ab≈-ny÷ taryhy · 2016-07-02 · ab≈-ny÷ taryhy gys ga Ça ab≈-ny döwlet de par ta men ti...

AB≈-NY÷ TARYHYGYS GA ÇA


AB≈-ny◊ Döwlet de par ta men ti ni◊ Hal ka ra mag lu mat

mak sat na ma lary boÿun ça eda rasy

ht tp://usi nfo.st ate.gov2008

1-n ji BAP Ame ri ka ir döwür de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

2-n ji BAP Ko lo ni al döwür . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

3-n ji BAP Ga raΔsyzly ga ta rap ÿol da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

4-n ji BAP Mil li hö kü me ti◊ dö re dil me gi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

5-n ji BAP Gün ba ta ra ta rap ÿaÿra mak we se bi ta ra ta pawut lar 112

6-njy BAP Ga raÿyΔlary◊ gap ma-garΔylygy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

7-n ji BAP ÖsüΔ we öwrü liΔik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

8-n ji BAP Nägi le lik we üÿt ge dip gur mak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

9-njy BAP UruΔ, aba dançylyk we çök gün li lik . . . . . . . . . . . . . . . . 204

10-njy BAP „Täze çe çe me leΔiΔ” mak sat na masy we ja han urΔy . . . 214

11-n ji BAP UruΔdan so◊ky Ame ri ka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258

12-n ji BAP Öz ge riΔlik eÿÿamy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

13-n ji BAP XXI asy ra ga dam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302

Ame ri kany◊ taryhy boÿun ça gys ga ça bib li og ra fiÿa . . . . . . . . . . . . . 320

M A Z M U N Y


C H A P T E R

AME RI KA IR

DÖWÜR DE

1 - N J I

Ko lo ra do Δtatyn da gadymy döwür de oturymly Me sa Wer de obasy, XII asyr.

B A P

�

„Yn san ÿaΔaÿΔy üçin gowy ÿer dö ret mek de as man bi len ze min hiç wagt Δeÿle o◊yn

yla laΔy ga ge len däl dir.”

Jon Smit, 1607-n ji ÿyl

IL KIN JI AME RI KALY LAR

Buz eÿÿamyny◊ möwç urÿan wagtyn-da, b.e.ö. 34000–30000-n ji ÿyl lary aralygyn da, ÿer Δaryny◊ suwlaryny◊ esa-sy bö le gi kon ti nent le ri◊ arasyn da uzalyp gidÿän um masyz gi◊ buz gat lak lary gör-nüΔin de sak lanypdyr. Bu bol sa Be ring de◊zi ni◊ de re je si ni◊ häzir ki sin den ÿüz-ler çe metr pes bol magy na ge ti rip dir. Be rin giÿa ady bi len ta nalÿan gury ÿer zo lagy bol sa Aziÿa bi len De mir gazyk Ame ri kany◊ arasyn da gury ÿer köp rü si hök mün de peÿda bo lupdyr. Çak la ma-la ra görä, Δol ÿer zo lagyny◊ i◊ gi◊ ÿe ri 1500 ki lo metr bo lupdyr. Howasy çygly bo lan Δol iri agaçsyz düz lük özü ni◊ baÿ ösüm lik dünÿäsi bi len Δol döwürdäki adam lary◊ awlan haÿwan laryny◊ mes-ge ni bo lupdyr.

De mir gazyk Ame ri ka ÿe ten il kin-ji adam lary◊ täze bir kon ti nen te aÿak ba sandyk laryn dan ha bar lary hem bol-mandyr. Olar öz ata-ba ba laryny◊ mü◊ ÿyllyk lary◊ dowamyn da bolΔy ÿaly, Si-bi ri◊ ke nar ÿa ka laryn da aw awlap ÿörΔü-ne köp ri hök mün de hyz mat eden Δol ÿer zo lagyny◊ üs ti bi len täze bir kon ti nen te ge çen dik le ri ni duÿman galypdyr lar.

Alÿas ka baryp ÿe ten den so◊ hem, Δol de mir gazyk ame ri kaly lary◊ il kin ji le ri ne häzir ki Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary diÿilÿän ÿe re ÿet mek üçin, uly buz luk-lar dan ÿol açyp, gü nor ta ta rap süÿΔmäge mü◊ler çe ÿyl ge rek bo lupdy. De mir-gazyk Ame ri ka da ir döwür de ÿaΔaÿΔy◊ bo landygy ba rasyn daky su but na ma lary◊ tapyl magy dowam edÿär. Em ma Δo lary◊ di◊e az sanlysyny◊ bi zi◊ eÿÿamymyz-dan ö◊ki 12-n ji mü◊ ÿylly ga de giΔli diÿip ynam bi len aÿdyp bolÿar. My sal üçin, ÿa◊y-ÿakyn da De mir gazyk Alÿas-ka da tapy lan aw meÿdany, me ge rem, Δol wagt la ra de giΔli dir. ≈eÿle-de Nÿu-Mek si kany◊ Klowis Δähe ri ni◊ go laÿyn-dan tapy lan us satlyk bi len ÿa sa lan naÿza baΔlary we beÿle ki gu ral lar Δol döwre de giΔli bo lup bi ler.

Gadymy adamy◊ maddy me de niÿe ti-ni◊ Δu lar ÿaly galyndy lary De mir gazyk we Gü nor ta Ame ri ka ÿer bö lek le ri ni◊ äh li ÿer le rin den tapyldy. Bu bol sa b.e.ö. 10000-n ji ÿyl lar da ÿer to ga lagyny◊ gün ba tar ÿarymyny◊ köp ÿer le rin-de ÿaΔaÿΔy◊ gowy ösen di gin den ha bar berÿär.

≈ol döwür ler de ma mont lar ÿok bo-lup baΔlapdyr we ola ra de rek Δol döwrü◊ de mir gazyk ame ri kaly lary na azyk hem

1-N JI BAP: AME RI KA IR DÖWÜR DE

�

geÿim-ge jim çeΔme si hök mün de bi zon-lar hyz mat edip ug rapdyr lar. Wagty◊ geç me gi bi len iri haÿwan lar ÿa-ha aw-lanyp, aΔa köp gyryl magy sebäp li ÿa-da baΔga birnäçe te bigy Δert ler ze rarly ÿok bo lup gi dip dir ler we ösüm lik ler, miwe ler, ir-iÿmiΔler, çi git dir-däne ler ir ki ame ri kaly lary◊ iÿmi ti ni◊ mö hüm bir bö le gi ne öwrü lip dir. Kem-kem den iÿmit ön dürmäge sa da ja sy nanyΔyk lar baΔlanypdyr we oba ho jalygyny◊ il kin-ji ala mat lary peÿda bo lupdyr. Häzir ki Mer ke zi Mek si ka hök mün de ta nalÿan ÿer de ÿaΔan in deÿler, baryp b.e.ö. 8000-n ji ÿyl da il kin ji bo lup mek ge jöwen, kädi we kö sük li ekin le ri ekip baΔlapdyr lar. Kem-kem den olary◊ tej ri be si de mir-gazy ga-da ÿaÿrapdyr.

Nÿu-Mek si kany◊ we Ari zo nany◊ derÿa ÿa ka laryn da b.e.ö. 3000-n ji ÿyly◊ baΔlaryn da mek ge jöwe ni◊ il kin ji gör-nüΔle ri ös dü ri lip ÿe tiΔdi ri lip dir. So◊ra suwaryΔy◊ il kin ji ala mat lary, b.e.ö. 300-n ji ÿyl lar da bol sa ir ki oba dur muΔyny◊ ala mat lary peÿda bo lup baΔlaÿar.

Bi zi◊ eÿÿamymyzy◊ bi rin ji asyryny◊ baΔlary na go laÿ, häzir ki Ari zo na Δtatyny◊ Fi niks Δähe ri ni◊ ÿanyn daky ÿer ler de ho-ho kum lar oba-o ba bo lup ÿaΔapdyr lar. Ol ÿer de olar to ga lak gör nüΔli howlu lar we Mek si ka da tapy lan la ra me◊zeΔ pi ra mi da Δe kil li güm mez ler, Δeÿle-de, ka nal we suwaryΔ ul gamyny gu rupdyr lar.

GÜM MEZ GU RUJY LAR WE PU EB LO LAR

Häzir Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat-lary diÿlip ta nalÿan ÿer de il kin ji bo lup güm mez salyp baΔlan in deÿ to par laryny köp lenç ade nan lar diÿip at landyrÿar-lar. Olar b.e.ö. 600-n ji ÿyl lar da ÿer den gubyr gaz magy we daΔy ber ki di len otu-rumly oba lary gur magy baΔarypdyr lar. ≈ol döwrü◊ käbir güm mez le ri guΔ ÿa-da ÿy lan gör nüΔin de gur lupdyr. Olary◊,

bel ki-de, en tek doly anyk laΔdyryl madyk di ni mak sat lar üçin gul luk eden bol magy müm kin dir.

Ade nan lar taÿpasy, me ge rem, „ho-upwel li an lar” diÿen umumy ady gö te-ren dür li taÿpa lar to par lary na garylyp gi den dir ÿa-da olar ta rapyn dan gysylyp çy kary landyr. Olary◊ i◊ wajyp me de ni mer kez le ri ni◊ bi ri Δo lar ÿaly güm mez-le ri◊ en çe me mü◊ü si ni◊ galyndy laryny◊ häzir hem sak lanyp ga lan ÿe ri bo lan Ogaÿo Δtatynyny◊ gü nor tasyn da tapy-ldy. Ez ber söwdagär ler ha sap la nan ho-upwel li an lar ÿüz ler çe kme uzalyp gi den uly se bi ti◊ çägin de gu ral lary ulanypdyr-lar we alyΔ-çalyΔ edip dir ler.

Bi zi◊ eramyzy◊ 500-n ji ÿyl lary töwe re gin de ho upwel li an lar hem or-nuny, umu man, mis si si pi li ler ÿa-da Templ Ma und me de niÿe ti ady bi len ta-na lan taÿpa lar to pary na ber mek bi len, ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan ÿok bo lupdyr lar. XII asyry◊ baΔlaryn da Mi zu ri Δtatyny◊ Sent-Lÿu is Δähe ri ni◊ edil gün do garyn da ÿer-leΔen Ka ho kia Δähe ri ni◊ ösen ma halyn-da 20000 töwe re gi ilaty bo lupdyr diÿlip gü man edilÿär. ≈ähe ri◊ or ta ragyn da top rak dan sal nan, de pe si ÿasy äpet bir güm mez bo lupdyr. Onu◊ beÿik li gi 30 metr bo lup, düÿbi 37 gek tar meÿdany tu tupdyr. Onu◊ töwe re gin den güm mez-le ri◊ baΔga-da 80 sanysy tapylypdyr.

Ka ho kia ÿaly Δäher le ri◊ ilatyny◊ gün-gü ze rany awçyly ga, iÿmit top la ma-ga, söwda we oba ho jalyk iΔle ri ne gö-nü den-gö ni bagly bo lupdyr. ≈ol ÿer den gü nor ta ta rap da ÿer leΔÿän gülläp ösÿän jemgyÿe ti◊ täsi ri astyn da olar gur luΔ taÿdan çylΔyrymly, köp bas gan çakly jemgyÿet le re öwrülÿär ler we gul sak-laÿar lar hem adam gur ban edilÿän ada ta eÿerÿär ler.

Häzir ki Bir leΔen ≈tat laryny◊ gü nor ta-gün ba taryn da ÿaΔan Δu döwürdäki Ho pi in deÿle ri ni◊ ata-ba ba lary bo lan ana sa zi-ler 900-n ji ÿyl lar da daΔdan jaÿdyr ÿer-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA

�

ze min le ri gur ma ga baΔlapdyr lar. Bu köp otagly öÿle ri ÿa da salÿan öz bo luΔly täsin jaÿlar köp lenç açyk kert gaÿa lary◊ ug run da salnypdyr. Ko lo ra do daky i◊ meΔhur Me sa Wer de „gaÿa köΔgü ni◊” 200 otagy bo lupdyr. Nÿu-Mek si ka daky Ça ko derÿasyny◊ ÿa kasyn da ÿer leΔen Δu◊a me◊zeΔ ÿer bo lan Pu eb lo Bo ni-tony◊ ha ra baçylygyn da bir ma hal lar se-kiz ÿüz den-de köp otag bo lupdyr.

Ko lumb ta rapyn dan açyl maz dan ö◊ki Ame ri kany◊ in deÿle ri ni◊ i◊ gurp lusy, me ge rem, ŸuwaΔ um manyny◊ ke naryn-da ÿaΔandyr. Ol ÿe ri◊ suwlaryn daky ba-lyk we çig mal bol çulygy eÿÿäm baryp, bi zi◊ eÿÿamymyz da azyk bol çulygyny eme le ge tir mek bi len, oba lary◊ otu rumly bol magy na Δert dö re dip dir. Olary◊ „Pot-lak” ady bi len ta nalÿan oturylyΔygyny◊ sup rasyny◊ baÿlygy ir ki Ame ri kany◊ taryhyn da de◊i-taÿy bol madyk Δa han-dazlygy◊ we jo martlygy◊ nus gasy bo lup durÿar.

ŸER LI AME RI KALY LARY÷ ME DE NIŸE TI

Il kin ji ÿewro paly lary garΔy alan Ame-ri kany boΔ ÿa tan tarp ÿer bi len as-la de◊eΔdir mek bol maz. Häzir beÿan edilÿän pi kir le re görä, ÿer to ga lagyny◊ gün ba tar ÿarymyny◊ ilat sany Δol wagt-ky Gün ba tar Ÿewro pany◊ ilat sany bi-len de◊, ÿagny 40 mil li on töwe re gi bo-lupdyr.

Çak la ma la ra görä, ÿewro paly lary◊ ko lo niÿa lar dö ret me he re ke ti ni◊ baΔyn-da häzir Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary diÿlip ta nalÿan ÿer de 2 mil li on dan 18 mil li ona çen li ÿer li ame ri kaly ÿaΔapdyr. Taryhçy lary◊ kö pü si ki çi sany ha sa ba al ma ga ÿykgyn edÿär ler, em ma ÿewro-paly lary◊ ge ti ren ke sel le ri ni◊ ÿer li ila-ta, hu su san-da, il kin ji gat naΔyk lar bo lan döwrün de weÿran edi ji täsi ri ni◊ bo-landygyny hiç kim inkär et meÿär. Hu-

su san-da, ma ma ke se li tu tuΔ oba lary ÿok edip dir. AÿdylyΔy na görä, 1600-n ji ÿyl-da in deÿle ri◊ sanyny◊ düÿp gö ter azal-magy gö nü den-gö ni Δu ke sel ze rarly bo-lupdyr we ol, hat da, ÿewro paly lar bi len ÿü ze çy kan köp sanly uruΔdyr-çaknyΔyk-lar dan hem köp zyÿan ÿe ti rip dir.

≈ol döwrü◊ in deÿle ri ni◊ me de niÿet-le ri we däp-des sur lary i◊◊än dür li-dür li bo lupdyr, ÿö ne olary◊ gi◊ ÿaÿrawyny we dür li-dür li ÿer le ri◊ te bigy Δert le ri ne uÿgun laΔyp ÿaΔa maly bo landyk laryny ha sa ba al sak, bu ge◊ zat däl dir. ≈eÿle-de bol sa, käbir umumylyk lary bel le mek bo lar.

Ti re-taÿpa lary◊ kö pü si, aÿratyn-da, gün do gar ÿer le ri◊ to kaÿlaryn da we gün-ba tar se bit le ri◊ mer ke zin de ÿaΔaÿan lary gün-gü ze ran gör mek üçin, aw et mek bi-len bir ha tar da mek ge jöwen hem baΔga azyk önüm le ri ni ÿyg mak we ös dü rip ÿe-tiΔdir mek bi len meΔgul lanypdyr lar. Köp ha lat lar da ekin-di kin we iÿmit paÿla mak iΔle ri ne aÿal lar jo gapkär bo lupdyr lar, er-kek ler bol sa aw awlapdyr lar, uruΔla ra gat naΔypdyr lar.

De mir gazyk Ame ri ka daky in deÿ ho-jalyk laryny◊ ÿer bi len ysnyΔykly bag-lanyΔykly bo landygy na hiç Δüb he ÿok-dur. Te bi gat we te bigy hady sa lar bi len yla laΔyk da bol mak olary◊ di ni ynam-laryny◊ aÿryl maz bir bö le gi bo lupdyr. Ÿewro pany◊ Δol döwürdäki adatyn dan ta pawutlylyk da in deÿle ri◊ dur muΔy, esa san, ti re-taÿpaçyly ga ÿykgyn eden, ça ga lary na bol sa aΔa köp er kin lik be ren Δe kil de bo lupdyr.

De mir gazyk ame ri kaly lary◊ käbir taÿpa laryny◊ ÿazgy lary sak la mak üçin bel li bir ÿa zuw ala mat lary dö re den li gi-ne ga ra maz dan, in deÿle ri◊ me de niÿe ti ir ki döwür de söz leÿiΔ gör nüΔin de bo-lupdyr hem rowaÿat lary◊ we ar zuw-hyÿal lary◊ dil den-di le, ne sil den-nes le geç me gi ne uly äh miÿet ber lip dir. Dür li to par lary◊ arasyn da gyz ga la◊ly söwda-


�


ny◊ bo landygy we go◊Δy ti re-taÿpa lary◊ ysnyΔykly gat naΔyk da bo lup, her hi li ÿag daÿy, dost luklydyr duΔmançylykly ha lat lary baΔlaryn dan ge çi ren dik le ri mälim dir.

IL KIN JI ŸEWRO PALY LAR

De mir gazyk Ame ri ka il kin ji bo lup ba ran ÿewro paly lar, has dog rusy, anyk su but na ma bar bo lan il kin ji ÿewro paly-lar, Gren lan diÿa dan gün ba ta ra syÿa hat eden gadymy skan di nawly lar bo lupdyr-lar. Ol ÿer de 985-n ji ÿyl lar da „gyzyl” la kamly Erik atly adam bir oturymly obany◊ düÿbü ni tu tupdyr. 1001-n ji ÿyl-da, çak edi liΔi ne görä, onu◊ ogly Leÿf häzir ki Ka na dany◊ de mir gazyk-gün do-gar ke nar ÿa ka laryn da bar lag ge çi rip, bir ÿyly Δol ÿer de gyΔlapdyr.

Gadymy skan di nawlary◊ kys sa-laryn da, wi king de◊iz çi le ri ni◊ At lan tik um manyny◊ De mir gazyk Ame ri ka daky ke nar ÿa ka laryny tä Ba gam ada lary-na çen li öwre nen dik le ri ba rasyn da gür-rü◊ be rilÿär, ÿö ne bu häzi re çen li su but edilmän gelÿär. 1963-n ji ÿyl da de mir-gazyk Nÿu-Fa und lend de La◊z-o-Me-dowzy◊ go laÿyn da skan di nawlary◊ gadymy döwre de giΔli jaÿlaryny◊ ha ra-baçylyk laryny◊ tapyl magy skan di naw kys sa laryn da aÿdy lan lary käbir de re je de tassyk laÿar.

1497-n ji ÿyl da, ÿagny Hris to for Ko-lumby◊ Aziÿa ta rap gün ba tar ÿo luny gö-zläp, Ka rib de◊zi ni◊ ke nar ÿa ka laryn da düΔläni ne bary-ÿogy bäΔ ÿyl bo lan da, Jon Keÿbot atly we ne siÿaly bir de◊iz çi Bri tan Ko rolyny◊ tabΔyrygy bi len Nÿu-Fa und len de gelÿär. Bu syÿa hat adam-lary◊ a◊yn dan çalt çy kan hem bol sa, ol so◊ra i◊lis le re De mir gazyk Ame ri ka da-laΔ etmäge su but na ma hök mün de esas bo lup hyz mat et di. Bu syÿa hat, Δeÿle-de Jor jiÿany◊ baly ga baÿ ke nar lary na ÿol açdy. ≈ol ÿe re ÿewro paly balykçy lar,

hu su san-da, por tu gal lar balyk tut mak üçin gat napdyr lar.

Ko lumb, el bet de, Bir leΔen ≈tat lary◊ esasy gury ÿer bö le gi ne aÿak bas mandyr, em ma Bir leΔen ≈tat lary◊ jüm müΔi ne il-kin ji eks pe di siÿa lar onu◊ ta gal la lary bi len dö re di len is pan Δäher çe le rin den ama la aΔyryldy. ≈eÿle eks pe di siÿa lary◊ il kin ji si 1513-n ji ÿyl da ge çi ril di. ≈on-da Flo ri dany◊ häzir ki Sent-awgus tin Δähe ri ni◊ go laÿyn daky ke nar lary na Hu-an Pon se de Le ony◊ ÿol baΔçylygyn da adam lary◊ bir to pary baryp düΔÿär.

1522-n ji ÿyl da Mek si kany basyp alan laryn dan so◊, is pan lar ÿer to ga-lagyny◊ gün ba tar ÿarymyn da öz he-re ket le ri ni has-da ber kit di ler. So◊ky açyΔlar ÿewro paly lary◊ häzir ki döwür de Ame ri ka adyny gö terÿän ÿer ba ra daky bi li mi ni has hem artdyrdy, ÿagny olar bu ÿur du◊ ita liÿaly Ame ri go Wes puç çi-ni◊ adyny gö terÿän di gi ni bil di ler. Onu◊ „Täze dünÿä” syÿa hat lary dog rusyn daky mag lu mat lary i◊◊än uly meΔhurly ga eÿe boldy. Eÿÿäm 1529-njy ÿyl da At lan tik um manyny◊ ke nar ÿa kasyny◊ Lab ra-dor dan Ti er ra del Fu ego çen li ygty barly kar tasy dü zül di. Em ma Aziÿa ta rap „de-mir gazyk-gün ba tar ge çelgäni” tap mak ba ra daky umydy◊ ÿi tip git me gi ne, dog-rusy, ÿe ne-de bir asyr dan köpräk wagt ge rek boldy.

Pe ruwa basy balyjylykly ÿö riΔler ama la aΔy ran da, Fran sis ko Piz za ro goΔu-lan is pan basy balyjysy Her nan do de So-tony◊ ge çi ren göz leg le ri has uly äh miÿe te eÿe bo lan ir ki is pan göz leg le ri ni◊ bi ri dir. 1539-njy ÿyl da de So tony◊ eks pe di-siÿasy Gawa na dan çykyp, Flo ri da barÿar we baÿlyk göz le gin de Bir leΔen ≈tat lary◊ gü nor ta-gün do gar bö le gi ni◊ üs ti bi len Mis si si pi derÿasy na baryp ÿetÿär.

Is pan lary◊ ÿe ne-de bi ri, Fran sis ko Ko ro na do 1540-njy ÿyl da Mek si ka dan çykyp, rowaÿat lar daky Si bo lany◊ Ÿe di Δähe ri ni◊ göz le gi ne ÿo la rowa na bolÿar.

��

Ko ro na do Δu syÿa hatyn da Beÿik Kanÿo-na we Kan za sa baryp ÿetÿär, em ma onu◊ altyn ÿa-da hazy na tap mak ba ra daky pi-ki ri baΔa bar maÿar.

Mu◊a ga ra maz dan, Ko ro na dony◊ to-pary Δol se bi ti◊ adam lary na ga raΔyl madyk ÿag daÿda ajaÿyp sowgat laryny galdyryp git di ler: onu◊ adam laryny◊ at laryny◊ ep-es li si gaçÿar we ge le jek de Beÿik Säh-ralyk da ÿaΔaÿΔy◊ öz ger me gi ne ÿar dam edÿär, çün ki uzak wagt geçmänkä, Beÿik Säh ralygy◊ in deÿle ri ni◊ ÿaΔ ne sil le rin den ök de seÿis ler döräp, olary◊ kesp-kär le ri ös mek bi len gi◊ ge ri me eÿe bolÿar.

Is pan lary◊ gü nor ta dan ÿo karlygy na süÿΔüp barÿan ma halyn da Ji owan ni da Wer ra za no ÿaly adam lary◊ syÿa hat lary ne ti je sin de häzir ki Bir leΔen ≈tat lary◊ de mir gazyk bö le gi-de ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan açylyp baΔlaÿar. Fran siÿany◊ baÿdagy astyn da ÿü züp ÿö ren flo ren siÿaly Wer-ra za no 1524-n ji ÿyl da De mir gazyk Ka-ro li nany◊ ke nar lary na baryp ÿetÿär, so◊ra ol At lan tik um manyny◊ ke narÿa-kasy bi len häzir ki Nÿu-Ÿork gämi du ral-gasy na çen li barÿar.

≈on dan on ÿyl ge çen den so◊, fran suz ^ak Kartÿe hem, özün den ö◊ki ÿewro-paly lary◊ ediΔi ÿaly, de◊zi◊ üs ti bi len Aziÿa ta rap ge çel ge tap mak umydy bi len uzak ÿü züΔe rowa na bo lupdyr. Kartÿe-ni◊ Sent-Lo rens derÿasy boÿun da ge-çi ren eks pe di siÿa lary fran suz lary◊ De-mir gazyk Ame ri ka da laΔ et me gi ne esas bo lup hyz mat et di we bu ÿag daÿ 1763-nji ÿy la çen li dowam edip gel di.

1540-njy ÿyl lar da özü ni◊ il kin ji Kwe bek ko lo niÿasyny◊ Δowsuzly ga uç-ra magyn dan ÿig ri mi ÿyl dan so◊, fran suz gu ge not lary Flo ri dany◊ de mir gazyk ke-nar lary na düΔüp or naΔmakçy bol du lar. Fran suz lary Golfst rim akymyn da alyp barÿan öz söwda ÿo lu na howp hök mün-de gö ren is pan lar Δol ko lo niÿany 1565-n ji ÿyl da weÿran et di ler. Täleÿi◊ em ri bi len is pan ser ker de si Ped ro Me nen dez

tiz wagt da uzak bol madyk ÿer de Sent-awgus tin diÿen Δähe ri◊ düÿbü ni tutdy. Bu ÿewro paly lary◊ so◊ra Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary hök mün de ta na lan il-kin ji he miΔe lik oturymly ÿe ri di.

Mek si ka daky, Ka rib de◊zi ke narÿa-ka laryn daky we Pe ru daky ko lo niÿa-laryn dan Is pa niÿa dö kü len um masyz baÿlyk lar ÿewro pa döwlet le ri ni◊ beÿle-ki le rin de-de uly gyzyk lan ma dö ret di. Hazy na daΔaÿan is pan gämi le rin de Fran-sis ko Dreÿki◊ Δol ÿer le re birnäçe ge zek üs tün lik li sa par ama la aΔyr magy, wag-ty◊ geç me gi bi len, Ang liÿa ÿaly de◊iz üs tün de dörän döwlet ler de iç gin gyzyk-lan ma dö ret di.

1578-n ji ÿyl da de mir gazyk-gün ba-tar ge çel ge si ba ra daky ylmy iΔi◊ awtory Hamf ri Gil bert Δa aÿal Ÿe li zawe ta dan Täze dünÿäni◊ en tek beÿle ki ÿewro pa döwlet le ri ta rapyn dan eÿe le nip ÿe tiΔil-me dik „öz leΔdi rilmän ÿa tan boz ÿer le ri-ni” ko lo niÿa laΔdyr ma ga aÿratyn ygtyÿar berÿän res mi na ma aldy. Ÿö ne Δu iΔi baΔla ma ga Δon dan so◊ ÿe ne-de bäΔ ÿyl ge rek boldy. Ol de◊iz de nam-nyΔansyz ÿi ten den so◊, onu◊ bu iΔi ni ene baΔga do-gany Wol ter Reÿli dowam et dir di.

1585-n ji ÿyl da Reÿli Ame ri kany◊ de-mir gazygyn da De mir gazyk Ka ro li nany◊ ke narÿa kasyn daky Ro anok adasyn-da bri tan ko lo niÿa laryny◊ il kin ji si ni◊ düÿbü ni tutdy. So◊ra ol terk edil di we di◊e Δon dan iki ÿyl ge çen den so◊, edi len ikin ji sy nanyΔyk bol sa Δowsuzly ga du çar boldy. Bri ta niÿaly lary◊ bu ugur da eden no bat daky sy nanyΔygy di◊e ÿig ri mi ÿyl ge çen den so◊ peÿda boldy. Bu ge zek ko lo niÿa dö ret mek sy nanyΔygy 1607-n ji ÿyl da Jeÿms ta un da boldy we Δowly geç-di, Δu nu◊ bi len hem De mir gazyk Ame ri-ka täze eÿÿa ma ga dam basdy.



��

IR KI GO NAL GA LAR

1600-n ji ÿyl lary◊ baΔlary Ÿewro pa dan De mir gazyk Ame ri ka göç-men li gi◊ uly akymyny◊ Δaÿady boldy. Üç asyr dan kö pe çe ken we di◊e birnäçe ÿüz i◊lis ko lo nist le ri ni öz içi ne alan bu ki çi akym gö çüp gelÿän le ri◊ köp mil li-only akymy na öwrül di. Düÿp li we dür-li de lil ler dir-meÿil le re esas la nan gö çüp ge len ler kon ti nen ti◊ de mir gazyk bö le-gin de täze siwi li za siÿany gur du lar.

Häzir Bir leΔen ≈tat lary diÿlip at-landyrylÿan ÿe re gö çüp ba ran il kin ji i◊lis göç men le ri has giç bardy lar. Olar At lan-tik um manyn dan ÿü züp ge çen wagtyn da Mek si ka da, West-Hin dis tan da we Gü-nor ta Ame ri ka da is pan lary◊ ko lo niÿa-lary bir çak gülläp ösÿär di. Täze dünÿä gö çüp ge len le ri◊ äh li si ÿaly, i◊lis ler hem ol ÿe re adam dan ÿa◊a hyryn-dykyn, çak-la◊ja gämi ler de barypdyr lar. Olar 6–12 hep de lik ÿo lu◊ dowamyn da ÿarym aç, ÿarym dok o◊maly bo lupdyr lar. Olary◊ kö pü si ke selläp ölüp dir; käbir le ri bol sa güÿç li de◊iz gaÿlary sebäp li, gämi le rin-den suwa gaçyp, açyk de◊iz de ÿi ti rim bo lupdyr lar.

Ÿewro paly göç men le ri◊ kö pü si öz dog duk me kan laryny syÿasy ezil me-ler den gaçyp, aman gal mak mak sady bi len, öz uÿÿan di ni adat laryny azat-er-kin ber jaÿ eder ÿaly ÿer gözläp ÿa-da öz ÿur dun da rug sat edil me dik Δert le ri◊ we müm kin çi lik le ri◊ göz le gin de terk edip-dir ler. 1620–1635-n ji ÿyl lar aralygyn da Ang liÿa da ykdy sady kynçylyk lar ho kum sürÿär di. Köp adam lar iΔ tapyp bil meÿär-di. Hat da, ök de hünär men ler-de di◊e öl-mez-ö di ÿaΔar ÿaly ga zanç edÿär di ler. Ÿag daÿy ÿe ri◊ pes hasylly bol magy has hem kyn laΔdyrdy. Üs te si ne-de, se na-gat rewolÿu siÿasy dyngysyz iΔle me gi üp jün edÿän täze dok ma se na gatyny◊ açyl magy na alyp bardy. Bu bol sa bar-ha köp ÿü◊ ön dür mek li gi ta lap edÿär di.

Ÿer eÿe le ri daÿhan ÿer le ri ni◊ daΔlaryny aÿlap, daÿhan lary mal darçylyk bi len meΔgul lan ma ga kowÿardy lar. Täze ko lo-niÿa lary◊ açyl magy Δu lar ÿaly kowulÿan daÿhan lar üçin ÿe ke-täk çy kal ga boldy.

Ko lo niÿaçy lary◊ baryp düΔen täze ÿe ri il ki bi len a◊yrsy-bär si gö rün meÿän gür to kaÿlyk lardy. HoΔniÿet li ÿer li in-deÿle ri◊ kö me gi bol madyk bol sady, me-ge rem, gö çüp ge len ler di ri gal mazdy lar. Olar ge len le re Δol ÿe re ukyply ösüm lik-ler bo lan kädi ni, noÿba-no hudy we mek-ge jöwe ni ös dü rip ÿe tiΔdir me gi öwret di-ler. Mun dan baΔga-da, 2100 ki lo met re uzap gidÿän, adam aÿagy bas madyk to-kaÿlykly gün do gar ke nar ÿa kasy aw awlar ÿaly haÿwan la ra we ÿangyç üçin odun-çö pe baÿ bo lup çykdy. Ol to kaÿlar, Δeÿle-de, jaÿ gu rar ÿaly, öÿ goΔlaryny ÿa sar ÿaly, gämi çi lik de ula nar ÿaly, Δeÿle hem, satyp, gir de ji gö rüp bol jak çig mal la ra baÿdy.

Täze kon ti nen ti te bi gat peΔgeΔ be ren-de bol sa, Ÿewro pa bi len söwda et mek lik i◊◊än ze rurdy, sebäbi ol gö çüp ge len-le ri◊ öz le ri ni◊ ön dü rip bil meÿän haryt-laryny tap magy◊ ÿo ludy. Ke nar ÿa kasy göç men ler üçin uly gol daw-kö mek di. Ke nar boÿdan-baΔa çak la◊ aÿlag lardyr du ral ga lar dan do ludy. Di◊e iki ÿer de – De mir gazyk Ka ro li na da hem Nÿu-Jer-si ni◊ gü nor tasyn da de◊iz gämi le ri üçin du ral ga lar ÿokdy.

Ken ne bek, Gud zon, De lawer, Saskwe-han na, Po to mak ÿaly äpet derÿa lar we köp sanly beÿle ki derÿa lar ke nar ÿa kasy bi len Ap pa la çi dag laryny◊ arasyn daky ÿer le-ri de◊iz bi len bir leΔdirÿär di ler. ≈eÿle-de bol sa, Beÿik köl le re we kon ti nen ti◊ jüm-müΔi ne bar mak üçin, di◊e Ka na da daky fran suz lary◊ agalyk edÿän Sent-Lo rens derÿasyn dan peÿda lanyp bolÿardy. Ke nar ÿa kasyn dan uzak lar da or naΔma ga gür to-kaÿlar, käbir in deÿ taÿpa laryny◊ garΔylyk gör kez mek le ri, Δeÿle hem, aÿyl ganç Ap-pa la çi dag lary müm kin çi lik ber meÿär di.

�

Adam aÿagy bas madyk beÿle te bi ga ta di◊e ga pan goÿÿan awçy lardyr söwdagär-ler çu◊◊ur ara laΔma ga töwek gel çi lik edip bilÿär di ler. Bi rin ji ÿüz ÿyly◊ dowamyn da ko lo niÿaçy lar öz ÿaΔa jak ÿe ri hök mün de ke nar ÿa kasyny saÿlap, jaÿlaryny bi ri-bi-ri ne ÿa nap gur du lar.

Adam lary◊ kö pü si Ame ri ka syÿasy sebäbe görä gö çüp barÿardy. 1630-njy ÿyl lar da i◊lis Δasy Çarlz Bi rin ji ni◊ ÿurdy eden-et di lik bi len do landyr magy Täze dünÿä gö çüp gitmäge iter gi boldy. 1640-njy ÿyl lar da Oliwer Kromwe li◊ ser ker de li gin de goz ga la◊ tu ruzyl magy we olary◊ ÿe◊iΔ ga zan magy „ko roly◊ adam laryn dan” bo lan es ger le ri◊ kö pü si-ni öz yk balyny Wir ji niÿa dan göz lemäge mej bur et di. Ÿewro pany◊ ne mes di lin-de gep leÿän et rap laryn da uza ga çe ken uruΔlar ze rarly dagynykly ga uç ran dür-li-dür li uΔak häkim le ri◊ ÿö re den ezi ji lik syÿa saty (esa san-da di ni me se le ler de) XVII asyry◊ ahyryn da, XVI II asyry◊ baΔlaryn da Ame ri ka gö çe-göç lü gi◊ art-magy na alyp bardy.

XVII asyr da ko lo niÿaçy lary◊ gel me-gi se re saply meÿil na ma laΔdyr ma ga we do landyr ma ga ÿol açdy, Δeÿle hem, ol uly ha ra jat lar we töwek gel çi lik ler bi len bagly boldy. Gö çüp gelÿän ko lo niÿaçy-lar de◊zi◊ üs ti bi len 5000 kme çen li ÿol geç me li di. Ola ra goΔ-go lam, geÿim-ge-jim, to hum, gu ral lar, gur luΔyk se riΔde-le ri, mal-ga ra, ÿa rag-es bap lar we harby ätiÿaçlyk lar ge rek di.

Beÿle ki döwlet le ri◊ we öz ge döwür le-ri◊ ko lo ni al syÿa satyn dan ta pawutlylyk-da Ang liÿa dan göçÿän le ri◊ çyk dajysyny hö kü met däl-de, eÿsem esasy mak sady gir de ji ga zan mak bo lan aÿry-aÿry hu-susy to par lar we adam lar çekÿär di ler.

JEŸMS TA UN

De mir gazyk Ame ri ka da bri tan ko-lo niÿaçy laryny◊ bi rin ji oturymly obasy

Jeÿms ta un boldy. Ko rol Jeÿms I-ni◊ Wir ji niÿa (ÿa-da Lon don) kom pa niÿasy-na peΔgeΔ be ren ÿö ri te hu kugy esasyn da 100-e go laÿ adam dan yba rat bo lan bir to par 1607-n ji ÿyl da Çesa pik aÿlagy-na ug rady. Is pan lar bi len çaknyΔmak-dan ga ça du rup, olar Jeÿms derÿasyny◊ boÿun da aÿlag dan 60 ki lo metr ÿo karlyk-da bir ÿer ja gaz saÿlap aldy.

Mülk darçyly ga däl-de, eÿsem altyn göz lemäge gyzyk lan ma bil di ren Δäher-li ler den we täsin lik le ri göz leÿji ler den yba rat bo lan Δol to par gylyk-häsiÿet we baΔar ja◊lyk taÿdan täze dur muΔy baΔla-ma ga düÿbün den ukypsyz bo lup çykdy. Olary◊ arasyn da ka pi tan Jon Smit ta-pawut lanÿardy. Dawa-jen je le, açly ga we in deÿle ri◊ ço zuΔlary na ga ra maz-dan, özü ne mah sus bo lan düz gün-ter ti-be sal mak ukyby na görä, ol bi rin ji ÿyly◊ dowamyn da ki çi jek ko lo niÿany dagyt-man, agzy bir lik de sak la magy baΔardy.

1609-njy ÿyl da Smit Ang liÿa do-landy, onu◊ ÿok lugyn da bol sa ko lo niÿa-da baΔ-baΔdaklyk hö küm sür di. 1609–1610-njy ÿyly◊ gyΔyn da ko lo niÿaçy lary◊ kö pü si ke sel den heläk boldy. Ne ti je de, 1610-njy ÿyly◊ maÿ aÿy na çen li ge len 300 adam dan di◊e altmyΔysy di ri galdy. ≈ol ÿyl da Jeÿms derÿasyny◊ ÿo kary akymyn da Hen ri ko (häzir ki Riç mond) Δähe ri ni◊ düÿbi tu tuldy.

Ÿö ne tiz wagt dan Wir ji niÿany◊ ykdy sadyÿe tin de uly öz ge riΔli ge alyp ba ran ösüΔ baΔlandy. 1612-n ji ÿyl da Jon Rolf West-In di den ge ti ri len temmäki ni◊ to humyny ÿer li to hum bi len çakyΔdyrdy we temmäki ni◊ ÿewro paly lary◊ göwnün-den tur jak bir täze gör nüΔi ni ös dü rip ÿe-tiΔdir di. ≈u temmäki ni◊ il kin ji tapgyry 1614-n ji ÿyl da Lon do na baryp ÿet di. On ÿyl dan so◊ ol Wir ji niÿany◊ gir de ji si ni◊ esasy çeΔme si ne öwrül di.

Ÿö ne, en tek gülläp ösüΔ uzak dady. Ke sel we in deÿle ri◊ hü jüm le ri sebäp li, ölüm de re je si aΔa ÿo kary bol maklygyn-



�

da galÿardy. 1607-n ji we 1624-n ji ÿyl-lar aralygyn da ko lo niÿa 14000 adam ge-lip di, ÿö ne 1624-n ji ÿyl da olar dan di◊e 1132-si galypdy. ≈ol ÿyl da ko rollyk bar-lag to paryny◊ mas la haty esasyn da ko rol Wir ji niÿa kom pa niÿasyny ÿatyryp, ony ko rollyk ko lo niÿasy na öwür di.

MAS SA ÇU SETS

XVI asyry◊ di ni ag darylyΔyk lary ma halyn da öz le ri ni pu ri tan lar diÿip at-landy ran aÿal lary◊ we er kek le ri◊ to pary Ang liÿany◊ he re ket edÿän but ha nasyny için den öz gertmäge sy nanyΔdy lar. Olary◊ ta lap lary na laÿyklyk da adaty ber jaÿ edilÿän ka to lik des sur laryny◊ we gur luΔlary◊ ÿe ri ne pro tes tantçylygy◊ ÿö-ne keÿ adat-a mal lary bol malydy. Olary◊ üÿt ge dip gur mak ba ra daky pi kir le ri döwlet but ha nasyny◊ bü tewi li gi ni dar-gat mak bi len bir ha tar da halky◊ bü tewi-li gi ne we ko rollyk häki miÿe ti ne howp salÿardy.

1607-n ji ÿyl da döwlet but ha nasyny üÿt ge dip gur mak müm kin çi lik le ri ne ynan madyk se pa ratçy–pu ri tan lary◊ ra di-kal sek tasyny◊ uly bol madyk bir to pary Gol lan diÿany◊ Leÿden Δähe ri ne ug rady. Ol ÿer de ola ra gol land lar gaçy ba tal ga ber di ler. Ÿö ne, kalwin çi gol land lar ola-ra pes hakly iΔler den baΔga iΔ ber me-di ler. Kong re ga siÿany◊ käbir ag za lary beÿle kem sitmäni gaty gör dü ler we Täze dünÿä gö çüp git mek ka rary na gel di ler.

1620-n ji ÿyl da Leÿden pu ri tan-laryny◊ bir to pary Wir ji niÿa kom pa-niÿasyn dan ÿer edinmäge hu kuk aldy we er kek ler den, aÿal lardyr ça ga lar dan, je mi 101 adam dan yba rat bo lan to par „Meÿf lawer” gämi sin de Wir ji niÿa ug-rady. De◊iz de tu ran gaÿ bu lary uzak de-mir gazy ga ta rap äkidÿär we olar Täze Ang liÿany◊ Keÿp Kod aÿlagy na baryp düΔÿär ler. Olar öz le ri ni hiç bir hu kuk döwle ti ne de giΔli däl ha sap edip, öz

saÿlap alan ÿol baΔçy laryny◊ kes gitlän „ada latly we de◊hu kukly ka nun lary na” boÿun eg jek dik le ri ba rasyn da bir res mi yla laΔygy◊ tas la masyny taÿÿar laÿar lar. Bu Meÿf lawer Δert na masydy.

De kabr da „Meÿf lawer” gämi si Pli-mut gämi du ral gasy na ÿetÿär. Il kin ji ko lo niÿaçy lar gyΔy◊ için de jaÿ gur ma-ga gi riΔÿär ler. Ko lo niÿaçy lary◊ ÿarysy diÿen ÿaly buÿup ölüp dir, ke sel ler den heläk bo lupdyr we di◊e go◊Δy Wam-pa no ag in deÿle ri ni◊ ÿar dam et me gi bi-len ko lo niÿaçy lary◊ ga lan bö le gi di ri galypdyr. Olar gö çüp ge len le re mek ge-jöwen ös dü rip ÿe tiΔdir me gi öwredÿär ler. ≈eÿle lik bi len, so◊ky güÿze çen li olar mek ge jöwe ni◊ gowy hasylyny alÿar lar. Mun dan baΔga-da, olar sü tük li de ri dir ke si len agaç söwdasyny◊ gülläp ös me-gi ni ga zanÿar lar.

1630-njy ÿyl da Mas sa çu sets aÿlagyny◊ ke nar lary na göç men le ri◊ täze to par lary ge lip baΔlady. Olar da Ko rol Çarlz I ta rapyn dan ber len ko lo niÿa dö-ret mek rug sady bardy. Gelÿän le ri◊ kö-pü si di ni adat laryny ber jaÿ et mek le ri git di gi çe ga da gan edi len ang liÿaly pu-ri tan lardy. Olary◊ baΔtu tany Jon Wint-rop Täze dünÿäde „baÿry◊ üs tün de Δäher” dö ret mek ba ra daky niÿe ti ni açyk aÿdÿardy. ≈eÿle diÿmek bi len ol pu ri-tan lar üçin di ni adat laryny gyΔarnyksyz ÿe ri ne ÿe ti rip ÿaΔap bil jek bir ÿe ri göz ö◊ün de tutÿardy.

