः(वणना मकाः श ् नाः)40 अ काःख

डः

वषयाः न काराः मू यभारः

अप ठत – अवबोधनम ्

7. एकः ग यांशः (80-100 श दप र मतः)

अ त-लघू तरा मकाः पूणवा या मकाः लघू तरा मकाः (भा षककायम)्

10


रचना मक – कायम ्8. द तपदैः वा य नमाणम ् नब धा मकः 5

9. स केताधा रतम ्अनु छेदलेखनम ् नब धा मकः/ पूणवा या मकः 5

10. ह द /आ लभाषातः सं कृतेन

अनवुादः

पूणवा या मकः 5


प ठत – अवबोधनम ्11. ग यांशः अ त-लघू तरा मकौ


3

12. प यांशः अ त-लघू तरा मकौ


3

13. ना यांशः अ त-लघू तरा मकौ


3

14. भावाथलेखनम/्शु भावाथचयनम ् पूणवा या मकः 3

15. अ वयःअथवाभावाथः पूणवा या मकः 3


स पणूभारः 40 अ काः

‘अ’ भागः 40 + ‘आ’ भागः 40 =स पणूभारः 80 अ काः


क ा – XII नप म ् वा षकं मू या कनम ्

‘अ’ भागः40 अ काः (बहु वक पा मकाः श ् नाः)

प ठत-अवबोधनम ्

(25अ काः)

1. कथना न आ य न नमाणम ् 6 2. पा यपु तकमआ्धा रतंभा षककायम ् 5

कत-ृ यापदचयनम।् वशेषण- वशे यचयनम।् सवनामसं ा योगः। पाठःवा यवंाक मा था ह तःक चा यलेखकः? कःकंकथय त ?

3. पाठ स गानसुारं श दाथलेखनम ् 6 4. सं कृतसा ह ये तहासः 8

छ दोऽल कारप रचयः

(15अ काः)

5. अ. लघयुु त ववेकः 2 आ. अधो ल खतछ दसांसोदाहरण सामा य ानम ् 3 छ दां स – अनु टुप,् उपजा त, वंश थ,वस त तलका, मा लनी, शख रणी, शादलू व डतम,् म दा ा ता। ( द त लोकेषछु दसःअ भ ानमा यमेन, द तप रभाषासु र त थानपू तमा यमेनचपर णम)् इ. लोकेषुछ दसं ानम ् 3 6. अधो ल खत-अल काराणामउ्दाहरणस हतल णम।्7

अ.श दाल काराः – अनु ासः , यमकः, लेषः (2) आ.अथाल काराः –

उपमा , पकम,् उ े ा, अथा तर यासः। (3) इ. द त लोकेषअुल कार यअ भ ानमा यमेनपर णम।् (2)

योगः = 40 अ काः


क ा – XII वादशी वा षकं मू या कनम ्

‘आ’ भागः 40 अ काः (वणना मकाः नाः)

अप ठत –

अवबोधनम ्(10अ काः)

1. 80-100 श दप र मतः एकः सरलः अप ठतः ग यांशः । 10

नवै व यम ्

i. एकपदेन उ तरम ् ( न वयम)् (2) ii. पूणवा येन उ तरम ्( न वयम)् (4) iii. समु चतशीषक दानम ् (1) iv. भाषा- स ब कायम ्– सवनाम योगः/सं ा योगः, (3) वशेषण- वशे य योगः, श दाथचयनम/् वलोमा दचयनम,् कत-ृ या-पदचयनम ्

रचना मकं

कायम ्

(15अ काः)

2. द तपदैः वा य नमाणम ्(प चपदा न आधृ य प चवा या न) 5 3. स केताधा रतम ्अनु छेदलेखनम ्( द तत यसाहा येन) 5 4. ह द भाषया आ लभाषया वा ल खतानां प चसरलवा यानां सं कृतभाषया

अनवुादः 5

प ठत –

अवबोधनम ्(15

अ काः)

5. ग यांशम ्अ धकृ य अवबोधना मकं कायम ् 3 न काराः – एकपदेन पूणवा येन च नो तरा ण। 5. प यांशम ्अ धकृ य अवबोधना मकं कायम ् 3 न काराः – एकपदेन पूणवा येन च नो तरा ण। 6. ना यांशम ्अ धकृ य अवबोधना मकं कायम ् 3 न काराः – एकपदेन पूणवा येन च नो तरा ण। 8.भावाथलेखनम ्/ द ते भावाथ ये शु भावाथचयनम ्3 9. द तेषुअ वयेषु र त थानपू तः 3

योगः = 40 अ काः पु तकम ्– शा वती - वतीयो भागः (पा यपु तकम)् पर ाय ै नधा रताः पाठाः


थमः पाठः व ययाऽमतृम नतेु

वतीयः पाठः रघकुौ ससंवादः

ततृीयः पाठः बालकौतुकम ्

चतुथः पाठः कमगौरवम ्

प चमः पाठः शुकनासोपदेशः

स तमः पाठः व म यौदायम ्

नवमः पाठः काय वा साधयेयम,् देहं वा पातयेयम ्

एकादशः पाठः उ ज-प रष

योदशः पाठः योग य वै श यम ्

चतुदशः पाठः कथं श दानुशासन ंकत यम ्

पु तकम ्– सं कृत सा ह य-प रचय पर ाय ै नधा रताः पाठाः


थम अ याय सं कृतभाषाउ वएवं वकासवै दकसा ह य

ततृीय अ याय रामायण, महाभारत एवं पुराण

चतुथ अ याय महाका य

प चम अ याय ऐ तहा सकमहाका य

ष ठ अ याय का यक अ य वधाएँ

स तम अ याय ग यका यएवंच पूका य

नवम अ याय ना यसा ह य

वादश अ याय शा ीयसा ह य

पु तका न

• शा वती - वतीयः भागः (पा यपु तकम)् रा. शै. अनु. . प र. वारा का शतम ्। • याकरणसौरभम ्(सशंो धतसं करणम)् रा. शै. अन.ु . प र. वारा का शतम ्