Mas sa çu sets aÿlagyn daky ko lo niÿa bü tin Täze Ang liÿany◊ ös me gin de wa-jyp äh miÿe te eÿe bol malydy, çün ki, bir ta rap dan, Wint rop we onu◊ pu ri tan kär deΔle ri ÿan lary bi len öz düz gün na-masyny ge tirmäge ukyplydy lar. ≈eÿle lik bi len, ko lo niÿany do landyryjy hö kü met Ang liÿa da däl-de, eÿsem hut Mas sa çu-sets de ÿer leΔdi.

≈ol düz gün na ma laÿyklyk da häki-miÿet Pu ri tan but ha nasyny◊ ag zalygyn-daky „doly hu kukly raÿat lar dan” yba rat

��

bo lan ka nun çy karyjy ge◊eΔi◊ elin de di. Bu bol sa pu ri tan lary◊ ko lo niÿa da agalyk edi ji syÿasy, Δeÿle hem, di ni güÿç dü gi-ni◊ ke pi li di. Häki mi saÿla mak hem ka-nun çy karyjy ge◊eΔi◊ ygtyÿaryn dady. Bu we zi pe bol sa gel jek nes li◊ birnäçe ÿyl laryny◊ dowamyn da hut Jon Wint-ropy◊ bagty na düΔdi.

Pu ri tan lary◊ berk prawos law düz gü-ni hemmäni◊ göwnü ne ÿa rap du ra nokdy. ŸaΔ ru hany Ro jer Wilÿamz ka nun çy-karyjy ge◊eΔe garΔylyk bil di ren il kin ji-le ri◊ bi ri boldy; ol in deÿle ri◊ ÿer le ri ni◊ ko lo niÿa ta rapyn dan zor luk bi len eÿe-len me gi ne we onu◊ Ang li kan but ha nasy bi len gat naΔygy na garΔy çykyΔ et di.

Mas sa çu sets aÿlagyn dan kowlan-dan so◊, ol 1636-njy ÿyl da Närrägän-set in deÿle rin den häzir ki Rod-Aÿlend Δtatyny◊ Prowi dens Δähe rin de ÿer satyn alÿar. Ol ÿer de ol il kin ji ame ri kan ko lo-niÿasyny◊ düÿbü ni tutÿar, ol ko lo niÿa-da but ha nany◊ döwlet den doly aÿry-landygyny, Δeÿle-de, wy¤dan azatlygyny jar edÿär.

„Ÿe re tik ler” diÿlip at landyry lan Wilÿamz ÿaly adam lar Mas sa çu sets-den çykyp gi den ÿe ke-täk adam lar däl-di. Prawos law pu ri tan lar gowrak ÿer le-ri◊ we müm kin çi lik le ri◊ göz le gin de tiz wagt dan Mas sa çu sets aÿlagyn daky ko lo-niÿany terk edip baΔlady lar. Kon nek ti kut derÿasyny◊ ÿa kasyn daky mes top rakly ÿer ler, my sal üçin, ÿa ra maz ÿer ler ze-rarly hor luk çe ken mülk dar lary◊ ün sü ni çek di. 1630-njy ÿyl lary◊ baΔlaryn da düz ÿer le re we mes top rak la ra eÿe bol mak mak sadyny ÿü rek le ri ne düwen bu adam-lary◊ kö pü si in deÿle ri◊ hü jüm le ri ni ser-pik dirmäge taÿÿardy. Bu täze obΔi na lar but ha na ag zalygyny◊ ses bermäge hu kuk berÿän ze rur bir Δert bo lup durÿandygy na köp lenç äh miÿet ber meÿär di ler, Δun luk-da ses bermäge hu kugy bo lan adam lary◊ sanyny◊ art magy na ÿar dam edÿär di ler.

≈ol bir wagt da Täze dünÿäni◊ hö dür edÿän ÿer le ri ni we azatlygyny gözläp gelÿän le ri◊ sanyny◊ bar ha art magy bi-len Nÿu-GempΔi ri◊ we Me ni◊ ke nar ÿa ka laryn da baΔga-da oturymly oba lar döräp baΔlady.

TÄZE GOL LAN DIŸA WE ME RILÄND

Gol lan diÿany◊ „Ost-In dia” kom pa-niÿasy ta rapyn dan haky na tu tu lan Henri Gud zon 1609-njy ÿyl da häzir ki Nÿu-Ÿork Δähe ri ni◊ we Δol Δähe ri◊ adyny gö terÿän derÿany◊ töwe re gindäki ÿer-le ri Ol bany Δähe ri ni◊ de mir gazygyn-daky Nÿu-Ÿor ka çen li gö zeg çi lik bar lag iΔleri ni ge çip dir. Gol land lary◊ so◊raky ge çi ren sa par lary olary◊ ol ÿer le ri◊ eÿe çi li gi ne hak laryny◊ bardygyny bil-dirmäge tu taryk bo lup hyz mat et di.

≈ol ÿer den de mir gazyk da ÿer leΔen fran suz lar ÿaly, gol land lar hem sü tük-li de ri le ri◊ söwdasy na gyzyk lan ma bil-dirÿär di ler. Hut Δu mak sat bi len gol land-lar iro kez le ri◊ esasy bäΔ urug lary bi len iç gin ara gat naΔygy ÿo la goÿupdy lar, çün ki olar sü tük çykÿan ÿer le ri◊ jüm-müΔi ni◊ açary bo lup durÿardy lar. 1671-n ji ÿyl da gol land lar häzir ki Ol bany Δähe ri ni◊ du ran ÿe ri bo lan, Gud zon we Mo uhok derÿa laryny◊ bir leΔÿän ÿe rin de ga la gur du lar.

1620-n ji ÿyl lary◊ baΔlaryn da Man-het ten adasy hem gö çüp ba ran lar ta-rapyn dan öz leΔdi ri lip baΔlandy. 1624-n ji ÿyl da Δol ada ÿer li in deÿler den ha sa bat-da gör ke zi len ba ha – 24 dol la ra satyn alyndy. O◊a des si ne Täze Ams ter dam diÿen täze at be ril di.

Gö çüp gelÿän le ri Gud zon derÿasyny◊ töwe re gi ne çek mek mak sady bi len gol-land lar fe odal lary „he maÿatçy” ul gam hök mün de ta na lan ÿo kary bir gat lagy◊ dö re dil me gi ne höwes len dir di. ≈eÿle uly mülk le ri◊ il kin ji si ni◊ düÿbi 1630-njy



��

ÿyl da Gud zon derÿasyny◊ ÿa kasyn da tu tuldy.

He maÿatçy ul gamy na laÿyklyk da dört ÿyly◊ dowamyn da kämil lik ÿaΔy-na ÿe ten adam lary◊ 50-si ni öz mül kü-ne çek me gi baΔa ran her bir paÿda ra ÿa-da he maÿat ça derÿany◊ ÿa kasyn dan 25 kme uzalyp gidÿän ÿer, balyk tut mak da we aw awla mak da amatly ÿe◊il lik ler be-rilÿär we ol ber len mel le gi ne de giΔli lik de raÿat we je naÿat me se le le ri ni çözmäge aÿratyn hu kukly bolÿar. Ol bol sa öz ge-ze gin de ga ra magyn da ÿaΔaÿan adam lary mal, zäh met gu ral lary we ÿaΔaÿyΔ jaÿy bi len üp jün edÿär. Kären de çi ler bol-sa he maÿat ça ÿaΔaÿan jaÿlaryny◊ ki reÿ hakyny tö leÿär di ler we ÿy gan hasylyn-dan ar tanyny satyn al mak da il kin ji bo-lup, o◊a artyk maçlyk hu kugyny berÿär.

Üç ÿyl dan so◊ gol land lary◊ or naΔan ÿer le ri ni◊ gü nor ta ragyn da De lawer derÿasyny◊ boÿun da gol land lar bi len ara gat naΔygy bo lan Δwed söwda kom pa-niÿasy özü ni◊ il kin ji oturymly obasyny◊ düÿbü ni tut ma ga sy nanyΔÿar. Ÿö ne, öz eÿelän ÿag daÿyny ber kitmäge ÿe ter lik se riΔde si bol man, Täze ≈we siÿa kem-kem den Täze Gol lan diÿa, so◊ra-da Pen-silwa niÿa we De lawe re goΔulyp git di.

1632-n ji ÿyl da Kalwert le ri◊ maΔga-lasy na Ko rol Çarlz I ta rapyn dan Po to-mak derÿasyny◊ de mir gazygyn daky ÿe re de giΔli düz gün na ma be ril di. Häzir ol ÿer ler Me riländ ady bi len ta nalÿar. ≈ol düz gün na ma pro tes tant bol madyk but ha na lary◊ dö re dil me gi ni çürt-ke sik ga da gan etmän li gi üçin, Kalwert le ri◊ maΔga lasy öz ka to lik le rin den birnäçe si-ni ol ÿe re gö çüp baryp, mes gen tut ma ga höwes len dir di ler. Me rilän di◊ il kin ji Se-int Me ri Δähe ri 1634-n ji ÿyl da Po to mak derÿasyny◊ Çeÿs pik aÿlagy na guÿÿan ÿe rin de gu ruldy.

Ang li kan mez hep li Ang liÿa da gün-gün den köp yzar la ma la ra se zewar edilÿän ka to lik le re gaçy ba tal ga dö-

ret mek bi len bir wagt da Kalwert le ri◊ maΔga lasyny düΔewünt li mülk dar bol-mak me se le si hem gyzyk landyrÿardy. ≈u mak sa da eÿe rip hem-de bri tan hö-kü me ti ta rapyn dan ÿü ze çykyp biläÿjek kynçylyk lary◊ ö◊ü ni al mak üçin, Kalwert ler pro tes tant lary gö çüp gitmäge hem höwes len dir di.

≈a ta rapyn dan Kalwert le ri◊ maΔga-lasy na ber len düz gün na ma fe odalçyly ga we döwre bap eÿe çi li ge de giΔli bö lek ler-den yba rat res mi na mady. Bu ola ra bir ta rap dan öz baΔdak fe odal mülk le ri ni dö-retmäge hak-hu kuk be ren bol sa, beÿle-ki ta rap dan ka nun lary di◊e gul çulyk da bol madyk doly hu kukly mülk dar lar bi len yla laΔyk da çy kar ma ga hu kuk berÿär di. Bu bol sa olar da bir düΔünjäni◊ dö re me-gi ne alyp bardy, ÿagny olar adam lar da Δol ÿer le re ge lip or naΔmak höwe si dörär ÿaly we öz emläk le rin den gir de ji gö rer ÿaly, olary di◊e ÿaΔaÿyΔ jaÿlary bi len däl-de, eÿsem eke rançylyk ÿer ler bi len hem üp jün et me gi◊ mö hüm di gi ne düΔün di ler. Mu nu◊ ne ti je sin de ga raΔsyz daÿhan ho-jalyk laryny◊ sany artdy, olary◊ eÿe le ri bol sa ko lo niÿa lary◊ iΔi ne de giΔli me se-le le ri◊ çöz gü di ne gat naΔmak hu kugyny ta lap et di ler. Me rilän di◊ il kin ji ka nun çy-karyjy eda rasy 1635-n ji ÿyl da mas la hat ge çir di.

KO LO NIŸA LARY÷ WE IN DEŸLE RI÷ ARASYN DAKY

GAT NA≈YK LAR

1640-njy ÿy la çen li Bri ta niÿa Täze Ang liÿany◊ we Çe sa pik aÿlagyny◊ ke nar ÿa ka laryn da ymykly ko lo niÿa-lar dö ret di. Olary◊ arasyn da gol land-lar we az-owlak Δwed bardy. Gün ba tar ta rap da bol sa ÿer li ame ri kaly in deÿler ÿaΔaÿardy.

In deÿle ri◊ gün do gar urug laryny◊ ÿewro paly la ra kä dost lukly, käte bol sa duΔmançylykly göz bi len se ret me gi ne

��

ga ra maz dan, olar in di bi ri-bir le ri ne ÿat däl di ler. Täze til sim le ri◊ we söwda tär-le ri ni◊ elÿe ter li li gi ni◊ ÿer li ame ri kaly lar üçin bäh bit li bol magy na ga ra maz dan, gö çüp ge len le ri◊ öz ÿany bi len ge ti ren ke sel le ri we göç men le ri◊ il kin ji le ri ni◊ täze ÿer le re bo lan teΔne lik le ri in deÿle ri◊ kök uran ÿaΔaÿyΔ düz gün le ri ne uly zar-ba boldy.

Il ki baΔda Ÿewro pa dan gö çüp ge len-ler bi len edi len söwda uly peÿda ge tir di: py çak lar, pal ta lar, ÿa rag lar, gap-gaç lar, balykçylyk çe◊◊ek le ri we ho jalyk da ge-rek bo lan baΔga-da bir to par zat lar olary◊ dur muΔy na or naΔdy. Il ki gün ler den diÿen ÿaly, ÿewro paly lar bi len söwda edip baΔlan in deÿler söwda et me dik bäs deΔle-rin den uly artyk maçlyk ga zandy lar.

Ÿewro pany◊ is le gi ne jo gap edip, iro kez ler ÿaly urug lar XVII asyry◊ dowamyn da sü tük li haÿwan lary al dap, du za ga düΔür mek iΔi ne uly üns be rip baΔlady lar. Tä XVI II asyry◊ ahyry na çen li haÿwan lary◊ sü tük le ri we de ri le ri in deÿle re ko lo ni al haryt lary satyn al ma-ga se riΔde bo lup hyz mat et di.

Ko lo niÿa lar bi len in deÿle ri◊ arasyn-daky ir ki gat naΔyk lar hyz mat daΔlyk dan hem çaknyΔma lar dan yba rat bol mak bi-len a◊sat däl di. Bir ta rap dan, Pen silwa-niÿany◊ il kin ji el li ÿylyny◊ dowamyn da nus ga bo larlyk gat naΔyk lar agalyk edip gel di. Beÿle ki ta rap dan bol sa olary◊ baΔyn dan köp sanly Δowsuzlyk lar, uly bol madyk çaknyΔyk lar we uruΔlar geç-di. Bu ÿag daÿ bol sa köp lenç in deÿle ri◊ ÿe◊il me gi we olary◊ no bat daky ÿer le ri-ni el le rin den gi der mek le ri bi len ta mam-lanÿardy.

In deÿle ri◊ il kin ji uly goz ga la◊y Wir-ji niÿa da 1622-n ji ÿyl da boldy. ≈on da akÿagyz lar dan 347 çe me si adam, Δol san da Jeÿms ta una ÿa◊y ja ge len mis si-oner le ri◊ birnäçe si hem we pat boldy. 1637-n ji ÿyl da ÿer li urug lar Kon nek ti-kut derÿasyny◊ töwe re gin de oturymly

ÿer le ri◊ açyl magy na garΔylyk bil di ren-le rin de, Pekwot urΔy baΔlandy.

1621-n ji ÿyl da ja han keΔde ler bi-len ÿa raΔyk bag laΔan ser kerdäni◊ ogly Fi lip 1675-n ji ÿyl da ÿewro paly lary◊ mun dan beÿläk olary◊ ÿer le ri ni basyp al magyny◊ garΔysy na gö reΔmek üçin, gü nor ta Täze Ang liÿany◊ urug-ti re le ri-ni bir leΔdirmäge sy nanyΔdy. Ÿö ne Δol çaknyΔyk da Fi lip öl dü ril di we in deÿle ri◊ kö pü si bol sa gul çuly ga satyldy.

BäΔ ÿyl dan so◊ 5 mü◊ ki lo metr gün-ba tarlyk da, Nÿu-Mek si kany◊ Ta os Δähe-ri ni◊ töwe rek le rin de pu eb lo in deÿle ri is-pa niÿaly mis si oner le ri◊ garΔysy na aÿa ga galdy lar. So◊ky on iki ÿyly◊ dowamyn-da pu eb lo in deÿle ri ÿe ne ö◊ki öz ÿer le-ri ne eÿe çi lik et di ler, so◊ra bol sa is pan lar ÿe ne olary eÿe le di ler. AltmyΔ ÿyl çe me-si wagt ge çen den so◊, in deÿle ri◊ baΔga goz ga la◊y boldy. Häzir ki Ari zo nany◊ çägin de Pi ma urugyn dan bo lan in deÿler is pan lar bi len çaknyΔdy lar.

Gö çüp ge len le ri◊ gün do gar ko lo-niÿa lary◊ to kaÿ jüm müΔi ne yzy gi der li häsiÿet de ymykly ara laΔmagy in deÿle ri◊ dur muΔ düz gün-ter ti bi ni◊ bo zul magy na alyp bardy. Ÿa bany janly-jan dar lary◊ bar ha köp gyryl magy sebäp li, ÿer li in-deÿ urug lar açlyk, uruΔlar, gö çüp-gon-mak we gün ba tar daky urug-ti re ler bi len çaknyΔmak ÿaly ÿag daÿlar bi len ÿüz be-ÿüz bol ma ga mej bur boldy lar.

De mir gazyk Nÿu-Ÿor ku◊ we Pen-silwa niÿany◊ töwe rek le rindäki On ta-rio we Eri köl le ri ni◊ aΔak laryn da mes-gen tu tan iro kez ler ÿewro paly lary◊ ö◊e süÿΔmek le ri ne garΔylyk gör kez mek de has-da Δowly he re ket et di ler. 1570-n-ji ÿyl da urug lary◊ bäΔi si Δol döwrü◊ i◊ de mok ra tik döwle ti ni dö ret mek üçin bir-leΔdi. Onu◊ ady „Ho-De-No-Sa u-Ni” ÿa-da iro kez le ri◊ li gasydy. Li gany o◊a ag za bo lan bäΔ urugy◊ her sin den 50 we kil-den yba rat bo lan ge◊eΔ do landyrÿardy. Ge◊eΔ äh li urug la ra de giΔli bo lan um-



��

umy me se le ler boÿun ça iΔ ge çirÿär di, ÿö ne onu◊ azat hem de◊hu kukly urug-lary◊ öz gün de lik iΔle ri ni ne ne◊si ber-jaÿ ediΔi bi len iΔi ÿokdy. Hiç bir urugy◊ öz baΔy na uruΔ baΔla ma ga haky ÿokdy. Ge◊eΔ gan horlyk ÿaly je naÿat la ra de giΔli ka nun lary ka bul et di.

Li ga 1600-n ji we 1700-n ji ÿyl lar da uly güÿje eÿe boldy. 1754–1763-n ji ÿyl lar aralygyn da bu li ga Bri ta niÿa bi len sü tük li de ri söwdasyny alyp bardy we Ame ri ka-da agalyk et mek ug run daky Bri ta niÿany◊ fran suz la ra garΔy urΔun da onu◊ ta rapyn da durdy. Eger-de iro kez le ri◊ li gasyny◊ ÿa-ranlyk gol dawy bol madyk bol sady, Bri ta-niÿa bu uruΔda üs tün çyk mazdy.

Ame ri kan rewolÿu siÿasy na çen li bu li ga öz güÿjü ni ÿi tirmän gel di. Di◊e Δon-da li gany◊ ge◊eΔi „Ki mi gol da maly?” diÿlen me se le boÿun ça bi ragyz dan ka ra-ra ge lip bil me di. Li ga ag za bo lup durÿan urug lar aÿry-aÿrylyk da ka rar ka bul et di-ler. Olary◊ käbir le ri bri tan la ra garΔy bol-sa, beÿle ki le ri ko lo niÿaçy la ra garΔy bol-du lar, ÿe ne-de birnäçe le ri bol sa de kabr syÿa saty na eÿer di ler. Ne ti je de, hem-me ler iro kez le re garΔy boldy. Olar um-masyz ÿitgä se zewar bol du lar we Δon dan so◊ täze den özü ne ge lip bil me di.

BRI TAN KO LO NIŸA LARYNY÷ IKIN JI

NES LI

XVII asyry◊ or ta laryn da Ang-liÿa da ÿü ze çy kan di ni we raÿat dartg-ynlygy gö çüp git mek li gi, Δeÿle-de, bu ÿur du◊ täze dö reÿän ame ri kan ko lo niÿa-lary na berÿän ün sü ni çäk len dir di.

Öz le ri ni Ang liÿa ta rapyn dan inkär edi lip gel nen go ran mak çäre le ri bi len bö-lek leÿin üp jün et mek üçin, Mas sa çu sets, Pli mut, Kon nek ti kut we Nÿu-Heÿwen ko lo niÿa lary 1643-n ji ÿyl da Täze Ang-liÿa kon fe de ra siÿasyny dö ret di ler. Bu ko lo niÿaçy lary◊ se bi ta ra ÿa ranlygy dö-

ret mek ba batyn daky il kin ji sy nanyΔygy boldy.

Bri ta niÿa dan ir döwür de gö çüp ba ran-lary◊ taryhy dür li to par lary◊ häki miÿet we täsir ug run da köp sanly di ni we syÿasy dartgynlyk lary◊ we çaknyΔma lary◊ Δaÿady bo lupdyr. Hu su san hem, Me-riländ ga zaply di ni çe ke leΔik le ri baΔyn-dan ge çir di. Bu bol sa Oliwer Kromwe li◊ döwründäki Ang liÿa uly täsi ri ni ÿe tir di. Döwlet Di ni hor mat la mak ka nuny Δol urΔu◊ ÿit gi le ri ni◊ bi ri boldy. Ol 1650-n ji ÿyl da ÿatyryldy, ÿö ne tiz wagt dan ÿe ne-de täze den di kel dil di. ≈o nu◊ bi len bir lik-de, wy¤dan azatlygy-da jar edil di we Δol ka nun ta rapyn dan ke pil len di ril di.

1675-n ji ÿyl da Beÿkon goz ga la◊y baΔlandy. Ol ko rollyk häki miÿe ti ne garΔy ko lo niÿa lar da ÿü ze çy kan goz ga la◊lary◊ i◊ äh miÿet li si ni◊ bi rin ji si boldy. Aslyn-da, Δol goz ga la◊y◊ tu taΔmagy na Wir ji-niÿany◊ ser het ÿa kasyn daky ÿaΔaÿjy lary bi len Saskwe han na in deÿle ri ni◊ arasyn-da peÿda bo lan çaknyΔma düÿp sebäp boldy. Em ma salym geçmänkä, bu goz-ga la◊ sa da daÿhan lary◊ eΔret li dur-muΔda ÿaΔaÿan barly ÿer eÿe le ri ne we Wir ji niÿany◊ häki mi Wilÿam Berk li ni◊ garΔysy na uly gö reΔe ÿazdy.

Temmäki ni◊ ba hasyny◊ aΔa pes li gi we ÿaΔaÿyΔ Δert le ri ni◊ ju da agyrlygy ze-rarly ga har-ga za ba mü nen ownuk mülk-dar lar Ang liÿa dan täze ge len Na ta ni el Beÿkony◊ ÿol baΔçylygy astyn da je bis-leΔdi ler. Em ma Berk li Beÿko na in deÿle-ri◊ duÿdansyz ço zuΔlary na ÿol baΔçylyk etmäge ygtyÿar ber me di. Ÿö ne dü züm taÿdan 1661-n ji ÿyl dan bäri öz germän gelÿän Δäher mej li si ne täze saÿlawlar ge çirmäge we lin, razylygyny ber di.

Berk li ni◊ buÿruk lary na boÿun bol-man, Beÿkon hoΔniÿet li okäni çi taÿpasy-na garΔy hü jüm edip, olary gyrgynçyly ga ge tirÿär. 1676-njy ÿyly◊ sentÿabryn da ol Jeÿms ta una gaÿdyp barÿar we ony ot-laÿar. Ne ti je de, Berk li ony terk edip git-

��

mäge mej bur bolÿar. ≈taty◊ köp bö le gi in di Beÿko nu◊ gol asty na ge çip di. Em-ma onu◊ bu ÿe◊Δi uza ga çek meÿär, yz ÿanyn daky aÿy◊ için de ol gyzzyr ma ke-se lin den ölÿär. Ÿol baΔçysyz ga lan goz-ga la◊ hem uzak dowam et meÿär. Berk-li öz häki miÿe ti ni täze den di keldÿär we Beÿkony◊ ta rap dar laryny◊ 23-ü si ni asyp öl dürÿär.

1660-njy ÿyl da Çarlz II-ni◊ täze den häki miÿet baΔy na geç me gi bi len ÿe ne-de bir ge zek bri ta niÿaly lar ün sü ni De mir-gazyk Ame ri ka dik di ler. Göz açyp-ÿu-masy salym da De mir gazyk we Gü nor ta Ka ro li na Δtat laryn da ÿewro paly lary◊ otu-rumly oba lary dö re dil di. Ol ÿer ler de or-naΔan asly gol lan diÿaly ÿaΔaÿjy lar bol sa Täze Gol lan diÿa dan gysylyp çy karyldy. Nÿu-Ÿork da, Nÿu-Jer si de, De lawer de we Pen silwa niÿa da hu susy eÿe çi li ge de-giΔli täze ko lo niÿa lar peÿda boldy.

Gol land ko lo niÿa laryny, düz gün boÿun ça, Ÿewro pa dan bel lenÿän häkim-ler do landyrypdyr. Wagty◊ geç me gi bi-len ÿer li ilat olar dan daΔlaΔypdyr. Ne ti-je de, bri tan ko lo niÿaçy lary Lo◊-Aÿlend we Man het ten ada laryn daky gol land ÿer le ri ni eÿeläp baΔlan laryn da, ab raÿdan düΔen häkim ler go ran mak üçin, halky◊ baΔyny jemläp bilmän di ler. Täze Ni der-land lar 1664-n ji ÿyl da dar gaÿar. Ÿö ne boÿun eg me gi◊ Δert le ri za bun däl di: gol-land lar öz mal-mülk le ri ni we islän din le-ri ne uÿmak hu kuk laryny ÿi tir me di ler.

Baryp-ha, 1650-n ji ÿyl lar da häzir ki De mir gazyk Ka ro li nany◊ de mir gazyk ke naryn dan daΔdaky Eÿbl marl Sa und et-rap lary na Wir ji niÿa dan aΔak inip ge len göç men ler or naΔypdyr lar. Ol ÿe re il kin-ji mülk dar häkim 1664-n ji ÿyl da gelÿär. Häzi re çen li uzak çet lik de ga lan Δol ÿe-ri◊ il kin ji Δähe ri bo lan Eÿbl marl di◊e 1704-n ji ÿyl da ol ÿe re fran suz gu ge not-lary ge len de, dö re dilÿar.

1670-n ji ÿyl da häzir ki Gü nor ta Ka ro-li nany◊ Çarls ton Δähe ri ni◊ ÿer le ri ne Täze

Ang liÿa dan we Ka rib ada laryn dan bo lan Bar ba dos dan il kin ji göç men ler gelÿär ler. Täze ko lo niÿa üçin bri tan pel se pe çi si Jon Lok ta rapyn dan sal damly goΔant edil-di, ÿagny ol ÿurt do landyrylyΔy◊ kämil-leΔdi ri len ul gamyny taÿÿar lady. ≈ol ul-gamy◊ ta pawutly ÿe ri baΔa bar madyk mi ras düΔer dworÿançylygy dö retmäge sy nanyΔyk bo lupdy. Ko lo niÿany◊ i◊ az ün se my nasyp ta pawudy bol sa ir wagt-dan in deÿ gul laryny◊ söwdasy na baΔla-makdy. Wagty◊ geç me gi bi len to kaÿ, Δaly, in di go ko lo niÿa lar üçin has ÿe ri ne düΔen ykdy sady binÿady dö re dip di.

Mas sa çu sets aÿlagyn daky ko lo niÿa di ni ähe◊le re esas lanÿan ÿal◊yz bir ko-lo niÿa däl di. 1681-n ji ÿyl da gurply Ka-rol Çarlz II-ni◊ dosty kwa ker Wilÿam Pen De lawer derÿasyny◊ gün ba taryn dan uly meÿdany öz eÿe çi li gi ne aldy. So◊ra bu ÿer ler Pen silwa niÿa adyny gö te rip baΔlady. Öz ÿe ri ne adam lary gö çü rip elt mek üçin, Pen Ang liÿa dan we kon-ti nent den ang li kan but ha nasyny◊ ÿö-redÿän di ni syÿa satyn dan öz ge syÿa sa-ta uÿÿan lary – kwa ker le ri, men no nit le ri, am man lary, mo rawiÿaly lary we bap tist-le ri iΔewür lik bi len çek di.

Yz ÿanyn daky ÿyl da Pen öz ÿur du-na ge len de, ol ÿer de, ÿagny De lawer derÿasyny◊ ÿa kasyn da eÿÿäm gol land-lar, Δwed ler we i◊lis ler ÿaΔaÿan eken-ler. Hut Δol ÿer de-de ol Fi la del fiÿany◊ – „do ganlyk we söÿgi Δähe ri ni◊” düÿbü ni tutÿar.

Öz ynamy na eÿer mek de Pen de◊lik diÿen düΔünjä esas lanÿardy. ≈ol döwür-ler de ame ri kan ko lo niÿa lary na bu düΔün-je ÿatdy. My sal üçin, Pen silwa niÿany◊ aÿal-gyz lary Δeÿle hu ku ga Ame ri kany◊ beÿle ki ÿer le rindäkä ga ran da has ir eÿe bo lupdy lar. Pen we onu◊ kö mek çi le ri ÿewro paly lary◊ gö çüp ba ran her bir ÿe-ri ne hak tö len me gi ne gö zeg çi lik edip, ko lo niÿany◊ De lawer in deÿle ri bi len gat naΔygy na uly üns berÿär di.



��

Jor jiÿa dö re di len 13 ko lo niÿany◊ i◊ so◊kusydy; ol di◊e 1732-n ji ÿyl da dö re-dil di. Onu◊ is pan Flo ri dasy bi len ser het-deΔ bo lany üçin, hat da onu◊ için de diÿen ÿaly ÿer leΔen di gi üçin, ol is pan lary◊ ço zuΔlaryny◊ garΔysyn da bir päs gel çi-lik ga lasy bo lup durÿardy. Ÿö ne onu◊ baΔga-da artyk maç ta rap lary bardy: Jor-jiÿany◊ go ranyΔ des ga lary na jo gapkär adam ge ne ral Jeÿms Ogl torp üÿt ge dip gu rujydy. Onu◊ wagty◊ geç me gi bi len garyp lar we ö◊ tus sag da bo lan lar üçin gaçy ba tal ga dö re dip, täze müm kin çi lik-ler aç mak pi ki ri bardy.

GÖ ÇÜP GE LEN LER, GUL LAR WE HYZ MATKÄR LER

Ame ri ka daky täze dur muΔa uly bir höwe si bol madyk er kek ler dir aÿal lar köp lenç he maÿatçy lar ta rapyn dan edi len wagyz-ne si hat lary◊ täsi ri astyn da Täze dünÿä gö çüp gelÿär di ler. My sal üçin, Wilÿam Pen Pen silwa niÿa ko lo niÿasyn-da uly müm kin çi lik ler bar diÿip, halky◊ arasyn da höwes len di ri ji iΔler ge çi rip di. Kazy lar we tür me ÿol baΔçy lary tür me-de otu ran la ra azatlyk dan mah rumlyk wagtyny Jor jiÿa ÿaly ko lo niÿa la ra gö-çüp gi dip, er kin lik de ge çir me gi tek lip edÿär di ler.

Täze ÿer de täze dur muΔa baΔla mak üçin ko lo niÿaçy lary◊ di◊e az sanlysy özü ne we maΔga lasy na ge rek ÿol har-jyny tapyp bilÿär di. Käbir ÿag daÿlar da gämi ka pi tan lary garyp göç men le re hu-kugy çäk li gul lukçy lar diÿlen at be ri ji iΔ yla laΔyk laryny sat mak dan uly düΔewünt ga zanÿardy lar; Δo nu◊ üçin, olar öz gämi-le ri ne müm kin bol dugy ça köp ÿo lagçy-lary al mak mak sady bi len her za da baΔ urÿardy lar, ÿagny aky la syg maÿan wa-da lary be rip ynandyr mak we hat da, ogryn alyp git mek ÿaly her hi li tär ler den peÿda lanÿardy lar.

Ÿag daÿlary◊ ÿe ne-de birnäçe sin de ÿol çyk dajy laryny we gün de lik ha ra jat-laryny ko lo niÿa laΔdyr mak bi len meΔgul-lanÿan „Wir ji niÿa” we „Mas sa çu sets aÿlagy” kom pa niÿa lary ÿaly eda ra lar tö leÿär di. Tö leg le ri ni öde mek üçin, hu-kugy çäk li gul lukçy lar Δert na ma boÿun-ça iΔçi ler hök mün de 4-den 7 ÿy la çen li kom pa niÿa lary◊ haÿry na iΔlemäge razy-laΔÿardy lar. Gul luk möh le ti ni◊ ahyryn-da ola ra „er kin lik paç lary” tö lenÿär di, käma hal bol sa uly bol madyk ÿer zo lagy hem be rilÿär di.

Çak la ma la ra görä, Täze Ang liÿany◊ gü nor ta ko lo niÿa lary na gö çüp ge len le ri◊ ÿarpysy Ame ri ka hut Δu düz gün esasyn-da düΔüp dir. Ge len le ri◊ kö pü si ni◊ öz borç laryny dogry ÿe ri ne ÿe ti ren di gi ne ga ra maz dan, olary◊ ho jaÿyn laryn dan ga-çan lary-da bol man dur mandyr. ≈eÿle-de bol sa, olary◊ kö pü si ÿa-ha öz le ri ni◊ il-ki gö çüp ge len ko lo niÿa laryn dan, ÿa-da go◊Δy ko lo niÿa lar dan ahyry ÿer alyp, öz ho jalyk laryny esas landyrypdy lar. Asly ÿarym gul bo lan ame ri kan maΔga la lary haÿsydyr bir dur muΔ mas ga raçylygy na se zewar edilmän di ler. Her bir ko lo niÿa-da ÿol baΔçy we zi pe de otu ran lary◊ bel li bir bö le gi ö◊ki hu kugy çäk li gul lukçy-lar dandy.

Em ma bu ÿag daÿy◊ af ri kaly gul la ra de giΔli mö hüm bir ka da dan çyk masyny◊ bo landygyny ÿat laly◊. Ga raÿagyz lary◊ il-kin ji le ri Wir ji niÿa 1619-njy ÿyl da, ÿagny Jeÿms ta uny◊ düÿbü ni◊ tu tul magy na edil 12 ÿyl bo lan dan so◊ ge ti ri lip di. Il ki baΔda ola ra so◊ra azatlygyny alyp bil jek hu-kugy çäk li gul lukçy lar hök mün de ga-raldy. Ÿö ne, 1660-njy ÿyl da eke rançylyk bi len meΔgul lanÿan gü nor ta ko lo niÿa lar-da iΔçi güÿjü ne is le gi◊ art magy bi len gul eÿe çi lik düz gü ni ni gi riz mek pi ki ri döräp baΔlady, af ri kaly lar Ame ri ka zor edi lip ömür lik gul çuly ga ge ti ril di. 9

�

Ko lo ra dony◊ we Nÿu-Mek si kany◊ ÿa lazy we hyrsyz dag laryny◊ jüm müΔin de gur lan „gaÿa Δäher le ri” we wagty◊ geç me gi bi len ÿum rulyp ug ran pu eb lo oba lary De mir gazyk Ame ri kany◊ ir döwürdäki ÿaΔaÿjy laryny◊ bi ri bo lan ana sa zi le ri◊ (nawa ho lary◊ di lin de “gadymy” diÿen manyny a◊ladÿar) oturymly ÿer le ri ni◊ nyΔany bo lup durÿar.

Bi zi◊ eÿÿamymyzy◊ 500-n ji ÿyl laryn da Gü nor ta-gün ba tar Ame ri ka da ana sa zi le ri◊ oba lary bo lupdyr. Ol ÿer de olar aw awlapdyr lar, mek ge jöwen, kädi ler, kö sük li ösüm lik le ri ös dü rip ÿe tiΔdi rip dir ler. Ana sa zi ler me de niÿe ti en çe me asyr lary◊ dowamyn da gülläp ösüp-dir. Olar çylΔyrymly bent le ri we suwaryΔ ul gam laryny gu rupdyr lar; ne pis küÿzegär çi lik dir ke ra mi ka önüm le ri ni◊ ÿa salyΔ usuly kämil leΔip dir; gaÿa lary◊ kert ÿer le rin de gur luΔ taÿdan çylΔyrymly köp otagly ÿaΔaÿyΔ jaÿlaryny çapyp ÿa sapdyr lar. ≈u wag ta çen li olar Bir leΔen ≈tat lar da täsin galdyryjy ar he olo gik tapyndy lar bo lup galÿar.

Em ma 1300-n ji ÿy la go laÿ olar öz oturymly ÿer le ri ni mis li ÿe ne gaÿdyp gel mek çi ÿaly Δe kil de, ÿagny bar ke ra mi ka laryny, öÿ goΔlaryny, hat da geÿim-ge jim le ri ni-de galdyryp, terk edip gi dip dir ler. Olar edil tary ha si◊ip gi den ÿalydy lar. Olary◊ mes gen tu tan ÿer le rin de Δon-dan so◊ tä ÿüz ÿyl dan-da köp wagt ge çip, nawa ho we ÿuty lar ÿaly täze urug lar, so◊ra-da is pan lar we beÿle ki ÿewro paly göç men ler gelÿänçä, hiç kim ÿaΔa mandyr.

Ana sa zi ler dog rusyn daky gür rü◊ bi len olary◊ ÿaΔa mak üçin saÿlap alan owa dan, ÿö-ne ga zaply te bigy daΔky gurΔawy◊ arasyn da çylΔyrymly ara bag lanyΔyk bar. Ÿö ne keÿje ÿer kü me ler den yba rat bo lan ir döwürdäki oba lar da so◊ra ÿary ÿer de, beÿle ki bö le gi ÿe ri◊ üs tün de edi lip sal nan bi na lar peÿda bo lupdyr. Olar ÿö ri te ÿyg nak we di ni däp-des sur la ra de giΔli çäre le ri ge çirmäge niÿet le nip dir. So◊ky ne sil dört burç daΔ pu eb lo laryny gur mak üçin daΔ us saçylyk tär le ri ni iΔläp dü züp dir. Ÿö ne, ana sa zi le ri◊ dur muΔyn daky hakyky sebäp-le ri häzi re çen li düΔnük siz li gi ne galÿan täsin öz ge riΔlik bo lup ge çip dir, ol-da olary◊ be lent gaÿaly dag la ra gö çüp git me gi we ol ÿer de ajaÿyp köp otagly ÿaΔaÿyΔ jaÿlaryny gazyp gur-mak larydyr.

Ana sa zi le ri◊ ösüΔi asyr la ra uzalyp gidÿän to par laÿyn ÿaΔaÿΔa ÿykgyn edip dir. Aslyÿe-tin de, ÿaΔaÿΔy◊ bu gör nüΔi örän haÿal öz ge rip dir. Olar öz töwe rek le rindäki beÿle ki halk lar bi len söwda edip dir ler, em ma uruΔdyr-harby he re ket le ri◊ ala mat lary ÿok diÿse◊ bol jak, az-owlak bo laÿan da-da, olary◊ arasyn da bag lanyΔyk ÿok. Ana sa zi le ri◊ di ni we beÿle ki ÿol baΔçy laryny◊, Δeÿle-de us sat hünär men le ri ni◊ bo lanlygy na ga ra maz dan, dur muΔy we synpy aÿratynlyk lar dan nam-nyΔan ÿok.

El bet de, di ni we dur muΔy ähe◊ler gaÿa lar da otu rumly oba lary◊ dö re me gin de we so◊ra olary◊ terk edi lip gi dil me gin de bel li bir äh miÿe te eÿe dir. Em ma çylΔyrymly te bigy Δert ler de azyk önüm le ri ni ös dü rip ÿe tiΔdir mek ug run da edi len ta gal la lar, me ge rem, sebäp le ri◊ i◊ esa-sysy bo landyr. Ilat sanyny◊ art magy bi len daÿhan lar üs ti ÿasy dag lar da has gi◊ meÿdan lary ekmäge mej bur bo lupdyr lar, Δeÿle lik bi len, ho jalyk lary◊ beÿle ki le ri ni◊ ekin ÿer le ri ujypsyz bo lup galypdyr we olar ol ÿer le ri ni taΔlap, gaÿa la ra git me li bo lupdyr lar. Em ma ana sa zi le ri◊ ÿer le ri ni◊ köp ÿyl lary◊ dowamyn da dyngysyz ulanyl magy top ragy◊ gurp dan düΔme gi ne alyp barypdyr, ÿö ne olar ne muny◊ alajyny tapypdyr lar, ne-de häli-Δin di peÿda bolÿan gu rakçyly-ga çy da magy baΔarypdyr lar. My sal üçin, agaç lary◊ hal ka laryny sel jer mek bi len 1276–1299 ÿyl lar aralygyn da ÿü ze çykyp, 23 ÿy la çe ken so◊ky gu rakçylygy◊ ana sa zi ler den gitmän ga-lan adam lary-da öz ÿer le ri ni my da malyk terk etmäge mej bur eden di gi ni anyk lap bo lar.

Ana sa zi ler öz ata-ba ba ÿurt laryn dan gö çüp, dar gap gi den-de bol sa lar, olar uç-de rek siz ÿitmän dir ler. Olary◊ öz le ri ni◊ yzyn da galdy ran mi ras lary ajaÿyp ar he olo gi ki tapyndy lar da, Δeÿle-de, olary◊ mi ras dar lary bo lan ho pi, zuny we beÿle ki pu eb lo urug laryn da sak lanyp galypdyr. 8

ANA SA ZI LE RI÷ ÖL MEZ-ŸIT MEZ SYRY


Asyl a

me ri kaly

lary

◊ m

e d

e ni t

o p

ar lary

ny◊ e

sasy la

ry, b

i zi◊

eÿÿam

ym

yzy◊ 5

00–1300 ÿ

yl la

ry.


�

C H A P T E R2 - N J I

KO LO NI AL

DÖWÜR

Ja han keΔde ler gämi ni◊ üs tün de „Meÿf lawer” Δert na masy na gol çekÿär ler, 1620-n ji ÿyl.

B A P

�

TÄZE ADAM LAR

XVII asyr da Ame ri ka gö çüp ge-len le ri◊ kö pü si i◊lis ler di, ÿö ne ÿur du◊ mer ke zi bö le gin de olary◊ arasyn da, gol-land lar, Δwed ler we ne mes ler hem bardy. Gü nor ta Ka ro li na da we baΔga-da käbir ÿer ler de fran suz gu ge not lary, Δeÿle hem, hu su san-da, ÿur du◊ gü nor tasyn da Af-ri ka dan ge ti ri len gul lar, ko lo niÿa lary◊ için de on da-mun da is pan lar, italÿan lar we por tu gal lar ÿaΔaÿardy.

1680-n ji ÿyl dan so◊, Ang liÿa göç-men ler üçin esasy çeΔme bo lup hyz-mat et me si ni bes et di. Mü◊ler çe bos gun uruΔdan baΔyny gu tar mak üçin, Ÿewro pa kon ti nen ti ni terk et di. Köp adam döwle-ti◊ zu lumdyr-e ziΔi we ÿer eÿe le ri ni◊ hu susy ÿer le ri ni ki reÿne tabΔyrÿanlygy sebäp li ÿü ze çy kan garyplyk be lasyn dan gu tul mak üçin, öz dog duk me kan laryny taΔlap gidÿär di ler.

1690-njy ÿy la go laÿ Ame ri kany◊ ilaty çärÿek mil li on ada ma ÿet di. ≈on-dan so◊ ol tä 1775-n ji ÿyl da 2,5 mil li-ona ÿetÿänçä, her 25 ÿyl da iki es se art-magyny dowam et dir di.

Is len dik maΔga la Mas sa çu sets den Wir ji niÿa ÿa-da Gü nor ta Ka ro li na dan Pen silwa niÿa uly bir kynçylyksyz gö-çüp bi len hem bol sa, ko lo niÿa lary◊ özü-ne mah sus aÿratynlyk lary bardy. Ol ta-pawut has-da ko lo niÿa lary◊ üç se bi ta ra to par laryny◊ arasyn da has aÿdy◊ ÿü ze çykÿardy.

TÄZE ANG LIŸA

Ÿur du◊ de mir gazyk-gün do garynda ÿer leΔÿän täze Ang liÿa ÿu ka hem-de daΔly top rakly ÿer bo lup, düz lük le ri azdy we gyΔ pasly uza ga çekÿär di, Δo nu◊ üçin-de eke rançylyk üs tün den gün-gü ze ran gör mek daÿhan la ra a◊sat düΔmeÿär di. ≈eÿle lik de, täze ang liÿaly lar baΔga gü ze-ran lary◊ göz le gin de bol du lar: olar suwu◊ güÿjün den peÿda lan magy baΔardy lar we suw de gir men le ri dir agaç ke si ji ler ÿaly des ga lar gur du lar. To kaÿ agaç laryny◊ gowy hil li bol magy gämi gur luΔygyny ös dürmäge yh las-höwes dö ret di. Ajap gämi du ral ga lary söwdany◊ ös me gi ne ÿar dam et di, de◊iz bol sa uly baÿlygy◊ çeΔme si ne öwrül di. Mas sa çu sets de di◊e balykçylyk se na gatyny◊ özi Δeÿle çalt pa jar lap ösüΔe esas boldy.

2-N JI BAP: KO LO NI AL DÖWÜR

„On da näme, ame ri kaly Δol diÿilÿän täze adam

bolÿar-da?”

Hek tor Ke ra matly Jon de Krewe kur, 1782-n ji ÿyl


�

Il kin ji gö çüp ge len le ri◊ ag la ba kö pü-si ni◊ gämi du ral ga laryny◊ töwe re gindäki oba lar da we Δäher ler de ÿaΔa magy Täze Ang liÿany◊ ilatyny◊ kö pü si ni◊ söw-dany◊ haÿsy-da bol sa bir gör nüΔi ÿa-da öz ge iΔler bi len meΔgul lan ma ga Δert dö redÿär di. Adaty öri meÿdan lar we to kaÿlar ÿakyn go laÿyn da fer ma lary bo lan Δäher ilatyny◊ is leg le ri ni ka na-gat landyrÿardy. Ilaty◊ je bis, to par laÿyn bir ÿer de or naΔmagy oba mek dep le ri ni◊, oba but ha na laryny◊, Δeÿle hem, umumy gyzyk lan ma bil di rilÿän me se le le ri otur-yp mas la hat laΔa ra ÿer bo lar ÿaly, oba ÿa-da Δäher häki miÿet öÿle ri ni◊ bol magy üçin o◊aÿlydy.

Mas sa çu sets aÿlagyn daky ko lo-niÿa özü ni◊ täjir çi lik iΔi ni ös dür me gi ni we gi◊elt me gi ni dowam et dir di. XVII asyry◊ or ta laryn dan ol ösen ÿer boldy, Bos ton bol sa Ame ri kany◊ i◊ uly port-laryny◊ bi ri ne öwrül di.

Gämi ni◊ esasy göwre si ni gur mak da ze rur bo lan dub agajy, beÿle ki bö lek le-ri üçin ge rek bo lan uzyn sos na agaç lary, agaç lary bi rik dir mek üçin ge rek bo lan agaç ga raÿagydyr ÿe lim ÿaly zat lar de-mir gazyk-gün do gar to kaÿlar dan gelÿär-di. Öz gämi le ri ni gur mak bi len we olary dünÿäni◊ äh li port lary na ÿü züΔe ÿol-la mak bi len Mas sa çu sets Aÿlagy ko-lo niÿasyny◊ gämi gur luΔykçy lary dur-nukly ösüp dur jak uly äh miÿe te eÿe bo lan söwdany◊ düÿbü ni tut du lar. Ko-lo ni al döwrü◊ ahyr laryn da Beÿik Bri ta-niÿany◊ de◊iz flo tuny◊ üç den bi ri Täze Ang liÿa da gur lan gämi ler di. Balyk, gämi ätiÿaç lary we agaç dan ÿa sa lan önüm ler eks porty has artdyrÿan önüm ler di.

Tiz wagt dan Täze Ang liÿany◊ ÿük ug-radyjy lary rom bi len gul lary◊ düΔewünt li haryt lardygy na düΔün di ler. ≈ol döwrü◊ baΔarnykly, dog rusy i◊ ne ji si-de bol-magy müm kin, söwda täri „Üç burç luk söwdasy” diÿilÿän tär di. Söwdagär ler we ÿük ug radyjy lar Af ri kany◊ ke nar laryn-

dan Täze Ang liÿany◊ ro mu na gul lary satyn alÿardy lar-da, so◊ra olary West-Hin di ada laryn da satÿardy lar we düΔen pu la ga ra toΔap satyn alyp, ony-da ge ti-rip, öz ÿurt laryn da ÿer li rom ön dü ri ji le re satÿardy lar.

MER KE ZI KO LO NIŸA LAR

Täze Ang liÿany◊ka ga rany◊da, mer-ke zi ko lo niÿa lary◊ jemgyÿet le ri has dür li-dür lü di ler, ter ki dünÿädi ler we çy-damlydy lar. Köp ba bat da Pen silwa niÿa we De lawer öz il kin ji üs tün lik le ri üçin Wilÿam Pe ne min net dar bol malydy lar.

Onu◊ ÿol baΔçylygyn da Pen silwa niÿa dur nuklylyk da he re ket edÿär di we çalt ösÿär di. 1685-n ji ÿy la go laÿ onu◊ ilaty tas 9000 ÿet di. Fi la del fiÿa ko lo niÿany◊ mer ke zi di. Bu Δäher tiz wagt dan gi◊, iki ta rapy agaç lar eki len kö le ge li kö çe le ri, berk gur lan ker piç we daΔ jaÿlary bi len hem-de iΔi ne ök de us sa lary bi len gi◊den ta nalyp baΔlandy. Ÿüz ÿyl dan so◊ ko lo-ni al döwrü◊ ta mam lanyp ba ran wagtyn-da ol dür li dil le ri◊, dür li di ni ynanç lary◊ we dür li kär le ri◊ we kil le ri bo lan 30000 ilatly Δähe re öwrül di. Olary◊ üs tün lik-li iΔ alyp bar mak ukyby Δähe ri ko lo ni al Ame ri kany◊ pa jar lap ösÿän mer kez le ri-ni◊ bi ri ne öwür di.

Fi la del fiÿa da kwa ker le ri◊ agdyk-lyk edÿän li gi ne ga ra maz dan, Pen silwa-niÿany◊ beÿle ki ÿer le rin de öz ge urug-lar hem azlyk da däl di ler. Ne mes ler ko lo niÿa da i◊ ez ber mülk dar lardy. Dok-maçylyk, aÿak gap us saçylygy we neç-jarlyk ÿaly beÿle ki daÿhan se net le ri hem äh miÿet taÿdan yz da dur maÿardy lar.

Pen silwa niÿa, Δo nu◊ ÿaly-da, XVIII asyry◊ baΔlaryn da Täze dünÿä gö çüp ge len Δot land lar we ir land lar üçin esasy „derwe ze” bo lup hyz mat et di. Pen silwa-niÿany◊ res mi adam laryny◊ biri olary „batyr we garyp gel miΔek ler” diÿip sy pat landyrypdyr. Bu lar i◊lis le ri ÿig-

�

renÿär di ler we hö kü me ti◊ is len dik gör-nüΔi ne mü◊kür lik bi len ga raÿardy lar. Olar ÿur du◊ çe tin de, ço la rak ÿer ler de or naΔan laryny gowy gör dü ler. Ol ÿer de olar öz le ri ne ÿer açdy lar, awçylyk hem-de ÿö ne keÿ eke rançylyk bi len meΔgul-landy lar.

Pen silwa niÿa da dür li adam lary◊ garylyp-gatylyΔy ÿaly, Nÿu-Ÿork hem Ame ri ka üçin mah sus bo lan köp dil li li-gi◊ nus gasy bo lup durÿardy. 1646-njy ÿy la go laÿ Gud zon derÿasyny◊ ÿa kasyn-da ÿaΔaÿan ilaty◊ ha taryn da gol land-lar, fran suz lar, da niÿaly lar, norweg ler, Δwed ler, i◊lis ler, Δot land lar, ne mes ler, polÿak lar, bo ge miÿaly lar, por tu gal lar we ita liÿaly lar bardy. Olar gel jek ki gö çüp gel jek mil li on lary◊ buΔlukçy larydy lar.

Täze Ni der lan diÿa ÿykylyp, gol land-lary◊ bri tan ko lo ni al ul gamy na goΔulyp git me gin den köp wagt ge çen den so◊, olar Nÿu-Ÿork se bi ti ne uly dur muΔy we ykdy sady täsi ri ni ÿe tir me gi ni dowam et-di ler. Gol land lary◊ öz le ri ne mah sus bo-lan çü ri baΔly, iki ÿan laÿyn ÿapgyt üçek-li jaÿlary Δäher bi nagär li gi ni◊ he miΔe lik ala maty na öwrül di, olary◊ söwdagär-le ri bol sa Man het te na ÿaΔaÿΔy◊ öz bo-luΔly Δowhunyny söwda gyz ga la◊lygyny goΔdy.

GÜ NOR TA KO LO NIŸA LAR

Täze Ang liÿa dan we mer ke zi ko lo-niÿa lar dan ta pawutlylyk da gü nor ta daky go nal ga lar, ÿagny, Wir ji niÿa, Me riländ, De mir gazyk we Gü nor ta Ka ro li na we Jor jiÿa ag la ba ag rar häsiÿet li di ler.

XVII asyry◊ ahyry na çen li Wir ji-niÿany◊ we Me rilän di◊ ykdy sady we dur muΔ gur luΔy iri we ownuk ÿer eÿe-le ri ne esas lanÿardy. Gul lary◊ zäh me-ti ne daÿanÿan ke narÿa ka et rap lary◊ iri ÿer eÿe le ri el le rin de syÿasy häki-miÿe ti sak laÿardy lar we i◊ gowy ÿer-ler Δo lary◊kydy. Olar öz le ri ne äpet

jaÿlary gu runÿardy lar, kaΔa◊, aris tok-rat dur muΔyn da ÿaΔaÿardy lar we ÿag-daÿlary bol sa, baΔardyk laryn dan de◊zi◊ a◊yrsyn daky dünÿä me de niÿe ti bi len ara gat naΔyk sak laÿardy lar.

≈ol bir wagt da käbir daÿhan lary◊ ki çiräjik mel lek ÿer le ri bo lardy, olar dür li mej lis le re gat naΔardy lar we syÿa-sat bi len meΔgul la nardy lar. Olary◊ me-se-mälim ga raΔsyzlygy er kin adam lary◊ hu kuk laryny◊ el de gi ril me siz di gi ni plan-ta tor lary◊ oli gar hiÿasy na he miΔe ÿat-ladyp durÿardy.

Gü nor ta Ka ro li na Δtatyny◊ Çarls-ton Δähe ri Gü nor tany◊ uly por tu na we söwda mer ke zi ne öwrül di. Ol ÿe re gö-çüp ge len ler oba ho jalygy bi len söwda-satygy ut gaΔdyr magy tiz öwren di ler, ba zar meÿdan çasy bol sa gülläp ös mek üçin baΔ çeΔmä öwrül di. El deg me-dik gür to kaÿlar-da öz düΔewün di ni ge tirÿär di: uzyn ÿap rakly sos na agaç-laryn dan alynÿan pürs ler, ÿe lim-Δep bik we re zin, gämi gur luΔygy üçin dünÿäde i◊ gowy önüm le ri berÿär di. Wir ji niÿa-da bolΔy ÿaly, di◊e bir hasy la da◊lyp otur man, De mir gazyk we Gü nor ta Ka-ro li na Δtat lary Δaly we Δol ÿer de ösÿän ösüm lük ler den alynÿan te bigy gök ma-ta boÿagy-in di gony ön dürÿär di ler we daΔary ÿurt la ra ug radÿardy lar. 1750-n ji ÿy la çen li De mir gazyk we Gü nor ta Ka-ro li na Δtat laryn da ÿaΔaÿan adam lary◊ sany 100000-den geçÿär di. I◊ gü nor ta-daky ko lo niÿa lar da we beÿle ki ço la ÿer-ler de ilaty◊ ös me gi ni◊ aÿratyn äh miÿe ti bardy. Ne mes göç men le ri we Δot land-lar-ir land lar i◊lis le ri◊ täsi ri güÿç li bo-lan ke narÿa ka go nal ga lar da ÿaΔa mak is lemän, uzak et rap la ra gö çüp git di ler. Ke nar ÿa kasyn da özü ni mes top rakly ÿer bi len üp jün edip bil me dik ÿa-da ÿer-le ri ni◊ bol hasyllylygyny sak lap bil me-dik ler gün ba tar baÿyrlyk laryny gowy gaçy ba tal ga hök mün de gör dü ler. Ola ra i◊◊än agyr zäh met ga raΔÿan-da bol sa,



�

ÿa dawlygy bil meÿän gö çeg çi ler ol ÿer-ler de or naΔmak laryny dowam et di ler we 1730-njy ÿyl la ra çen li olar Wir ji niÿa-daky ≈e nan doa derÿa ÿa ka lary na ta rap yzyny üzmän gi dip dur du lar. Tiz wagt-dan ol ÿe ri fer ma lar dan doldy.

In deÿle ri◊ ÿur duny◊ çet gy rasyn-da ÿaΔan, araçäkdäki maΔga la lar öz le ri-ne kül be ler gurÿardy lar, ÿer açÿardy lar we mek ge jöwen dir bug daÿ ös dü rip ÿe-tiΔdirÿär di ler. Er kek ler su gun we „baks-kin” ady bi len mälim bo lan goÿun de ri-sin den ti ki len gön geÿim le ri geÿÿär di ler; aÿal lar bol sa el de do ka lan ma ta lar dan geÿim geÿÿär di ler. Olary◊ iÿmi ti awla-nan su guny◊, ÿa bany hin di towugyny◊ eti di we balykdy. Olary◊ öz toÿ-meÿlis-le ri bardy; çiΔlik biΔi rer di ler, tans lar, ÿaΔ çatyn ja lar üçin tam toÿy, atyΔmak boÿun ça ÿaryΔlar we ÿor gan sy ra mak ba bat da bäs leΔik ler ge çi rer di ler. Ÿor gan sy ra mak häzi re çen li Ame ri ka da däp bo-lup galÿar.

JEMGYŸET, BI LIM WE ME DE NIŸET

Ko lo niÿa lar da güÿç li aris tok ra tik syn-py◊ peÿda bol magyny◊ esasy sebäbi dö-re di len ko lo niÿany◊ is len dik adamyny◊ araçäge go laÿda täze ÿurt tu tun ma ga hakly bol magydy. ≈eÿle lik de, wagty◊ geç me gi bi len, ke narÿa ka et rap lary◊ baΔtu tan lary, ser het ler de köp çü lik leÿin gö çü lip ge lin me gi ni◊ ö◊ü ni al mak üçin, syÿasy st ra te giÿany, ÿer bö lüp ber mek düz gü ni ni we di ni iΔle ri li be ral laΔdyr ma-ga mej bur bol du lar. Dag ete gi ne edi len bu he re ke ti◊ Ame ri kany◊ ge le je gi üçin ägirt uly äh miÿe ti boldy.

Edil Δo nu◊ ÿaly-da, ko lo ni al döwür-de ame ri kan bi li mi ni◊ we me de niÿe ti-ni◊ esas laryny◊ goÿul magy hem ÿur-du◊ ge le je gi üçin uly äh miÿet li boldy. 1636-njy ÿyl da Mas sa çu sets Δtatyny◊ Kemb rij Δähe rin de Garward uniwer si te-ti esas landyryldy. Ÿüz ÿyllygy◊ ahyry-na çen li Wir ji niÿa da Wilÿamy◊ we Me-ri◊ uniwer si te ti esas landyryldy. Birnäçe ÿyl dan so◊, Kon nek ti kut da so◊ra Ÿeÿl uniwer si te ti ne öwrü len uniwer si tet esas-landyryldy. Döwlet ta rapyn dan gol-danÿan mek dep ler ul gamyny◊ ös me gi-ni◊-de has uly äh miÿe ti boldy. Pu ri tan lar in ji li gö nü mel oka makly ga ähe◊ ber di-ler, ol bol sa bi li mi◊ mö hüm di gi ni nyg-taÿÿardy.

1647-n ji ÿyl da Mas sa çu sets aÿlagyny◊ ko lo niÿasy 50 maΔga la dan köp bo lan Δäher le ri◊ her bi rin de 5-n ji synp dan 8-n ji syn pa cen li okadÿan (gel-jek ki uniwer si te ti◊ talyp laryny taÿÿar-laÿan latyn mek dep le ri ni) or ta mek dep-le ri◊ açyl magyny ta lap edÿän ye ol de de lu der Sa tan ka nunyny ka bul et di. Tiz wagt dan Täze Ang liÿany◊ Rod-Aÿlend-den baΔga äh li beÿle ki ko lo niÿa lary-da bu gö reldä eÿer di ler.

Täze Ang liÿa baryp or naΔan il kin ji göç men ler ÿan lary bi len ki çe◊räk ki tap-ha na laryny alyp bardy lar we Lon don dan ki tap alyp dur mak laryny dowam et dir di-ler. Baryp, 1680-n ji ÿyl lar da Bos tony◊ ki tap söwdagär le ri klassyk ede biÿat, taryh, syÿa sat, pel se pe, ylym, ylahyÿet boÿun ça eser le ri we çe per ede biÿat lary sat mak dan gowy düΔewünt ga zandy lar. 1639-njy ÿyl da i◊lis ko lo niÿa laryn da bi-rin ji çap en jamy, De mir gazyk Ame ri ka-da Garward uniwer si te tin de bol sa ikin ji-si oturdyldy.

Pen silwa niÿa da il kin ji mek dep 1683-n ji ÿyl da iΔläp baΔlady. On da oka-magy, ÿaz magy we ha sap öwredÿär di-ler. So◊ra bir hi li ÿol bi len her kwa ker obasy öz ça ga laryny◊ baΔlangyç bi lim

�

al magyny ÿo la goÿdy. Klassyk dil-ler den, taryh dan we ede biÿat dan has çu◊◊ur bi lim bol sa he ni ze çen li Wilÿam Pe ni◊ mek de bi hök mün de Fi la del fiÿa-da iΔleÿän dost lar jemgyÿet çi lik mek-de bin de ber lip baΔlandy. Mek dep de garyp lar üçin okuwlar mugtdy, em ma ÿag daÿy bo lan ene-a ta lar okuw hakyny tö le me li bolÿardy lar.

Fi la del fiÿa da, gir mek üçin di ni ag-zalygy ta lap et meÿän köp sanly hu-susy mek dep ler dil bi li min den, ma-te ma ti ka dan we te bi gaty öwre niΔden sa pak berÿär di ler; Δeÿle-de, ulu lar üçin agΔamky mek dep ler iΔleÿär di. Aÿal-lar üçin hem bi lim al mak hu kugyn dan peÿda lan ma ga müm kin çi lik bardy, ÿö-ne olary◊ müm kin çi lik le ri çäk len di ri lip, olar di◊e öÿde okadyp bolÿan sa pak lar-dan bi lim alyp bilÿär di ler. ≈eÿle lik de, tö leg li mu gallym lar Fi la del fiÿany◊ baÿ adam laryny◊ gyz laryny fran suz di lin-den, saz dan, tans dan, su rat çek mek den, aÿdym dan, gram ma ti ka dan we hat da, käte ha sapçylyk dan hem okadÿardy lar.

XVI II asyr da Pen silwa niÿany◊ in tel-lek tu al we me de ni taÿdan ösüΔi Leÿms Lo gan we Ben ja min Frank lin ÿaly tu-tanÿer li Δahsyÿet ler de me se-mälim aÿan boldy. Lo gan ko lo niÿany◊ mi nist ri di. ŸaΔ ÿi git Frank lin so◊ky ylmy iΔle ri hut Δo nu◊ ki tap ha nasyn dan tapypdy. 1745-n ji ÿyl da Lo gan onu◊ ki tap lar ÿygyndysy üçin ÿö ri te jaÿ gurdy we Δol bi nany hem ki tap lary Δähe re mi ras galdyrdy.

Frank lin Fi la del fiÿany◊ akyl taÿdan öΔme gi ne has-da uly goΔant goΔdy. Ol çe-kiΔme ler klu buny◊ düÿbü ni tutdy, so◊ra Δol klub Ame ri kany◊ pel se pe jemgyÿe ti-ni◊ öze ni ne öwrül di. Onu◊ Δeÿle ta gal-la lary so◊ra Pen silwa niÿany◊ uniwer si-te ti ne öwrü len döwlet aka de miÿasyny◊ düÿbü ni◊ tu tul magy na ge tir di. Ol abu-na ÿazylyp al nan ki tap lar dan ki tap ha na dö re den il kin ji adam boldy. ≈ol il kin ji düÿbi tu tu lan ki tap ha nany ol „De mir-

gazyk Ame ri kany◊ ki tap ha na laryny◊ äh li si ni◊ ene si” diÿip at landyrdy.

Gü nor ta ko lo niÿa lary◊ baÿ ÿer eÿe-le ri we söwdagär le ri öz ça ga laryny okat-mak üçin, Ir lan diÿa dan ÿa-da ≈ot lan-diÿa dan hu susy mu gallym lary çagyryp ge tirÿär di ler. Käbir le ri öz ça ga laryny okat mak üçin Ang liÿa ug radÿardy-lar. ≈u nu◊ ÿaly baΔga müm kin çi lik le ri bo lan ke nar ÿa kasyny◊ ÿo kary synpy jemgyÿet çi lik bi li mi ni◊ ös dü ril me gi ne as la gyzyk lan ma bil dir meÿär di. Üs te si-ne-de, fer ma lary◊ we eke rançylyk ÿer-le ri◊ dagynyklygy oba mek dep le ri ni◊ iΔi ni ÿo la goÿmaklygy kyn laΔdyrÿardy. Wir ji niÿa da haÿyr-sa hawat se riΔde le ri-ne mugt okadÿan birnäçe mek dep bardy: Simz mek de bi 1647-n ji ÿyl da, Iton mek-de bi bol sa 1659-njy ÿyl da açyldy.

Bi li me bo lan höwes di◊e oturymly ho jalyk la ra mah sus zat däl di. My sal üçin, ser het ÿa kasyn da ÿaΔaÿan Δot land-lar we ir land lar ugursyz ja kül be ler de my dar edÿän di gi ne ga ra maz dan, bi li me ber len adam lardy. Olar bi lim li-sowatly ru hany lary öz oba lary na ge tir mek üçin ta gal la baryny edÿär di ler.

Ko lo niÿa lar da ede bi dö re di ji lik köp lenç Täze Ang liÿany◊ çägin de ÿo-la goÿlandy. Bu ÿer de esa san di ni sa-pak la ra köpräk üns be rilÿär di. Köp lenç çap dan çykÿan önüm öwüt-ün dew bi-len baglydy. MeΔhur pu ri tan ru hanysy hor matly Kot ton Ma ter 400-e go laÿ eser ÿazdy. Onu◊ ajaÿyp nus gasy bo lan „Mag na lia Kris ti Ame ri ka na” ese ri Täze Ang liÿany◊ taryhyny jan landyrÿar. Ÿö-ne hor matly maÿkl Wiglzwör ti◊ i◊ so◊ky ha sa bat ge çiΔi ni beÿan edi ji „MagΔar gü ni” atly uly goΔgusy Δol döwrü◊ i◊ meΔhur ese ri boldy.



�

1704-n ji ÿyl da Kemb rij (Mas sa çu-sets Δtaty) ko lo niÿa lary◊ arasyn da il kin-ji Δowly ga zet çy karyldy. 1745-n ji ÿy la çen li ko lo niÿa lar da eÿÿäm 22 ga zet çy-karylÿardy.

Nÿu-Ÿork da met bu gat azatlygy-ny◊ ÿö rel ge le ri ni◊ dö re dil me gi ne ta rap wajyp ädim ädil di. Bu 1733-n ji ÿyl dan bäri „Nÿu-Ÿork Wik li Jor nal” ga ze ti-ni çap edip gelÿän Jon Pi ter Zen ge ri◊ garΔysy na goz ga lan iΔ bi len baglylyk-da boldy. Onu◊ Δol ga ze tin de hö kü me-te garΔy durÿan lar çykyΔ edÿär di. NeΔir edi lip baΔla nany na iki ÿyl bo lan dan so◊, ko lo niÿany◊ häki mi Zen ge ri◊ sa-ti ri ki ma ka la lary na çy dam edip bilmän, ony töh met çi lik de aÿyp lap, zyn da na taΔlatdy. Der◊ew ta mam lanÿan ça, ge çen do kuz aÿy◊ için de Zen ger tus saglyk da otu ran ÿe rin de ga ze ti ni◊ üs tün de iΔläp, ony ça pa taÿÿar la magyny dowam et-dir di. Çün ki o◊a bo lan gyzyk lan ma äh li ko lo niÿa lar da gaty artdy. Zen ge ri◊ ak-lawçysy tany mal kazy Ändrÿu Ga mil ton ga zet de çap edi len aÿyp la ma lary◊ haky-katdygyny, Δeÿle lik de, olary◊ töh met däl di gi ni su but et di. Kazyÿet: „Zen ger günäkär däl” diÿip ka rar çy kardy we ol tus saglyk dan boΔadyldy.

≈äher le ri◊ gülläp ös me gi bi len ilat arasyn da jemgyÿe ti dünÿä baÿlygy-na kowa laΔma ga itek leÿän bir al-arwah ba ra daky gorky peÿda boldy. Bu bol sa 1730-njy ÿyl lar da din dar lary◊ arasyn da „Beÿik oÿanyΔ” diÿip at alan garΔylygy dö ret di. Ol iki çeΔme den yl ham alÿardy: olary◊ bi ri 1739-njy ÿyl da Ang liÿa dan ge len, galkynyΔy◊ ta rap dary wes li anly Jorj Waÿt fild bol sa, beÿle ki si Nor temp-ton daky (Mas sa çu sets Δtaty) di ni do-ganlyk but ha nasyny◊ ru hanysy Jo na tan Edwardzdy.

Waÿt fild Fi la del fiÿa da di ni galkynyΔa baΔlady, so◊ra Täze Ang liÿa ta rap süÿΔdi. Onu◊ öwüt-ün dewi ni di◊le mek üçin bir ge zek 20000 adam ÿyg nandy. Ol örän hy-juwly çykyΔlar edÿär di, öz çykyΔlaryny te at ral oÿun lary we he re ket le ri bi len ut-gaΔdyrÿardy. Ru hany lary◊ galkynyΔy wagyz et mek üçin, but ha na lar dan çykyp git me gi bi len di ni esas da peÿda bo lan bi düz gün çi lik ler bü tin Täze Ang liÿa we mer ke zi ko lo niÿa la ra ÿaÿyldy.

Waÿt fil di◊ täsir eden adam laryny◊ arasyn da Edwardz hem bardy. 1741-n ji ÿyl da onu◊ eden „Günäkär ler ga hary ge-len Hu daÿy◊ elin de” atly wagyz na masy bi len Beÿik oÿanyΔ i◊ ÿo kary de re je-si ne ÿet di. Edwardz wagyz na masyny sah na laΔdyr man, ony çu◊◊ur pi kir le-nip, düΔnük li ähe◊de paÿhaslylyk bi len di◊leÿji le ri◊ a◊y na ÿe tir me gi baΔardy. Ol: „He re ket edÿän but ha na lar hris ti-ançylygy täsir li maz munyn dan mah rum et jek bolÿar lar” diÿip nyg taÿÿar. Ol „Is-leg Azatlygy ba ra da” i◊ tany mal ese rin-de kalwi niz mi Ÿewro pa daky Täze den dö reÿiΔ döwrü ni◊ pel se pe çi lik akymy bi len barlyΔdyr ma ga sy nanyΔdy.

Beÿik OÿanyΔ Ame ri kany◊ me de ni we di ni dur muΔyn da mö hüm rol oÿna-magyny dowam edÿän In jil di ni to par-laryny◊ we galkynyΔ ru huny◊ ös me gi ne alyp bardy. Ol he re ket edÿän ru hany-lary◊ ÿag daÿyny◊ gowΔa magy na ge tir di we din dar lary öz yn sap lary na bil bag la-ma ga çagyrdy. Bel ki-de, bu ÿer de bel le-me li zat dür li di ni to par lary◊ kö pel me gi we ne ti je de, di ni hor mat la mak ÿö rel ge-le ri ni◊ äh lu mumy yk rar edil me gi dir.

�

KO LO NI AL HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE ME GI

Ko lo ni al ösüΔi◊ äh li de re je sin de i◊lis hö kü me ti ta rapyn dan gö zeg çi li gi◊ bol-mazlygy täsin galdyryjy ala matdy. Jor-jiÿa dan baΔga äh li beÿle ki ko lo niÿa lar paÿdar lar kom pa niÿa lary ÿa-da ko roly◊ peΔgeΔ be ren düz gün na masy esasyn-da fe odal mülk dar lar hök mün de döräp baΔlady lar. Täze dünÿäni◊ oturymly ÿer-le rindäki paÿdar lar kom pa niÿa lary na we mülk dar la ra Ko rol ta rapyn dan des si ne doly ygtyÿarlylygy◊ be ril me gi ba rasyn-daky haky kat we lin, Ame ri kany◊ ko lo-niÿaçy laryny◊ daΔarky gö zeg çi lik den azatdygyny as la a◊lat maÿardy. My sal üçin, „Wir ji niÿa” kom pa niÿasy na ber len düz gün na ma laÿyklyk da kom pa niÿany◊ hut özi doly do landyryΔ ygtyÿaryny döwle te berÿär. ≈eÿle-de bol sa, i◊lis hö-kü me ti kom pa niÿa Ang liÿa da ÿer leΔer diÿip gü man edÿär di. ≈eÿle bo lan da, eger ko rol hök mü rowanly ga ÿykgyn et-se, on da Wir ji niÿany◊ ilatyny◊ hö kü-met de hiç se si bol maz.

Ko lo niÿa lar bol sa öz ÿan laryn-dan öz le ri ni hiç ha çan ga raΔly ha sap la-maÿardy lar. Gaÿta, olar öz le ri ni köp lenç Lon don daky hö kü met bi len berk bol-madyk gat naΔyk daky Ang liÿa me◊ze-dip, döwlet le ri◊ ar ka laΔygy diÿip ha-sap laÿardy lar. Nähi li-de bol sa, ÿur du◊ daΔyn dan do landyr mak kem-kem den ÿi tip git di. Syÿasy azatlyk ug run daky gö reΔde i◊lis däp-des suryny◊ mi ras dar-lary bo lan ko lo niÿaçy lar azatlyk diÿen düΔünjäni Wir ji niÿany◊ bi rin ji düz gün-na masy na si◊di rip dir ler. ≈ol düz gün-na ma laÿyklyk da i◊lis ko lo niÿaçy lary „edil Ang liÿany◊ ko rollygyny◊ çägin-de dog lup, Δol ÿer de hem galÿan ÿaly ha sap lanyp”, äh li azatlyk lar dan, hak-hu kuk lar dan we el deg ril me siz lik ler-den peÿda lan ma ga haklydy lar. Bu bol-sa olary◊ Beÿik düz gün na many◊ äh li

ÿe◊il lik le rin den we res mi bol madyk ka nun lar dan peÿda lanyp bilÿän di gi ni a◊ladÿardy. 1618-n ji ÿyl da „Wir ji niÿa” kom pa niÿasy özü ni◊ bellän häki mi üçin düz gün na ma çy kardy, on da plan ta siÿa-lary◊ er kin ilatyny◊ häkim bi len bi le-lik de iΔle mek li gi üçin, öz we kil le ri ni saÿla maklyk, Δeÿle-de, äh li ko lo niÿany◊ hal-ÿag daÿyny gowu landyr makly ga gö-nük di ri len ka rar lary ka bul et mek üçin bel lenÿän ge◊eΔ göz ö◊ün de tu tulÿar.

Bu çäre ler äh li ko lo ni al döwür üçin i◊ uzak dowam eden le ri boldy. ≈on dan so◊ ko lo niÿaçy lary◊ ko lo niÿa lary do landyr-ma ga gat naΔma ga hak-hu kuk laryny◊ bardygy bi len yla laΔylyp baΔlandy. Köp ÿag daÿlar da ko rol, gel jek ki düz gün na-ma lary dö re den de, ko lo niÿa lary◊ er kin ÿaΔaÿjy laryny◊ ka nun çy kar mak da täsir-li se se eÿe bol malydyk laryny gör kez di. My sal üçin, Me riländdäki Kalwert le ri◊ maΔga lasy na, Pen silwa niÿa daky Wilÿam Pe ne, Gü nor ta we De mir gazyk Ka ro li na Δtat laryn daky beÿle ki mülk dar la ra ber len düz gün na ma lar da ka nunçylygy◊ „doly hu kukly raÿat lary◊ razylygy esasyn-da” ama la aΔyryl malydygy ba rasyn da aÿratyn nyg talÿar.

Täze Ang liÿa da beÿle ki ko lo niÿa-la ra ga ran da, uzak wagt lap öz-ö zü◊i do landyr maklygy◊ has kämil gör nüΔi dowam et di. „Meÿf lawer” gämi si ni◊ üs-tün de göç men ler „äh li mi zi◊ gowy düz-gün-ter tip de ÿaΔa magymyz we ÿi tip git-mez li gi miz üçin, bir raÿat lar döwle ti ne bi rik me gi miz üçin we ko lo niÿa lary◊ äh li ze ruryÿet le ri ni ka na gat landyrÿan, hem-me ler üçin ada latly we de◊ ka nun lary, akt lary, kons ti tu siÿa lary hem we zi pe le-ri dö re dip we ama la aΔyryp bil jek ösen do landyryΔ eda rasyny dö ret mek üçin, ta gal la lary bir leΔdir mek” mak sady bi len hö kü met üçin Meÿf lawer Δert na masy atly bir res mi na many ka bul et di ler.


�


Göç men ler de öz-ö zü ni do landyryΔ ul gamyny dö ret mek üçin ka nuny esas-lary bol madyk-da bol sa, bu he re ket ret edil me di we Δol Δert na ma laÿyklyk-da Pli muty◊ göç men le ri uzak ÿyl lary◊ dowamyn da daΔyn dan goΔulyΔmazlyk ÿag daÿyn da öz iΔle ri bi len meΔgul bo lup bil di ler.

≈o nu◊ ÿaly ÿag daÿ Mas sa çu sets de-de dowam edÿär di, ol ÿer de Mas sa çu-sets aÿlagyny◊ kom pa niÿasy na öz-ö zü◊i do landyr mak hu kugy ber lip di. ≈eÿle-lik bi len, ko lo niÿany doly do landyr mak ygtyÿarlygy on da ÿaΔaÿan adam la ra ber-lip di. BaΔda kom pa niÿany◊ Ame ri ka ge-len on, ÿa-da Δon ça rak ag zasy do landyryΔ iΔle ri ni doly öz ygtyÿaryn da sak la ma ga sy nanyΔdy. Ÿö ne, köp wagt ge çirmän, beÿle ki ko lo niÿaçy lar jemgyÿet çi lik me se le le ri ni çözmäge öz le ri ni◊-de gat-naΔdyryl magyny ta lap et di ler we: „Eger-de Δeÿle edil me se, ol köp çü lik leÿin göçhä-göç lü ge ge ti rer” diÿip haÿbat atdy lar.

≈eÿle howpa du çar bo lan kom pa niÿa ag za lary eg liΔik et me li bol du lar we hö-kü met gö zeg çi li gi saÿlaw ar kaly saÿla-nan we kil le ri◊ eli ne geç di. ≈eÿle lik bi len Täze Ang liÿany◊ Kon nek ti kut we Rod-Aÿlend ÿaly beÿle ki ko lo niÿa lary-da öz-ö zü◊i do landyryΔ me se le sin de hiç döw-let häkim li gi ne gir meÿän dik le ri ni yg lan edip, öz le ri çe çöz dü ler we Pli mut ja han-keΔde le ri ni◊kä me◊ze di len öz syÿasy ul-gamyny dö ret di ler.

Di◊e iki ÿag daÿda öz-ö zü◊i do-landyr mak ba ra daky tek lip ret edil di. Bu Ko rol Çarlz II-ni◊ do gany Ÿor ku◊ ger sogy (so◊ra ol Ko rol Jeÿms II boldy) peΔgeΔ ber len Nÿu-Ÿork da we „hos sar-lar” to pary na peΔgeΔ ber len Jor jiÿa da bo lupdy. Iki ÿag daÿda-da, olary◊ baΔda dur magy uzak dowam et me di, çün ki ko-lo niÿaçy lar ka nuny we kil çi li gi tu tanÿer-li ta lap et di ler, ne ti je de häki miÿet ler yla-laΔmaly bol du lar.

Wagty◊ geç me gi bi len, ko lo niÿa-lary◊ kö pü si ko rollyk ko lo niÿa lary boldy, ÿö ne, XVII asyry◊ or ta laryn da i◊lis le ri raÿatlyk urΔy (1642–1649-njy ÿyl lar) we Pu ri tan hyz mat daΔlygy hem Oliwer Kromwe li◊ pro tek to raty Δeÿle bir bas mar lapdy we li, olary◊, hat da ne ti je li ko lo ni al syÿa saty ÿö retmäge güÿç le ri-de ÿet me di. 1660-njy ÿyl da Çarlz II-ni◊ häkim li gi we Stÿu art lary◊ di nas tiÿasy di kel di len den so◊, Ang liÿa ko lo niÿa-lary do landyr makly ga uly üns bermäge müm kin çi lik tapdy. Hat da, Δon dan so◊ hem do landyryΔ ne ti je siz li gi ne galdy, özem ol bir bü tewi meÿil na ma mätäç di. ≈eÿle lik bi len, ko lo niÿa lary◊ kö pü si öz-öz le ri ni do landyr maklygyn da galypdy.

Ko lo niÿa la ra gö zeg çi lik et mek ara-daky äpet um many◊ ne ti je sin de eme le ge len daΔlyk ze rarly uly kynçylyk dö-redÿär di. Ir ki Ame ri kany◊ ÿaΔaÿΔyny◊ öz bo luΔlylygy-da onu◊ üs tü ne ÿet ne di. Göç men ler Ame ri ka ÿe ri çäk li döwlet-ler den we aΔa köp ilatly Δäher ler den gö-çüp gelÿär di ler, Δo nu◊ üçin-de, Ame ri ka ola ra tü ke nik siz baÿ bir ÿurt bo lup gö-rünÿär di. Döwlet do landyrylyΔy ÿur du◊ jüm müΔi ne örän haÿal ara laΔÿardy. Gö-çüp ge len le ri◊ he re ket de bo lan ser he din-de bol sa baΔ-baΔdaklyk üçin Δert he miΔe ÿe ter lik di.

Ÿö ne, ko lo niÿa lar da öz-ö zü◊i do-landyr maklyk büs-bü tin tem mi siz galdyryl maÿardy. 1670-n ji ÿyl lar da söwda we plan ta siÿa lar boÿun ça ko-lo niÿa lar da söwda ul gamyny düz gün-leΔdir mek mak sady bi len ÿö ri te bel le nen ko rollyk bar lag to pary döwlet ykdy-sady syÿa satyny ge çir mek li ge garΔylyk gör ke zen dik le ri üçin, Mas sa çu sets aÿlagyny◊ kom pa niÿa lary na ber len har-tiÿany ÿatyrdy. 1685-n ji ÿyl da Ko rol Çarlz II Täze Ang liÿa hö küm darlygyny dö ret mek ba ra daky tek li bi ma kul lady we Nÿu-Jer si den baΔlap, äh li gü nor ta-daky ko lo niÿa lary◊ ka nuny ygtyÿarlyk-

laryny o◊a ber di, hem Δeÿle lik bi len, tu tuΔ se bi ti◊ üs tün den ko rollyk häkim-li gi ni◊ gö zeg çi li gi ni ber kit di. Ko rollyk gu ber na tory je nap Ed mund Änd ros ÿö-ri te buÿruk bi len salgyt tö le mek li gi bel-le di, baΔga en çe me berk çäre le ri gi riz di we bu çäre le re garΔylyk gör ke zen le ri tus sag et di.

Jeÿms II-ni ag da ran 1688–1689-njy ÿyl lar daky rewolÿu siÿa ba ra daky ha bar Bos to na ÿe ten de, halk goz ga la◊ tur zup, Änd rosy◊ özü ni tus sag et di. Täze har-tiÿa laÿyklyk da Mas sa çu sets we Pli mut 1691-n ji ÿyl da il kin ji ge zek Mas sa çu sets aÿlagyny◊ ko rollyk ko lo niÿa lary hök-mün de bir leΔdi ler. Täze Ang liÿany◊ dü-zü mi ne gi ren beÿle ki ko lo niÿa lar der rew öz le ri ni◊ ö◊ki do landyryΔ ul gam laryny di kelt di ler.

≈öh ratly Rewolÿu siÿa ko lo niÿa la-ra baΔga-da en çe me o◊yn täsi ri ni ÿe tir-di. 1689-njy ÿyl daky ÿkan Hu kuk lar we di ni hor mat la mak ba ra daky ka nun hris-ti an lar üçin di ni däp-des sur lary ber jaÿ et mek li gi „er kin” diÿip yg lan et di we ko rollyk häkim li gi ni◊ çäk len dir me le ri ni güÿje gi riz di. Jon Lo ku◊ „Döwle ti do-landyr mak ba ra da ikin ji tagly matyny◊” (1690) mö hüm äh miÿe ti boldy. Ol bu iΔin de döwle ti do landyryΔy◊ di ni hu kuk-la ra esas lan man, eÿsem, ge leΔik esasyn-da ama la aΔyryl malydygy hakyn daky te oriÿany we ÿaΔa ma ga, azatly ga we hu-susy eÿe çi li ge bo lan hu kuk lary◊ yn sa na te bigy taÿdan mah susdygyny, eger-de döwle ti do landyryjy lar ta rapyn dan yn-sany◊ Δu hu kuk lary bo zu lan ha latyn da, olary◊ nägi le lik le ri bil di rip, aÿa ga gal-ma ga hak laryny◊ bardygyny ö◊e sürÿän dö le ti do landyryΔ pi ki ri ni ö◊e sür di.

XVI II asyry◊ ko lo ni al syÿa satyny◊ XVII asyry◊ i◊lis syÿa saty bi len köp umumylygy bardy. Rewolÿu siÿa par-la men ti◊ ÿo kar da durÿandygyny jar eden-de bol sa, ko lo niÿa lar da ko lo ni al gu ber na tor lary◊, ko roly◊ Ang liÿa da ÿi-ti ren häkim li gi ÿaly häkim li gi bardy. Ko lo niÿa lar daky ka nun çy karyjy ÿyg-nak lar Ang liÿa da bo lan wa ka lary bi-lip, öz „hu kuk laryny” we „er kin lik le ri-ni” ÿo la goÿma ga sy nanyΔdy lar. XVI II asyry◊ baΔlaryn da ko lo niÿa lary◊ ka nun çy karyjy gu ra ma laryny◊ i◊lis par la-men tindäki ÿaly iki sany uly hu kuk lary bardy: ol hu kuk lar salgyt lar we çyk dajy-lar ba ra daky me se le le re gat naΔmak, ses ber mek hem-de di◊e gu ber na tor lary◊ tek lip le ri bi len he re ket etmän, ka nun akt lary ba bat daky tek lip ler bi len çykyΔ etmäge hu kukly bol makdy.

Ko lo niÿa lary◊ ka nun çy karyjy gu-ra ma lary bu hu kuk lary ko rollyk häkim-le ri ne gö zeg çi lik et mek de we öz le ri ni◊ häkim li gi ni we täsi ri ni gi◊eldÿän beÿle ki çäre le ri ka bul et mek de peÿda lanÿardy-lar. Gu ber na tor bi len ÿyg nagy◊ arasyn-da bolÿan çaknyΔma lar, je del ler ko lo-niÿaçy lary◊ Ame ri ka bi len Ang liÿany◊ araÿan bäh bit le ri ni◊ bi ri-bi rin den ta-pawutlydygyny saÿgar mak üçin „göz le-ri ni açdy”. Ko rollyk häki miÿet le ri köp ÿag daÿlar da ko lo ni al ÿyg nagy◊ edÿän zat laryny◊ mö hüm di gi ne ÿa-da däl di-gi ne düΔün meÿär di we as la olary inkär edÿär di. ≈eÿle-de bol sa, Δol ka nun lary◊ we he re ket le ri◊ barysy ko lo niÿa lary◊ „Kons ti tu siÿa laryny◊” esasy ÿö rel ge le ri-ni◊ binÿadyny düz di we onu◊ bir bö le gi boldy.

Ko lo ni al ka nun çy karyjy gu ra ma lar hut Δeÿle ÿol bi len öz-ö zü◊i do landyr-mak hu kugy na eÿe bol du lar. Wagty◊ geç me gi bi len ko lo niÿa lary do landyr-magy◊ mer ke zi Lon don dan we laÿat mer kez le ri ne geç di.


FRAN SUZ LAR WE IN DEŸLER BI LEN URU≈

XVI II asyr da Fran siÿa we Beÿik Bri ta niÿa Ÿewro pa daky we Ka rib se bi tindäki en çe me urΔa goΔuldy. Bri ta-niÿa bu uruΔlar dan, il kin ji no bat da, Ka rib se bi tindäki gant-Δe ke re baÿ ada lar ÿaly en çe me bäh bit gö ren-de bol sa, bo lup ge-çen söweΔler, umu man, aÿgytly häsiÿe te eÿe däl di we 1754-n ji ÿyl da Ÿe di ÿyllyk uruΔ baΔlanÿan ça, Fran siÿa De mir gazyk Ame ri ka da güÿç li orny eÿe leÿär di.