।(सहायकपु तकम)् • हायर सं कृत ामर (एम ्आर ्काले ल खतम ्) • रचनानवुादकौमदु (सहायकपु तकम)् क पलदेव ववेद ल खतम ्

व व व यालय काशनम,् वाराणसी । • सं कृतसा ह यप रचयः (स दभपु तकम)् (सशंो धतसं करणम)् रा. शै. अनु. . प र. वारा

का शतम ्।

भागः “इ” आ त रक-मू या कनमअ् काः (20)

1. प रयोजनाकायम ् - 10 अ काः 2. ग त वधयः - 10 अ काः

उ े या न –

❖ छा ाणां व वध-जीवन-कौशलानां वकासः। ❖ छा ाःसमाज य व वध-सम याः ा वासमाधानेसमथाः यःु। ❖ गवेषणा मक- च तनश तेः वकासः। ❖ सं कृत-जगतःसम यानांस मुखीकरणम।् ❖ छा ाणांसजृना मक मतायाः वकासः। ❖ वण-भाषण-पठन-लेखनकौशलानां वकासः। ❖ आ म व वास यसवंधनम।्

. सं. ग त वधयः उदाहरणा न अकाः

नदशाः मू या कन ब दवः

1 प रयोजना-कायम ्

❖ म यावातायाः (Fake News)दु भावाः।

❖ अ ययनेअ तजाल यउपयो गता

❖ सं कृतं यवहारभाषांकतुसम याःसमाधान च।

❖ “सोशलमी डया” इ य यसदपुयोगः।

❖ भारतीयसं कृतौ

वै ा नक च तनम ्।

10 ❖ स ार भेएव वषयःसचूनीयः।

❖ आवषछा ाःएतेषु वषयेषअुययनंकुयःु।

❖ श केणसमयेसमयेप रयोजनाकाय य ग तः ातयाछा ाणांचमागदशनकंरणीयम।्

❖ कदा च छा ाःसं कृतेनलेखतुंक टमनुभवि ततदा

❖ मौ लकता ❖ वषयस बता

❖ शु ता ❖ समयब ता ❖ तुतीकरणम ्

❖ व े जेायमान य दषूण यकारणा नसमाधानच।

❖ व े े व छभारता भयान यि थ तः।

❖ सं कृता ययनं तछा ाणामउ्दासीनतायाःकारणा नति नराकरणोपायाच।

❖ आयु म ारतम ्' इ तसवकार य-योजना वषयेलाभा थनांजाग कतायाः व लेषणम।्

श केणसाहा यकंरणीयम।्

❖ प रयोजनाकायाणां ववरणंस माणसंरु तं थापनीयम।्

❖ प रयोजनाकाया णसं कृतेनएवभवेयःु।

2

वण-भाषण-कौशलम ्

❖ कथा ❖ सवंादः/ वातालापः ❖ भाषणम ्❖ नाटकम ्❖ वाताः ❖ आशुभाषणम ्❖ वाताव लः (समूहचचा) ❖ सं कृतगीता न ❖ लोको चारणम ्

05 छा ाःकाम पकथां ाव यतुंश नवुि त। श कःकम प वषयसंचू यवापर परंसवंादंकार यतुंश नो त। दरूदशनेवातावल इ यायःसं कृत-

काय मः सा रतःभव ततंटंुछा ाः ेरणीयाः।

वण-कौशल-मू या कनाय श कः वयमअ् पकथां ाव य वाततःस ब -ना टंुश नो त।

वष यनूा त यनूं यःग तवधयःकारणीयाःतेषुसवतमाःअ काः ा याः।

ववरणंस माणसंरु तंथापनीयम।्

उ चारणम ् शु ता समयब ता तुतीकरणम ्

आरोहावरोह-ग तय त-योगः

3 लेखन-कौशलम ्

व वध वषयानआ्धृ य मौ लकलेखनम ्

यथा– माता, पता, गु ः,

05 छा ाःयथाश यंक ायामेवलेखनकायकुयःु। अ पि जका-

वषय-स ब ता शु ता

पयावरणम,् व या, योगः , समय यसदपुयोगः , श ा, अनशुासनमइ् यादयः।

शै क मण यसं कृतेन तवेदनलेखनम।्

दैनि दनीलेखनम।् स केताधा रतंकथालेखनम।्

तुलेखः

नमाणमअ् पकार यतुंशयते।

ववरणसं माणसुंर तंथापनीयम।्

( वशेषतःपचमवण ययोगः)

समयब ता सलेुखः तुतीकरणम ्

अवधात यम ्–

1.उपयु त-प रयोजनाकाया ण ग त वधय च उदाहरण पेण द ताः सि त। एतद त र य

एता शाः अ य वषयाः

अ प भ वतुमहि त ।

**************************

संकृतम (्ऐिछकम ) (्कोड सं....

Documents