≈ol wag ta çen li Fran siÿa Ka na da-daky we Beÿik kö lü◊ ÿa kasyn daky in-deÿ urug laryny◊ en çe me si bi len ara gat-naΔygy ÿo la goÿdy, Mis si si pi derÿasyny eÿe le di we en çe me ga ladyr söwda no-kadyny bi na edip, Kwe bek den Täze Or-le ana çen li ÿaÿylyp gidÿän ägirt uly aÿ Δe kil li im pe riÿany◊ çägi ni ber ka rar et di. ≈eÿle lik-de, guΔaklyk bi len çäk len me-li bol du lar. Fran suz lar di◊e bir bri tan im pe riÿasy na däl-de, ame ri kan ko lo-niÿaçy lary na-da howp salÿardy lar, sebä-bi Mis si si pi derÿasyny◊ jül ge sin de bel li bir ÿag daÿy eÿelän Fran siÿa olary◊ gün-ba ta ra ÿaÿra magyny çäk len di rip di.

1754-n ji ÿyl da Dü kes ne ga lasyn da, häzir ki Pen silwa niÿa Δtatyny◊ Pits burg Δähe ri ni◊ ÿer leΔÿän ÿe rin de he re ket edÿän fran suz goΔuny bi len 22 ÿaΔly gö zeg çi Jorj WaΔing tony◊ ser ker de li gindäki Wir-ji niÿany◊ mil li gwar diÿasyny◊ arasyn da harby çaknyΔyk boldy.

Lon don da Söwda mi nistr li gi bu dörän ÿag daÿy ara alyp mas la hat laΔma ga sy nanyΔÿar. Bu mas la ha ta Nÿu-Ÿor ku◊, Pen silwa niÿany◊, Me rilän di◊ we Täze Ang liÿany◊ ko lo niÿa laryny◊ we kil le ri gat naΔÿar. Iÿuny◊ 19-yn dan iÿul aÿyny◊ 10-y na çen li Ol bany adyny alan Kong-res Nÿu-Ÿor ku◊ Ol bany diÿlen ÿe rin de ÿer li iro kez ler taÿpasy bi len duΔuΔyk ge çirÿär. DuΔuΔygy◊ mak sady iro kez-ler bi len gat naΔygy gowu landyr mak we

olary◊ bri tanly la ra we pa darlygyny üp-jün et mek di.

Ame ri kan ko lo niÿa laryny◊ bir leΔi-gi ni◊ „öz le ri ni◊ ÿok bo lup git mez li-gi üçin wajypdygyny” nyg ta mak bi len, gat naΔyjy lar bir leΔi gi◊ Ol bany meÿil na-masyny ka bul et di ler. Ben ja min Frank-lin ta rapyn dan tas la masy taÿÿar la nan meÿil na ma ko rol ta rapyn dan bel le nen pre zi den te ÿyg nak lary◊ ka rary esasyn-da saÿla nan we kil le ri◊ uly ge◊eΔi bi-len bir lik de iΔlemäge ygtyÿar ber di. Ko lo niÿa lary◊ ge◊eΔdäki we kil le ri ni◊ sany olary◊ umumy gaz na eden ma liÿe goΔandyny◊ möç be ri ne gö nü den-gö-ni baglydy. Ge◊eΔ go ran mak, in deÿler bi len ara gat naΔyk, söwda me se le le ri ne ÿol baΔçylyk et me li di, Δeÿle hem, o◊a gün ba tar daky ko lo niÿa la ra gö zeg çi lik et mek we olar dan salgyt al mak ygtyÿary ber lip di, em ma hiç bir ko lo niÿa Frank-li ni◊ meÿil na masyny ka bul et me di, se-bäbi ko lo niÿa lary◊ hiç bi ri si ni◊ salgyt sal makly ga gö zeg çi lik et mek li gi-de, gün ba tar ÿer le ri ni öz leΔdir mek li ge gö-zeg çi lik et mek li gi-de mer ke zi häki-miÿet le ri◊ eli ne be re si gel meÿär di.

St ra te giÿa taÿdan artyk maç or na eÿe bol mak we ygty barly ÿol baΔçylyk ukyby Ang liÿa Ÿe diÿyllyk uruΔda ÿe◊iΔ ge tir-di, bu urΔu◊ di◊e uly bol madyk bir bö-le gi gün ba tar ÿarym to ga lagy◊ ÿe ri ne geç di.

1763-n ji ÿyl da Pa ri¤de gol çe ki len ÿa raΔyk Δert na masyn da Fran siÿa bü tin Ka na da dan, Beÿik köl ler den we Mis si-si pi ni◊ ÿo karky jül ge sin den bri tan lary◊ peÿdasy na el çek di. De mir gazyk Ame-ri ka da fran suz im pe riÿasyny dö ret mek ba ra daky ar zuw-hyÿal puç boldy.

Fran siÿa dan üs tün çy kan dan so◊, Bri ta niÿa Δu wag ta çen li inkär edip ge-len bir me se le si – öz im pe riÿasyny do-landyr mak me se le si bi len ÿüz be-ÿüz boldy. ≈ol pur sat dan baΔlap, Lon do na öz ga ra magyn daky um masyz ÿer le ri


�


go ra maklygy gur na maklyk ge rek di, ol dür li ÿer le ri◊ we dür li halk lary◊ dür li is-leg-ar zuwlaryny düz gün leΔdir me li di we im pe riÿa do landyryΔyny◊ çyk dajy-ha-ra jat laryny baΔardygyn dan en di gan, de◊ böl me li di.

Di◊e De mir gazyk Ame ri ka da Bri-ta niÿany◊ ÿer le ri iki es se den-de köp artdy. At lan ti kany◊ ke nar ÿa kasyn daky in siz je zo la ga Ka na dany◊ ÿe ri we Mis si-si pi derÿasy bi len öz baΔy na bir im pe riÿa

bo lup du ran Äl li ge ni dag laryny◊ arasyn-daky ÿer goΔuldy. Ö◊ ag la ba köp çü li-gi pro tes tant lar we i◊lis ler bo lan ilaty◊ ha tary na in di fran suz di lin de gep leÿän kwe bek li ka to lik ler we bö lek leÿin hris-ti an laΔan in deÿler den bir gi de ni goΔuldy. Täze we ö◊ki ÿer le ri go ra mak, olary do-landyr mak um masyz köp pul hem-de iΔgär le ri◊ sanyny◊ artdyryl magyny ta lap edÿär di. ≈u iΔle ri ber jaÿ et mek den ö◊ki ko lo ni al ul gam ejiz bo lup çykdy. 9

�

SEŸLEM LI AL-ARWAH LAR

1692-n ji ÿyl da Mas sa çu sets Δtatyny◊ Seÿlem obasyny◊ ÿet gin jek gyz laryny◊ bir to pary gün ba tar in deÿ gul laryny◊ bi ri ni◊ aÿdyp be ren gür rü◊le ri ni di◊län le rin den so◊, täsin tut gaÿla ra se zewar bo lupdyr lar. Bu ba ra da so ra lan da, olar birnäçe aÿaly◊ al-arwah-dygyny we olar dan ezÿet çekÿän dik le ri ni aÿdypdyr lar. ≈äherçäni◊ ilaty mu◊a haÿran gal sa hem, bu bir täsin lik däl di, çün ki XVII asyr da Ame ri ka da we Ÿewro pa da jady göÿlik gi◊den ÿaÿrapdy.

≈on dan so◊ky bo lup ge çen wa ka lar, Ame ri kany◊ taryhyn daky ÿe ke-täk wa kadygy na ga ra maz dan, Täze Ang liÿany◊ pu ri tan dünÿäsi ni◊ dur muΔ we psi ho lo gi ki ÿag daÿyny Δe kil-len di ri ji uly bir aÿna ÿaly bo lup hyz mat et di. ≈äher häki miÿet ÿol baΔçy lary jady göÿçi lik de aÿyp la ma lary di◊le mek üçin ÿyg nanyΔdy lar. Ne ti je de, ÿer li meÿha nany◊ eÿe si Bri jip BiΔopy bu iΔde aÿyp lap je za landyrdy lar. Bir aÿy◊ için de ÿe ne-de bäΔ aÿal bu iΔde aÿyp lanyp dar dan asyldy.

Mu◊a ga ra maz dan, bu ba bat da aΔa biyn jalyk bar ha artÿardy, çün ki kazyÿet Δol aÿyp-la nan aÿal lary ruh lar ÿa-da arwah lar hök mün de gö ren dik le ri ba rasyn da Δaÿat lary◊ gür-rü◊le ri ni di◊lemäge rug sat be rip di. ≈u lar ÿaly hyÿaly arwah-jynly tym sal lardyr gör kez me-ler aslyn da aÿratyn howpa eÿe di, sebäbi olary ne-hä haky kat ÿü zün de sel je rip bolÿar, ne-de anyk lap. 1692-n ji ÿyly◊ güÿzü ne çen li 20-den gowrak adam, sol san da, birnäçe er kek adam hem, Δu lar ÿaly aÿyp la ma lary◊ pi dasy boldy, 100-den gowragy bol sa azatlyk dan mah rum edil di. Olary◊ arasyn da Δähe ri◊ i◊ gör nük li raÿat lary hem bardy. In di bu aljy ra◊◊ylygy◊ Seÿlem Δähe ri ni◊ daΔy na hem ÿaÿra ma howpy abanÿardy, Δo nu◊ üçin-de, ko lo niÿany◊ çägindäki ru hany lar Δeÿle so rag et me le ri ÿatyr mak ba ra da töwel la et di ler. Ko lo niÿany◊ häki mi mu nu◊ bi len yla laΔdy we der◊ew iΔle ri ni ÿatyrdy. Azatlyk dan mah rum edi len ler bol sa so◊ra ak landy lar, ölüm je zasy na hö küm edi len le ri◊-de günäsi ge çil di.

Seÿlem de al-arwah ba batyn da ge çi ri len der◊ew iΔle ri so◊ hem uzak wagt lary◊ dowamyn da ame ri kaly lary◊ a◊yn dan çyk mady. Psi ho lo gi ki nuk daÿ na zar dan taryhçy lary◊ kö pü si 1692-n ji ÿyl da Seÿlem obasyny al-arwahlygy◊ barlygy na hakyky ynanç esasyn da dörän aljy ra◊◊y ÿag daÿy◊ gurΔap alandygy bi len yla laΔÿar lar. Olar üns mer ke zin de gyz-lary◊ bo landygy na ga ra maz dan, jo gapkär çi lik li uly adam lary◊ hem aljy ra◊◊y ÿag daÿa düΔen di gi ni belläp geçÿär ler.

Eÿsem-de bol sa, günäkär we günälenÿän adam lary◊ Δahsyÿet le ri ba batyn da ge çi ri len sel je riΔ iΔle ri bu ÿag daÿa köpräk aÿdy◊lyk salÿar. Seÿlem obasy Δol döwürdäki ko lo ni al Täze Ang liÿany◊ köp ÿer le ri ÿaly, ag la ba ÿer le ri oba ho jalyk bi len meΔgul lanÿan pu ri tan-lar jemgyÿe tin den köpräk se na gat taÿdan ösen dünÿewi gur luΔa ta rap alyp barÿan ykdy-sady we syÿasy öz ge riΔle ri baΔyn dan ge çirÿär di. Günäleÿän le ri◊ kö pü si mülk darçylyk we but ha na bi len berk bag lanyΔyk da bo lan adaty dur muΔy◊ we kil le ri bol sa, aÿyp lanÿan al-arwah lary◊ birnäçe si ÿa◊y bir peÿda bo lup ug ran dü kan eÿe le ri dir söwdagär ler synpyny◊ we kil le ri di.

Seÿlem li le ri◊ ö◊ki adaty to par lary bi len täze dörän täjir ler to par laryny◊ arasyn da dur-muΔ we syÿasy häki miÿet ug run da alnyp bar lan gö reΔ Ame ri kany◊ tu tuΔ taryhyn da bo lan jemgyÿet ler de gaÿta lanyp durdy, em ma bu Δäherçäni◊ ilatyn da öz öÿle rin de al-arwahy◊ ar kaÿyn ge zip ÿö ren di gi ba rasyn da eΔi den le ri ne berk ynam döräp, aljy ra◊◊ylyk peÿda bo-lan da, bu he re ket de täsin we ölüm howply öwrü liΔik boldy.

Seÿlem de al-arwah lar ba batyn da ge çi ri len der◊ewdir so rag-i deg iΔle ri haÿran galdyryjy, em ma galp, esassyz tol gun ma lary◊ be ren howply ne ti je le ri ni◊ has ratly nyΔany bo lup hyz-mat edÿär. Ÿog sa-da, syÿasy çe ke leΔme ler de köp adamy◊ garΔysy na töh met çi lik li iΔ alyp bar mak pi ki ri ni köp lenç „al-arwah lary yzar la mak” jüm le si bi len a◊ladÿar lar. 8


I◊lis ko lo niÿa laryny◊ we gün ba tar ÿer le ri◊ Δe kil len di ri liΔi, 1763–1775 ÿÿ.



�

�

DÖWLE TI÷ EME LE GEL ME GI

Iki asyry◊ dowamyn da, ÿagny 1607-n ji ÿyl dan XIX asyry◊ baΔlary-na çen li Ame ri ka Jeÿms ta un da peÿda bo lan i◊lis le ri◊ il kin ji oturymly

oba lary na de◊eΔdi re ni◊däki den has güÿç li öz ger di. Bir wagt lar At lan ti-kany◊ ke nar ÿa kasyn da bi ri-bi rin den üz◊e lik de dörän oturymly oba lar-dan Ame ri ka rewolÿu siÿa ta rapyn dan ke ma la ge len, de mok ra tik ÿö rel-

ge ler den ugur alÿan Kons ti tu siÿa esas lanÿan täze döwle te öwrül di.

S U R A T L A R A R K A L Y T A N Y ≈ L Y K

AΔak da: Jon Smit –

tu tanÿer li i◊lis syÿa hatçysy we

göz leg çi si hem-de Ame ri ka il kin ji ge len-

le ri◊ bi ri. Onu◊ baΔtu-tanlygyny◊ ne ti je sin de il kin ji

kynçylykly ÿyl lar da Jeÿms ta un abat sak lanyp galdy.

Ame ri kan su ratΔy nasy Ben ja min Wes ti◊ (1738–1820) çe ken su ratyn dan bir par ça. Mun da Wilÿam Pe ni◊ di ni er kin li gi gözläp ge len kwa ker ler we beÿle ki gö çüp ge len-ler üçin ha las edi ji ke nar hök mün de özü ni◊ esas landy ran Pen silwa niÿa ko lo niÿasyn da ÿaΔaÿan ÿer li ame ri kaly lar bi len Δert na ma bag laΔÿan pur sady Δe kil len di ri len. Pe ni◊ de lawer li in deÿler taÿpasy na ada latly ga ra magy uzak möh let li dost lukly gat naΔyk la ra esas goÿdy. Mun dan ta pawutlylyk da beÿle ki ko lo niÿa lar da gö çüp ge len ÿewro-paly lar bi len in deÿ taÿpa laryny◊ arasyn da çaknyΔyk lar bolÿardy.

�

��

Din pa raz pu ri tan lar dan bir ÿaΔuly (ÿo kar da) gar banyΔha nany◊ daΔyn da piwo içip du ran müΔde ri ler bi len ÿüz be-ÿüz bolÿar. Et ra ba il kin ji le ri◊ ha taryn da gö çüp ge len, di ne berk uÿÿan adam lar bo lan pu ri tan lar bi len täjir çi lik bi len meΔgul lanÿan has dünÿewi ilaty◊ arasyn daky dartgynlylyk Täze Ang liÿany◊ ko lo ni al za ma nasy na mah sus häsiÿet di.

Kot ton Ma ter (garΔy daky sahy pany◊ aΔaky bö le gin-de) XVII asyry◊ ahyryn da we XVI II asyry◊ baΔlaryn da i◊ gör nük li pu ri tan Δahs laryny◊ bi ri dir. Onu◊ „Täze Ang-liÿany◊ ruhy baÿlygyny◊ taryhy” atly göwrüm li iΔi (1702) Täze Ang liÿany◊ dö re di liΔi ni◊ taryhy na bagyΔlanyp, jik me-jik leÿin ÿazy lan se ne na madyr. Mun da Täze dünÿäni◊ öz leΔdi ril me dik gi◊iΔlik le rin-de Hu daÿy◊ Δalygyny esas-landyr mak da pu ri tan lary◊ eden ta gal la lary ba rasyn da hem dur lup ge çilÿär.

��

Di ni er kin lik we but ha nany döwlet den bö lüp aÿyr mak ug run da il kin-ji gö reΔi ji le ri◊ bi ri bo lan Ro jer Wilÿamzy◊ heÿke li. I◊lis but ha na lary bi len sak lan di ni ara gat naΔygy ma kul lan madyk Wilÿamz Mas sa çu-sets den gaÿdan dan so◊, Rod-aÿlend ko lo niÿasyny◊ düÿbü ni tutdy.

�

1775-n ji ÿyl da Wir ji niÿa as samb leÿasyn da ge çi ri len çe kiΔme ler wagtyn da Pät rik Hen ri, me ge rem, ame ri kan rewolÿu siÿasyny◊ i◊ meΔhur jüm le si bo lan: „Ma◊a ÿa azatlyk be ri◊ ÿa-da ölüm!” diÿen söz le ri ni aÿdÿar.

�

Ben ja min Frank lin – alym, oÿlap tapyjy, ÿazyjy, çap ha na eÿe si, Fi la del fiÿa Δähe ri-ni◊ düÿbü ni tu tan lary◊ bi ri, dip lo mat we Ga raΔsyzlyk Jar na masy na, Δeÿle hem, Kons ti tu siÿa gol çe ken adam lary◊ bi ri. Frank lin Ame ri kany◊ özü ne mah sus bo lan häsiÿet na ma laryny, ÿagny akyl-paÿhasy, öz-ö zü◊i kämil leΔdirmäge bo lan ynamy özün de jemlän adam.

AB≈-ny◊ dör dün ji Pre zi den ti Jeÿms Mädi so-na (sag da) köp lenç „Kons ti tu siÿany◊ atasy” diÿilÿär. Kons ti tu siÿany ka bul et mek boÿun-ça alnyp bar lan çe kiΔme ler de onu◊ ÿa zan ÿazgy lary Alek sandr Ga mil tony◊ we Jon Jeÿi◊ ÿazgy lary bi len bi le lik de top lanylyp, „Fe de ra list Peÿpers” ady bi len çap edi lip-dir. Häzir ki döwür de bu ÿazgy lar ÿur du◊ raÿat laryny◊ hu kukdyr azatlygyny go ra mak mak sady bi len, ÿe ri ne ÿe ti ri ji, ka nun çy karyjy we kazyÿet ul gam lary bi ri-bi ri ne gö zeg çi-lik edÿän we bir ul gam beÿle ki bir ul gamy◊ çäk den çyk magyny◊ ö◊ü ni alÿan hö kü me ti do landyryΔy◊ res pub li kan gör nüΔi ni◊ nus-gawy ak lawjysy bo lup hyz mat edÿär.

��

1775-n ji ÿyly◊ 19-njy ap re lin de Mas sa çu sets Δtatyny◊ Lek sing ton Δähe rin de ame ri kan rewolÿu-siÿasyny◊ baΔla nandygyny aÿan eden il kin ji tü pe◊ atyΔyk lary Δe kil len di ri len. Ÿer li halk dan çy kan meÿle tin çi ler to par laryny◊ go◊Δy Kon kord Δähe ri ni◊ ko lo ni al ÿa ragly güÿç le ri ni ele sal mak üçin gelÿän Bri tan goΔun lary na ga bat ge len pur sady.

��

To mas Jeferson (ÿo kar da) – Ga raΔsyzlyk Jar na masyny◊ awtory we AB≈-ny◊ üçün ji Pre zi den ti. ≈eÿle-de, Jeferson Wir ji niÿa uniwer si te ti ni esas landyrdy we Wir ji niÿa Δtatyn daky ≈ar lat teswil li de ÿer leΔÿän Ame ri ka da i◊ meΔhur jaÿlary◊ bi ri bo lan Mon ti çel lony bi na et di.

��

Sag da: 1781-n ji ÿyly◊ 19-njy oktÿabryn da Wir ji niÿa Δtatyn daky Ÿork ta un Δähe rin den Jorj WaΔing ton ta rapyn dan ser ker de lik edi len lord Kornwol li si◊ we bri tan goΔunyny◊ boÿun eg me gi. Ÿork ta un urΔuny◊ ta mam lan magy na we 1783-n ji ÿyl da Pa ri¤ Δert na masy bi len ber ki di len ame ri kan ga raΔsyzlygy na ge tir di.

To mas Jefersony◊ göz ö◊ü ne ge ti ren tas la ma laryny◊ bi ri bo lan Lÿu isi◊ hem-de Klarky◊ eks pe di siÿasyny◊ ikiÿüz ÿyllygyny ebe di-leΔdirÿän AB≈ –ny◊ poç ta mar kasy. Jefersony◊ käti bi Me riwe zer Lÿu is we onu◊ dosty Uilÿam Klark 30-dan hem köpräk adamly to pary◊ bi le git me gin de dört ÿyl lap dowam eden en tek bar lanyl-madyk we öwre nil me dik Gün ba ta ra syÿa ha ta ug rady. Olar Il li-no isdäki Kämp Wud dan Ore go na çen li i◊ so◊un da Ame ri kany◊ 11 Δtaty na öwrü len ÿer le ri◊ üs ti bi len mü◊ler çe mil (1 mil= metr) aralygy geç di ler.

��

Alek sandr Ga mil ton – Pre zi dent Jorj WaΔing tony◊ ad mi nist ra siÿasyn da ma liÿe mi nist ri. Ga mil ton güÿç li fe de ral hö kü me ti◊ we ösen se na gaty◊ ta rap dary bo lupdyr. Ÿer li hö kü me ti◊, Δtat lary◊ hu kuklylygyny◊ ta rap dary we ga raΔsyz mülk dar lary◊ hem ÿer eÿe le ri ni◊ ukyby na uly ynam bil di ren To mas Jeferson onu◊ garΔy daΔy bolypdyr.

��

Jon MarΔal – 1801–1835 ÿyl lar aralygyn da AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti ni◊ baΔ kazysy. MarΔal kazyçylyk tej ri be sin de çel gi bo lup hyz mat eden birnäçe iΔle ri ar kaly iΔle re täze den ga ra magy◊ ÿö rel ge si ni dö ret di. Bu-da Kong re si◊ ÿa-da ÿe ri ne ÿe ti ri ji pu dagy◊ is len dik he re ke ti ni◊ Kons ti tu siÿa laÿykdygyny we hut Δo nu◊ üçin-de, güÿç de di gi ni we ka nu na laÿyklygyny kes git le mek hu kugyny hut ka ziÿet le ri◊ hu kugy ha sap la makdyr.

��


GA RA≈SYZLY GA

TA RAP ŸOL DA

Bri tan salgyt lary na garΔy „Bos ton çaÿ içiΔli gi” ady bi len ta nalÿan nägi le lik ler, 1773-n ji ÿyl.

B A P

�

Käbir adam lary◊ ame ri kan rewolÿu-siÿasyny◊ taryhy 1775-n ji ÿyl da il kin ji atyΔyk lar baΔlan maz dan has ir baΔlandy diÿip ha sap laÿanlygy na ga ra maz dan, Ang liÿa bi len Ame ri kany◊ ÿol lary 1763-n ji ÿy la çen li, ÿagny, Wir ji niÿa Δtatyn-daky Jeÿms ta un Δähe rin de il kin ji otu-rymly ÿe ri◊ düÿbü ni◊ tu tul magy na bir ÿarym asyr dan-da köp wagt geçÿänçä, bi ri-bi rin den daΔlaΔmandy. Ko lo niÿa lar ykdy sady hem me de ni ba bat da ep-es li ösüp di ler we öz-ö zü◊i do landyr magy◊ köpÿyllyk tej ri be si ni ar ka lary na atypdy-lar. 1760-njy ÿyl lar da ko lo niÿa lary◊ ilatyny◊ umumy sany 1500000-den ge-çip di. Bu san 1700-n ji ÿyl bi len de◊eΔdi-re ni◊de, ilaty◊ alty es se den-de köp ar-tandygyny gör kezÿär di.

TÄZE KO LO NI AL UL GAM

Fran suz lar bi len in deÿle ri◊ arasyn-da bo lan uruΔ ne ti je sin de dörän ÿag-daÿda Bri ta niÿa täze gör nüΔli im pe riÿa ze rurlyk duÿÿardy, ÿö ne Ame ri ka daky ÿag daÿ öz ge riΔler den örän daΔdady. Uzak ÿyl lary◊ dowamyn da ga raΔsyzly ga en dik eden ko lo niÿa lar in di, hu su san-da, fran suz howpy ara dan aÿry lan dan so◊, az däl-de, gaÿta has köp er kin li gi ta lap

edÿär di ler. Täze ul gamy◊, haky kat dan-da iΔle me gi we bar lag-gö zeg çi li gi◊ ber-ki dil me gi üçin, par la ment öz-ö zü◊i do-landyr mak me se le le ri ni gowy öwre nen, Δeÿle hem, daΔyn dan goΔulyΔmagy◊ is-len dik gör nüΔi ne çy dam et meÿän ko lo-niÿaçy lar bi len gi diΔme li di.

Bri tan lar il kin ji no bat da ÿur du◊ iç-ki se bit le ri ni gur na maklygy ta lap et di-ler. Ka na dany◊ we Ogaÿo derÿasyny◊ jül ge si ni◊ eÿe len me gi ame ri kaly lar dan fran suz we in deÿ ilat laryny◊ öz le rin den ÿüz owür mez ÿaly syÿa saty ÿö ret mek-li gi ta lap et di. Ÿö ne bu me se le de ko-rollyk häki miÿe ti ni◊ we ko lo niÿaçy lary◊ bäh bit le ri çap raz gel di. Ko lo niÿa lar ilat sany taÿdan gaty çalt ösÿär di ler we täze oturymly ÿer ler aç mak üçin täze ÿer le re mätäç di ler, Δu sebäp den hem, ko lo niÿa-lary◊ kö pü si öz ser het le ri ni gün ba ta ra – Mis si si pi derÿasy na çen li gi◊elt mek li ge hu kuk be ril me gi ni ta lap edÿär di ler.

Bri tan hö kü me ti täze ÿer le re ymyk-ly gö çüp barÿan lar in deÿler bi len täze uruΔlary◊ baΔlan magy na sebäp bol-magyn dan howatyr lanyp, ko lo niÿaçy-la ra täze ÿer le ri howluk man aç maklygy ma kul bil di. Olary◊ pi ki ri çe, gün ba ta ra süÿΔme gi çäk len dir mek bi len, täze oba-lary◊ dö re dil me gi ne ÿol ber mez den ö◊,

3-N JI BAP: GA RA≈SYZLY GA TA RAP ŸOL DA

„Rewolÿu siÿa uruΔ baΔlanmaz dan ö◊ bo lup

geç di. Rewolÿu siÿa adamlary◊ ÿü rek le rin de

we a◊yn dady.”

AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Jon Adams, 1818-n ji ÿyl


�

bar bo lan oturymly ÿer le re ko rollyk gö-zeg çi li gi ni doly üp jün et mek de bir çy-kal ga bol malydy. 1763-n ji ÿyl da ka bul edi len Ko rollyk Jar na masy esasyn da Äli-ge ni◊, Flo ri dany◊, Mis si si pi ni◊ we Kwe-be ki◊ aralygyn daky äh li gün ba tar ÿer ler asly ame ri kaly lary◊ peÿda lan magy üçin çäk len di ril di. ≈eÿle et mek bi len ko rollyk häki miÿe ti gün ba tar ÿer le re 13 ko lo-niÿany◊ hiç haÿsyny◊ da laΔ et mez li gi ne we ne ti je de, gün ba ta ra ta rap ÿaÿra magy◊ ö◊ü ni al makly ga sy nanyΔdy. Dog rusy, bu çäre dur muΔa doly de re je de ge çi ril-me dik-de bol sa, ko lo niÿaçy lary◊ gö zü ne ol olary◊ gün ba tar ÿer le ri ni eÿe le mek li ge we ol ÿer le re gö çüp bar makly ga bo lan i◊ sa da ja hu kuk laryny◊-da ÿo kary de re je de äs ge ril mez li gi bo lup gö rün di.

Öz bar ha gi◊eÿän im pe riÿasyny gol-da mak üçin pul ge rek bo lan bri tan hö-kü me ti ni◊ täze ma liÿe syÿa saty has mö hüm ne ti je ber di. Ko lo niÿa lary◊ go-ragy na ge rek maddy se riΔde Ang liÿany◊ salgyt tö leÿji le ri ta rapyn dan üp jün edil-me li bol sa, on da ko lo niÿa lary◊ eÿe le-rin den gir de ji ler has berk do landyryΔ ul gamyny◊ kö me gi bi len alyn maly bo-lar. Bu bol sa ko lo niÿa lary◊ öz-ö zü ni do-landyr magyny◊ zyÿany na bo lardy.

Täze ul gamy◊ da ba raly gi ri zil me-gi ug run da ädi len il kin ji ädim 1733-nji ÿyl da ka bul edi len i◊lis se bit le rin den bol madyk ro mu◊ we ga ra Δiräni◊ im-porty na güm rük pajyny salÿan Ga ra Δi re ka nuny na de rek 1764-n ji ÿyl daky Δe ker ba ra daky ka nuny◊ gi ri zil me gi boldy. Bu ka nun daΔary ÿurt rom laryny◊ ge-ti ril me gi ni ga da gan et di; ÿur da ge ti-rilÿän ga ra Δiräni◊ hem me si ne ujypsyz paç bel len di, Δeÿle-de, çaky ra, ÿü pe ge, kofä we beÿle ki zy nat zat lary na paç bel len di. Täze ka nuny◊ gi ri zil me gi bi-len ga ra Δirä bel le nen pajy◊ möç be ri ni◊ azaldyl magy onu◊ Gol lan diÿany◊ we Fran siÿany◊ West-In diÿa ada laryn dan Täze Ang liÿany◊ romy täze den iΔläp

çy karÿan zawod laryn da täze den iΔle-mek mak sady bi len bi ka nun ge tir mek ug run daky sy nanyΔyk lary◊ azal magy na alyp ba rar diÿlen ta ma bardy. ≈e ker ba-ra daky ka nuny dur muΔa ge çir mek üçin, güm rük gul lukçy laryn dan uly ta gal la bi-len ne ti je li iΔle mek lik ta lap edil di. Ame-ri kan suwlaryn da ÿüzÿän bri tan harby gämi le ri ne çig mal ga çakçylygy bi len meΔgul lanÿan lary tus sag et mek li ge, tö-leg le ri tö len me dik ÿag daÿda haryt lary eÿe le rin den al makly ga we Δüb he li ÿer-le ri bar la ma ga ko roly◊ gul lukçy lary na ÿö ri te ygtyÿar be ril di.

≈e ker ba ra daky ka nuny◊ esasyn-da paç al magy◊ gi ri zil me gi we muny dur muΔa ge çir mek çäre le ri Täze Ang-liÿany◊ söwdagär le ri ni◊ arasyn da uly howatyr lan ma dö ret di. Olary◊ pi ki ri-çe, hat da ujypsyz pajy◊ tö len me gi-de, olary◊ täjir çi lik iΔi ne uly zar ba bo lup bi-ler. Söwdagär ler, ka nun çy karyjy eda ra-lar we Δäher ilatyny◊ ÿyg nak lary bu täze ka nu na garΔydyk laryny bil dirÿär di ler, ko lo ni al ÿu rist ler bol sa Δe ker ba ra daky ka nuny◊ gi riΔin de „gör kez me siz salgyt sal mak ba ra daky” il kin ji ÿa◊zyt many ÿü ze çy kardy lar. ≈ol Δy gar bol sa köp-ler de mu nu◊ hut ata wa ta na garΔy hyÿa-nat bo lup durÿan bir ame ri kan iΔi diÿen düΔün je dö ret di.

So◊ra, 1764-n ji ÿyl da par la ment „Onu◊ Aly hez ret le ri ni◊ goÿberÿän kagyz akk re di tiwle ri ni◊ mun dan beÿläk ko lo niÿa lar da tö leg se riΔde si hök mün de ulanyl magyny◊ ö◊ü ni al mak mak sady bi len” pul ba ra daky ka nuny gi riz di. Ko-lo niÿa lary◊ söwdany◊ az we altyn pu-lu◊ he miΔe ÿet mez çi lik edÿän ÿe ri bo lup durÿandyk lary üçin, bu çäre ko lo niÿa-lary◊ ykdy sa diÿe ti ne ÿe ne-de bir ÿük bo lup düΔdi. 1765-n ji ÿyl da ka bul edi len ko rollyk goΔun lary na de giΔli es ger le ri◊ ilat ta rapyn dan ek le nip-sak lan magy ba-rasyn daky ka nun (Qu ar te ring Act) hem närazyçylyk bi len garΔy alyndy.

��

GERB SALGYDY BA RA DAKY KA NUN

Täze ko lo ni al ul gamyny◊ gi ri zil me-gi bi len bagly çäre le ri◊ i◊ so◊kusy i◊ gu ra maçylykly garΔylygy◊ dö re me gi ne ge tir di. „Gerb salgydy” diÿlip ta nalÿan bu ka nun beÿle salgydy äh li ga zet le re, pamf let le re, ygtyÿar na ma la ra kären de ba ra daky Δert na ma la ra ÿa-da beÿle ki ÿu-ri di ki res mi na ma la ra de giΔli edÿär, olar-dan düΔÿän (ame ri kan güm rük çi le ri ni◊ ÿyg naÿan) gir de ji ler ko lo niÿa lary „go ra-mak we olary◊ howp suzlygyny üp jün et-mek üçin” peÿda lan ma ga niÿet lenÿär.

Gerb salgydy ba ra daky ka nun täjir-çi li gi◊ is len dik gör nüΔi bi len meΔgul bolÿan adam lary◊ äh li si ne-de edil Δeÿle de re je de de giΔli di. ≈o nu◊ üçin-de, ol Ame ri kany◊ ilatyny◊ gi◊ to par laryny◊: jur na list le ri◊, ÿu rist le ri◊, din dar lary◊, täjir le ri◊ we söwdagär le ri◊ arasyn da, de-mir gazyk da hem gü nor ta da, gün do gar da hem gün ba tar da ga zaply nägi le lik dö ret-di. Tiz wagt dan iri söwda kom pa niÿa lary garΔylyk gör kez mek li gi gur na maklyk üçin we im por ta garΔy adam lary◊ bi le-leΔi gi ni dö ret mek üçin jem len di ler.

Ata wa tan bi len alnyp barylÿan söw-dany◊ de re je si 1765-n ji ÿyl da üzül-ke-sil pe se gaçdy, sebäbi gör nük li adam lar „Azatlyk ogul lary” ady bi len giz lin gu-ra ma lar dö ret di ler we Δol gu ra ma lary◊ üs ti bi len Gerb salgydy na de giΔli ka-nu na garΔylyk bil dir me gi mak sat edin-di ler, Köp lenç olar aΔa ga zaply çäre ler hem ge çir di ler. Ne ti je de, Mas sa çu sets-den Gü nor ta Ka ro li na çen li aralyk da Δol ka nun ÿatyryldy, ga za ba ga lan halk Δowsuzly ga uç ran güm rük iΔgär le ri ni eda ra laryn dan çy karyp kowÿardy, ÿig-renç çeΔme si ne öwrü len gerb le ri bol sa ÿok edÿär di ler.

De le gat Pät rik Hen ri sebäp li ga har-ga za ba mü nen Wir ji niÿany◊ Raÿat lar pa la tasy maÿ aÿyn da en çe me ka rar ka bul

et di. ≈ol ka rar la ra laÿyklyk da gör kez-me siz salgyt sal maklyk ko lo niÿa lary◊ azatlyk lary na howp diÿlip yg lan edil-di. Raÿat lar pa la tasy Wir ji niÿany◊ ilaty hem i◊lis le ri◊ hak-hu kuk lary na my nasyp diÿip jar çek di. Bu bol sa olary◊ di◊e öz we kil le ri ta rapyn dan salgyt salnyp bi-lin jek di gi ni a◊ladÿardy. Iÿuny◊ 8-in de Mas sa çu set si◊ ka nun çy karyjy eda rasy äh li ko lo niÿa lary çagyrdy. Onu◊ mak-sady 1765-n ji ÿyly◊ oktÿabryn da Gerb salgydy ba ra daky ka nu na de giΔli Nÿu-Ÿork da ge çi ril me li gu rul taÿa we kil le ri bel le mek di. Gu rul taÿda ko rollyk häki-miÿet le rin den we par la ment den azat bol mak ba ra daky çagyryΔdyr ÿüz len me-le re ga ra mak na zar da tu tulÿardy. Ame ri-kany◊ iΔle ri ne par la men ti◊ goΔul magy na garΔy ko lo niÿa lary◊ pi kir le ri ni jem le-mek de amatly bo lan Δol ÿag daÿdan 9 ko-lo niÿa dan bo lan 27 we kil peÿda landy. Uza ga çe ken çe kiΔme ler den so◊ gu rul taÿ ”ola ra hiç hi li salgyt salyn mandy we ka-nun taÿdan salnyp-da bi lin mez, bu di◊e olary◊ öz le ri ni◊ ka nuny na laÿyklyk da bo lup bi ler” we „Gerb salgydy na de giΔli ka nun ko lo niÿaçy lary◊ hak-hu kuk laryny we azatlyk laryny aç-a çan ÿoÿmakly ga ÿol açÿar” diÿip tassyk laÿan en çe me ka-rar ka bul et di.

WE KIL ÇI LIK SIZ SALGYT SAL MAK

≈eÿle lik bi len, we kil çi lik ba ra daky me se le üns mer ke zin de boldy. Ko-lo niÿaçy lary◊ pi ki ri ne görä, tä öz le-ri obΔi na lar pa la tasy na öz ag za laryny saÿlaÿan ça lar, par la ment de olary◊ öz we kil çi li gi bol maz. Ÿö ne bu pi kir i◊lis-le ri◊ „hakyky we kil çi lik” düz gü ni ne çap raz gelÿär di, ol düz gü ne laÿyklyk da bol sa par la men ti◊ her bir ag zasy onu◊ saÿlaw binÿadyny◊ mülk dar lary◊ bir ki-çi to paryn dan dü zülÿän di gi ne ga ra maz-dan, bü tin ÿur du◊, hat da, im pe riÿany◊



��

bäh bi di ni go ra malydy. Je ma gaty◊ ga-lan laryny◊ bäh bi di bol sa par la men ti◊ ag zalygy na saÿlaÿan az sanly mülk dar ta rapyn dan go ralÿar we ol Δol bir ÿer de ÿaΔaÿan lary◊ bäh bit le ri bi len de◊ gelÿär diÿip ha sap lanypdyr.

Bri tan res mi le ri ni◊ ag la basyny◊ pi ki-ri çe, par la ment im pe riÿa eda rasy bol mak bi len edil Bri ta niÿany◊ özün de bolΔy ÿaly, ko lo niÿa lar da-da Δol häki miÿe te we kil çi lik edÿär we Δol häkim li gi ÿe ri-ne ÿe tirÿär. Ame ri kan baΔtu tan lary bol-sa hiç hi li „im pe riÿa” par la men ti bo lup bil mez diÿip garΔy çykdy lar; olar di◊e ko rollyk häki miÿe ti bi len gat naΔyk lary ka nuny ha sap laÿar lar. Çün ki um many◊ a◊yrsyn da ko lo niÿa lary dö ret mek li ge hut ko roly◊ özi razylyk be rip di we di◊e ko roly◊ özi olary do landyr magy◊ ala-dasyny et di. Olar ko rol Ang liÿany◊, hem Δol bir wagt da ko lo niÿa lary◊ ko rolydyr diÿip tassyk laÿardy lar, em ma olar i◊lis par la men ti ne ko lo niÿa lar üçin ka nun lary ka bul et mek hu kugyny◊ be ril me li däl di-gi ni, edil Δo nu◊ ÿaly-da, ko lo niÿa lary◊ ka nun çy karyjy gu ra ma laryny◊ Ang liÿa üçin ka nun çy kar mak hu kugyny◊ be ril-me li däl di gi ni berk ta lap et di ler.

Bri tan par la men ti ko lo niÿa lary◊ pi-ki ri bi len yla laΔmak is le meÿär di. Ÿö ne, bri tan söwdagär le ri öz söwda-satyk iΔle-ri ni◊ ös me gi ne ame ri kan nägi le li gi ni◊ ÿa ra maz täsir et jek di gi ni duÿup, gi ri zi-len ka nun lary◊ ÿatyryl magyny◊ ta rap-dary hök mün de çykyΔ et di ler. Ne ti je de, 1766-njy ÿyl da par la men ti◊ ka rary bi len Gerb salgydy na de giΔli ka nun ÿatyryldy, „Ga ra Δi re ba ra daky ka nu na” bol sa üÿt-get me ler gi ri zil di. Ÿö ne, ko lo niÿa lary◊ üs tün den mer kez leΔdi ri len gö zeg çi li gi◊ ta rap dar laryny köΔeΔdir mek mak sady bi len par la ment many taÿdan Δüb he dö-redÿän umumy ka da-düz gü ni ÿa-da hak-hu kugy kes git leÿji bir ka nun ka bul et di. ≈ol ka nu na laÿyklyk da par la men te „ma-kul bilÿän is len dik ÿag daÿlaryn da” ko-

lo niÿa la ra haÿ-küΔ edÿän ka nun ka bul etmäge ygtyÿar be ril di.

TA UNZ HEN DI÷ KA NUN LARY

1767-n ji ÿyl özi bi len, ö◊ bar bo-lan ag za lalyk lary has-da öjük di ri ji çäre le-ri◊ ÿe ne en çe me si ni ge tir di. Bri ta niÿany◊ ma liÿe mi nist ri Çarlz Ta unz hen de täze ma liÿe syÿa satyny◊ tas la masyny düz-mek tabΔyrylÿar. Ame ri kan söwdasyn-dan güm rük paç laryny ne ti je li ÿyg na mak ÿoly bi len Bri ta niÿany◊ salgyt tö leg le ri-ni azalt magy mak sat edi nip, ol güm rük-ha na do landyrylyΔyny ber kidÿär, Δol bir wagt da hem Ang liÿa dan ko lo niÿa la ra ug radylÿan kagyz, aÿna, gurΔun we çaÿ üçin paç al maklygy tek lip edÿär. Ta unz-hend ka nun lary adyny alan bu ka nun lar „ko lo niÿa lary◊ ÿur du◊ daΔyn dan ge-tirÿän haryt lary na gi ri zi len salgyt lar doly ka nuny, ÿur du◊ içindäki salgyt lar (Gerb salgydy na de giΔli ka nun ÿaly) bol sa ka-nuny däl” diÿlen düz gü ne esas lanÿardy.

Ta unz hend ka nun laryny◊ mak sady ko lo niÿa lary◊ häkim le ri ni, emin le ri-ni, güm rük iΔgär le ri ni we Ame ri ka daky bri tan goΔun laryny gol da mak da peÿda-lanyp bol jak gir de ji le ri artdyr makdy. Mu◊a jo gap edip, fi la del fiÿaly ak lawçy Jon Di kin son öz „Pen silwan mülk dar-laryny◊ hat laryn da” nägi le lik bil di rip, par la men ti◊ im pe riÿa söwdasy na gö-zeg çi lik etmäge hu kugyny◊ bardygyny, ÿö ne paç lary◊ ÿur du◊ içindäki di li gi ne ÿa-da daΔyn dakydygy na ga ra maz dan, ko lo niÿa la ra salgyt sal ma ga onu◊ hu-kugyny◊ ÿok dugyny nyg tady.

Ta unz hend ka nun laryny dur muΔa ge-çir mek ug run daky düΔün di riΔ iΔle ri Gerb salgydy na de giΔli ka nun ba ra daky ka-nun lary dur muΔa ge çi ril jek bo lan daky ÿaly ga zaply bol ma sa-da, esa san-da, gün do gar ke narÿa ka Δäher le rin de ol örän güÿç li geç di. Söwdagär ler ÿe ne-de bir ge zek „ÿur du◊ daΔyn dan haryt ge tir mez-

��

lik” ba rasyn daky yla laΔyk la ra ÿüz len me-li bol du lar, adam lar bol sa ÿer li önüm ler bi len o◊Δuk etmäge baΔlady lar. My sal üçin, ko lo niÿaçy lar öÿde do ka lan eΔik le-ri geÿdi ler we çaÿy◊ ÿe ri ni tutÿan ösüm-lik den peÿda landy lar. Olar öÿde ÿa sa lan kagyz lary ulandy lar we jaÿlaryny re◊k-lemän o◊du lar. Bos ton da täze ka nun lary◊ güÿje gir me gi nägi le lik le re alyp bardy. Güm rük gul lukçy lary paç ÿyg na makçy bo lan laryn da, ilat hü jüm edip, ola ra örän gö dek da rady. ≈ol sebäbe görä-de, güm-rük do landyryΔ eda rasyny◊ we kil le ri ni go ra mak mak sady bi len ol ÿe re bri tan goΔunyny◊ iki polky ug radyldy.

Bos ton da bri tan goΔun laryny◊ bol-maklygy bi düz gin çi li ge çagyryΔ ÿaly bo lup gö rün di. 1770-n ji ÿyly◊ 5-n ji martyn da ilat bi len bri tan es ger le ri ni◊ arasyn daky gap ma-garΔylyk ga zaply bi-düz gün çi li ge ÿazdy. Bri tan es ger le ri ne gar at mak ÿaly, göräÿmäge zyÿansyz bir he re ket den baΔla nan oÿu nu◊ so◊y hü-jü me ÿazdy. Kim dir bi ri „Ot aç!” diÿen buÿrugy berÿär. Tüs se ÿatyΔan da, bos-tonly lary◊ üçü si ni◊ gary◊ üs tün de öli ÿa tandygy mälim bolÿar. „Bos ton gyrg-ynçylygy” adyny alan bu to pa la◊ bri tan-lary◊ we olary◊ zalym baΔtu tan laryny◊ do◊ÿü rek dik le ri ni◊ su but na masy hök-mün de beÿan edil di.

Ÿer ler de Δeÿle garΔyly ga du çar bo lan par la ment 1770-n ji ÿyl da yza çe kilmäge mej bur boldy. Ta unz hen di◊ äh li güm rük paç lary, ko lo niÿa lar da zy nat zat ha sap-la nan we az sanly bar jamly raÿat lary◊ peÿda la nan çaÿyn dan baΔga zat la ra güm rük salgyt lary ÿatyryldy. Par la men-ti◊ Δu◊a me◊zeΔ he re ke ti köp le re ko lo-niÿaçy la ra edi len uly eg liΔi gi a◊ladÿardy we Ang liÿany◊ garΔysy na kam pa niÿa-lar, umu man, bes edil di. „I◊lis çaÿy na” ko lo niÿa lary◊ gi ri zen ga da gançylygy dowam edÿär di, ÿö ne bu gaty berk ber-jaÿ edil meÿär di. Ko lo niÿa lary◊ pa jar-lap ös me gi dowam edÿär di we ko lo ni al

baΔtu tan lary◊ ag la basy in di ge le je gi öz ygtyÿary na goÿbermäge garΔy däl di.

SÄMU EL ADAMS

Ÿö ne, asu dalyk üç ÿyl dowam ede-nin den so◊, ra di kal lary◊ o diÿen uly bol madyk to pary bar bo lan ag za lalygy◊ ÿatyΔmazlygy ug run da jan edÿär di. Olar salgyt tö le mek lik bi len yla laΔmagy◊ özi, haky kat ÿü zün de, par la men ti◊ ko lo niÿa-lary do landyr ma ga hu kugyny◊ bardy-gy bi len razy laΔmagy a◊ladÿar diÿip aÿdÿardy lar. Olar da ge le jek de is len dik pur sat ko lo niÿa lary par la ment ta rapyn-dan do landyr mak ÿö rel ge si äh li ko lo-niÿa lary◊ er kin lik le ri ne uly zyÿan ÿe ti ri ji täsir de ÿaÿrady lar, diÿen howsa la bardy.

Ra di kal lary◊ arasyn da Mas sa çu sets-den bo lan Sämu el Adams i◊ täsir li Δahs-dy. Ol bir mak sat ug run da, ÿagny oktÿabr ug run da ÿa dawsyz gö reΔÿär di. 1740-njy ÿyl da Garward kol le ji ni ta mam lan dan so◊, Adams döwlet gul lugyn da iΔle di – jaÿlary◊ tüs seçy kar laryny◊ gö zeg çi si, salgyt ÿyg naÿjy we Δäher ÿyg nak laryny◊ baΔlygy hök mün de iΔle di. Söwda da iΔi o◊madyk Adams syÿa sat da bel li bir orny eÿe le me gi baΔardy, Täze Ang liÿany◊ Δäher ÿyg nagy bol sa onu◊ üçin he re ket sah nasy bo lup, hyz mat et di.

Adamsy◊ mak sady adam lary jemgyÿet çi lik we syÿasy baΔtu tan laryny◊ ö◊ün de baΔyn dan ge çirÿän gor ku laryn-dan ha las et mek di, ola ra öz güÿç le ri ne we mö hüm li gi ne ynam dö ret mek di we olary he re ke te galkyndyr makdy. ≈ol mak sat bi len ol ga zet ler de ma ka la laryny çap et dirÿär di, Δäher ÿyg nak laryn da söz söz leÿär di, ko lo niÿaçy lary◊ de mok ra tik hy juwlaryny gö reΔe çagyrÿan ka rar lary◊ ka bul edil me gi ni ga zanÿardy.

1772-n ji ÿyl da ol Bos tony◊ Δäher ÿyg nagyny ko lo niÿaçy lary◊ hu kugyny ta lap edip ga zan mak üçin, „ara gat naΔyk ko mi te ti ni” saÿla makly ga yryp bil di.



��

Bu ko mi tet kazy lary◊ iΔ hakyny Bri ta-niÿany◊ güm rük ha nany◊ gir de ji sin den tö le mek ba ra daky ka rary na garΔy çykdy. Kazy lar iΔ hak lary ba bat da ka nunçylyk gu ra ma lary na ga raΔly bol maz lar we, Δo nu◊ üçin-de, onu◊ ö◊ün de ha sa bat ber me li bol maz lar, bu bol sa „do landyr-magy◊ des pot gör nüΔi ne” ge ti rer diÿip ko mi tet gorkdy. Ko mi tet bu me se le boÿun ça beÿle ki Δäher ler bi len gep leΔik-ler ge çir di we olary◊ jo gap ber mek le ri ni ta lap et di. Haky kat da, ko mi tet ler ko lo-niÿa lary◊ äh li sin de diÿen ÿaly dö re dil-di, olar dan bol sa ne ti je li rewolÿu si on gu ra ma lary◊ ba zasy ösüp ÿe tiΔdi. Ÿö-ne Adam sa ÿangyn dö ret mek üçin doly ÿangyç ÿet meÿär di.

BOS TON „ÇAŸ IÇI≈LI GI”

1773-n ji ÿyl da Bri ta niÿa, her ni çik hem bol sa, Adams we onu◊ ta-rap dar lary çykgynsyz bir me se le bi len ÿüz be-ÿüz bolÿar lar. ÇylΔyrymly ma liÿe ÿag daÿy na düΔen kuwwatly Ost-Hin di kom pa niÿasy bri tan hö kü me ti ne haÿyΔ bi len ÿüz lenÿär. Hö kü met bol sa o◊a ko-lo niÿa la ra eks port edilÿän äh li çaÿy◊ üs-tün den agalyk et mek hu kugyny peΔgeΔ berÿär. Hö kü met, Δeÿle-de Ost-Hin di kom pa niÿasy na çaÿy lo maÿ alÿan we ö◊ çaÿ sat mak bi len meΔgul lanÿan ko-lo niÿaçy lar bi len iΔ salyΔman, gö nü den-gö ni ila ta çaÿ satÿan lary çaÿ bi len üp jün et mek li ge rug sat ber di. 1770-n ji ÿyl-dan so◊ bi ka nun çaÿ söwdasy i◊◊än gi◊ möç ber ler de alnyp baryldy. Ame ri ka da sarp edilÿän çaÿy◊ uly muk dary daΔary yurt ö◊ü mi di, özem güm rük salgydy tö-lenmän, ÿur da bi ka nun ge ti rilÿär di.† öz adam laryny◊ üs ti bi len adaty ba ha dan has ar zan sat mak bi len Ost-Hin di kom-pa niÿasy çaÿy ÿur da bi ka nun ge tir mek iΔi ni peÿdasyz et di we Δol bir wagt da ko lo niÿany◊ ga raΔsyz täjir le ri ni◊ ÿag-daÿy na howp saldy. Di◊e bir söwdasyn-

da çe ken ÿit gi le ri däl-de, agalyk sü rü ji ÿag daÿy◊ ÿü ze çy kanlygy üçin, ko lo ni al söwdagär ler ga raΔsyzlygy wagyz edÿän ra di kal la ra goΔuldy lar.

At lan ti kany◊ ke narÿa kasyny◊ baΔyn-dan aÿagy na çen li äh li port laryn da Ost-Hin di kom pa niÿasyny◊ adam lary iΔden çyk ma ga mej bur bol du lar, täze gelÿän çaÿlar bol sa ÿa-ha yzy na Ang liÿa ug-radylÿardy, ÿa-da sak la mak üçin am mar-la ra basylÿardy. Ÿö ne Bos ton da kom pa-niÿany◊ adam lary ko rollyk hö kü me ti ni◊ gol da magyn da ko lo niÿaçy lary◊ garΔysy-na gi dip, op po zi siÿany göz ö◊ün de tut-mak bi len gelÿän ÿük le ri düΔür mek li ge taÿÿar lanyp baΔlady lar. 1773-n ji ÿyly◊ de-kabr aÿyny◊ 16-syny◊ gi je si in deÿ keΔbi-ne gi ren bir to par adam Sämu el Adamsy◊ ha barly bol magyn da aÿlag da labyr taΔlan üç sany i◊lis gämi si ne ara laΔdy we olary◊ çaÿ ÿü kü ni◊ äh li si ni Bos ton ay lagy na taΔlady. Olar „eger-de çaÿ düΔü riläÿse, ko lo niÿaçy lar salgyt tö lemäge boÿun bo-lar lar we ony satyn alar lar” diÿen gorky bi len bu çärä ÿüz urupdy lar. Adams we onu◊ to pary öz il deΔle ri ni◊ ÿö rel ge le re we palydyk lary na Δüb he lenÿär di ler.

Bri ta niÿa in di kynçylykly ge çiΔ döwri bi len ÿüz be-ÿüz boldy. Ost-Hin di kom-pa niÿasyny◊ par la ment hu kugy bardy, eger-de çaÿy◊ ÿok edil me gi tem mi siz galdyry laÿsa, on da par la men ti◊ ko lo niÿa-lary◊ üs tün den gö zeg çi lik edip bil meÿän-di gi ni bü tin dünÿäni◊ ö◊ün de yk rar et di-gi bolÿardy. Res mi Ang liÿa iΔ ÿü zün de Bos ton çaÿ hady sasyny wan da lizm akty hök mün de bi ragyz dan ÿaz gardy we ko-lo niÿaçy lary agyzdyryk la mak üçin, ka-nuny çäre le ri◊ gö rül me li di gi ni aÿtdy.

MEJ BURY KA NUNY AKT LAR

Par la ment bu ÿag daÿa täze ka nun lar bi len jo gap ber di, ko lo niÿaçy lar ol ka-nun lary „mej bury ÿa-da çy dap bol ma jak ka nun lar” diÿip at landyrdy lar. Ol ka-

��

nun lary◊ bi rin ji si Bos ton porty ba ra daky ka nun bo lup, ol ÿok edi len çaÿy◊ ba hasy tö lenÿänçä, Bos ton por tuny ÿapdy – bu ÿag daÿ Δähe ri◊ bü tin ÿaΔaÿΔy na howp salÿardy, sebäbi Bos to na de◊iz ÿo luny◊ ÿapyl magy ykdy sady heläk çi li gi ala-mat landyrÿardy. Beÿle ki çäre ler ÿer li häki miÿet le ri◊ ygtyÿarlyk laryny çäk len-dirÿär di we gu ber na tory◊ rug sady bol-maz dan ge çi rilÿän Δäher ÿyg nak laryny ga da gan edÿär di. Jaÿla ra ÿer leΔdir mek ba ra daky ka nun ÿer li häki miÿet le ri bri-tan goΔun lary üçin ÿa ramly jaÿlary tap-makly ga we ze rurlyk bol sa, harby lary, hat da, hu susy jaÿlar da ÿer leΔdir mek li-ge borçly edÿär di. Bu ka nun lar, par la-men ti◊ gü man ediΔi ÿaly, Mas sa çu set si boÿun eg dir me gi◊ we çet leΔdir me gi◊ de re gi ne, gaÿta beÿle ki äh li ko lo niÿa-lary o◊a kö me ge galkyndyrdy.

Edil Δol bir wagt da diÿen ÿaly ka-bul edi len Kwe bek ka nuny Kwe bek we-laÿatyny◊ çäk le ri ni gi◊elt di we fran suz ilaty na di ne uÿmak er kin li gi ni ber di hem ka nuny däp-des sur lary bel le mek li ge müm kin çi lik dö ret di. Ko lo niÿaçy lar bu ka nuny◊ gi ri zil me gi ne nägi le lik bil dir-di ler, sebäbi ol ame ri kan lary◊ gün ba ta-ra ÿaÿra magy ba ra daky ö◊ki ta lap laryny inkär edip, ge le jek de de mir gazyk dan we de mir gazyk-gün do gar dan ro man-ka to-lik we laÿat bi len gurΔal mak howpuny salÿardy. Kwe bek ka nuny je za landyryjy çäre hök mün de ka bul edil me dik-de bol-sa, ame ri kaly lar o◊a mej bury ka nuny akt hök mün de ga rady lar we „bäΔ mej bury akt lary◊” bi ri hök mün de ba ha ber di ler.

Wir ji niÿany◊ Δäher li ler öÿü ni◊ mas-la haty boÿun ça 1774-n ji ÿyly◊ 5-nji sentÿabryn da „ko lo niÿa lary◊ häzir ki bet batçylykly ÿag daÿyny ara alyp mas-la hat laΔmak” mak sady bi len ko lo niÿa-lary◊ we kil le ri Fi la del fiÿa ÿyg nandy lar. Bi rin ji kon ti nen tal gu rul taÿ hök mün de bel li bo lan bu duΔuΔygy◊ de le gat lary we-laÿat gu rul taÿlaryn da ÿa-da jemgyÿet çi-

lik ÿyg nak laryn da saÿlandy. Jor jiÿa dan baΔga her bir ko lo niÿa azyn dan bir we kil iber di. Umumy sany 55 bo lan de le gat lar dür li pi kir le ri beÿan et mek üçin azlyk et-me se-de, hakyky çe kiΔme ler we ne ti je li he re ket et mek üçin ju da az boldy. Ko lo-niÿa lary◊ ga raÿyΔlaryny◊ gap ma-garΔy çyk magy de le gat lar üçin hakyky kyn ÿag daÿa öwrül di. Olar bri tan hö kü me ti eg liΔik eder ÿaly, berk je bis lik gör kez me-li di ler, Δol bir wagt da-da aram rak bo lan ame ri kaly lary howsa la sal mazlyk üçin, is len dik ra di ka liz me ÿa-da ga raΔsyzly ga ÿa◊zyt ma dan sowa geç me li di ler. Mak-sat na ma dan se re saplylyk bi len edi len gi-riΔ sö zi mej bury akt la ra boÿun eg mez lik ba ra da „aÿgytlylyk” bi len jem len di.

Gu rul taÿ en çe me ka rar ka bul et mek bi len öz iΔi ni ta mam lady. Olary◊ arasyn-da ko lo niÿaçy lary◊ „ÿaΔaÿΔa, er kin li-ge we hu susy eÿe çi li ge” hu kugy, Δeÿle hem, we laÿat lary◊ ka nun çy karyjy gu-ra ma laryny◊ „salgyt sal magy◊ we içe ri syÿa saty◊ äh li me se le le ri ni” çöz mek hu-kugy ba ra daky ka rar lar bardy.

Ÿö ne, gu rul taÿy◊ i◊ mö hüm ka rary „Kon ti nen tal bi le leΔi gi ni” dö ret mek ba-ra daky ka rar boldy, ol söwda gi ri zi len ga da gançylygy täze den di kelt me gi we ko mi tet ler ul gamyny dö ret mek li gi göz ö◊ün de tutdy. ≈ol ko mi tet ler ul gamyny◊ mak sady güm rük ge çel ge le ri ni bar la-mak, yla laΔygy bo zan söwdagär le ri◊ at-laryny çap et mek, olary◊ ÿur da ge ti ren haryt laryny elin den al mak, tygΔytlyly ga, ykdy sadyÿe ti◊ we se na gaty◊ ös me gi ne ÿar dam et mek di.

≈ol bi le leΔik des si ne ko lo niÿa lar-da baΔtu tanly ga eÿe boldy we ko rollyk häki miÿe tin den nam-nyΔan göÿmazly ga ÿer li täze gu ra ma lar üçin iter gi boldy. Ga raΔsyzlygy◊ ta rap dary bo lan baΔtu-tan lary◊ ÿol baΔçylygyn da Δol gu ra ma lar ilaty◊ di◊e gurp lu lar gat lagyn dan däl-de, eÿsem hünär men se net çi ler to paryn-dan, hu su san hem ÿu rist ler ta rapyn dan,


��


gü nor ta daky ho jalyk lary◊ düÿbü ni tu-tan lary◊ kö pü sin den we en çe me täjir ler-den gol daw tapdy lar. Olar ikir ji◊lenÿän-le ri öz ha tary na çek me gi, gol daw ta pan, he re ke te duΔmançylykly ga raÿan la ra bol sa tem mi ber me gi baΔardy lar. Olar harby üp jün çi li gi we goΔun top la magy ber jaÿ edip baΔlady lar. Olar jemgyÿet-çi lik pi ki ri ni rewolÿu siÿa ta rap gö nük-dirÿär di ler.

Ame ri kaly lary◊ kö pü si öz hu kuk lary-na bri tan lar ta rapyn dan kast edil me gi ne nägi le lik bil dirÿär di ler. ≈eÿle-de bol sa, olar dartgynlylygy gep leΔik ler ar kaly yla laΔyk ÿoly bi len pa ra hatçylykly çöz-mek li ge sar pa goÿÿardy lar. Gep leΔik ler to pary na ko rol ta rapyn dan bel le nen gul-lukçy lar, zor luk-sü te mi◊ ulanyl magy-na garΔy bolÿan kwa ker le ri◊ ag la basy, Δeÿle hem, beÿle ki di ni Δa ha lary◊ ag za-lary, täjir ler◊ kö pü si, hu su san-da, mer-ke zi we gü nor ta ko lo niÿa lar dan birnäçe nägi le mülk dardyr ser het ÿa kasyn da otu-ran raÿat lar girÿär di ler.

Ko rol Δeÿle köp sanly aram pi kir li raÿat lar bi len ÿa ranly ga öz täsi ri ni ÿe ti-rip, ola ra wagtyn da eg liΔik edip, öz ÿag-daÿyny ber ki dip bi ler di, ne ti je de rewolÿu-sia meÿil li adam lar onu◊ garΔysy na çykyΔ etmäge çe ki ner di ler. Em ma Jorj II I-ni◊ hiç hi li eg liΔi ge git mek hyÿaly ÿokdy. 1774-n ji ÿyly◊ sentÿabryn da fi la del-fiÿaly kwa ker le ri◊ ÿüz len me si ne ol: „Bi-je atyldy, ko lo niÿa lar ÿa boÿun eger ler, ÿa-da ÿe◊er ler” diÿip ÿazdy. Bu he re ket mej bury ka nun lary◊ ka bul edil me gin den so◊ wa ka lary◊ ÿaÿba◊lan magyn dan gor-ka düΔen he re ket edÿän düz gü ni◊ ta rap-dar laryny çet leΔdir di.

REWOLŸU SIŸANY÷ BA≈LAN MAGY

Aÿaly ame ri kaly bo lan gör me geÿ i◊lis jentl me ni ge ne ral To mas Geÿj Bos ton-daky harby bö lü me ÿol baΔçylyk edÿär di.

≈ol ÿer de syÿa sat bi len meΔgul bol mak büs-bü tin leÿ diÿen ÿaly söwdany◊ or-nuny eÿeläp di. Geÿji◊ ko lo niÿa lar daky esasy we zi pe si sü tem edi ji ka nun lary güÿje gi riz mek di. Bos ton dan 35 ki lo metr uzaklyk da ÿer leΔÿän Kon kord Δähe rin de mas sa çu sets li ko lo niÿaçy lary◊ däri hem harby en jam lary top laÿandygyny eΔi-den de, ol Δol ÿe re öz harby bö lü min den güÿç li es ger ler to paryny ibe rip, Δol ÿa-rag lary el le rin den al magy tabΔyrdy.

Bri tan harby güÿç le ri uzakly gi je ÿol ÿöräp, 1775-n ji ÿyly◊ 19-njy ap re-lin de Lek sing ton obasy na baryp ÿet di we säher üm ri ze rarly zor dan gö rünÿän, aÿgytly ço zuΔa taÿÿar bo lup du ran ÿet-miΔ „mi nutçyny” gör di. Olary◊ her mi-nut da söweΔmäge taÿÿardyk lary üçin, ola ra Δeÿle at ber lip di. Mi nutçy lar ses-siz je garΔylyk bil di rip o◊makçy bol du-lar, em ma bri tan goΔunyny◊ baΔtu tany maÿor Jon Pit keÿrn: „Dar ga◊, nälet si◊en goz ga la◊çy lar! Güm bo lu◊, it ler!” diÿip gygyrdy. Mi nutçy lary◊ ÿol baΔçysy ka-pi tan Jon Par ker tä öz le ri ne ok atylÿan-ça, il kin ji at mazlygy to pary na tabΔyrdy. Il kin ji tü pe◊ se si çy kan pur sady ame-ri kaly lar eÿÿäm yza çe ki lip baΔlady-lar, aty lan tü pe◊ se si bri tan güÿç le ri ni◊ hem mi nutçy lary oka tu tup baΔla magy-na ge tir di. Bri tan lar so◊ra naÿzaly hü-jü me geç di ler, em ma söweΔ meÿdanyn-da 8 je set we 10 sany ÿa ra la nan es ger galdyrdy lar. Ralf Wal do Emer sony◊ bu ba bat daky ÿygy-ÿygy dan aÿdylÿan söz-le ri ne görä, bu „Bü tin dünÿä ÿa◊ sa lan tü pe◊ se si” bo lupdy.

Bri tan lar so◊ra Kon kor da hü jüm et-di ler. Ame ri kan lar köp möç ber de harby en jam lary alypdy lar, ÿö ne bri tan lar ga-lan zat lary◊ hem me si ni ÿok et di ler. Ol wag ta çen li ame ri kaly lar Δähe ri◊ ete gi ne öz güÿç le ri ni jem le di ler we Kon kor da ta rap süÿΔdü ler, bri tan lary◊ harby güÿç-le ri uly ÿit gi le re se zewar bo lup, Bos to na ta rap uza ga çe ken yza çe ki liΔi baΔlady-

��

lar. ≈eÿle-de bol sa, ÿi ti gyzyl re◊k li eΔikdäki bri tan es ger le ri meÿle tin es ger-ler üçin nyΔa na öwrül di ler. Uzakly ÿo lu◊ dowamyn da daΔ diwar lary◊, baÿyr lary◊ we jaÿlary◊ a◊yrsyn dan Midl sek si◊ her obasyny◊ we daÿhan ho jalygyny◊ meÿle tin es ge ri ola ra hü jüm edÿär di. Tap dan düΔen es ger ler süÿre nip, öz le ri ni Bos to na atan laryn da, olary◊ öl dü ri len le-ri ni◊ we ÿa ra lan laryny◊ sany 250 adam-dan ge çip di. Ame ri kaly lary◊ çe ken ÿit-gi si 93 adam boldy.

1775-n ji ÿyly◊ 10-njy maÿyn da Fi-la del fiÿa da, Pen silwa niÿa Δtatyn da en tek Lek sing ton daky we Kon kord-daky howsa la dö re di ji wa ka lary◊ se si ÿatyΔman ka, ikin ji kon ti nen tal gu rul taÿ ge çi ril di. Gu rul taÿ maÿ aÿyny◊ 15-i ne çen li urΔa baΔla ma ga ses ber di we ko lo-ni al meÿle tin çi le ri res mi taÿdan goΔun gul lugy na çagyr mak ba ra da ka rar ka bul et di, Δeÿle hem, wir ji niÿaly pol kownik Jorj WaΔing tony ame ri kan güÿç le ri ni◊ BaΔ ser ker de si we zi pe si ne bel le di. ≈ol wagty◊ dowamyn da ame ri kaly lar Bos-ton dan uzak da bol madyk Ban ker Hil li◊ ete gin de uly ÿit gi ler çek di ler. Gu rul-taÿ, Δeÿle-de, güÿze çen li de mir gazy ga ta rap Ka na da git me gi buÿurdy. So◊rak Mon re aly eÿe le mek le ri ne ga ra maz dan, ame ri kaly lar gyΔda Kwe be ke eden hü jü-min de ÿe◊liΔe se zewar bol du lar we Nÿu-Ÿor ka gaÿdyp gel di ler.

Harby çaknyΔyk lary◊ dö re me gi ne ga ra maz dan, kon ti nen tal gu rul taÿy◊ kä-bir ag za lary üçin he ni ze çen li Ang liÿa-dan doly aÿryl mak pi ki ri ÿatdy. Iÿul da Jon Di kin son zeÿtun Δa hasy ÿüz len me ady bi len ta nalÿan ka rary◊ tas la masyny taÿÿar lady. On da yla laΔy ga ge linÿänçä, ÿe ne-de bo laÿjak duΔmançylykly he re-ket le ri◊ ö◊ü ni al maklygy ko rol dan haÿyΔ et di (zeÿtun Δa hasy – pa ra hatçylygy◊ ala maty). Bu ÿüz lenmä Ko rol ga bagyny hem galdyr mady we 1775-n ji ÿyly◊ aw-gust aÿyny◊ 23-ün de ÿüz len me çap edip,

on da ko lo niÿa lar goz ga la◊ ÿag daÿyn da diÿip yg lan et di.

Bri ta niÿa gü nor ta ko lo niÿa lar özü ne we paly bo lup ga lar lar diÿip umyt edÿär-di, sebäbi olar gul çuly ga bil bag laÿardy-lar. Gü nor ta plan ta tor laryny◊ kö pü si Bri-ta niÿany◊ garΔysy na goz ga la◊ tu ruz mak gul lary◊ ÿer eÿe le ri ne garΔy goz ga la◊ tu-ruz magy na ge ti rer öÿdüp gorkÿardy lar. 1775-n ji ÿyly◊ noÿabryn da Wir ji niÿany◊ häki mi Lord Dan mor bri tan lary◊ ta-rapyn da gö reΔjek gul lary◊ äh li si ne azat-lyk ber me gi tek lip et di. Ÿö ne Dan mory◊ bu çagyryΔy öz ge ÿag daÿda bri tan täji-ne we paly bo lup gal jak wir ji niÿaly lary◊ kö pü si üçin goz ga la◊çy lary◊ ta rapy na geçmäge iter gi bo lup hyz mat et di.

De mir gazyk Ka ro li nany◊ häki mi JoΔia Mar tin hem de mir gazyk ka ro li-naly lary◊ täje we paly bo lup gal mak-lary ugryn da ta gal la baryny et di. Mar-ti ni◊ çagyryΔy na 1500 adam ses le nen wagtyn da bri tan goΔunyny◊ kö me gi ge-lip ÿe tiΔÿänçä, olar rewolÿu si on goΔun ta rapyn dan der bi-dagyn edil di. Bri tan harby gämi le ri ke nar bi len aΔaklygy-na ÿü züp Gü nor ta Ka ro li na Δtatyny◊ Çarls ton Δähe ri ne go laÿlady we 1776-njy ÿyly◊ iÿunyn da ir er tir den Δähe ri oka tu tup baΔlady. Ÿö ne, gü nor ta ka ro-li naly lary◊ taÿÿar lanyp ÿe tiΔmäge wagt-lary bo lupdy we olar aÿy◊ ahyry na çen li bri tan lary◊ hü jü mi ni yza ser pik dir me gi baΔardy lar. Iki ÿyl dan-da uzag rak bri-tan lar Gü nor ta da gö rün me di ler.

„KÖP ÇÜ LI GI÷ PAŸHASY” WE GA RA≈SYZ LYK

1776-njy ÿyly◊ ÿanwaryn-da syÿasy te oriÿaçy we ÿazyjy To mas Peÿn 50 sahy pa dan yba rat „Köp çü li-gi◊ paÿhasy” atly ki tap ça çap et dir di. Ol Ame ri ka Ang liÿa dan 1774-n ji ÿyl-da ge lip di. Üç aÿy◊ dowamy da ki tap-çany◊ 100000 sanysy satyldy. ≈ol iΔin de



��

Peÿn mi ras düΔer mo nar hiÿa düΔün je si ni tankyt lap, „häki miÿet baΔyn da bo lup, täç geÿip, ÿaΔap ge çen ha ram hor lary◊ hem me sin den bir päk, wy¤danly adam jemgyÿet üçin has gym matlydyr” diÿip nyg tady. Ol: „Iki zat dan bi ri ni saÿla-maly: ÿa ko roly◊ sü te mi ne we san dan ga lan hö kü me te dyngysyz boÿun bol-magy dowam et me li ÿa-da öz-ö zü ni üp-jün edÿän azat, ga raΔsyz res pub li kany◊ er kin li gin den we bagt-eΔre tin den lez zet al maly” diÿÿär di. Ko lo niÿa lary◊ hem-me sin de gi◊den ÿaÿran „Köp çü li gi◊ paÿhasy” ki tap çasy bö lü nip aÿrylyp, öz-baΔdak bol mak hy juwyny◊ biΔiΔme gi ne ÿar dam et di.

Ÿö ne her bir ko lo niÿa res mi jar na-many◊ ma kul lan magyny ga zan malydy. Ikin ji kon ti nen tal gu rul taÿy◊ bi rin ji mej-li si ni◊ ge çi ril me gi ne laÿyk bir ÿyl bo-lan da, 1776-njy ÿyly◊ 10-njy maÿyn da bö lü nip aÿryl ma ga çagyrÿan ÿüz len me ka bul edil di. In di di◊e res mi jar na many◊ özi ge rek di. Iÿuny◊ 7-sin de wir ji niÿaly Ri çard Gen ri Li: „Bu Bir leΔen ko lo niÿa-lar azat we ga raΔsyz Δtat lardyr lar we hut Δeÿle bol ma ga olary◊ hak-hu kuk lary bardyr...” diÿip yg lan eden ÿüz len me si ni hö dür le di. Haÿal etmän hem, wir ji niÿaly To mas Jefersony◊ ÿol baΔçylygyn da res-mi jar na many taÿÿar la mak üçin 5 adam-dan yba rat bo lan iΔ to pary saÿlandy.

Köp bö le gi Jeferson ta rapyn dan taÿÿar lanyp, 1776-njy ÿyly◊ iÿul aÿyny◊ 4-ün de ka bul edi len Ga raΔsyzlyk Jar na-masy di◊e bir täze döwle ti◊ dörän di gi ni yg lan etmän, eÿsem bü tin dünÿäde he re-ke te ge ti ri ji güÿje öwrü len adam zat er-kin li gi ni◊ täze pel se pe si ni◊ düÿbü ni-de tutdy. Jar na ma köp ba bat da fran suz lary◊ we i◊lis le ri◊ ma garyf syÿasy pel se pe si ne esas lan sa-da, Jon Lo ku◊ „Döwlet ba ra-da ikin ji ylmy iΔi” jar na ma i◊◊än güÿç li täsi ri ni ÿe tir di. Lok i◊lis le ri◊ adaty hu-kuk laryny esas edip aldy we ony kül li adam zady◊ te bigy hu kuk lary hök mün-

de umumy laΔdyrdy. Jar na many◊ il kin ji ben din de Lo ku◊ döwle ti eda ra do landyr-magy◊ jemgyÿet yla laΔygy tagly matyny ÿady◊a salÿar:

Biz Δu haky katy hem me ler üçin aÿdy◊ bol sun diÿip jan-te ni miz bi-len uÿyp beÿan edÿäris: ÿagny, äh li adam lar de◊ ÿa rady landyr, olary◊ Ÿa ra dan ta rapyn dan be ri len el-deg ril me siz hak-hu kuk lary bardyr we ola ra ÿaΔa ma ga, azatly ga we öz bagty na ÿet mek üçin gö reΔmäge hu kuk lar de giΔli dir. Ÿagny, Δu hu-kuk lary üp jün et mek üçin adam lar öz ara laryn da hö kü me ti dö redÿär-ler, hö kü met ler bol sa öz adyl ygtyÿarlylygy na raÿat laryny◊ razy-lygy esasyn da ÿetÿär ler. Ÿagny, hö-kü met haÿsy gör nüΔde bol sa hem, Δu gym matlyk lary boz sa, on da, ony üÿt-getmäge ÿa-da dargyt ma ga hem-de adam lary◊ öz le ri üçin aba dançylygy we bagty üp jin edip biläÿjek i◊ my-nasyp ÿö rel ge le re esas lanÿan we ygtyÿaryny Δol mak sat la ra ÿetmäge gö nük dir jek täze hö kü me ti dö-retmäge hu kugy bardyr.Jeferson Δol jar na ma da Lo ku◊ ÿö-

rel ge le ri ni gö nü den-gö ni ko lo niÿa lar-daky ÿag daÿ bi len bag lanyΔdyr magy baΔarypdyr. Ame ri kany◊ ga raΔsyzlygy ug run daky gö reΔ „kons ti tu siÿamy za ÿat bo lan we bi zi◊ ka nun larymyz ta-rapyn dan yk rar edil me dik düz gün le-re bi zi tabyn et mek üçin, öz ge ler bi len bir leΔen...” ko roly◊ häkim li gin den ta-pawutlylyk da köp çü li gi◊ razylygy-na esas la nandyr. Di◊e jemgyÿet çi lik razyçylygy na esas lanÿan hö kü met ÿaΔa-mak, azat bol mak we öz bagty◊ ug run da gö reΔmek ÿaly te bigy hak-hu kuk lary üp-jün edip bi ler. ≈eÿle lik bi len, ame ri kan ga raΔsyzlygy ug run daky gö reΔ öz te bigy hu kuk lary◊ ug run da gö reΔi a◊ladÿar.

�

ŸE÷LI≈LER WE ŸE÷I≈LER

Ame ri kaly lar ga raΔsyzlygyny yg lan eden le rin den so◊ra, köp aÿy◊ dowamyn-da ÿit gi li ÿe◊liΔle re se zewar bo lan-da bol sa lar, olary◊ er jel li gi we tu tanÿer li-li gi bi de rek bol mady. 1776-njy ÿyly◊ awgustyn da Nÿu-Ÿork daky Long-Aÿlend de bo lan söweΔler de WaΔing-tony◊ eÿe leÿän ÿag daÿy go ran mak üçin ÿa ra maz ÿag daÿa düΔÿär we ol ki-çi gaÿyk lar da Bruk lin den Man het te ni◊ ke nar lary na örän us satlyk bi len yza çe-kil mek iΔi ni ge çirÿär. Bri tan ge ne raly Wilÿam Howe bol sa iki ge zek ikir je◊le-nip, aÿgytly he re ket edip bilmän, ame-ri kaly lary◊ gaçyp ÿe tiΔme gi ne müm kin-çi lik berÿär. Ÿö ne, noÿabr aÿy na çen li Howe Man het ten adasyn daky WaΔing-ton ga lasyny eÿe le me gi baΔarÿar. Nÿu-Ÿork Δähe ri urΔu◊ ahyry na çen li i◊lis le-ri◊ gö zeg çi li gin de galÿar.

De kabr aÿy na çen li WaΔing tony◊ güÿç le ri halys tap dan düΔüp di, sebäbi wa-da edi len üp jün çi lik dir kö mek be rilmän-di. Ÿö ne, Howe harby he re ket le re baΔla-maklygy ba ha ra çen li tog tat magy ka rar edip, ÿe ne-de ame ri kan lary der bi-dagyn et mek müm kin çi li gi ni el den gi der di. ≈ol bir wagt da, WaΔing ton Nÿu-Jer si Δtatyny◊ Tren ton Δähe ri ni◊ de mir gazygyn daky De lawer derÿasyn dan geç di. De kabry◊ 26-syn da ir er tir den onu◊ es ger le ri Tren-ton harby bö lü mi ni gürp bas da düΔü rip, 900-den köpräk es ge ri ÿe sir aldy. Bir hep de den so◊, 1777-n ji ÿyly◊ ÿanwar aÿyny◊ 3-ün de WaΔing ton Prins ton da bri tan la ra hü jüm edip, res mi taÿdan bri-tan lar ta rapyn dan eÿe le nen ÿer le ri◊ kö-pü si ni yzy na gaÿdyp aldy. Tren ton daky we Prins ton daky ÿe◊iΔler gowΔap barÿan ame ri kan ru huny gö ter di.

1777-n ji ÿyl da Howe Pen silwa niÿa Δtatyn daky Brän diwaÿn da ame ri kan goΔun laryny der bi-dagyn edip, Fi la del-fiÿany eÿe le di. ≈u sebäp li, kon ti nen tal

gu rul taÿy gaç ma ga mej bur et di. WaΔing-ton 1777–1778-n ji ÿyl lar aralygyn daky a◊zak aÿazly gyΔy Pen silwa niÿany◊ Forj jül ge sin de azyk, geÿim-ge jim we beÿle ki ze rur zat lar ÿet mez çi li gin de, hor luk çe kip ge çir me li boldy. Ame ri kan la ra ga ran da, Bri tan es ger le ri uly kynçylyk çek me di ler, sebäbi haryt laryny kon ti nen tal gu rul taÿ ta rapyn dan goÿbe ri len kagyz pu la däl-de, eÿsem bri tan altyn-kümΔü ne sat mak daÿhan la ra we täjir le re has amatlydy.

Forj jül ge sin de baΔyn dan ge çi ren gün-le ri WaΔing tony◊ kon ti nen tal goΔuny üçin i◊ agyr sy nag lary◊ bi ri boldy, ÿö ne 1777-n ji ÿyl uruΔda öwrü liΔik ÿyly boldy. 1776-njy ÿyly◊ ahyryn da bri tan ge ne raly Jon Ber goÿn Çamp leÿn kö lü ni◊ we Gud zon derÿasyny◊ üs ti bi len ge çip, Nÿu-Ÿorky we Täze Ang liÿany eÿe le mek meÿil na-masyny oÿlap düz di. Ÿö ne, ÿa man ÿe ri, onu◊ agyr harby üp jün çi lik en jam lary aΔa köp bo lan so◊, bat galy je◊◊el lik ler-den geçäÿmek a◊sat iΔ däl di. Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ Oris ka ni obasyny◊ go laÿyn da ge ne raly◊ ser ker de li gi ne we paly adam-lary◊ we in deÿle ri◊ bir to pary ame ri-kaly lary◊ söweΔler de tap la nan göç me bir goΔunyny◊ üs tün den barÿar. Ber goÿny◊ azy ga, ok-ÿa ra ga uly mätäç lik çekÿän goΔunyny◊ ÿe ne-de bir to pary Wer mont Δtatyny◊ Ben ning ton diÿilÿän ÿe rin de ame ri kan goΔun lary na ga bat gelÿär. Ÿü ze çy kan çaknyΔyk Ber goÿny◊ goΔunyny◊ ep-es li yza çe kil me gi ne alyp bardy we WaΔing to na Nÿu-Ÿork Δtatyn daky Ol-ba ni ni◊ diÿlen ÿe re go laÿdan geçÿän Gud zon derÿasyny◊ aΔaky akymyn dan goΔma ça güÿç le ri◊ ibe ril me gi ne müm-kin çi lik dö ret di. Ber goÿn täze den ö◊e süÿΔmäge ÿag daÿ tapÿan ça, ame ri kaly lar eÿÿäm o◊a gaÿtawul bermäge taÿÿardy-lar. Nÿu-Ÿork Δtatyn daky West-Poÿnt diÿilÿän ÿer de so◊ra ame ri kan la ra dö-nük lik eden Be ne dikt Ar noldy◊ ser ker-de li gin de ame ri kaly lar bri ta niÿaly lary◊ hü jü mi ni iki ge zek yza ser pik dir di ler.


�

Ber goÿn Nÿu-Ÿork Δtatyn daky ga ban Sa ra got Δähe ri ne yza çe kilmäge mej bur boldy. Ol ÿer de ame ri kan goΔun lary ge-ne ral Ho reÿΔio Geÿt si◊ ser ker de li gin-de bri tan lary◊ goΔunyny ga bawa saldy. 1777-n ji ÿyly◊ 17-n ji oktÿabryn da Ber-goÿn öz äh li goΔuny bi len boÿun eg di. SöweΔler de Bri ta niÿany◊ 6 ge ne raly, 300 ofi se ri we 5500 es ge ri we pat boldy.

FRAN SUZ-A ME RI KAN ŸA RANLYGY

Fran siÿany◊ için de ame ri kaly lary◊ üs tün lik le ri ne be genÿän örän köp di. A◊-düΔün je li hem-de sowatly fran suz lary◊ öz le ri hem agalyk edi ji hu susyÿet çi we äh li ÿe◊il lik ler den peÿda lanÿan synp-dan nägi le di ler. Ÿö ne, ko rol häki miÿe ti ko lo niÿa la ra ide olo giÿa nuk daÿna zaryn-dan däl-de, eÿsem ge osyÿasy nuk daÿ-na zar dan gol daw berÿär di: fran suz hö-kü me ti 1763-n ji ÿyl da ÿe◊liΔe se zewar bo lan gü nün den so◊ Bri ta niÿa garΔy je-za landyryjy he re ket et me gi◊ amatly pur-sadyny◊ göz le gin de di. Ame ri kan üs tün-li gi ni has hem iler let mek üçin, 1776-njy ÿyl da Ben ja min Frank li ni Pa ri¤e ÿol-laÿar lar. Onu◊ akyl-paÿhasy, çeÿe li gi we saly hatlylygy tiz wagt da bu ÿur du◊ çägin de ame ri kan harby täsi ri ni◊ duÿul-magy na alyp bardy we fran suz lary◊ gol-dawyny ga zan ma ga uly goΔant et di.

1776-njy ÿyly◊ maÿyn da Fran siÿa ko lo niÿa la ra kö mek ibe rip baΔlady. ≈on-da ol harby en jam lary ÿükläp, 14 sany gämäni Ame ri ka ug ratdy. Haky kat da ame ri kan goΔunyny◊ ulanÿan däri si ni◊ kö pü si Fran siÿa dan gelÿär di. Sa ra got da bri tan lar ÿe◊liΔe se zewar bo lan dan so◊, Fran siÿa öz kö ne den gelÿän duΔmanyny ymykly tap dan düΔürmäge müm kin çi lik tapdy. ≈eÿle hem, bu ÿe di ÿy la çe ken (Fran siÿa bi len ÿer li ilaty◊ arasyn daky) uruΔ ze rarly de◊ag ramlylygyny ÿi ti ren güÿç le ri ni di keltmäge Fran siÿa üçin

gowy müm kin çi lik di. 1778-n ji ÿyly◊ 6-njy fewralyn da Ame ri ka we Fran siÿa dost lukly gat naΔyk lar hem söwda ba ra-daky Δert na ma gol çek di ler. ≈ol res mi-na ma da Fran siÿa Ame ri kany yk rar et-mek bi len söwda gat naΔyk laryny ÿo la goÿmagy tek lip et di. Olary◊ ÿa ran bol-mak ba ra daky gol çe ken Δert na masy na laÿyklyk da bol sa, eger-de Fran siÿa urΔa goΔu laÿsa, tä Ame ri ka öz ga raΔsyzlygy-na eÿe bolÿan ça, bu lary◊ hiç bi ri ÿa ragy el den düΔür me li däl we bu lary◊ bi ri ni◊ razylygy bol maz dan, beÿle ki si Bri ta niÿa bi len ÿa raΔy ga gol çek me li däl, Δeÿle hem, olary◊ her si beÿle ki si ni◊ Ame-ri ka daky mal-mül kü ne ke pil bol maly. Bu Bir leΔen ≈tat lary◊ we on dan ö◊ki döwlet le ri◊ 1949-njy ÿy la çen li go ran-mak ba ra daky iki ta rap laÿyn gol çe ken ÿal◊yz Δert na masy boldy.

Köp wagt geçmänkä, fran suz-a me ri-kan ÿa ranlygy bar bo lan dartgynlylygy◊ has-da ÿaÿba◊lan magy na alyp bardy. 1778-n ji ÿyly◊ iÿunyn da bri tan gämi le-ri fran suz gämi le ri ni oka tut du lar we bu iki ÿur du◊ arasyn da urΔu◊ tu taΔmagy-na sebäp bol du lar. 1779-njy ÿyl da Is-pa niÿa-da bu urΔa baΔ goΔdy, em ma ol ne Fran siÿa ne-de Ame ri ka bi len ÿa ran boldy. Onu◊ bu uruΔda öz bäh bi di bardy – ol ÿe diÿyllyk uruΔda elin den Bri ta niÿa gi de ren ÿer le ri ni täze den yzy na gaÿdyp al magy mak sat edi nip di. 1780-n ji ÿyl da Bri ta niÿa Gol lan diÿa garΔy uruΔ yg lan et di, onu◊ ame ri kaly lar bi len söwdany dowam edÿän li gi mu◊a sebäp boldy. Fran siÿany◊ ÿol baΔçylygyn da ÿewro-pa ÿurt laryny◊ bi le lik de salÿan howpy ame ri kan ko lo niÿa laryny◊ ÿe ke lik de salÿan howpun dan has uludy.

BRI TA NIŸALY LARY÷ GÜ NOR TA SÜŸ≈MEK LE RI

Fran siÿa urΔa goΔu lan dan so◊, bri-tan lar gü nor ta ko lo niÿa lar üçin edÿän


ta gal la laryny iki es se güÿç len dir di ler. Olary◊ pi ki ri çe, gü nor ta daky lary◊ kö-pü si ko ro la we palydy. Harby he re ket 1778-n ji ÿyly◊ aÿagyn da Jor jiÿa Δtatyn-daky sawan nany eÿe le mek den baΔlandy. Onu◊ yzy sü re bri tan es ger le ri Gü nor-ta Ka ro li na Δtatyny◊ baΔ gämi du ral ga Δähe ri Çarls to na ta rap he re ket et di. Bri-tan lar öz de◊iz güÿç le ri ni Δol ÿe re jem-läp, Çarls ton ÿarym adasyn daky ame-ri kan güÿç le ri ni ga ba magy baΔardy lar. Maÿy◊ 12-sin de ge ne ral Ben ja min Lin-koln Δähe ri we 5000 es ger li goΔunyny i◊lis le re tabΔyrdy. Bu ame ri kaly lary◊ Δol uruΔdaky i◊ uly ÿe◊liΔi boldy.

Ÿö ne yk baly◊ beÿle oÿny gaÿta ame-ri kaly goz ga la◊çy lary◊ güÿjü ne güÿç goΔdy. Tiz wagt dan gü nor ta ka ro li naly-lar ça pawul lap, bri tan ber kit me le ri ne hü jüm edip baΔlady lar. Iÿul aÿy na çen li ame ri kan ge ne raly Ho reÿΔio Geÿts ÿö-ri te tür gen leΔik geç me dik meÿle tinç ler-den dü zü len goΔun bi len ge ne ral Çarlz Kornwol li si◊ ÿol baΔçylygyn daky i◊lis goΔun lary na gaÿtawul ber mek üçin Gü nor ta Ka ro li na Δtatyn daky Käm de-ne ta rap he re ke te baΔlady. Ÿö ne Geÿt-si◊ goΔunyny◊ taÿÿarlyksyz es ger le-ri bri tan lary◊ tej ri be li goΔuny bi len çaknyΔan laryn da, dowla düΔüp gaçdy-lar. Kornwol li si◊ goΔuny ÿe ne en çe me sa par ame ri kaly lar bi len çaknyΔdy. Ÿö-ne, söweΔle ri◊ i◊ ulusy 1781-n ji ÿyly◊ baΔyn da Gü nor ta Ka ro li na Δtatyn da, Ka-upen si◊ ete gin de boldy. ≈on da ame ri-kaly lar bri tanly lary uly ÿe◊liΔe se zewar et di ler. De mir gazyk Ka ro li na da sur-nukdyryjy we ne ti je siz yzar la ma lar dan so◊, Kornwol lis Wir ji niÿa ta rap ug rady.

ŸE÷I≈ WE OKTŸABR

1780-n ji ÿyly◊ iÿulyn da Fran-siÿany◊ ko roly Lÿu dowik XVI Ame-

ri ka Kom ^a◊ de RoΔam bony◊ baΔtu-tanlygyn da 6000 adam dan yba rat ag taryΔ güÿç le ri ni ug ratdy. Onu◊ üs te si ne-de fran suz floty bri tan gämi le ri ne yn jalyk ber meÿär di we Nÿu-Ÿork Δähe rin den Wir ji niÿa daky bri tan goΔun lary na ÿük alyp barÿan gämä päs gel berÿär di. Um-umy sany 18000 adam yba rat bo lan fran suz we ame ri kan goΔuny we floty Kornwol li si◊ hü jüm le ri ni tu tuΔ to mus we güÿz pasyl laryny◊ dowamyn da yza ser-pik dir di ler. Ahyry 1781-n ji ÿyly◊ 19-njy oktÿabryn da Çe sa pik aÿlagyny◊ agzyn-daky Ÿork ta un da du za ga düΔen den so◊, Kornwol lis 8000 bri tan es ge rin den yba-rat bo lan öz goΔuny bi len boÿun eg di.

Kornwol li si◊ ÿe◊liΔi bi len uruΔ des-si ne ta mam lan ma sa-da (çün ki ol ÿe-ne-de iki ÿyl çe me si dowam et di), täze bri tan hö kü me ti 1782-n ji ÿyly◊ baΔyn da Pa ri¤de ame ri kaly lar bi len ÿa raΔyk ba ra-da gep leΔik le re baΔla mak ka rary na gel di. Ame ri ka ta rapy na Ben ja min Frank lin, Jon Adams we Jon Jeÿ we kil çi lik et di. Ap rel aÿyny◊ 15-in de Kong res Δert na-many◊ ahyrky gör nüΔi ni ma kul lady. ≈on dan so◊, sentÿabr aÿyny◊ 3-ün de Beÿik Bri ta niÿa we onu◊ ö◊ki ko lo niÿa-lary Δert na ma gol çek di ler. „Pa ri¤ Δert-na masy” ady bi len tary ha gi ren Δol pa-ra hatçylyk Δert na masy mun dan bu ÿa na Δtat lar diÿlip at landyry lan 13 sany ö◊ki ko lo niÿa lary◊ ga raΔsyzlygyny, azatlygy-ny we öz baΔdaklygyny yk rar et di. Beÿik Bri ta niÿa ola ra Mis si si pi derÿasyny◊ gün ba taryn daky, Ka na dany◊ de mir-gazygyn daky we Flo ri dany◊ gü nor tasyn-daky Is pa niÿa gaÿtarylyp ber len ÿer le ri peΔgeΔ ber di. Ÿe di ÿyl ozal Ri çard Hen ri Li ta rapyn dan „ÿe le gi ÿet me dik” diÿip at landyry lan ko lo niÿa lar ahyry „azat we ga raΔsyz Δtat lar” bol du lar. Ÿö ne, bir bü-tewi mil le ti we döwle ti dö ret mek we zi-pe si en tek ö◊de di. 9


��

��

≈u gün ki ame ri kaly lar oktÿabr ug run daky urΔa rewolÿu siÿa hök mün de ga raÿar lar, ÿö ne wajyplygy nuk daÿ na zar dan ol raÿatlyk urΔy bo lupdy. Ame ri kan we pa dar lary ÿa-da olary◊ garΔy daΔlaryny◊ at landyryΔy ÿaly „to ri ler”, rewolÿu siÿa garΔy bol du lar we olary◊ kö pü si eli ne ÿa rag alyp, goz ga la◊çy la ra garΔy gö reΔdi ler. Käbir çak la ma la ra görä, we pa-dar lary◊ ha taryn da 500 mü◊ adam ÿa-da ko lo niÿa lary◊ äh li akÿagyz ilatyny◊ bäΔden bi ri bo lupdyr.

We pa dar lary he re ket len di ri ji güÿç näme boldy ka? Bi lim li ame ri kaly lary◊ kö pü si, olary◊ we pa dar lar ÿa-da rewolÿu siÿaçy lardygy na ga ra maz dan, Jon Lo ku◊ yn sany◊ te-bigy hu kuk lary we çäk li hö kü met ba ra daky tagly matyny ka bul et di ler. We pa dar lar hem goz ga la◊çy lar ÿaly bri tan lary◊ gerb salgydy we mej bury ka nuny akt lar ba ra daky ka nun-laryny tankyt lady lar. We pa dar lar nägi le lik le ri ni pa ra hatçylykly ÿol bi len beÿan et me gi◊ ta rap darydy lar, sebäbi olar zor lugy◊ baΔ-baΔdakly ga ÿa-da sü temkär düz gü ne alyp bar-jakdygy na ynanÿardy lar. ≈eÿle-de, olar ga raΔsyz bol mak bi len bri tan söwda ul gamyn da ag za bol maklygy◊ berÿän ykdy sady bäh bit le ri ni ÿi tir jek dik le ri ne ynanÿardy lar.

Dur muΔy◊ äh li gat lak laryn da we pa dar lar bardy. Olary◊ kö pü si ownuk mülk dar lar, se net çi ler we dü kan eÿe le ri di. Bri tan gul lukçy laryny◊ kö pü si ni◊ ko roly◊ täji ne we paly bo-lup gal mak lary ge◊ zat däl di. Baÿ täjir ler-de, edil i◊lis din dar lary ÿaly, hu su san-da, täze pu ri tan lar Ang liÿa da bolΔy ÿaly, täje we paly gal makly ga ymtylÿardy lar. We pa dar lary◊ arasyn da ga raÿagyz lar-da (ola ra Bri ta niÿa azatlyk wa da edip di), in deÿler-de, Δert na ma-laΔan hyz matkär ler-de, ne mes göç men le ri-de (ne mes ler ko roly di◊e Jorj II I-ni◊ asly ne mes bo landygy üçin gol daÿardy lar) bardy.

Ko lo niÿa lary◊ her sin de we pa dar lary◊ sany dür li-dür lü di. So◊ky çak la ma la ra görä, Nÿu-Ÿor ku◊ ilatyny◊ ÿarysy we pa dar lar dan bo lupdyr; olar rewolÿu siÿa döwrün de bri-ta niÿaly lary◊ ga ra magyn da bo lan jemgyÿe ti◊ atly-ab raÿly adam larydy. Gü nor ta we de-mir gazyk Ka ro li na Δtat laryny◊ uzak et rap laryn daky daÿhan lary-da we pa dar lar dandy. Taÿdwo ter li plan ta tor lar bol sa rewolÿu siÿany gol daÿardy lar.

Rewolÿu siÿa wagtyn da we pa dar lar öz ynam laryn dan uly ze lel çek me di ler. Ÿö ne, olary◊ az ragy, bri tan lar ta rapyn dan ÿa ragdyr beÿle ki ze rurlyk lary bi len üp jün edi len 19 mü◊ çe me si we pa dar çaknyΔy ga baΔ goΔupdy.

Pa ri¤de gol çe ki len ÿa raΔyk Δert na masy na laÿyklyk da, Kong res we pa dar lar dan al-nan emläk le ri gaÿdyp ber me li di. My sal üçin, pen silwa niÿaly Wilÿam Pe ni◊ we me riländ li Jorj Kolwer ti◊ mi ras düΔer le ri ne ep-es li mal-mülk gaÿtarylyp be ril di. We pa dar lar bi len rewolÿu siÿaçy lary◊ arasyn daky o◊Δuksyzlyk aÿratyn uly bo lan Gü nor ta we De mir gazyk Ka ro li na Δtat laryn da we pa dar lary◊ i◊◊än azajygy öz emläk le ri ni yzy na alyp bil di ler. Nÿu-Ÿork da hem Gü nor ta we De mir gazyk Ka ro li na Δtat laryn da we pa dar lary◊ emlägi ni elin den al mak so si al rewolÿu siÿa gör nüΔin de geç di, sebäbi um masyz emläk ler ÿo umen le re, ÿagny ownuk ÿer eÿe le ri ne paÿlanyp be ril di.

Ÿüz mü◊e go laÿ we pa dar ÿurt dan çykyp git di. Olary◊ arasyn da Ben ja mi ni◊ ogly Wilÿam Frank lin we öz döwrü ni◊ beÿik ame ri kan nak gaΔy Jon Singl ton Kop li dagy bardy. Olary◊ kö pü si Ka na da da mes gen tutdy. Käbir Δtat lary◊ hö kü met le ri we pa dar lary döwlet we zi pe le ri ne bel le me siz eden di gi ne ga ra maz dan, ÿurdy terk edip gi den le ri◊ käbir le ri yz-lary na do lanyp bardy lar. Rewolÿu siÿa dan so◊ ge çen on lar ça ÿyl lary◊ dowamyn da ame ri-kaly lar we pa dar lary ÿat la mak-da is le me di ler. We pa dar lar dan Kop lin den öz ge le ri Ame ri-kany◊ taryhyn da hiç hi li or na eÿe bol mady lar. 8

AME RI KAN REWOLŸU SIŸASY DÖWRÜNDÄKI WE PA DAR LAR


��


MIL LI

HÖ KÜ ME TI÷

DÖ RE DIL ME GI

Jorj WaΔing ton Fi la del fiÿa da ÿyg nanyΔan Kons ti tu siÿany◊ dö re dil me gi ne bagyΔla nan gu rul taÿa gat naΔyjy lary◊ ö◊ün de söz söz leÿär, 1787-n ji ÿyl.

B A P

��

≈TAT LARY÷ KONS TI TU SIŸA LARY

Rewolÿu siÿany◊ üs tün li gi ame ri kaly-la ra jar na ma da beÿan edi len öz oÿ-pi kir-le ri ne ka nuny gör nüΔ bermäge we käbir ÿet mez çi lik le ri Δtat lary◊ kons ti tu siÿa-lary ar kaly dü zetmäge müm kin çi lik dö-ret di. 1776-njy ÿyly◊ 10-njy maÿyn da Kong res bir ka rar ka bul et di. ≈ol ka rar da Kong res ko lo niÿa la ra „öz dü zü mindäki-le ri◊ howp suz hem bagtyÿar bol magy na has gowy ÿar dam edip bil jek” hö kü met dö ret me gi tek lip et di. Käbir ko lo niÿa-lar ol tek li bi eÿÿäm ber jaÿ edip di ler, Ga raΔsyzlyk Jar na masy ka bul edi len-den so◊, bir ÿyly◊ dowamyn da ko lo-niÿa lary◊ üçü sin den baΔgasy eÿÿäm öz Kons ti tu siÿasyny taÿÿar lady.

Täze kons ti tu siÿa lar da de mok ra tik oÿ-pi kir le ri◊ täsi ri duÿulÿardy. Eÿsem-de bol sa, olary◊ hiç bi ri-de geç miΔden arasyny üzmän di. Olary◊ hem me si üçin ko lo ni al tej ri be we i◊lis iΔ tej ri be si esasy binÿat bo lup hyz mat edÿär di. Ÿö ne her bir kons ti tu siÿa res pub li kaçylyk ruhy bi-len, ÿagny, uzak wagt lap ma garyf pel se-pe çi le ri ni◊ öwgü li oÿ-pi kir le ri bi len ruh-landyry landy.

El bet de, Δtat lary◊ kons ti tu siÿa laryny dü zü ji le ri◊ il kin ji no bat daky we zi pe-si „el deg ril me siz hu kuk lary” üp jün et-mek den yba ratdy. Hut Δeÿle hu kuk lary◊ bo zul magy ze rarly ö◊ki ko lo niÿa lar Bri-ta niÿa dan arasyny üz dü ler. ≈eÿle lik bi-len, her bir Kons ti tu siÿa hut jar na ma dan ÿa-da hu kuk lar ba ra daky ka nun lar dan baΔlanÿardy. Beÿle ki le ri◊ äh li si ne nus ga bo lup hyz mat eden Wir ji niÿany◊ Kons-ti tu siÿasy halky◊ öz baΔdaklygy, we zipä saÿla nan adam lary◊ bel li bir wag tan so◊ çalyΔyl magy, saÿlawlary◊ er kin li-gi ÿaly baΔ ÿö rel ge le ri◊ jar na masyny öz içi ne alÿardy we esasy azatlyk lary◊: tus saglyk dan goÿbe ri len de za muny◊ möc be ri ni ni◊ çak dan aΔa bol mazlygy we je za lary◊ yn sanÿet çi lik li bol magy, kazyÿet de je naÿat iΔi ne çalt se re dil me gi, met bu gat we wy¤dan azatlygy, köp çü li-gi◊ hö kü me ti öz gert mek ÿa-da üÿt ge dip gur mak hu kugy sa nalyp ge çilÿär.

Beÿle ki Δtat lary◊ azatlyk lar sa nawy has hem uly bo lup, o◊a söz azatlygy, ÿyg nanyΔmak azatlygy, haÿyΔ bi len ÿüz-len mek azatlygy, köp ha lat da o◊a ÿa rag gö ter mek hu kugy we tus sag edi liΔi◊ adyl-lygyny ga zan mak mak sady bi len tus sag edi le ni kazyny◊ ö◊ü ne elt mek hu kugy (ha be as cor pus), ÿaΔaÿyΔ jaÿlaryny◊ el-

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI

„Ÿer ÿü zündäki her bir adamy◊ we her bir adam to paryny◊

öz-ö zü ni do landyr ma ga hu kugy bardyr.”

To mas Jeferson, 1790-njy ÿyl


��

deg ril mez lik we ka nun boÿun ça de◊ go-ran mak hu kuk lary goΔuldy. Üs te si ne-de, äh li kons ti tu siÿa lar döwlet häkim li gi ni◊ üç pu dakly – ÿe ri ne ÿe ti ri ji, ka nun çy-karyjy we ka ziÿet pu dakly gur luΔy na artyk maçlyk ber di ler, Δeÿle hem, olary◊ her si ni◊ beÿle ki ler ta rapyn dan bar lan-malydygy na we de◊ag ramlylyk da sak-lan malydygy na razy bol du lar.

Pen silwa niÿany◊ Kons ti tu siÿasy i◊ ra di kal kons ti tu siÿa boldy. Bu Δtat da äh li döwlet do lanyΔygy fi la del fiÿaly se net çi-le ri◊, hünär men le ri◊, ir land lar dan ge lip çy kan we ne mes di lin de gür leÿän mülk-dar lary◊ gö zeg çi li gin de bolÿar. We laÿat Kong re si salgyt tö leÿän her er kek ada ma we onu◊ ogul lary na ses bermäge hu kuk berÿän kons ti tu siÿany ka bul et di. Ol we-zi pe de no bat ma-no bat bol malydygyny (her bir adamy◊ ÿe di ÿyly◊ dowamyn da 4 ÿyl dan artyk we zi pe de bol maly däl di-gi ni) ta lap edÿär di we bir pa la taly ka nun çy karyjy gu ra many kes git le di.

≈tat lary◊ Kons ti tu siÿa laryny◊ kä-bir çäk len dir me le ri bardy, hu su san-da, olar döwre bap öl çeg ler bi len has bag-lanyΔyklydy. Adam lary te bigy hu kuk-lary bi len ke pil li üp jün et mek üçin dö-re dilÿän kons ti tu siÿa lar – her bir raÿaty◊ i◊ wajyp hu kugyny – de◊li gi ni ke pil-len dir me di. Pen silwa niÿa dan gü nor ta-da ÿer leΔÿän ko lo niÿa lary◊ hiç bi ri öz gul laryny◊ ja na-jan hu kuk laryny üp jün et me di. Aÿal lary◊ syÿasy hu kuk lary ÿokdy. Hiç bir Δtat Δeÿle „öte geç me di”, ÿagny, er kek adam lar üçin äh lu mumy ses hu kugyny ke pil len dir mek üçin, hat-da äh li salgyt tö leÿji le re ses ber mek hu kugy ber len Δtat lar da (De lawer, De-mir gazyk Ka ro li na, Jor jiÿa we Pen silwa-niÿa) kim de-kim haÿsydyr bir we zipä saÿla nan bol sa, onu◊ bel li bir de re je de hu susy eÿe çi li gi bo laÿmalydy.

KON FE DE RA SIŸA LARY÷ MAD DA LARY

Ang liÿa bi len gö reΔ ko lo niÿal ga-raÿyΔlary öz gert mek de köp täsir et-di. Ÿer li ÿyg nak lar 1754-n ji ÿyl-daky Ÿa ran bol mak ba ra daky Ol bany meÿil na masyny ret et mek bi len, öz-baΔdaklygyny◊, hat da, azajyk bö le ji gi ni-de baΔga hiç bir gu ra ma, hat da, öz le ri ni◊ saÿlan gu ra masy na-da ber me jek dik le ri ni nyg tady lar. Ÿö ne rewolÿu siÿa ma halyn-da öza ra gol daw öz ne ti je si ni ber di hem-de aÿry-aÿry Δtat lary◊ öz baΔdaklygyny el den gi dir mek gor kusy ep-es li azaldy.

1776-njy ÿyl da Jon Dik ken son „Kon fe de ra siÿany◊ we mü di mi lik bi le-leΔi gi◊ mad da lary” diÿen res mi na many düz di. Kon ti nen tal kong res ony 1777-n ji ÿyly◊ noÿabryn da ka bul et di we ol äh-li Δtat lar ta rapyn dan ma kul la nan dan so◊, 1781-n ji ÿyl da güÿje gir di. Mad da lar ta-rapyn dan kes git le nen döwlet gur luΔyny◊ öz gowΔak ÿer le ri bardy. Mil li hö kü me-ti◊ ze rur bo lan ha latyn da nyrh-tö leg bel-lemäge, söwdany düz gün-ter ti be sal ma-ga we salgyt sal ma ga ygtyÿary ÿokdy. ≈eÿle-de, onu◊ hal ka ra gat naΔyk lary-na gö zeg çi lik etmäge aÿratyn hu kugy ÿokdy: birnäçe Δtat daΔary ÿurt lar bi len gep leΔik ge çi rip baΔlapdy. Do kuz Δtat öz hu susy goΔunyny dö ret di we Δtat lary◊ birnäçe si ni◊ öz harby-de◊iz floty bardy. ≈tat lary◊ hüm me ti taÿdan gaty çalt gym-matyny gaçyrÿan her dür li te◊◊e le ri ni◊ we döwlet hem mil li kagyz pul laryny◊ barlygy haÿran galdyrÿardy we baΔy◊y garyΔdyrÿardy.

UruΔdan so◊ky wagty◊ ykdy sady kynçylyk lary haÿsydyr bir öz ge riΔlik le ri ta lap edÿär di. UrΔu◊ ta mam lan magy uruΔ wagtyn da iki ta rapy◊ hem harby laryny söweΔde ge rek bo lan zat lar bi len üp jün edip du ran we bri tan söwda ul gamy na gat naΔÿandyk lary üçin, ÿe◊il lik ler den mah rum bo lan söwdagär le re agyr täsi-

��

ri ni ÿe tir di. ≈tat lar ame ri kan haryt lary na sar pa goÿÿardy lar, çün ki olary◊ nyrh-tö-leg syÿa saty ola ra ÿa raÿardy. Em ma Δol nyrh-tö leg ler dur nukly däl di ler, Δo nu◊ üçin-de bü tewi bir syÿa saty ama la aΔyr-jak mer kez leΔdi ri len döwle te bo lan ze-rurlyk artdy.

Rewolÿu siÿa dan so◊ ÿü ze çy kan ykdy sady kynçylyk lar dan daÿhan lar has uly zyÿan çek di ler. Daÿhan lary◊ ön dürÿän önüm le ri o◊a bo lan is leg den artyk gelÿär di we bu esa san ber gi le ri bo-lan daÿhan lary bar ha howsa la salÿardy. Olar borç lary ze rarly el le rin den emläk-le ri ni gi dir mez li gi◊ we tür me le re basyl-mazlygy◊ ala dasyny edÿär di ler. Ka ziÿet-le ri◊ üs ti ber gi dar la ra de giΔli iΔler bi len göm lüp di. 1786-njy ÿyly◊ ba haryny◊ dowamyn da birnäçe Δtat lary◊ halk ÿyg-nak lary we res mi däl ÿyg nak lary döwlet do landyrylyΔygyny◊ üÿt ge dil me gi ni ta-lap et di ler.

1786-njy ÿyly◊ güÿzün de Mäs sa çu-sets Δtatyny◊ daÿhan laryny◊ birnäçe to-pary ö◊ki goΔun ka pi tany Da ni el ≈eÿzi◊ baΔtu tanlygyn da täze döwlet saÿlawy ge çi ril mez den, ber gi dar lary◊ iΔi ne ga-ra mak ÿa-da ola ra de giΔli ka rar ka-bul et mek iΔle ri ni ge çir mez li gi ÿur du◊ kazyÿe tin den berk ta lap et di. 1787-nji ÿyly◊ ÿanwaryn da sa na goΔul maÿan daÿhan lary◊ 1200-ün den yba rat bir to-par ÿur du◊ Sp ri◊fild de ÿer leΔÿän ÿa rag am mary na ta rap süÿΔüp baΔlady. Esa-san, taÿakdyr-çarΔak bi len ÿa rag la nan goz ga la◊çy la ra halk meÿle tin çi le ri◊ uly bol madyk bir to pary gaÿtawul berÿär-di; ge ne ral Ben ja min Lin koln goΔma ça güÿç alyp, Bos ton dan ol ÿe re gelÿär we ga lan goz ga la◊çy lary dar gadÿar, olary◊ ÿol baΔçysy bol sa Wer mon ta gaçÿp gidÿär. Goz ga la◊çy lary◊ on dör di döw-let ta rapyn dan tu tuldy we ölüm je zasy na hö küm edil di, so◊ra-da olary◊ birnäçe si-ni◊ günäsi ge çil di, birnäçe si bol sa gys-ga möh let lik tus sag edil di. Goz ga la◊çy-

lary◊ ÿe◊liΔin den so◊ ka nun çy karyjy gu ra ma la ra täze den saÿla nan lary◊ kö-pü si goz ga la◊çy lar bi len duÿgu daΔdy lar, Δo nu◊ üçin-de, olary◊ ber gi le ri ni azalt-mak ba ra daky birnäçe ta labyny ka na gat-landyrdy lar.

ŸAŸBA÷LAN MAK ME SE LE SI

Rewolÿu siÿany◊ ama la aΔmagy bi len Bir leΔen ≈tat lar ÿe ne-de Gün ba tary◊ çöz-me si kyn me se le si bo lan ÿaÿba◊lan mak me se le si bi len ÿüz be-ÿüz boldy. Çün ki, ÿer me se le si, gön önüm le ri ni◊ söwdasy, ÿer li in deÿler me se le si, ÿurt tu tun mak we ÿer li häki miÿet me se le si – bu lary◊ äh li si ÿurdy gi◊el dip, ÿaÿba◊lan mak me se le si ni◊ için de di. Ÿur du◊ çägin de en tek hem tapylÿan mes top rakly ÿer le-re kowa laΔyp, täze göç men ler güÿç li sil ÿaly, Ap pa la çi dag laryn dan aΔyp, bar ha iler leÿär di ler. 1775-n ji ÿyly◊ töwe re gin-de suw ÿol laryny◊ ug run da on da-mun-da er kin ÿaÿrap ÿa tan uzak ÿer le re gö-çüp ge len le ri◊ sany on lar ça mü◊e ÿet di. Gün do gar da mer ke zi syÿasy häki miÿet-den ÿüz ler çe km lik daΔlyk da ÿer leΔÿän we arasy dag lar bi len ke si len Δol ÿer-le ri◊ ilaty öz hö kü met le ri ni dö ret di ler. Ke narÿa kasyn daky Δtat lar da mes gen tu-tan lar derÿa lary◊ ÿa kasyn daky mes top-rakly jül ge le re, ÿur du◊ içrägindäki gür to kaÿla ra, um masyz gi◊ säh ra la ra ta rap ok duryldy lar. Ne ti je de, eÿÿäm 1790-njy ÿyl töwe re gin de Ap pa la çi dag laryny◊ a◊yrsyn da ÿaΔaÿan ilaty◊ sany 120.000 adam dan geç di.

Baryp, urΔu◊ ö◊ÿanyn da hem ko lo-niÿa lary◊ birnäçe si Ap pa la çi dag laryny◊ a◊yrsyn daky ÿer le ri◊ be ril me gi ni ta-lap edÿär di ler. Beÿle ta lap lar dan daΔda du ran lar üçin ol mes top rakly ÿer le ri paÿla mak ada latsyz ge çi ri len ÿaly bo-lup gö rün di. ≈u lar ÿaly lary◊ bäh bi di ni go rap çykyΔ eden Me riländ bir çöz güt hö dür le di. Çöz gü de laÿyklyk da ÿur da



��

de giΔli Δol gün ba tar daky ÿer ler azat we ga raΔsyz hö kü met le ri◊ arasyn da Kong-res ta rapyn dan bö lü nip be ril me li di. Bu pi kir uly höwes bi len ka bul edil me di. ≈eÿle-de bol sa, 1780-n ji ÿyl da Nÿu-Ÿork il kin ji ler ha taryn da eÿelän ÿer-le ri ni Bir leΔen ≈tat la ra gaÿtaryp ber di. 1784-n ji ÿyl da has köp ÿe ri bo lan Wir-ji niÿa Ogaÿo derÿasyny◊ de mir gazyk-daky äh li ÿer le ri ni gaÿtaryp ber di. ≈tat-lary◊ beÿle ki le ri-de Δu gö reldä eÿe rip, öz ÿer le ri ni tabΔyrdy lar. ≈eÿle lik de, Ogaÿo derÿasyny◊ de mir gazygyn daky we Ap-pa la çi dag laryny◊ a◊yrsyn daky, Äli ge-ni dag laryny◊ gün ba taryn daky ÿer le ri◊ Kong re si◊ eÿe çi li gi ne geç jek di gi äΔgär boldy. Mil li on lar ça gek tar ÿe ri◊ Δu lar ÿaly umumy eÿe çi li ge geç me gi mil li bir li gi◊, bü tewi li gi◊ aÿdy◊ su but na masy boldy we mil li öz baΔdaklyk pi ki ri ne çu◊ many ber di. ≈ol bir wagty◊ özün-de-de, bu um masyz ÿer le ri◊ özi çöz gü-de ga raΔÿan ÿe ne-de bir müΔgil lik bo lup durÿardy.

Kon fe de ra siÿa lary◊ mad da laryn dan mu◊a jo gap tap mak bolÿardy. Mad da-la ra laÿyklyk da, öz-ö zü◊i do landyryΔy◊ çäk len di ri len ul gamy (1787-n ji ÿyl-da De mir gazyk-gün ba tar dek re ti ta-rapyn dan tek lip edi len) il ki baΔda De-mir gazyk-gün ba tar ÿer le ri◊ aÿratyn bir et rap hök mün de dö re dil me gi ni göz ö◊ün de tutÿardy. Ol Kong res ta rapyn dan bel le nen häkim we kazy lar ta rapyn dan do landyryl malydy. Ha çan-da, bu ÿe ri◊ saÿlaw ÿaΔy na ÿe ten azat er kek kiΔi le ri-ni◊ sany 5000-e ÿe ten de, bu ÿer de aΔaky pa la ta özi ta rapyn dan saÿlanÿan iki pa la-taly ka nun çy karyjy gu ra many dö ret mek hu kugy na eÿe bo lup bi ler. ≈eÿle-de, ol Δol wagt ses bermäge haky bol madyk özü ni◊ bir we ki li ni Kong re se ibermäge haklydy.

≈ol ÿer ler de dö re dil me li Δtat lary◊ sany bäΔden köp bol maly däl, üç den hem az bol maly däl we Δol Δtat lary◊ haÿsy-da

bol sa bi ri ni◊ ilat sany 60 mü◊e ÿe ten de, ol „il ki baΔdaky Δtat lar bi len äh li ba bat da de◊ hu kuklylyk esas da” ÿa ranly ga ka-bul edi lip bil ner. Ka bul edi len gör kez-me raÿat hu kuk laryny we azatlyk laryny ke pil len dirÿär di, ylym-bi li mi◊ ta rap dary hök mün de çykyΔ edÿär di we „ady tu tu-lan ÿer de gul çulygy◊ we gün lük çi li gi◊ bol ma jakdygyny” ke pil len dirÿär di.

Täze syÿa sat ko lo niÿa lary◊ di◊e dog duk me kany◊ bäh bi di ni üns mer-ke zin de goÿÿandygy we olary◊ syÿasy taÿdan o◊a ga raΔlydygy we dur muΔ taÿdan on dan pes di gi ba rasyn daky asyr-lar boÿy mu kad des ha sap lanyp ge linÿän düΔünjäni◊ eÿe si bol malydyr lar diÿen tu taryk dan el çekÿär. Bu tagly mat bir ÿö rel ge bi len çalΔyryldy. ≈ol ÿö relgä laÿyklyk da ko lo niÿa lar ÿur du◊ gi◊el-dil me gin den baΔga zat däl dir we olar de◊hu kuklylygy◊ hem me artyk maçlyk-laryn dan ÿe◊il lik ler hök mün de däl-de, eÿsem ka nuny hak-hu kuk hök mün de peÿda lan malydyr lar. De mir gazyk-gün-ba tar düz gün na masyny◊ Δu lar ÿaly mad-da lary ame ri kan halkyny◊ ÿer ba rasyn-daky syÿa satyny◊ binÿady na öwrül di.

KONS TI TU SI ON KONWENT

Pa ri¤ Δert na masy bi len Kons ti tu-siÿany◊ dö re dil me gi ni◊ arasyn daky döwür ba ra da ÿaz mak bi len Jorj WaΔing-ton Δtat lary◊ öza ra di◊e „hyÿaly ÿüp bi len baglydyk laryny” belläp geç di. Po to mak derÿasyny gämi ler üçin de◊iz ÿoly hök-mün de ulan mak ba batyn da Me riländ bi-len Wir ji niÿany◊ arasyn da bo lan syÿasy çe ke leΔik ler 1786-njy ÿyl da Me riländ Δtatyny◊ An na po lis Δähe rin de 5 Δtaty◊ we kil le ri ni◊ gat naΔmagyn da kon fe ren-siÿa ge çir mek li ge ge tir di. We kil le ri◊ bi-ri – Alek sandr Ga mil ton söwda-satygy◊ beÿle ki syÿasy hem ykdy sady me se le ler bi len gaty berk ara bag lanyΔyk dadygyny we dörän ÿag daÿy◊ beÿle we kil çi lik siz

�

mej lis ta rapyn dan ga ral magyn dan aΔa çylΔyrymlydygyny nyg tady.

Ol äh li Δtat lary gel jek ba har da Fi la-del fiÿa da ge çi ril jek duΔuΔy ga öz we kil-le ri ni bel lemäge çagyrdy. Kon ti nen tal Kong res il ki baΔda beÿle batyr gaÿ ga da-ma uly nägi le lik bil dir di, ÿö ne, onu◊ äh li nägi le li gi Wir ji niÿa öz we ki li edip Jorj WaΔing tony saÿlan dan so◊, ÿatyΔmaly boldy. Yz ÿanyn daky güÿzü◊ we gyΔy◊ dowamyn da Rod-aÿlend den baΔga äh li Δtat lar da saÿlawlar ge çi ril di.

1781-n ji ÿyly◊ maÿyn da Fi la del fiÿa Δtatyny◊ ka nun çy karyjy lar we kil le ri-ni◊ pa la tasyn da mej lis ge çi ren ler gör-nük li syÿa satçy lardy. ≈tat lary◊ ka nun çy karyjy lary bu mej li se ko lo niÿany◊ we Δtat lary◊ do landyryjy eda ra laryn-da, Kong res de, döwlet gul lugyn da we goΔun da ÿol baΔçy we zi pe ler de iΔläp, uly iΔ tej ri be top lan adam lary ibe rip di ler. Mej li si alyp baryjy baΔlykly ga saÿlan-mak, dog ruçyllygy we rewolÿu siÿa döwrün de harby ser ker de li gi üçin ÿur-duny◊ gör nük li raÿaty ha sap lanÿan Jorj WaΔing tony◊ bagty na düΔdi.

≈eÿle hem, Pen silwa niÿa dan iki sany we kil: Guwer nör Mor ris (ol mil li hö kü-me te ge rek zady anyk gör me gi baΔa ran adam) we Jeÿms Wil son (mil li bü tewi-lik pi ki ri ug run da ÿa dawsyz zäh met çe-ken adam) gör nük li iΔewür ada ma lary◊ arasyn da has ta pawut lanÿardy lar. ≈eÿle-de, Pen silwa niÿa dan Ben ja min Frank-lin we kil çi lik edÿär di. Ol jemgyÿet çi lik hyz matyn da we ylym da uly üs tün lik le-re bel li-kül li ÿe til me gi ni ÿakyn laΔdy ran adamdy. Wir ji niÿa dan Jeÿms Mädi son saÿlandy. Ol ÿaΔ döwlet iΔgäri di. Bir kär deΔi ni◊ aÿt magy na görä, ol syÿa sat we taryh bi len iç gin gyzyk lanÿan janyp-keΔ talyp bo lupdyr. Ol „ylym-bi lim we alan bi li mi ni iΔin de ulan mak nuk daÿ na-zaryn dan is len dik me se le ba batyn da ge-çi rilÿän çe kiΔme ler de hem me den ök de çykÿan adamdy”. Bu gün ki gün Mädi-

son „Kons ti tu siÿany◊ atasy” hök mün de ta nalÿar.

Mas sa çu sets we kil edip, ÿaΔ, ukyply hem tej ri be li adam lar bo lan Ru fus Kin gi we Elb rij Jer ri ni iber di. Ro jer ≈ör man, geç miΔde aÿak gap us sasy bo lan kazy, Kon nek ti kut Δtatyn dan ibe ri len we kil-le ri◊ bi ri di. Nÿu-Ÿork dan bu duΔuΔy ga Alek sandr Ga mil ton gel di. Bu duΔuΔygy ge çir mek tek li bi ni eden hem onu◊ özü-di. Fran siÿa da il çi ni◊ we zi pe sin de bo-lan To mas Jeferson we Ang liÿa da hut Δu we zi pe de bo lan Jon Adams ÿyg na ga gat naΔmady lar. El li bäΔ we ki li◊ arasyn-da ÿaΔ adam lar agdyklyk edÿär di: we kil-le ri◊ or ta ça ÿaΔy 42-ä de◊di.

Konwen te gat naΔyjy lary◊ ygtyÿary Kon fe de ra siÿany◊ mad da lary na dü ze-diΔle ri ka bul et mek bi len çäk lenÿär di, ÿö ne, Mädi sony◊ so◊ra ÿazyΔy ÿaly „öz ÿurt lary na bo lan berk ynam bi len” we-kil ler Δol mad da lary gap dal da goÿup, döwlet do landyrylyΔyny◊ büs-bü tin täze gör nüΔi ni dö ret mek bi len bol du lar.

Dür li de re jedäki iki häki miÿet li gi, ÿagny, eÿÿäm Δtat lary◊ 13-ü sin de ÿo la goÿlan ÿarym ga raΔsyz ÿer li häki miÿe ti we baΔ häkimÿe ti ÿa raΔdyr maklygy◊ öz-le ri ni◊ esasy we zi pe si bo lup durÿandygy-na we kil ler ö◊at düΔünÿär di ler. Olary◊ ka bul eden ÿö rel ge si ne laÿyklyk da, mer-ke zi hö kü me ti◊ edÿän iΔi we ygtyÿarlyk-lary, hil taÿdan täze, umumy we hemmä de giΔli bo lanlygy üçin, gaty oÿlanyΔykly kes git len me li dir, ÿgtyÿarlyk lary◊ we ber jaÿ edil me li iΔle ri◊ ga lan lary bol-sa Δtat la ra de giΔli dir ler. Em ma mer ke zi hö kü me ti◊ hakyky häkim li ge eÿe bol-malydygyn dan ugur alyp, we kil ler o◊a bir to par ygtyÿarlyk lar bi len bir ha tar da zik ge kak mak, söwdany ka da laΔdyr mak, uruΔ yg lan et mek we ÿa raΔyk bag laΔmak hu kuk laryny ber mek ba rasyn da hem yla laΔdy lar.



�

ÇE KI≈ME LER WE YLA LA≈YK LAR

Fi la del fiÿa da duΔuΔan XVII asyry◊ döwlet iΔgär le ri ≈arl Mon teskÿuny◊ syÿa sat da häkimÿe ti de◊ag ram laΔdyr-mak tagly maty na eÿerÿär di ler. Bu ÿö rel-ge ko lo ni al döwrü◊ tej ri be si ta rapyn dan hem gol danypdy we we kil le ri◊ kö pü si-ne ga raÿyΔlary tanyΔ bo lan i◊lis syÿasy akyl dary Jon Lo ku◊ ÿa zan iΔle ri bi len ber ki di lip di. Bu bol sa hö kü me ti◊ üç sany de◊hu kukly we öza ra yla laΔykly he re ket edÿän do landyryjy pu dak laryny◊ bol-malydygy na ynam dö ret di. Hö kü me-ti◊ ka nun çy karyjy, ÿe ri ne ÿe ti ri ji we kazyÿet pu dak lary hiç kim häkimÿe-ti öz eli ne alyp bil mez ÿaly saz laΔykly de◊ag ramlylyk da sak lan malydy. ≈eÿle hem, we kil ler ka nun çy karyjy pu dagy◊ edil ÿer li ko lo ni al ka nun çy karyjy lary◊ we bri tan par la men ti ni◊ bolΔy ÿaly, iki pa la ta dan yba rat bol malydygy bi len yla-laΔdy lar.

≈ol me se le ler boÿun ça konwent bi-ragyz dan yla laΔy ga gel di. Em ma olary ber jaÿ et me gi◊ tär le ri boÿun ça düÿp li närazyçylyk lar peÿda boldy. Nÿu-Jer si ÿaly ki çi Δtat lary◊ we kil le ri gi ri zilÿän üÿt get me le re garΔy çykdy lar. ≈eÿle bo-lan da, kon fe de ra siÿany◊ mad da lary na laÿyklyk da bolΔy ÿaly, Kong res ag za-laryny◊ döwlet dü zü mi ne esas lanyp däl-de, eÿsem ilaty◊ sany na görä saÿlan magy olary◊ hö kü metdäki täsi ri ni ujypsyz de-re je de azal dardy.

Wir ji niÿa ÿaly uly Δtat lary◊ we kil-le ri bol sa Kong re si◊ ag za laryny◊ ilaty◊ sany na görä saÿlan magyny◊ ta rapyny tu tup, çykyΔ edÿär di ler. Eger-de Ro jer ≈ör man ÿer lik li tek li bi bi len çykyΔ et-me dik bol sady, Δu je del ler gu tarnyksyz dowam eder di. Ol Kong re si◊ bir pa la-tasy na, ÿagny we kil ler pa la tasy na Δtat-lary◊ ilatyny◊ sany na laÿyklyk da ag za-lary◊ saÿlan maklygy, beÿle ki si ne bol sa,

ÿagny Se na ta her bir Δtat dan Δon ça we-kil le ri◊ saÿlan magyny tek lip et di.

Iri hem ki çi Δtat lary◊ gap ma-garΔylygy Δu nu◊ bi len gu tardy, ÿö ne ter tip boÿun ça ga ra lan so◊ky me se le-le ri◊ her si diÿen ÿaly, täze çe ke leΔme-ler dö redÿär di we täze yla laΔyk lar bi len çö zülÿär di. De mir gazykly lar, her bir Δtaty◊ salgydyny◊ muk dary kes git le-nen de, gul lary◊ ha sa ba alyn magyny, ÿö-ne we kil ler pa la tasyn da Δtaty◊ or nuny◊ muk dary kes git le nen de, olary◊ ha sa ba alyn mazlygyny is le di ler. GarΔylyk bil-di ren le ri◊ ujypsyz ja bol magy bi len ga-zany lan yla laΔy ga laÿyklyk da we kil ler pa la tasyn da her bir Δtaty◊ tutÿan or-nuny◊ sany er kin ilaty◊ sany na gul lary◊ bäΔden üçü si ni goΔmak bi len kes git len-me li edil di.

≈eÿz goz ga la◊yn dan bäri akylly he-re ket le ri bi len ta nalyp gelÿän ≈ör man we Elb rij Jer ri ÿaly we kil le ri◊ birnäçe-si adam lary◊ kö pü sin de öz-ö zü◊i do-landyr mak ba batyn da en tek ÿe ter lik ukyby◊ ÿok lugyn dan he der edÿär di ler we Δo nu◊ üçin, hö kü me ti◊ pu dak laryny◊ hiç haÿsysyny◊ gö nü mel halk ta rapyn-dan saÿlan magyny is le me di ler. BaΔga-lar bol sa, ter si ne, mer ke zi döwlet hö-kü me ti ne müm kin bol dugy ça gi◊räk ygtyÿar ber me li diÿip ha sap edÿär di ler. Konwen ti◊ ag za laryny◊ bir bö le gi ösüp gelÿän Gün ba ta ra Δtat hu kugyny◊ be ril-mez li gi ni◊ ta rap darydy, Δol bir wagt da beÿle ki ler bol sa 1787-n ji ÿyly◊ de mir-gazyk-gün ba tar düz gün na masyn da kes-git le nen de◊hu kuklylyk ÿö rel ge si ni gol-dap, çykyΔ et di ler.

Kagyz pul la ra, yla laΔy lan borç na ma-lar ÿaly mö hüm ykdy sady me se le le re, ÿa-da syÿa sat dan çet leΔdi ri len aÿal lary◊ tutÿan orny ba batyn daky ka nun la ra ge zek ge len de, uly çe ke leΔik ler bol mady. ≈eÿle-de bol sa, dür li pu dak lary◊ ykdy sady bäh-bi di ni düz gün leΔdir me gi◊ ze rurdygy aÿan boldy. Ÿe ri ne ÿe ti ri ji häki miÿet baΔtu-

��

tanyny◊ ygtyÿarlylygy, we zi pe baΔyn da bol magyny◊ möh le ti we saÿlan magyny◊ düz gün le ri, Δeÿle-de, fe de ral kazyÿet le-ri◊ borç lary we gul luk möh le ti ba batyn da yla laΔmaklyk ge rek di.

Fi la del fiÿany◊ bü tin jöwzaly tom-sun da gyz ga la◊ly iΔläp, konwent ahyryn-da tas la ma taÿÿar lady. Uly bol madyk Δol tas la ma da Δol döwre çen li bo lup ge çen hö kü me ti◊ i◊ çylΔyrymlysyny◊, ÿagny çürt-ke sik kes git le nen we çäk len di ri len ul gamy◊ için de i◊ ÿo kary de re je de bo-lan hö kü me ti◊ dö re dil me gi ni anyk bel-le di. Konwent fe de ral hö kü me te salgyt sal mak, karz pul al mak, ÿur da ge ti rilÿän haryt lary◊ käbir le ri ne de giΔli paç ÿygym-laryny we umumy güm rük tö leg le ri ni gi-riz mek, zik ge kak mak, öl çeg we te re zi-ni◊ bir bü tewi ul gamyny ka bul et mek, iΔ ÿö ret mek ygtyÿarlyk laryny we awtor hu kuk laryny ber mek, poç ta gul lugyny we poç ta ÿol laryny dö ret mek ba batyn-da doly ygtyÿarlyk lary ber di. Kong res goΔuny we floty ÿyg na makly ga we sak-la makly ga hem daΔary we içe ri söwda-ny düz gün leΔdirmäge ygtyÿarly edil di. O◊a in deÿle ri◊ iΔle ri ne, daΔary syÿa sa-ta we uruΔ me se le si ne gö zeg çi lik et mek ygtyÿary be ril di. ≈eÿle-de, onu◊ daΔary ÿurt lu la ra raÿatlyk ber mek, oturymly ÿer le re gö zeg çi lik et mek ba ra da ka nun-lary ka bul etmäge ygtyÿary bardy we täze dörän Δtat lary ö◊kü ler bi len de◊hu-kuklylyk de re je sin de ka bul etmäge haky bardy. Bu anyk kes git le nen ygtyÿarlyk-lary ÿe ri ne ÿe tir mek üçin, äh li ze rur bo-lan ka nun lary ka bul et mek hu kuk laryny alan fe de ral häki miÿet ol ka nun lary◊ gel jek ne sil le ri◊ we ÿaÿba◊la nan döwle-ti◊ is leg le ri ni ka na gat landyryp bi ler ÿaly uky ba eÿe boldy.

Ygtyÿarlyk lary paÿla mak ÿö rel ge si-ne Δtat kons ti tu siÿa laryny◊ ag la basyn-da ada latly ga raldy we iΔ ÿü zün de onu◊ dog rulygy su but edil di. ≈un dan ugur alyp, Konwent hem ka nun çy karyjy, ÿe-

ri ne ÿe ti ri ji we kazyÿet pu dak laryn dan yba rat bir häki miÿet ul gamyny dö ret di. Bu lary◊ her si ni beÿle ki le ri◊ bar la ma ga ygtyÿary bardy. Ÿö ne Kong res ta rapyn-dan ka bul edi len ka nun lar di◊e Pre zi dent ta rapyn dan ma kul la nan dan so◊, ka nun bo lup bilÿär di we di◊e Δon dan so◊ güÿje girÿär di. Pre zi dent hem öz ge ze gin-de çy karÿan äh li wajyp gör kez me le ri ni we äh li hal ka ra Δert na ma laryny Se naty◊ tassyk la magy na ber me li di. ≈eÿle hem, Kong res Pre zi den te garΔy aÿyp la ma lary beÿan etmäge, hat da ony we zi pe sin den boΔat ma ga ygtyÿarly edi lip di. Kong re-si◊ we kil ler pa la tasyny◊ Kazy lar ko mi-te ti Kons ti tu siÿany◊ bo zul magy bi len bag lanyΔykly äh li iΔle re se ret me li edil-di. Kazyÿet ler ÿur du◊ esasy ka nunyny◊, Δeÿle-de, beÿle ki ka nun lary◊, akt lary◊, ka rar lary◊ ber jaÿ edi liΔi ba ra da düΔün di-riΔ ber mek ygtyÿarlylygyny aldy lar. ≈ol bir wagt da Se naty◊ razylygy bi len Pre zi-dent ta rapyn dan bel lenÿän kazyÿet ag za-lary, öz ge ze gin de günäde aÿyp lanyp we we zi pe sin den çet leΔdi ri lip bil ner. ≈eÿle-de, Kong re si◊ we kil ler pa la tasyny◊ Kazy lar ko mi te ti ni◊ Pre zi dent ta rapyn-dan bel le nip, Se nat ta rapyn dan ma kul la-nan ag za lary Kong re si◊ özi ta rapyn dan we zi pe den boΔadylyp bil ner.

Kons ti tu siÿany howul-ha ra we oÿlanyΔyksyz, üÿt get me ler den go ra-mak mak sady bi len, onu◊ V mad dasy äh li dü ze diΔle ri◊ di◊e Kong re si◊ iki pa la tasyny◊ hem üç den iki si ni◊ ÿa-da Δtat lary◊ üç den iki si ni◊ eden tek lip le ri esasyn da, özem Kons ti tu si on konwent de yla laΔylyp ge çi ril me gi ni na zar da tutÿar. Dü ze diΔler iki usulÿe ti◊ bi ri esasyn-da ka bul edi lip bil ner, ÿagny usulÿet-le ri◊ haÿsy-da bol sa bi ri ni tek lip eden Kong res bi len Δtat lary◊ ka nun çy karyjy-laryny◊ dört den üçü si ni◊ ÿa-da Δtat lary◊ dört den üçü si ni◊ konwen ti ni◊ yla laΔygy esasyn da ma kul la mak mak sady bi len tassyk lanyp bil ner.



��

Ahyryn da-da, Konwent kynçylyk-lary◊ i◊ ulusy bi len ÿüz be-ÿüz boldy. Ol-da täze hö kü me te ber len ygtyÿarlyk-lary◊ iΔ ÿü zün de ama la aΔyryl ma ÿol lary bi len bagly me se le boldy. Kon fe de ra-siÿany◊ mad da lary na laÿyklyk da mil-li hö kü me ti◊ kagyz ÿü zün de um masyz ygtyÿarlyk lary bardy. Em ma iΔ ÿü zün de bu beÿle däl di, çün ki Δtat lar Δol mad da-lary äs ger meÿär di we olary◊ äh miÿe ti-ne ga ra Δaÿy ça-da ba ha ber meÿär di ler. Täze hö kü me ti◊ hem Δeÿle täleÿe uç ra-mazlygy üçin, näme çäre gö rüp bo lar?

BaΔda we kil le ri◊ kö pü si bi ragyz dan bu me seläni çöz mek de güÿç ulan magy tek lip et di ler. Ÿö ne güÿç ulanyl sa, Bi-le leΔik dar gar diÿip, des si ne düΔü nil di. Ne ti je de, hö kü met edÿän he re ket le ri ni Δtat la ra däl-de, eÿsem Δtat lary◊ içindäki adam la ra gö nük dir me li we ÿur du◊ aÿry-aÿry hem me raÿat lary na bil bag la maly diÿen ka ra ra gel di. Kons ti tu siÿany◊ es-asy ÿö rel ge si hök mün de Konwent iki sany gys ga, ÿö ne örän wajyp tassyk la ma ka bul et di:

Kong re si◊ ... Bir leΔen ≈tat lary◊ hö kü me ti ne Kons ti tu siÿa ta rapyn dan ber len äh li ygtyÿarlyk lary ama la aΔyr magy üçin ze rur we ÿer lik li bo lan äh li ka nun lary iΔläp düzmäge ygtyÿary bardyr... (I bent, 7-n ji bö lüm)

Bir leΔen ≈tat lary◊ Kons ti tu siÿasy we o◊a laÿyklyk da ka bul edi len äh li ka nun lar, Bir leΔen ≈tat lary◊ ygtyÿaryn da bag laΔy lan ÿa-da gel-jek de bag laΔyl jak äh li yla laΔyk lar ÿur du◊ i◊ ÿo kary ka nuny bol-malydyr; Δeÿle lik de, hem me Δtat lar-da kazy lar, is len dik Δtaty◊ Kons-ti tu siÿasyn da ÿa-da ka nun laryn da çap raz gelÿän is len dik za da ga ra-maz dan, Δu ÿer den ge lip çykÿan la ra borç ludyr lar. (VI bent)

≈eÿle lik bi len, Bir leΔen ≈tat lary◊ ka-nun lary öz kazy lary we ÿe ri ne ÿe ti ri ji le ri ar kaly mil li kazyÿet le rin de güÿje girÿär,

Δeÿle hem, Δtat lary◊ kazy lary we ÿe ri ne ÿe ti ri ji le ri ar kaly Δtat kazyÿe tin de güÿje ge ti rilÿär.

Kons ti tu siÿany◊ awtor lar ta rapyn dan haÿsy de lil le re esas lanyp ÿazy landygy ba ra da Δu wag ta çen li je del ler barÿar. 1913-n ji ÿyl da Çarlz Bi erd „Kons ti tu-siÿany◊ ykdy sady düΔün di ri liΔi” atly iΔin de: „Onu◊ binÿadyny tu tujy lar güÿç-li hem ygty barly hö kü me ti◊ özi bi len alyp gelÿän dur nuklylygyny◊ ber jek ykdy sady bäh bit le ri ni◊ ta rap darydy-lar, sebäbi olary◊ elin de hüm me ti ga çan gym mat döwlet kagyz laryny◊ um masyz muk dary bardy” diÿip nyg tady. Ÿö ne Kons ti tu siÿany◊ baΔ awtor laryny◊ bi-ri Jeÿms Mädi sony◊ elin de sähel çe-de döwlet ta rapyn dan goÿbe ri len gym mat ba haly kagyz bol ma sa-da, Kons ti tu-siÿany gol da maÿan adam lary◊ birnäçe-sin de we li, olary◊ köp muk dary bardy. Ykdy sady bäh bit ler çe kiΔme le ri◊ gi diΔi-ne öz täsi ri ni ÿe tir di, ÿö ne Δol çe kiΔme-le ri◊ gi diΔi ne döwlet, se bi ta ra we ide olo-giÿa bäh bit le ri-de Δol de re je de öz täsi ri ni ÿe tir di. Kons ti tu siÿany◊ ata laryny◊ kä-bir ide aliz mi ni◊-de äh miÿe ti hem hut Δol de re je de di. A◊-bi lim eÿÿamyn dan ge lip çy kan düÿbü ni tu tan ata lar Δahsy azatly-gy üp jün eder we jemgyÿe ti he re ket len-di ri ji güÿç bo lup bi ler diÿip ta ma edip, Δeÿle döwlet gur luΔyny oÿlap tapdy lar. AB≈-ny◊ Kons ti tu siÿasyn da beÿan edi-len mak sa da laÿyk oÿ-pi kir ler ame ri kan mil li öz bo luΔlylygyny◊ aÿryl maz bir mö hüm bö le gi dir.

KONS TI TU SIŸANY÷ TASSYK LAN MAGY WE

HU KUK LAR BA RA DAKY BIL

1787-n ji ÿyly◊ 17-n ji sentÿa-bryn da, 16 hep deläp gyz ga la◊ly çe ke-leΔme ler den so◊, konwen te gat naΔÿan we kil le ri◊ 42-sin den 39-y Kons ti tu-siÿany◊ gu tarnykly gör nüΔi ne gol çek di.

��

WaΔing tony◊ otu ran kür sü si ni◊ ar kasyn-da bril li ant we altyn bi len çe ki len ÿarym gü ni gör ke zip, Frank lin Δeÿle diÿdi:

Bi zi◊ mej lis le ri mi zi◊ geçÿän ma hal lary ... men pre zi den ti◊ otur-gujyny◊ ar kasy na çe ki len bu gü nü◊ do gup gelÿän di gi ni ÿa-da ÿaΔyp barÿandygyny çynym bi len sel jer jek bo lup az se ret me dim. Em ma in di, ahyry so◊y, onu◊ ÿaΔyp barÿan däl-de do gup gelÿän gün dü gi ne göz ÿe ti re nim üçin men bagtlydyryn.Konwent iΔi ni ta mam lady we o◊a

gat naΔyjy lar „Δäher meÿha nasy na git di-ler, ol ÿer de bi le na har landy lar we tüÿs ÿü rek den bi ri-bi ri bi len hoΔlaΔdy lar”. Ÿö ne, has kämil ÿa ranlyk ug run daky gö-reΔi◊ aÿgytly tapgyry en tek ö◊de di. Kos-ti tu siÿany◊ güÿje gir me gi üçin Δtat lar da halk ta rapyn dan saÿla nan tassyk laÿjy konwent le ri◊ razylygy ge rek di.

Kons ti tu siÿany dö re di ji ler: „Ony 13 Δtat dan 9-yny◊ ma kul lan ha latyn-da güÿje gi ren ha sap la maly” diÿen ka-ra ra gel di ler. 1788-n ji ÿyly◊ iÿun aÿy-na çen li Kons ti tu siÿa 9 Δtat ta rapyn dan ma kul landy, em ma ony tassyk lan lary◊ arasyn da uly Δtat lar bo lan Wir ji niÿa we Nÿu-Ÿork ÿokdy. Raÿat lary◊ kö-pü si olary◊ gol dawy bol ma sa, Kons ti-tu siÿa öz ka nuny güÿjü ne gi rip bil mez diÿip ha sap laÿardy. Köp le ri bol sa: „Bu res mi na ma güÿç li mer ke zi hö kü met sü-temkäri ne öwrü lip, so◊ra uly salgyt lar sal mak bi len adam lary urΔa iteräÿme-sin” diÿen pi kir he der et dirÿär di.

Ÿü ze çy kan Δu so rag lar ba batyn-da beÿan edilÿän dür li-dür li ga raÿyΔlar iki sany syÿasy to par lanyΔygy◊, ÿagny güÿç li mer ke zi häki miÿe ti◊ ta rap dary bo lan fe de ralçy lar we öza ra gowΔak bag lanyΔyk da bo lan aÿry-aÿry Δtat lary◊ bol magyny is leÿän fe de ralçy la ra garΔy to pary◊ dö re me gi ne ge tir di. Iki ta rapy◊ hem hy juwly de lil le ri met bu gat sahy-pa laryn da köp çü li gi◊ dyk gaty na ÿe ti-

ril di, Δtat lary◊ ka nun çy karyjy gu ra ma-laryn da we tassyk laÿjy konwent le rin de ÿa◊landyryldy.

Wir ji niÿa da fe de ralçy la ra garΔy to-pary◊ we kil le ri Kons ti tu siÿany◊ tas la-masyny◊ „Biz, Bir leΔen ≈tat lary◊ halky” diÿen gi riΔ jüm le si ni tankyt la mak bi len tek lip edilÿän täze hö kü me te nägi le lik-le ri ni bil dir di ler. Olar Kons ti tu siÿa da aÿry-aÿry Δtat lary◊ ady tu tul ma sa, on-da Δtat lar öz baΔdak hak-hu kuk laryny we ygtyÿarlyk laryny sak lap bil mez ler diÿip nyg taÿÿardy lar. Wir ji niÿany◊ fe-de ralçy la ra garΔy to pary na Pät rik Hen-ri baΔtu tanlyk edÿär di. Ol täze mer ke zi hö kü met den he der edÿän we laÿat mülk-dar laryny◊ bäh bi di ni go raÿan baΔ we kil boldy. Edi len tek lip le ri◊ bi ri ikir ji◊leÿän we kil le ri yr magy baΔardy. ≈ol tek li be laÿyklyk da Wir ji niÿany◊ konwen siÿasy Hu kuk lar hakyn daky bil li◊ (ka nuny tas la many◊) mej li si◊ ga ra magy na ibe-ril me gi ni tek lip edip di. ≈eÿle lik bi len, 25-n ji iÿun da Wir ji niÿa daky fe de ralçy-la ra garΔy to par hem Kons ti tu siÿany tassyk la mak mak sady bi len fe de ralçy la-ra goΔuldy.

Nÿu-Ÿork Δtatyn da Alek sandr Ga-mil ton, Jon Jeÿ we Jeÿms Mädi son Kons ti tu siÿany◊ tassyk lan magyny çalt-laΔdyr mak mak sady bi len „fe de ralçy ga-zet ler” ady bi len ma ka la lar çap et di ler. Nÿu-Ÿork ga zet le rin de çap edi len bu ma ka la lar bi ri-bi ri ni bar lap we de◊ ag-ram laΔdyryp bilÿän üç sany aÿry-aÿry, ÿagny ka nun çy karyjy, ÿe ri ne ÿe ti ri ji we kazyÿet pu dak lary bo lan mer ke zi fe de ral häki miÿe te de giΔli döwre bap de lil boldy. Ol de lil ler tassyk laÿjy Konwen ti◊ we-kil le ri ne uly täsir et di we olar Kons ti tu-siÿany iÿul aÿyny◊ 26-da ma kul lady lar.

Güÿç li mer ke zi häki miÿe te bo lan ÿig renç fe de ral Kons ti tu siÿany◊ garΔy-daΔlaryny◊ ÿe ke-täk sebäbi däl di. Köp-ler onu◊ Δahsy hu kuk lary we azatlyk-lary doly go rap bil me jek di gin den he der



��

edÿär di. 1776-njy ÿyl da Wir ji niÿa da ka-bul edi len hu kuk lar jar na masyny◊ aw-tory asly wir ji niÿaly Jorj Meÿson hem Kons ti tu siÿany◊ ahyrky gör nüΔi ne gol çek mek den boÿun gaçy ran üç adamy◊ bi ri boldy. Olar yn san hu kuk laryny◊ Kons ti tu siÿa da jik me-jik sa nalyp ge-çil me gi ni◊ ta rap darydy lar. Pät rik Hen-ri bi len bir lik de ol hem Wir ji niÿany◊ Kons ti tu siÿasyny◊ ma kul lan magy na garΔy alnyp barylÿan düΔün di riΔ iΔle ri ne aÿgytlylyk bi len gat naΔdy. Hut Δu sebäp-den, Δtat lary◊ bäΔi si, Δol san da Mas sa-çu sets Δtaty-da di◊e ag za lan goΔma ça dü ze diΔle ri◊ eg lenmän gi ri zil mek Δer ti bi len Kons ti tu siÿany tassyk lady.

1789-njy ÿyly◊ sentÿabr aÿyn da Nÿu-Ÿork da bi rin ji gu rul taÿ ge çi ri len-de, o◊a gat naΔyjy lar bi ragyz dan yn san hu kuk laryny go raÿjy goΔma ça dü ze-diΔle ri◊ ka bul edil me gi ne çagyryΔlar et di ler. Gu rul taÿ tiz den-tiz Δol 12 dü-ze diΔi ka bul et di we 1791-n ji ÿyly◊ de-kabr aÿy na çen li Δtat lary◊ ÿe ter lik sany 10 dü ze diΔi ma kul lap, olary◊ Kons ti tu-siÿany◊ aÿryl maz bir bö le gi bol magyny ga zandy lar. Tu tuΔlygy na al nan da, olar „Hu kuk lar hakyn daky bill” ady bi len ta-nalÿar. Olary◊ arasyn da – söz azatlygy, met bu gat azatlygy, din azatlygy, ÿyg-nanyΔmak azatlygy, dü ze diΔler gi riz-mek mak sady bi len nägi le lik bil dir mek (1-n ji dü ze diΔ); sebäp siz yzar lan ma-lary◊, emlägi◊ alyn magyny◊ we tus sag edil me gi◊ ö◊ü ni al mak hu kugy (4-n ji dü ze diΔ); kazy lar ta rapyn dan der◊ew iΔle ri ni◊ ada latly we çalt ge çi ril me gi-ni ta lap et mek hu kugy (5-n ji dü ze diΔ); ga zaply we adaty bol madyk tem mi-ni ga da gan et mek lik (8-n ji dü ze diΔ); Kons ti tu siÿa da ag zal madyk äh li hu kuk-lar dan halky◊ peÿda lan ma hu kugy (9-njy dü ze diΔ) bar. Hu kuk lar hakyn daky bill ka bul edi le ni bäri, fe de ral Kons ti tu-siÿa ÿe ne-de di◊e 16 dü ze diΔ gi ri zil di. Dog rusy, so◊ky gi ri zi len dü ze diΔle ri◊

birnäçe si hö kü met gur luΔy na we edÿän iΔle ri ne täze den ga ral magy na alyp ba-ran hem bol sa, olary◊ kö pü si Hu kuk lar hakyn daky bill de iΔle nip dü zü len ler den ugur aldy we yn san hu kuk laryny◊ we azatlyk laryny◊ ÿaÿba◊lan magyny üns mer ke zin de goÿdy.

WA≈ING TONY÷ PRE ZI DENT LIK ET ME GI

Kon fe de ra siÿa gu rul taÿyn da ara al-nyp mas la hat laΔy lan i◊ so◊ky me se le il kin ji pre zi dent saÿlawlaryny ge çir mek me se le si boldy. 1789-njy ÿyly◊ mart aÿyny◊ 4-ün de AB≈-da eÿÿäm hö kü-met dörär diÿip çak edi lip, Δol gün de hem pre zi dent saÿlawyny ge çir mek-lik ma kul landy. Täze döwle ti◊ baΔtu-tany hök mün de di◊e Jorj WaΔing tony◊ ady hem me le ri◊ di lin de di we 1789-njy ÿyly◊ 30-njy ap rel de ol bi ragyz dan Pre-zi dent saÿlandy. ≈on dan bäri döwlet baΔtu tanlygy na saÿla nan her bir pre zi-den ti◊ ediΔi ÿaly, WaΔing ton öz bor juny we pre zi dent lik we zi pe si ni ada latly ber-jaÿ et jek di gi ne hem „Bir leΔen ≈tat lary◊ Kons ti tu siÿasyny aÿap sak la jakdygy na we go ra jakdygy na” ka sam et di.

WaΔing ton we zi pe si ne gi riΔen pur-satyn da täze Kons ti tu siÿa ne-hä däp-des sury◊, ne-de jemgyÿet çi lik pi ki ri◊ gol dawyny duÿÿardy. Üs te si ne-de, täze hö kü met öz diwanyny dö ret me li di. Gaz-na salgyt lar dan-da pul düΔmeÿär di we täze kazyÿet ul gamy dö re dilÿänçä, ka-nun lar güÿje gi rip bil meÿär di. GoΔun az sanlydy. Flot ÿok diÿen ÿalydy.

Kong res tiz den-tiz döwlet de par ta-ment le ri ni we kätip li gi To mas Jefersona hem Alek sandr Ga mil to na ynany lan ma-liÿe mi nistr li gi ni dö ret di. ≈ol bir wagt-da Kong res ada latly kazyÿe ti◊ fe de ral gul lugyny dö ret di. Ul gamy◊ çägin de dü zü min de di◊e bir BaΔ kazy we bäΔ ag zasy bo lan Ÿo kary ka ziÿet däl-de,

��

eÿsem 3 sany fe de ral Δäher we 13 sany et rap kazyÿet le ri bardy. ≈eÿle-de, har-by mi nistr we BaΔ ak lawçy bel le nip di. WaΔing ton haÿsydyr bir ka rary ka bul et me zin den ö◊, pi kir le ri ne ÿo kary ba ha berÿän adam lary bi len mas la hat laΔma-ga sar pa goÿÿandygy üçin, ol he miΔe Δol en di gi ne eÿer di, di◊e Δon dan so◊ Ame-ri kany◊ Pre zi den ti ni◊ Kong res ta rapyn-dan dö re dilÿän de par ta ment le ri◊ baΔtu-tan laryn dan yba rat bo lan diwan ha nasy öz iΔi ne baΔlady.

≈ol bir wagt da ÿurt gyΔarnyksyz ösÿär di we Ÿewro pa dan gö çüp gelÿän adam lary◊ sany bar ha artÿardy. Ame-ri kaly lar gün ba ta ra süÿΔÿär di ler: Täze Ang liÿany◊ we Pen silwanÿi any◊ ilaty Ogaÿony◊ çägi ne gö çüp gidÿär di, wir-ji niÿaly lar we de mir gazyk hem gü nor ta ka ro li naly lar bol sa Ken tukkä we Ten-nesä göçÿär di. Köp bol madyk pu la ki-çiräk fer many satyn alyp bolÿardy, iΔçi güÿji we li, örän köp ge rek bolÿardy. Nÿu-Ÿork, Pen silwa niÿa we Wir ji niÿa Δtat laryny◊ gün ba taryn daky um masyz gi◊ mes top rakly jül ge ler tiz wagt dan ÿur du◊ gal la meÿdany na öwrül di.

Haryt lary◊ kö pü si ni◊ en tek hem ÿur-du◊ ho jalyk laryn da taÿÿar lanÿandygy na ga ra maz dan, se na gaty◊ ösÿän di gi äΔgär-di. Mas sa çu sets de we Rod-Aÿlend de mö hüm dok ma se na gatyny◊ düÿbi tu-tuldy. Kon nek ti kut da sa gat lar we de mir önüm le ri ÿa salÿardy, Nÿu-Ÿork da, Nÿu-Jer si de we Pen silwa niÿa da kagyz, aÿna, çoÿun we de mir ön dü ri lip baΔlandy. Gämi gur luΔygy Δeÿle bir gi◊ möç be re eÿe boldy we li, Bir leΔen ≈tat lar de◊iz çi-lik de di◊e Ang liÿa dan yza galÿardy we ikin ji orun da durÿardy. Baryp-ha, 1790-njy ÿyl dan ö◊ hem ame ri kan gämi le ri Hy taÿa sü tük li de ri le ri ÿe tirÿär di ler we ol ÿer den çaÿ, hoΔboÿ ysly zat lar hem ÿü pek ge tirÿär di ler.

Ÿur du◊ ösüΔi üçin örän çylΔyrymly bo lan Δol wagt da WaΔing tony◊ pa ra-

satly ÿol baΔçylygyny◊ aÿgytly äh miÿe-ti boldy. Ol mil li hö kü me ti dö ret di, ö◊ Bri ta niÿa we Is pa niÿa de giΔli ÿer le ri◊ me se le si ni çöz mek mak sady bi len ÿö ri-te syÿa sat iΔläp düz di, de mir gazyk-gün-ba tar ser he di ni ka da laΔdyrdy we üç sany täze Δtaty◊: Wer monty◊ (1791), Ken tuk-ki ni◊ (1792) we Ten ne si ni◊ (1796) ÿa-ranly ga ka bul edil me gi ne gö zeg çi lik et-di. Ahyryn da, WaΔing ton özü ni◊ so◊ky hoΔlaΔyk sö zün de öz halky na: „DaΔary ÿurt dünÿäsi ni◊ haÿsy-da bol sa bir bö-le gi bi len he miΔe lik ÿa ran bol mak dan ga ça du ru◊” diÿip tabΔyrdy. Ber len Δol mas la hat ame ri kaly lary◊ gel jek ki ne sil-le ri ni◊ dünÿäni◊ ga lan bö le gi bi len gat-naΔyk lary na täsi ri ni ÿe tir di.

GA MIL TON JEFERSONA GAR≈Y ÇYKŸAR

1790-njy ÿyl lar da ÿü ze çy-kan fe de ralçy lary◊ we an ti fe de ralçy-lary◊ arasyn daky dartgynlylyk ame-ri kan taryhy na ep-es li täsi ri ni ÿe tir di. Fe de ralçy la ra ≈u le rowlary◊ baÿ maΔga-lasyny◊ bir gyzy na öÿle nen Alek sandr Ga mil ton ÿol baΔçylyk et di. Olar de◊iz port laryny◊ Δäher täjir çi lik bäh bit le ri-ni◊ ta rap darydy lar; fe de ralçy la ra garΔy to pa ra To mas Jeferson baΔtu tanlyk et di. Olar bol sa oba lary◊ we gü nor ta Δtat lary◊ bäh bi di ni araÿardy. Iki to pary◊ arasyn-daky je del ler, esa san, mer ke zi hö kü me-ti◊ we Δtat lary◊ ygtyÿarlyk lary ba ra daky me se le le re de giΔli di: fe de ralçy lar güÿç li fe de ral hö kü met ug run da çykyΔ edÿär di-ler, fe de ralçy la ra garΔy to par bol sa Δtat-lary◊ hu kuk lary ug run da gö reΔÿär di.

Ga mil ton berk mer ke zi hö kü me ti◊ ta rap dary bo lup, täjir çi li gi◊ we se na-gaty◊ bäh bi di ni araÿardy. Ol ame ri kan jemgyÿe tin de ne ti je li iΔle mek li ge, ter-tip-düz gü ne we gu ra maçylykly bol ma-ga söÿgi dö ret di. Kong re si◊ we kil ler pa la tasyny◊ „jemgyÿet çi lik ynamyny



��

gol da mak” meÿil na masyny ka bul et mek çagyryΔy na jo gap edip, ol di◊e bir halk ho jalygy na de giΔli ykdy sady ÿö rel ge le ri hö dür le mek hem olary ka bul et mek bi-len çäk lenmän, eÿsem ÿurdy ne ti je li do-landyr jak hö kü me ti◊ hem ala dasyny et di.

Ga mil ton se na gaty◊, söwdany◊ we döwlet iΔi ni◊ ös me gi üçin Ame ri-ka karz pu lu◊ ze rurdygyny belläp geç-di. ≈eÿle-de, bu iΔler de döwle te halky◊ doly ynamyny◊ we gol dawyny◊ bol-magy wajypdy. Köp ler döwlet ber gi-le ri ni doly ÿa-da bö lek leÿin ÿatyr mak is le di ler, ÿö ne Ga mil ton onu◊ doly tö len me gi ni ta lap et di. ≈eÿle hem, ol Kong re se rewolÿu siÿa wagtyn da Δtat-lary◊ eden ber gi le ri ni tö le me gi öz üs tü-ne al maklygy tek lip et di.

≈eÿle hem, Ga mil ton ÿur du◊ dür-li ÿer le rin de bö lüm le ri ni aç mak hu-kugy bi len Bir leΔen ≈tat lary◊ bankyny dö ret me gi◊ meÿil na masyny iΔläp düz-di. Ol döwlet zik ge ha nasyny◊ dö re dil-me gi ni◊ ke pi li hök mün de çykyΔ et di, ol „se na gaty◊ täze pu dagy” jüm le si ni ulanyp, paçdyr-tö leg le ri◊ gi ri zil me gi ni◊ äh miÿet li di gi ni nyg tady we Δol çäre le ri◊ täze dörän kär ha na lary◊ bäh bi di ni go ra-mak da wagt laÿyn kö mek bol jakdygyny we öza ra bäs leΔÿän mil li se na gaty◊ ös-me gi ne ÿar dam et jek di gi ni aÿtdy. ≈u lar ÿaly çäre ler fe de ral hö kü me ti◊ kre dit-leΔdir me gi üçin mäkäm esasy◊ dö re dil-me gi, o◊a ber gi le ri üz mek üçin bü jet gir de ji çeΔme le ri ni◊ äh li si ni◊ be ril me gi söwdany◊ we se na gaty◊ ös me gi ne uly iter gi ber di. ≈eÿle hem, bu çäre ler gu-jur-gaÿratly te le ke çi ler to paryny◊ dö re-me gi ne alyp bardy we olar bol sa mil li hö kü me ti◊ ta rap dary boldy lar.

Jeferson bol sa mer kez den do landyryl-maÿan oba ho jalyk res pub li kasyny◊ ta-rap darydy. Ol mer ke zi hö kü me ti◊ di◊e daΔary gat naΔyk lar esasyn da berk bol-jakdygy na ynanÿardy, öz ge me se le le re de giΔli lik de bol sa ol mer ke zi hö kü me ti◊

berk bol magyny◊ hök man däl di gi ni nyg-taÿÿardy. Ga mil tony◊ i◊ be lent mak sady-da has ne ti je li iΔläp bil jek bir gu ra ma dö ret mek di, Jefersony◊ mak sady bol sa, onu◊ birwagt lar: „Men gaty bir iΔje◊ hö-kü me ti◊ ta rap dary däl” diÿip aÿdan sö-zün den mälim. Ga mil ton baΔ-baΔdaklyk-dan gorkÿardy we düz gün-ter ti bi◊ ta rap darydy; Jeferson zor luk sü te min-den he der edÿär di we azatlyk nuk daÿna-zaryn dan pi kir ÿö redÿär di.

Bir leΔen ≈tat lar üçin Δu täsir le ri◊ iki-si ni◊ hem äh miÿe ti ulydy. Beÿle ÿag daÿ ÿur du◊ bäh bi di ne boldy, çün ki wagty◊ geç me gi bi len Δu iki adam bi le leΔip, bir umumy düΔünjä eÿe rip bil jek di. Jefer-son ÿur du◊ Döwlet sek re tary we zi pe-si ne ge çip-geçmänkä, olary◊ arasyn da ÿü ze çy kan çe ke leΔik fe de ral Kons ti tu-siÿany◊ maz munyny◊ baΔga ça we düÿp-li mö hüm ähe◊de beÿan edil me gi ne ge-tir di. Ha çan-da, Ga mil ton Kong re se mil li banky dö ret mek ba ra daky ka nun tas la masyny hö dürlän de, Jeferson o◊a garΔy çykdy. ≈tat lary◊ hak-hu kukly bol magyny ta lap edÿän le ri◊ peÿdasy na çykyΔ edip, ol fe de ral hö kü me te ber len ygtyÿarlyk lary◊ bi rin-bi rin Kons ti tu-siÿa da sa nalyp ge çilÿän di gi ni we ga-lan hu kuk lary◊ bol sa Δtat la ra be rilÿän-di gi ni, em ma fe de ral hö kü me ti◊ bank dö retmäge hu kugyny◊ bardygy dog-rusyn da Kons ti tu siÿany◊ hiç bir ÿe rin de aÿdyl maÿandygyny nyg tady.

Ga mil tony◊ pi ki ri çe, ka nun tas la-masyn da aΔa köp jik me-jik le ri◊ ge ti-rilÿän li gi ze rarly, mer ke zi hö kü me ti◊ äh li ygtyÿarlyk laryny umumy söz lem-ler ar kaly beÿan et me li bo landygyny, Δo lary◊ bi ri ne laÿyklyk da Kong re se beÿle ki ag zalÿan hu kuk lary◊ hem me si ni ama la aΔyr ma ga, „Ze rur bo lan äh li ka-nun lary çy kar ma ga” hu kugy◊ be rilÿän-di gi duÿulÿar. Kons ti tu siÿa laÿyklyk da, fe de ral hö kü met salgyt lary◊ möç be ri ni kes git lemäge we ÿyg na ma ga, ber gi le-

��

ri tö lemäge, karz al ma ga ygtyÿarlydyr. Mil li bank bol sa Δu iΔle ri ber jaÿ et-mäge ge rek bo lan maddy kö me gi ber-me li dir. Hut Δo nu◊ üçin, özü ne ber len ygtyÿarlyk lary◊ çägin de, Kong re se Δu lar ÿaly banky dö ret mek li ge hu kuk be ril di. WaΔing ton we Kong re si◊ ag za lary Ga-mil tony◊ pi ki ri bi len yla laΔdy lar.

RAŸAT ^Ö NE WE DA≈ARY SYŸA SAT

ŸaΔ hö kü me ti◊ il kin ji we zi pe le ri ni◊ bi ri ÿur du◊ ykdy sadyÿe ti ni ber kit mek we döwle ti◊ ma liÿe howp suzlygyny ga-zan mak bo lup du ran hem bol sa, Bir leΔen ≈tat lar hal ka ra iΔle ri ni-de üns den düΔür-meÿär di. WaΔing tony◊ daΔary syÿa-satyny◊ esasy ugry ÿur du◊ ÿa ra laryny be jer mek üçin we mil li bü tewi lik ug-run da alyp barÿan iΔi ni ÿuwaΔ-ÿuwaΔ dowam et mek üçin, ÿur da ze rur dan-ze rur bo lan pa ra hatçylygy sak la makdy. Ÿö ne, Ÿewro pa daky ÿag daÿ bu meÿil na ma-lary◊ baΔa bar magy na howp salÿardy. Ame ri kaly lary◊ kö pü si Fran siÿa da bo lup geçÿän rewolÿu siÿany uly gyzyk lan ma hem duÿgu daΔlyk bi len syn laÿardy lar. 1793-n ji ÿyly◊ ap re lin de ge len täze lik Δol uruΔ me se le si ni AB≈-ny◊ hem syÿasy me se le si ne öwür di. Fran siÿa Beÿik Bri-ta niÿa we Is pa niÿa garΔy uruΔ yg lan et di. Raÿat ^ö ne bol sa Ame ri ka Fran suz res-pub li kasyny◊ täze il çi si hök mün de gel-me li di.

1793-n ji ÿyly◊ ÿanwaryn da Lo rol Lu is XVI öl dü ri len den so◊, Bri ta niÿa, Is pa niÿa we Gol lan diÿa Fran siÿa bi-len uruΔa gi riΔdi ler. 1778-n ji ÿyl da ÿa-ranlyk ba ra da gol çe ki len fran suz-a me ri-kan Δert na masy na laÿyklyk da, AB≈ we Fran siÿa mü di mi lik ÿa randy lar we Ame-ri ka Fran siÿa West-Hin di ada laryny go-ra ma ga kö mek ber me li di. Em ma Δol wagt AB≈ harby we ykdy sady taÿdan gaty gowΔak bo lanlygy üçin, onu◊ güÿç-

li ÿewro pa döwlet le ri bi len ÿe ne-de bir urΔa baΔ goΔma ga ÿag daÿy ÿokdy. 1793-n ji ÿyly◊ 22-n ji ap re lin de WaΔing-ton 1778-n ji ÿyly◊ Δert na masyny◊ Δert-le ri ni üs tün lik bi len ÿatyrdy. Ne ti je de, AB≈ „dost lukly we uruΔ edÿän ÿurt lar ba batyn da bi ta rap ÿurt” diÿlip yg lan edil di. Bu bol sa öz ge ze gin de ame ri-kan ga raΔsyzlygyny üp jün et di. Ame ri-ka ge len wagtyn da ^ö ne ni köp adam-lar gyzgyn ka bul et se ler hem, hö kü met ony sowuk-sa la res mi lik bi len garΔy-lady. Mu◊a ga har lan mak bi len ol ÿe sir aly nan bri tan gämi si ni hu susy söweΔ gämi si ne öwrüp ulan mazlyk hakyn daky wa dasyny bozÿar. ≈eÿle hem, ^ö ne hö-kü met eda ra laryny inkär edip, pi kir le ri-ni özü ni mähir li garΔy lan ame ri kaly la ra ÿe tirmäge sy nanyΔdy. ≈on dan so◊ köp wagt geçmänkä, AB≈ ^ö ne ni yzy na çagyr magy Fran siÿa dan ta lap et di.

^ö ne bi len bagly bu wa ka Ame ri ka bi len Fran siÿany◊ gat naΔyk laryny kyn-laΔdyrdy. On suz-da, Δol wagt da AB≈-ny◊ Beÿik Bri ta niÿa bi len gat naΔyk lary hem öwer lik li däl di. Bri tan goΔun lary Δol wag ta çen li AB≈-ny◊ gün ba tar ser het le-rin de ki çi ga la lary el de sak laÿardy lar, çün ki rewolÿu siÿa döwrün de i◊lis le ri◊ eÿe çi li gi ne ge çen mülk le re ame ri kaly lar tö leg etmän di ler we yzy na al mandy lar, Ang liÿany◊ harby-de◊iz gämi ler top-lumy bol sa Ame ri kany◊ söwda gämi-le ri ni sak lap, ele salÿardy lar. ≈u me se-le le ri ka da laΔdyr mak üçin, WaΔing ton 1794-n ji ÿyl da Lon do na BaΔ kazy Jeÿi adat dan daΔary il çi hök mün de ug ratdy. Ang liÿa da Jeÿ bir Δert na ma bag laΔmagy baΔardy. ≈ol Δert na ma gün ba tar ga la lar-dan bri tan goΔun laryny◊ çy karyl magy-na ke pil geçÿär di, Lon don hem 1793–1794-n ji ÿyl lar da Bri ta niÿa ta rapyn dan sak lanyp, ele sal nan gämi le ri◊ we ÿük-le ri◊ öwe zi ni dol ma ga söz ber di. AB≈-ny◊ ÿag daÿyny◊ gowΔakdygyny na za ra al mak bi len Δol Δert na ma ame ri kaly lary◊



��

West-Hin di ada lary bi len söwdasy na berk çäk len dir me ler gi riz di, em ma gel-jek de ame ri kan gämi le ri ni◊ hem ÿük-le ri ni◊ sak lanyp, ele salyn magy, ÿa-da ame ri kan de◊iz çi le ri ni◊ bri tan harby-de◊iz gul lugy na alyn magy ba rasyn da hiç zat ag zal maÿar. ≈eÿle hem, Jeÿ Bri-tan ta rapyny◊ bir tek li bi bi len yla laΔdy. ≈o◊a laÿyklyk da, äh li azyk üp jün çi li gi, harby-de◊iz top lumyny◊ emlägi, harby en jam lar kont ra ban da ha sap landy we olary bi ta rap gämi ler bi len duΔmany◊ gämi du ral gasy na ÿe tir mek ga dan edil-me li di.

Jeÿi◊ Δert na masy köp lenç res pub-li kaçy lar ÿa-da de mok ra tik res pub li-kaçy lar at landyrylÿan an ti fe de ralçy-lary◊ arasyn da güÿç li nägi le lik dö ret di. Fe de ralçy lar bri tan syÿa saty ug run da gö reΔÿär di ler, sebäbi olary◊ bäh bi di ni go raÿan söwda-satyk gul luk lary Beÿik Bri ta niÿa bi len söwda dan um masyz peÿda görÿär di ler. Onu◊ ter si ne, res-pub li kaçy lar Fran siÿa bi len ÿa ranlyk ug run da gö reΔÿär di ler, ol köp de re je de ide olo gi ki sebäp ler bi len düΔün di rilÿär di we Jeÿi◊ Δert na masyny Beÿik Bri ta niÿa üçin örän amatly diÿip ha sap laÿardy lar. Ÿö ne, uza ga çe ken çe kiΔme ler den so◊ Se nat Δert na many ma kul lady.

ADAMS WE JEFERSON

Pre zi dent we zi pe sin de 8 ÿyl dan artyk gul luk et mez li gi ÿü re gi ne berk düwen WaΔing ton 1797-n ji ÿyl da döwlet baΔtu-tanlygy we zi pe sin den çe kil di. Onu◊ mas sa çu sets li orun ba sary Jon Adams döwle ti◊ täze baΔtu tanlygy na saÿlandy. En tek pre zi dent lik we zi pe si ne geçmän-kä, Adams Ga mil ton bi len ters leΔip di – bu bol sa bü tewi li gi ni ÿi ti ren par tiÿa ta-rapyn dan onu◊ peÿda lanyl magy na esas boldy.

Ÿur du◊ içindäki Δu lar ÿaly kyn-çylykly ÿag daÿ hal ka ra de re je sindäki

näsazlyk lar sebäp li has hem çylΔyrym-laΔdy: Jeÿi◊ Ang liÿa bi len so◊ky ge-len yla laΔygy na ga hary ge len Fran siÿa duΔman ta rapy◊ port lary na ug radylÿan azyk üp jün çi li gi ni◊, harby-de◊iz top-lumyny◊ emlägi ni◊, harby en jam lary◊ Fran suz harby-de◊iz güÿç le ri ta rapyn-dan ele salyn magy ba ra da bri tan lary◊ de li lin den peÿda landy. 1797-n ji ÿy-la çen li Fran siÿa ame ri kan gämi le ri ni◊ 300-ü ni ele saldy we AB≈ bi len dip lo-ma tik gat naΔyk laryny kes di. Ÿag daÿy ka da laΔdyr mak boÿun ça gep leΔik ler ge-çir mek mak sady bi len Adams üç we ki li-ni Pa ri¤e ug ra dan da, daΔary iΔler mi nist-ri ≈arl Mo ris dö Ta leÿrandy◊ agent le ri (Adams Kong res üçin taÿÿar lan ha sa-batyn da olary „XYZ” diÿip at landyrÿar) gep leΔik le ri◊ di◊e AB≈-ny◊ Fran siÿa 12 mil li on dol lar karz be ren we fran-suz hö kü me ti ni◊ res mi adam lary na pa-ra ge çi ren ma halyn da baΔlan jakdygyny ha bar ber di. Bu bol sa ame ri kaly lary◊ Fran siÿa duΔmançylygyny◊ art magy na sebäp boldy. „XYZ” diÿlip at landyry lan Δol iΔ goΔun sanyny◊ kö pel dil me gi ne we Δol wagt lar täze döräp barÿan AB≈-ny◊ harby-de◊iz güÿç le ri ni◊ ber ke me gi ne alyp bardy.

1799-njy ÿyl da ame ri kaly lar fran suz-lar bi len de◊iz de en çe me ge zek söweΔe gi riΔen le rin den so◊, uruΔ gu tulgysyz ÿaly bo lup gö rün di. Bu çylΔyrymly ÿag daÿda Adams urΔu◊ baΔlan magyny islän Ga-mil tony◊ diÿe ni ne gitmän, Fran siÿa üç sany täze ko mis sar iber di. Edil Δol wagt häki miÿet baΔy na ge len Na po le on olary mähir li garΔy laÿar we dörän howply ÿag daÿ 1800-n ji ÿyl yla laΔygyny◊ bag-laΔyl magy ne ti je sin de ara dan aÿrylÿar we Δol yla laΔyk Bir leΔen ≈tat lary 1778-n ji ÿyl da Fran siÿa bi len go ran mak mak-sady bi len dö re den ÿa ranlygyn dan res mi taÿdan çyk magy na alyp bardy. Ÿö ne, Ame ri kany◊ ÿag daÿyny◊ gowΔaklygyny ha sa ba alyp, Fran siÿa fran suz lar ta rapyn-

�

dan basylyp al nan ame ri kan gämi le ri ni◊ öwe zi ni dol mak üçin 20 mil li on dol lar tö le mek den boÿun gaçyrdy.

Fran siÿa bo lan duΔmançylyk Kong-res de daΔary ÿurt lu lar we nägi le lik dö-redÿän ler ba ra daky ka nun lary◊ ka bul edil me gi ne alyp bardy. Bu ka nun lary◊ ame ri kan raÿat azatlyk laryny berk go ra-mak da äh miÿe ti bardy. Raÿatlyk ber me-gi◊ möh le ti ni ö◊ki 5 ÿyl bol magyn dan 14 ÿy la üÿt ge den raÿatlyk ber mek ba ra-daky täze ka nun „res pub li kaçy lary gol-daÿar” diÿlip Δüb he edilÿän ir lan diÿaly we fran siÿaly im mig rant lary◊ garΔysy na gö nük di ri lip di. Bary-ÿogy iki ÿyl he re-ket eden daΔary ÿurt lu lar ba ra daky ka-nun Pre zi den te uruΔ döwrün de daΔary ÿurt lu lary ÿurt dan çy kar mak ÿa-da tus-sag et mek ÿaly hu kuk lar ber di. Nägi le-lik dö redÿän ler ba ra daky ka nun ÿur du◊ Pre zi den ti ÿa Kong re si ba ra da „ÿa lan, gal ma gally ÿa my ja bat atyjy” zat lary ÿaz magy, aÿt magy ÿa-da çap et me-gi ga da gan et di. Nägi le lik dö redÿän ler ba ra daky ka nu na esas lanyp, üs tün lik-li ge çi ri len iki-ÿe ke der◊ew iΔle ri raÿat azatlyk lary ug run daky gö reΔde pajy galy ÿag daÿla ra alyp bardy we res pub li kaçy-la ra uly gol daw be ril me gi ne ge tir di.

Bu ka nun lar güÿç li garΔyly ga du çar boldy. Jeferson we Mädi son 1798-n ji ÿyly◊ noÿabr we de kabr aÿlaryn da Ken-tuk ki we Wir ji niÿa Δtat laryny◊ ka nun çy karyjy gu ra ma lary na jar na ma laryny ka bul et mek de he maÿatkär bol du lar. ≈ol jar na ma la ra laÿyklyk da Δtat lar fe de-ral lary◊ he re ket le ri ba ra da öz pi kir le ri-ni „aÿdyp” bilÿär ler we olary „ÿatyryp” bilÿär ler. „Ÿatyr mak” tagly maty so◊ra gü nor ta Δtat lary◊ de mir gazyk Δtat lar bi-len ba ha lar ba bat daky hem, el bet de, gul-çulyk ba ra daky me se le ler de bo lan gö-reΔle rin de gü nor taly lary◊ bäh bit le ri ni go ra mak üçin ulany lar.

1800-n ji ÿyly◊ ö◊üsy rasyn da ame ri-kan halky nähi li-de bol sa öz ge riΔlik le re

ga raΔdy. WaΔing ton we Adams döwrün-de fe de ralçy lar güÿç li häki miÿe ti dö-ret di ler, ÿö ne olar käte onu◊ ame ri kan halkyny◊ bäh bit le ri ne gul luk et mek ÿö-rel ge si ne sar pa goÿmagy baΔar mady lar. Olary◊ saÿlan Δu syÿasy ugry jemgyÿe-ti◊ uly-uly to par laryny◊ öz le rin den daΔlaΔmagy na alyp bardy. My sal üçin, 1798-n ji ÿyl da olar jaÿa, ÿe re we gul la ra salgyt sal mak ba ra da ka nun ka bul et di ler. Bu ka nun ÿur du◊ hu susy eÿe çi li gi bo lan her bir adamy◊ bäh bi di ne dahyllydy.

Jeferson ownuk mülk dar lar dan, dü-kançy lar dan we beÿle ki köp sanly ÿö ne-keÿ zäh met keΔler den özü ne berk gol daw dö ret di, olar 1800-n ji ÿyl da bo lan pre zi-dent saÿlawlaryny◊ ne ti je si ne ägirt uly täsi ri ni ÿe tir di ler. Jefersony◊ hut ame-ri kan ide aliz mi ne eden çagyryΔlary ony örän meΔhur et di. Täze paÿtagt Δäher WaΔing ton da pre zi dent lik we zi pe si ne geç mez den ö◊ ge çi ri len il kin ji ka sam ediΔ da ba rasyn da sözlän sö zün de Jefer-son ÿur du◊ ÿaΔaÿjy lary na öz iΔle ri bi len meΔgul lan ma ga we kämil leΔmäge er kin-lik ber jek di gi ne we olary◊ asu da dur-muΔyny up jün et jek „ paÿhasly we saly-hatly hö kü me ti” dö ret jek di gi ne söz ber di.

Jefersony◊ di◊e Ak Tam da bol-magyny◊ özi de mok ra tik he re ket le-re iter gi berÿär di. Ol öz elin de iΔleÿän adam la ra öz le ri ni halky◊ ynam bil di ren adam lary diÿip ha sap la magy öwredÿär-di. Ol oba ho jalygyny we gün ba tar daky ÿer le ri öz leΔdi rip, bar ha ÿaÿba◊lan magy höwes len dirÿär di. „Ame ri ka ejiz ler üçin jen net bo lar” diÿÿän ynamyn dan ugur alyp, ol raÿatlyk ber mek ba ra-daky li be ral ka nuny◊ ka bul edil me gi ni çalt laΔdyrdy. Pre zi dent lik we zi pe si ni◊ ikin ji tapgyry ta mam lanyp barÿar ka, onu◊ ö◊den gö rü ji ma liÿe mi nist ri Al-bert Gäl le tin AB≈-ny◊ döwlet ber gi si ni 560 mil li on dol lar dan hem azalt magy baΔardy. Bü tin ÿurt „Jefersony◊ ta gal-la joΔgunyny◊” tol kuny bi len süÿΔüp


�


barΔy na, ame ri kan Δtat lary yzly-yzy na saÿlawla ra gat naΔmak da ta lap edilÿän mülk li bol mak düz gü ni ni ÿatyrdy lar, je naÿat eden ler we ber gi dar lar üçin has yn san perwer ka nun lary◊ ka bul edil me-gi ni ga zandy lar.

LU IZI ANA WE BRI TA NIŸA

Jefersony◊ ge çi ren çäre le ri ni◊ bi ri ame ri kan döwle ti ni◊ çäk le ri ni iki es se gi◊elt di. Ÿe di ÿyl lap dowam eden urΔu◊ ahyryn da Fran siÿa Mis si si pi derÿasyny◊ gün ba tarlygyn daky ÿer le ri Is pa niÿa ber-di. ≈ol ÿer ler bi len bir ha tar da derÿany◊ aΔaky akymyn daky Täze Or le an gämi du ral gasy hem Is pa niÿany◊ eÿe çi li gi ne geç di. ≈ol gämi du ral gasy bol sa Ogaÿo we Mis si si pi jül ge le rin de ön dü rilÿän ame ri kan oba ho jalyk önüm le ri ni◊ daΔal magyn da mö hüm bir du ral ga bo lup hyz mat edÿär di. Jefersony◊ AB≈-ny◊ Pre zi den ti we zi pe si ne gi riΔme gi ni◊ yzy-sü re Na po le on gowΔak is pan hö kü me-tin den Lu izi ana diÿlip at landyrylÿan bir zo lak ÿe ri◊ Fran siÿa gaÿtarylyp be ril me-gi ni ta lap et di. Beÿle he re ket ame ri kaly-lary howatyr landyrdy we ga har landyrdy. Na po le ony◊ Bir leΔen ≈tat lary◊ gün ba tar ser het le rin de äpet ko lo ni al im pe riÿany dö ret mek ba ra daky meÿil na ma lary ÿur du◊ için de dörän hem me oba lary◊ howp suzlygy na we söwda et mek hu-kuk lary na howp salÿardy. Fran siÿa Lu-izi anany eÿeläÿse, „Δol pur sat dan biz bri tan flo tu na we halky na boÿun bol-malydyrys” diÿip Jeferson nyg tady.

Beÿik Bri ta niÿa bi len ÿe ne-de bir urΔu◊ gu tulgysyzdygy na düΔü nen Na-po le on gaz nasyny◊ üs tü ni ÿe tir mek we Lu izi anany Ame ri ka sat mak bi len ony Ang liÿa üçin elÿet mez et mek ka rary na gelÿär. Bu mak sat bol sa Jefersony Kons-ti tu siÿa nuk daÿ na zaryn dan kyn ÿag daÿa saldy: Kons ti tu siÿa ÿer satyn al ma ga hu kugyny hiç bir häki miÿe te bermän di.

Bir ba da Jeferson Kons ti tu siÿa dü ze diΔ gi riz mek çi boldy, ÿö ne onu◊ ge◊eΔçi le-ri mu nu◊ wagt ta lap et jek di gi ni, wagty◊ geç me gi bi len Na po le ony◊ pi ki ri ni◊ üÿt-ge me gi ni◊ müm kin di gi ni, Δeÿle hem, ÿer satyn al mak ygtyÿarlygyny◊ Δert-na ma lary taÿÿar la mak ygtyÿarlygyny◊ aÿryl maz bir bö le gi bo lup durÿandygyny düΔün dir di ler. Jeferson: „Bi zi◊ ÿur-dumyzy◊ gowΔak binÿady er bet ne ti je-ler be ren de, sagdyn pi kir ony dü zet me gi baΔa rar” diÿip köΔeΔdi.

1803-n ji ÿyl da AB≈ 15 mil li on dol la-ra Lu izi anany satyn aldy. Ne ti je de, AB≈ Täze Or le an gämi du ral gasy bi len bir-lik de 2,6 mln. ine dör dül km den-de köp tutÿan ÿer le re eÿe boldy. Ÿurt dagly, to-kaÿly we derÿaly mes top rakly meÿda na eÿe boldy, ol ÿer ler 80 ÿyly◊ için de ÿur-du◊ mer ke zi ne we dünÿäde i◊ köp gal la ön dürÿän meÿdan lary◊ bi ri ne öwrül di.

1805-n ji ÿyl da Bri ta niÿa bi len Fran-siÿany◊ arasyn da uruΔ gi dip dur ka, Je-ferson, pre zi dent li gi◊ ikin ji möh le ti ne gi riΔmek bi len: „AB≈ bi ta rapdyr” diÿip yg lan et di. SöweΔÿän ta rap lary◊ her-si beÿle ki ta rapy◊ gämi du ral ga lary na bi ta rap gämi le ri◊ bar magyny çäk len-dir mek li ge çalyΔÿardy. Mu◊a ga ra maz-dan, Bri tan ta rapyny◊ de◊iz ler de edÿän gö zeg çi li gi ze rarly, onu◊ gi ri zen ga da-gançylygy we basy balyjylykly he re ket-le ri Na po le on Fran siÿasyny◊ ge çirÿän çäre le rin den has howply boldy.

1807-n ji ÿy la çen li bri ta niÿaly lar harby-de◊iz gämi ler ul gamyny has hem ber kit di ler. In di onu◊ ha taryn da harby gämi le ri◊ 700-i bardy, Δeÿle hem, 150 mü◊e go laÿ de◊iz çi hem de◊iz pyÿa-da goΔunyny◊ es ger le ri bardy. De◊iz ÿol lary na köp sanly güÿç ler ta rapyn dan gö zeg çi lik edilÿär di. Olar fran suz gämi du ral ga lary na hiç bir ga mi goÿber meÿär-di ler we Bri ta niÿany◊ söwda kerwen-le ri ni we ko lo niÿa lary na barÿan de◊iz ÿol laryny go ra mak bi len onu◊ söwda

��

howp suzlygyny üp jün edÿär di ler. Ÿö-ne bri tan de◊iz flo tuny◊ es ger le ri diÿse◊ agyr Δert ler de ÿaΔaÿardy lar, Δo nu◊ üçin on da gul luk etmäge is leg bil dirÿän le-ri a◊satlyk bi len tap mak müm kin däl-di. Hat da, de◊iz çi le ri◊ kö pü si gaçyp, pe na göz le gin de, ame ri kan gämi le ri-ne barÿardy lar. Mun dan ha barly bri tan harby-de◊iz ofi ser le ri AB≈-ny◊ gämi-le ri ni bar la ma ga we on dan bri tan raÿat-laryny tapyp al ma ga öz le ri ni hu kukly saÿÿardy lar. Bu ÿag daÿ ame ri kaly lary◊ namysy na degÿär di. Has be te ri-de, ame-ri kan de◊iz es ger le ri ni◊ bri tan ofi ser le ri ta rapyn dan zor bi len öz gul lugy na çe kil-me gi di.

Jeferson bri tan gämi le ri ni◊ Ame ri-ka de giΔli suwlary◊ çägin den çyk magy ba rasyn da hö küm çy ka ran da, bri tan lar mu◊a jo gap edip, has köp de◊iz çi le ri iΔe çek di ler. Jeferson ykdy sady gysyΔ ulan-mak bi len Ang liÿany egilΔi ge gelmäge mej bur et mek çi boldy. 1807-n ji ÿyly◊ de kabryn da Kong res daΔary söwdany◊ äh li si ni ga da gan edÿän bir ka nun ka-bul et di. Ki niÿaly hem bol sa, res pub-li kaçy lar (aslyn da hö kü me ti ni◊ çäk li bol magyny◊ ta rap dar lary) hö kü me ti ni◊ ygtyÿarlyk laryny tü ke nik siz artdy ran bir ka nuny ka bul eden dik le ri ni duÿdu-lar. ≈on dan so◊ky di◊e bir ÿyly◊ için de, Ame ri kany◊ eks porty ö◊ki si ni◊ bäΔden bir bö le gi ne gaçdy. Ÿük ÿük le mek-den we daΔa mak dan gelÿän peÿda ÿo ga çykdy. Täze Ang liÿa da we Nÿu-Ÿork da nägi le lik ler bar ha artdy. Oba ho jalygyn-da hem uly yza gi diΔlik ler duÿlup baΔlandy, çün ki gü nor ta we gün ba tar daÿhan lary◊ in di öz le rin den ar tan däne hasylyny, et önüm le ri ni we temmäki le-ri ni daΔary ba za ra ug radyp bil meÿän dik-le ri sebäp li, nyrh lar ju da pe sel di.

Ga raz, gi ri zi len Δeÿle ga da gançylyk Beÿik Bri ta niÿany açly ga se zewar edip, syÿa satyny üÿt getmäge mej bur eder diÿen umyt puç boldy. Ÿur du◊ için de

nägi le li gi◊ art magy bi len Jeferson ÿük ÿük le mek den we ÿük daΔa mak dan ÿur-da gelÿän peÿda lary ka da laΔdyryp bil jek aram rak bir çärä ÿüz urdy. Ol 1809-njy ÿyl da Çäk li ara gat naΔyk hakyn daky ka-nu na gol çek di. Bu ka nun Beÿik Bri ta-niÿa, Fran siÿa we olary◊ go lastyn daky ÿurt lar dan baΔga äh li ÿurt lar bi len söwda etmäge rug sat ber di.

1809-njy ÿyl da Jeÿms Mädi son Je-fersony◊ or nu na AB≈-ny◊ pre zi dent li-gi ne geç di. Beÿik Bri ta niÿa bi len gat-naΔyk bar ha ÿa ra maz laΔÿardy we bu iki ÿur du◊ arasyn da tiz den-tiz urΔu◊ tu taΔjagy me se-mälim di. Pre zi dent bri-tanly lary◊ mü◊ler çe ge zek AB≈-ny◊ raÿat laryny zor bi len iΔe çe ken li gi ni aÿan edÿän ha sa baty taÿÿar lap, Kong re-si◊ ga ra magy na ber di. Üs te si ne-de, de-mir gazyk-gün ba tar ser he di◊ ÿa kasyn da ÿaΔaÿan lar in deÿle ri◊ gal ta mançylykly ço zuΔlaryn dan ejir çekÿär di ler. Mun-da Ka na da daky bri tan içaly laryny◊ eli bar diÿlen ynamly pi kir beÿan edil di. ≈u sebäp li, ame ri kaly lary◊ ag la basy Ka na da basy balyjylykly hü jüm ama la aΔyr magy◊ ta rap dary boldy. El bet de, Δu iΔde ga zanyl jak üs tün lik ÿer li ame ri kan in deÿle ri ne bri tanly lary◊ edÿän täsi ri ne no kat goÿardy we Ame ri ka üçin ko lo-niÿa lar dö retmäge, täze ÿer ler aç ma ga müm kin çi lik bo lardy. Ame ri kan de◊iz es ger le ri ni◊ bri tan ofi ser le ri ta rapyn-dan zor bi len öz gul lugy na çe ki len li gi ze rarly dörän namys duÿgusy Ka na da basy balyjylykly hü jüm ama la aΔyr mak is le gi ni, urΔa gi riΔmek hy juwyny bar ha artdyrdy we 1812-n ji ÿyl da AB≈ Bri ta-niÿany◊ garΔysy na uruΔ yg lan et di.

1812-N JI ŸYLY÷ UR≈Y

Bir leΔen ≈tat lar Bri ta niÿa bi len ÿe-ne bir urΔa taÿÿar lanÿan döwrün de ÿur-du◊ için de eme le ge len çu◊◊ur bö lü-niΔik bi len ÿüz be-ÿüz boldy. Gü nor ta


��

we Gün ba tar urΔu◊ bol magyny is le se, Nÿu-Ÿork we Täze Ang liÿa urΔu◊ öz söwdasy na zyÿan et jek di gin den ugur alyp, o◊a garΔy bol du lar. ≈eÿle lik bi len, en tek doly taÿynlyk ÿok ka, uruΔ yg lan edil di. GoΔuny◊ ha taryn da adaty es ger-le ri◊ sany ÿe di mü◊e-de ÿet meÿär di. Olar At lan ti kany◊ ke nar ÿa ka laryn da, Ka na da ser het le rin de, ÿur du◊ için de bi-ri-bi rin den uzak aralyk da ÿer leΔen harby no kat la ra paÿlanypdy. ≈tat lar dan harby gul lu ga al nan tälim dir ter tip-düz gün gör me dik meÿle tin çi ler ola ra gol daw bol malydy.

Harby he re ket ler ame ri kan goΔunyny◊ Ka na da gir me gi bi len baΔlandy. Hü jüm wagtyn da we baΔarnykly ama la aΔyry-lan bol sady, bir jem bo lup, Mon re ala garΔy edi len he re ket üs tün lik li bo lardy. Em ma äh li ÿö riΔ Δowsuz bo lup çykdy we ol bri tan lary◊ Det roÿty eÿe le me gi bi len gu tardy. Ÿö ne AB≈-ny◊ harby-de◊iz güÿç le ri uly üs tün lik ler ga zanyp, ame ri kaly lary◊ özü ne bo lan ynamyny galkyndyryp ber kit me gi baΔardy. ≈eÿle hem, At lan ti kany◊ suwlaryn da gat naÿan köp sanly hu susy gämi çi le ri◊ bir to pary 1812–1813-n ji ÿyl lary◊ güÿzün de we gyΔyn da bri tan söwda gämi le ri ni◊ 500-ü ni ele saldy lar.

1813-n ji ÿyl da ge çi ri len uruΔ he re-ket le ri Nÿu-Ÿork Δtatyn daky Eri kö lü-ni◊ daΔyn da bo lup geç di. So◊ra AB≈-ny◊ Pre zi den ti bo lan Ge ne ral Wilÿam Gen ri Gar ri son halk meÿle tin çi le rin den we adaty harby es ger ler den yba rat bir goΔuny bi len Ken tuk ki den Det roÿta ta-rap ony basyp al mak mak sady bi len ug-rady. Sentÿabr aÿyny◊ 12-sin de, en tek ol ÿo karky Ogaÿo da ka, ame ri kan gämi le ri-ni◊ bir to pary na baΔtu tanlyk edÿän Oli-wer Ha zard Per ri ta rapyn dan Eri kö lün de i◊lis harby gämi le ri ni◊ der bi-dagyn edi-len li gi ba ra da ha bar alÿar. Gar ri son Det-roÿty eÿeläp, yza çe ki lip barÿan i◊lis le-ri we olary◊ in deÿ ÿa ran laryny Tem za

derÿasyn da kowup dargyt mak bi len Ka-na da gir di. ≈eÿle lik de, Ka na dany◊ äh li ÿer le ri ame ri kaly lary◊ gö zeg çi li gi asty-na geç di.

Bir ÿyl ge çen den so◊, ÿagny 1814-nji ÿyl da uruΔda ÿe ne bir aÿgytly öwrü-liΔik boldy, ser ker de To mas Mak do naf Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ de mir gazygyn daky ≈amp leÿn kö lün de bri tan harby gämi-le ri bi len bo lan söweΔde üs tün çykdy. De◊iz den edilÿän gol dawyn dan ke si-len i◊lis le ri◊ 10 mü◊ adam dan yba rat basy balyjy goΔuny Ka na da ta rap çe-kilmäge mej bur boldy. Edil Δol wagt diÿen ÿaly, „ÿu mur maly we weÿran et-me li” diÿen buÿruk dan ugur alÿan i◊lis harby de◊iz gämi ler to pary At lan ti kany◊ ke nar ÿa kasyn daky ame ri kaly lary gü nü-ne goÿmaÿardy. Awgust aÿyny◊ 24-i ni◊ gi je sin de bar lag-ag taryΔ goΔuny AB≈-ny◊ mer ke zi hö kü me ti ni◊ ÿer leΔÿän ÿe ri bo lan Ko lum biÿa ok rugyny◊ WaΔing ton Δähe ri ne duÿdansyz baryp gir di we ony ot lady. Pre zi dent Jeÿms Mädi son Wir ji-niÿa gaçyp git di.

UruΔ dowam et me gi bi len, gep leΔik-ler alyp barÿan ame ri kan we i◊lis dip-lo mat lary bi ri-bi rin den eg liΔik et me gi ta lap edÿär di ler. Di◊e ser ker de To mas Mak do nafy◊ ≈amp leÿn kö lün de uly ÿe◊iΔ ga za nandygyny eΔi den den so◊, i◊lis ler eg liΔik et mek ba rasyn da ka ra ra gel di ler. 1814-n ji ÿyly◊ de kabr aÿyn da Beÿik Bri ta niÿany◊ adyn dan gep leΔik le-re gat naΔan lar Gent (Bel giÿa da) Δert na-masy na gol çek di ler. Ger sog Wel ling ton mu nu◊ hut Δeÿle bol magy ug run da ta-gal la baryny et di. Hu su san-da, uly çyk-dajy lary ta lap eden Na po le on uruΔlary sebäp li, Bri tan gaz nasyny◊ boΔap gal-magy-da olary mu◊a mej bur et di. ≈ert-na ma harby he re ket le ri◊ bes edil me gi ni, basylyp al nan ÿer le ri◊ di kel dil me gi ni, Δeÿle hem, ser het je del le ri ni çöz mek üçin, bir der◊ew to paryny◊ dö re dil me-gi ni ta lap edÿär. ≈ol ÿa raΔyk Δert na-


masyny◊ gol çe ki len li gin den bi ha bar ta rap lar Lu izi ana Δtatyny◊ Täze Or le an Δähe rin de söweΔle ri ni dowam et dirÿär-di ler. ≈ol ÿer de ge ne ral Änd ru Jäk sony◊ ser ker de li gin de ame ri kaly lar bü tin urΔu◊ dowamyn da i◊ uly ÿe◊Δe ÿet di ler.

I◊lis ler we ame ri kaly lar yla laΔy ga gel mek ba ra da gep leΔik ler ge çirÿärkäler, Mas sa çu sets, Rod-aÿlend, Kon nek ti-kut, Wer mont we Nÿu-GempΔir Δtat-laryny◊ fe de ralçy we kil le ri Kon nek ti-kut Δtatyny◊ Hart ford Δähe rin de „Je nap Mädi sony◊ urΔu na” garΔylyk bil dirÿän bir ÿyg na ga (konwen siÿa) jem len di ler. Täze Ang liÿa bir tär bi len duΔman bi len bü tin urΔu◊ dowamyn da söwda et me gi baΔarypdy, aslyn da, käbir ÿer ler, hat da, Δol söwdany◊ ar kasyn dan pa jar lap ösüp-di. ≈eÿle-de bol sa, fe de ralçy lar uruΔ mil li

ykdy sadyÿe ti çö kerÿär diÿip nyg tady lar. ≈ol ÿyg na ga gat naΔan lary◊ käbir le ri ÿa-ranlyk dan çyk maly diÿip çykyΔ et di ler, ÿö ne we kil le ri◊ ag la basy res pub li kaçy-lary◊ ygtyÿarlyk laryny çäk len dir me-gi na zar da tu tup, Kons ti tu siÿa birnäçe üÿt get me gi ri zil me gi ba rasyn da yla-laΔdy lar. ≈ol san da, olar 60 gün den uzak möh let li ga da gançyly ga, Δeÿle-de pre zi-dent lik we zi pe si ne Δol bir Δtat dan yzly-yzy na saÿlan makly ga ÿol ber mez li gi tek lip et di ler. Ÿö ne Hart ford ÿyg nagy na gat naΔyjy lar Δeÿle ha bary WaΔing to na (Ko lum biÿa ok rugy) ÿe tirÿänçäler, olar urΔu◊ eÿÿäm ta mam la nandygyny bil di-ler. Hart ford konwen siÿasy na gat naΔyjy-lar fe de ralçy lary biwe pa lik da aÿyp lady-lar. Fe de ralçy lar bu aÿyp la ma lar dan hiç wagt hem aÿ◊alyp bil me di ler. 9


��

��

XVI II asyry◊ ahyr laryn da bi lim li ame ri kaly lary◊ kö pü si adaty hris ti an di-ni ne uÿma laryny bes edip baΔlapdy lar. XIX asyry◊ bi rin ji ÿarymyn da Δol döwrü◊ di ne garΔy akymy na jo gap hök mün de di ni galkynyΔ he re ke ti gün ba ta ra ta rap ÿaÿrap baΔlady.

Ame ri kany◊ taryhyn da ÿü ze çy kan Δol ikin ji beÿik di ni galkynyΔ birnäçe dür li di ni yba dat dan yba rat boldy. Olar yba dat ÿer le ri we di ni ynanjy◊ beÿan edi liΔi bi len ta pawut-lanÿardy lar. Täze Ang liÿa da di ne bo lan gyzyk lan many◊ täze den dö reÿΔi dur muΔ iΔewür li-gi ni◊ tol kunyny eme le ge tir di. Gün ba tar Nÿu-Ÿork da galkynyΔ ruhy di ni ynanç lary◊ täze gör nüΔle ri ni◊ peÿda bol magy na alyp bardy. Ken tuk ki ni◊ Ap pa la çi se bit le rin de we Ten ne-si de bu galkynyΔ me to dist we bap tist sek ta laryny güÿç len dir di, Δeÿle hem, di ni yba daty◊ düΔel ge ÿer le rin de ama la aΔyrylyΔy ÿaly täze bir gör nüΔi ni◊ dö re me gi ne sebäp boldy.

1730-njy ÿyl lar da ÿü ze çy kan Beÿik galkynyΔdan ta pawutlylyk da Gün do gar daky bu galkynyΔ he re ket le ri ne Δowhun-gowga we iç ki hy juwyny aç-a çan beÿan et mek ÿaly häsiÿet na ma lar mah sus däl di. Gaÿtam, ynan maÿan lar ynanÿan lary◊ „sar paly dymyΔlygyn dan” to ba gelÿär di ler.

Täze Ang liÿa daky pro tes tantçylyk akymy di ni wagyz edÿän le ri◊ umumy gör nüΔli jemgyÿet le ri ni◊ dö re me gi ne alyp bardy. ≈ol jemgyÿet le ri◊ mak sady pro tes tantçylygy gün ba ta ra ÿaÿrat makdy. Bu jemgyÿet le ri◊ ag za lary di◊e bir di ne uÿÿan lar hök mün de däl-de, eÿsem a◊-bi lim ÿaÿradyjy lar, raÿat jemgyÿet çi li gi ni◊ ÿol baΔçy lary hök mün de we gün do gar Δäher me de niÿe ti ni◊ nus ga lary hök mün de-de he re ket edÿär di ler. Çap et mek we bi lim ÿaÿrat mak bi len meΔgul lanÿan jemgyÿet ler hris ti an di ni ni wagyz et mek iΔle ri ne ÿar dam berÿär di; olary◊ arasyn da, esa san-da, Ame ri kany◊ 1816-njy ÿyl da dö re di len In jil Jemgyÿe ti has meΔhurdy. GalkynyΔy◊ dö re den dur muΔ iΔewür li gi abo li si on to par lary◊ we aramlygy wagyz edi ji jemgyÿe ti◊ dö re me gi ne, Δeÿle-de, tür me le ri üÿt ge dip gur mak hem be den we akyl taÿdan Δi kes li adam lary◊ ala dasyny et mek ÿaly ta gal la lary◊ art magy na ge tir di.

Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ gün ba taryn da galkynyΔ köp ba bat da Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ Adams Δähe rin den bo lan ÿu rist Çarlz Grädi son Finnä borç ludyr. On ta rio kö lün den Adi ron dak dag lary na çen li bo lan ÿer geç miΔde en çe me galkynyΔy baΔyn dan ge çi rip dir we hut Δo nu◊ üçin bu et rap „Ÿa nan ÿer” ady bi len ta nalÿar. 1821-n ji ÿyl da Fin ni Hu daÿ ta rapyn bir gud-rat görÿär we Δol pur sat dan baΔlap, gün ba tar Nÿu-Ÿork da in ji li wagyz edip baΔlaÿar. Onu◊ di ni galkynyΔ he re ket le ri ne jik me-jik meÿil na ma laΔdyr mak, özü ne üns çek me gi baΔar-mak we rek la ma et mek us satlygy mah susdy. 1835-n ji ÿyl da Ogaÿo gö çüp gidÿänçä, Fin ni „Ÿa nan ÿer de” bü tin 1820-n ji ÿyl lary◊ dowamyn da we 1830-njy ÿyl lary◊ baΔlaryn da di ni wagyz ÿö redÿär. 1835-n ji ÿyl da ol Ober lin kol le jin de ylahyÿet ka fed rasyny◊ mü dir lik we zi-pe sin de iΔle mek üçin, Ogaÿo gö çüp barÿar. So◊ra ol Ober li ni◊ Pre zi den ti boldy.

Ame ri ka da ÿör gün li güÿç li di ni sek ta lary◊ beÿle ki iki si bo lan mor mon we ÿe din ji günü◊ adwen tist le ri öz baΔlangyjyny „Ÿa nan ÿer den” aldy lar.

IKIN JI BEŸIK GALKYNY≈


Ap pa la çi se bit le rin de ÿü ze çy kan galkynyΔ ge çen asyry◊ Beÿik galkynyΔyny◊ dö-reÿΔi ne me◊zeΔ boldy. Ÿö ne, mun da kem ping ler galkynyΔ mer kez le ri bo lup hyz mat et di. Bu mer kez ler öÿle rin den uzak da ÿe di günläp di ni yba dat lar ama la aΔyrylÿan adam lar to pary na pe na bolÿardy. ≈eÿle kem ping ler de ge çi rilÿän di ni ÿyg nak lar ilaty az bo lan ser-hetÿa ka ÿer ler den gat naΔÿan adam lar üçin adaty ÿal◊yzlyk dan gaçy ba tal ga bo lup hyz mat edÿär di. Ÿüz ler çe, bel kem mü◊ler çe adam bi len bir ha tar da di ni galkynyΔa gat naΔÿandyk-laryn dan göwnü hoΔ adam lar Δu lar ÿaly ÿyg nak lar da tans edÿär di ler, wagt laryny Δa ga-la◊da ge çirÿär di ler.

Kem ping ÿyg nak laryny◊ il kin ji si 1800-n ji ÿyly◊ iÿulyn da Ken tuk ki ni◊ gü nor ta-gün-ba taryn daky Gas per derÿasyny◊ ke naryn da ÿer leΔÿän but ha na da bo lup geç di. Mun dan has ulu rak ÿyg nak bol sa 1801-n ji ÿyly◊ awgustyn da Ken tuk ki Δtatyny◊ Keÿn Rij Δähe-rin de ge çi ril di. O◊a 10 mü◊den 25 mü◊e çen li adam hem-de preswi te ri an, bap tist we me do tist din le ri ni◊ ru hany lary gat naΔdy lar. Hut Δol ÿyg nanyΔyk me to dist we bap tist mez hep le ri ni◊ but ha na laryny◊ ÿaÿra magyn da gu ra maçylykly galkynyΔy◊ äh miÿet li täre öwrül me gi ne uly iter gi boldy.

Beÿik galkynyΔ Ken tuk ki, Ten ne si ÿaly Δtat lar da we Ogaÿo Δtatyny◊ gü nor ta bö le-gin de çalt ÿaÿraÿardy. Mun dan gelÿän maddy gir de ji ler den il kin ji no bat da me to dist ler we bap tist ler peÿda lanyp bilÿär di. Her bir di ni◊ öz maddy se riΔde si bardy. Se riΔde den di ni◊ ser het ÿa ka lary na ÿaÿradyl magyn da peÿda lanyp bolÿardy. Me to dist le ri◊ „emläge aÿlanÿan lar” ady bi len ta nalÿan ru hany la ra ga raΔly örän ne ti je li iΔ alyp barÿan gu ra-masy bardy. ≈ol ru hany lar uzak ser het etek le rindäki ÿer ler den adam lary gözläp tapÿardy-lar. „Emläge aÿlanÿan lar” sa da adam lary◊ ha taryn dan çy kan lardy, olar öz di ni ne çek mek umydy bi len ser het ÿa ka laryn daky maΔga la lar bi len gat naΔygy ÿo la goÿma ga kö mek edÿär di.

Bap tist le ri◊ res mi taÿdan but ha na gu ra masy ÿokdy. Olary◊ daÿhan-ru hany lary, Hu-daÿy◊ „çagyryΔyny” alan, in ji li öwre nen we so◊ra öz le ri ni din dar lar diÿip, yg lan eden but ha nany esas landy ran adam lardy. Ru hanyly ga da laΔ edÿän beÿle ki adam lar Δol but-ha na dan ge lip çy kan adam lar we hut Δo lar but ha nany◊ öz leΔdi ril me dik uzak ÿer le re or-naΔdyryl magy na kö mek eden adam lar boldy. ≈eÿle tär le ri ulan mak bi len bap tist ler Δtat lar bi len araçäk deΔ ÿer ler de we gü nor ta ÿer le ri◊ ag la basyn da agalyk et me gi baΔardy lar.

Ikin ji beÿik galkynyΔ Ame ri kany◊ taryhy na um masyz uly täsi ri ni ÿe tir di. Bap tist le-ri◊ we me to dist le ri◊ san taÿdan bo lan kuwwaty ko lo ni al döwür de agalyk eden din sek-ta lary na, ÿagny ang li kan, preswi te ri an ÿa-da kong re ga si ona list sek ta lary na de giΔli lik de artdy. Dur muΔda duΔ gel nen kynçylyk lary çöz mek de Δu ag za lan sek ta lary◊ arasyn da hris ti an tagly matyny◊ peÿda lanyl magy XIX asyry◊ ahyryn da in ji le ÿykgyn edil jek di gi ni a◊ladÿardy. XIX asyry◊ baΔlaryn dan or ta lary na çen li aralyk da Ame ri ka ilatyny◊ dü züm taÿdan dür lü li gi bi len ta nalÿan ÿur da öwrü lip baΔlady, Ame ri kany◊ pro tes tant but ha-nasyny◊ için de bar ha kö pelÿän täze ugur lar bol sa Δu nu◊ ÿaly dür lü lik den ha bar ber mek bi len bir ha tar da o◊a goΔant boldy. 8

��


��

ŸURDY Ö Z G E R D E N L E R

Bir leΔen ≈tat lar XIX asyry◊ ahyr laryn da we XX asyry◊ baΔlaryn da köp-ta rap laÿyn öz ger di. Ösen oba ho jalykly ag rar ÿurt bol magyn dan, ol uly se na gatly döwle te öwrül di we onu◊ esasyny düzÿän zat lar bol sa po lat, kö mür, de mir we bug ener giÿasydy. Il ki baΔda Mis si si pi derÿasy bi len

gal la nan ÿaΔ döwlet bü tin De mir gazyk Ame ri ka yklymy na we um man aralyk lary na çen li gi◊e di. Bu gul çulyk me se le si boÿun ça yla laΔy ga gel-me dik we Raÿatlyk urΔuny◊ ga zaply sy nagyn dan ge çen ÿurt dünÿäde i◊ kuwwatly döwle te öwrül di. Il kin ji ge zek onu◊ täsi ri Bi rin ji Ja han urΔy döwrün de dünÿä mil let le ri ni◊ yk balyny◊ çö zül me gin de anyk duÿuldy.

Ö Z G E R D I J I L E R I ÷ K E ≈ P L E R I S U R A T L A R D A

1829–1837-n ji ÿyl lar da AB≈-ny◊ Pre zi den ti Änd ru Jäk sony◊ su raty. Hy juwly, gu jur-gaÿratly we janyp keΔ Jäk son de mok ra-tik par tiÿany◊ gün ba tarly lar, mülk dar lar we iΔçi ler bi len ne ti je li bir leΔi gi ni ga zanyp bil di.

��

Ken tu ki den Gen ri Kleÿ (ÿo kar da), ol hiç ha çan ÿur du◊ Pre zi-den ti bol madyk-da bol sa, XIX asyry◊ bi rin ji ÿarymyn da i◊ täsir li ame ri kan syÿa satçy-laryny◊ bi ri bo lupdy. Kleÿi◊ ta gal lasy bi len 1820-n ji ÿyl da bag laΔy-lan Mi zu ri yla laΔygyny◊ we 1850-n ji ÿyl daky yla laΔygy◊ ka bul edil-me gi ÿa ranlygy sak la-mak da ba hasy na ÿe tip bol ma jak i◊◊än wajyp äh miÿe te eÿe boldy. Iki ka nuny per man, wagt laÿyn-da bol sa, gul çulyk ba batyn daky je de li çöz di.

Sag da, XIX asyr da ze nan-lary◊ hu kugy ug run da beÿik gö reΔi ji ler Eli za bet Keÿdi Sten ton (otu ran ze nan) we Sÿu zan Än to-ni. Sten ton Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ Se ne ka-Folls diÿen ÿer ja gazyn da 1848-n ji ÿyl da Aÿal lary◊ I gu rul-taÿyny ge çirmäge kö mek et di. So◊ra ol Än to ni bi len bi rik di we olar aÿal lary◊ hu kugy ug run daky gö reΔ boÿun ça Mil li Bir leΔi gi esas landyrdy lar. Sten ton öz ar kalyΔyk laryny: „Men ÿyldyrymy tap ladym, ol bol sa ol ÿyldyrymy çakdy” diÿip häsiÿet len dir di.

��

GarΔy daky sahy pa da, aΔak da: i◊ gör nük li gö reΔi ji ler we gul çulygy ÿok et me gi◊ ta rap dar laryny◊ iki si Wilÿam Lloÿd Gar ri son we Fre de-rik Dug las (çep de).

≈eÿle-de, Dug las Raÿatlyk urΔy döwrün de ga raÿagyz es ger le ri Bi le leΔi gi◊ goΔun lary na çek me gi◊ ta rap dary bo lup çykyΔ et di. Gar riÿet Tub men, ö◊ki ta la ban, ÿüz ler çe guly

ÿe rasty de mirÿol bi len ge çi rip ha las et di.

1863-n ji ÿyly◊ maÿyn da Çan sel lorswill kam pa niÿasy döwrün de we pat bo lan gu ra ma lar bir leΔme si ne gat naΔyjy lar daΔ diwary◊ ete gin de ÿatyr lar. Bu kam pa niÿa da üs tün çy kan gü nor taly lar de mir gazy ga, Pen silwa niÿa Δtaty-na ta rap süÿΔdü ler, ÿö ne Get tes burgy◊ ete gin de bo lan üç gün lük söweΔde

�

olar ÿe◊il di ler. Bu söweΔ Raÿatlyk urΔun da öwrü liΔik pur saty hem-de De mir-gazyk Ame ri kany◊ taryhyn da i◊ uly söweΔ boldy. Ame ri kany◊ taryhyn da bü tin Raÿatlyk urΔuny◊ dowamyn da (1861–65) we pat bo lan ame ri kalyny◊ sany i◊ ÿo kary de re je de di.

��

Nÿu-Ÿork dan ge len ÿa ranlyk goΔun laryny◊ Wir ji niÿa Δtatyny◊ Alek sand riÿa Δähe rindäki edil Po to mak derÿasyny◊ ga badyn daky la ge ri.

��

Raÿatlyk urΔuny◊ beÿik ser ker de le ri – ÿa ranlyk ge ne raly Ulis siz Grant (ÿo kar da) we bü tewi li gi◊ ta rap dar laryny◊ ge ne raly Ro bert Li. Olary◊ Wiks burg, Çan se lorswill we Waÿl der ness ÿaly söweΔler de saÿlap alan tär le ri harby taryhçy lar ta rapyn dan Δu wag ta çen li öwre nilÿär.

��

Gra¤danlyk urΔuny◊ yzy sü re baΔla nan di kel diΔ döwrün de AB≈-ny◊ Kong re si ne ag zaly ga saÿla nan il kin ji af ro-a me ri kaly lar. Çep den çet de: Mis si si pi li se na tor Rewels otyr. Ga lan lar – Ala ba ma, Flo ri da, Gü nor ta Ka ro li na we Jor jiÿa Δtat-laryn dan we kil ler pa la tasyny◊ ag za lary.

Emi li Di kin son (1830–1886) öz öm rün de haky-kat da ta nal madyk bol sa-da, häzir Ame ri ka da Δu wag ta çen li ÿü ze çy kan i◊ ajaÿyp we hakyky Δahyr-lary◊ bi ri ha sap lanÿar.

��

Änd ru Kar ne gi – uly yn san perwer te le ke çi. Ol ≈ot lan diÿa da ene den dog-lan. Kar ne gi ga ra me tal lur giÿa we po lat se na gatyny◊ ÿurt da i◊ uly kor po ra-siÿasyny esas landyryp, uly üs tün lik ga zandy. So◊ra ol AB≈-ny◊ äh li ÿe rin de köp çü lik ki tap ha na laryny açdy.

Mark Twen la kamy bi len has gowu rak ta nalÿan Sa mu el Lan gorn Kle-menz (1835–1910) i◊ köp okalÿan we lez zet alynÿan ame ri kan ÿazyjysy we ÿo makçysy bol sa ge rek. „Gekl ber ri Fin ni◊ baΔdan ge çi ren le ri” diÿen we beÿle ki eser le rin de Twen kuwwatly, hakyky, ame ri-kan gep leΔik di li ne esas la-nan sti li ös dür di.

��

Kas te ri◊ goΔuny Litl Big hor na ta rap ÿol da.

Si ting Bul – siu taÿpasyn dan bo lan in deÿle ri◊ ser-dary. Ol säh ra in deÿle ri ni◊ AB≈-ny◊ goΔuny bi len bo lan i◊ so◊ky uly söweΔin de baΔtu tanlyk et di we 1876-njy ÿyl da Litl Big horny◊ ete gin de bo lan söweΔde ge ne ral Jorj Kas te ri◊ ser ker de li gindäki harby güÿç le ri der bi-dagyn et di.

��

��

Ÿo kar da: 1889-njy ÿyl, Ok la ho ma Δähe ri, Ok la ho many◊ meÿdany gö çüp gelÿän ler üçin açy lan dan dört hep de so◊ra. Gö çüp ge len ler öz mel lek le ri ni◊ daΔy na sim aÿlady lar, çadyr-lar dik di ler, tiz den-tiz gün ba tar daky beÿle ki gö çüp ge len le re gö rel de bo lup, agaç jaÿlary gur ma ga baΔlady lar.

Ge çen sahy pa da, çep de: 1914-n ji ÿyl da açy lan ÿap-ÿa◊y ja gur lup gu tary lan Pa na ma ka naly na il kin ji gi ren gämi le ri◊ bi ri. AB≈ 1903-n ji ÿyl da ka naly gur ma ga hu kuk aldy. Ol hu kuk edil Δol wagt goz ga la◊ tur zup, Ko lum biÿa dan bö lü nen Pa na ma bi len Δert na masyn da ber ki dil di. 1978-n ji ÿyly◊ Δert na masy-na laÿyklyk da ka nal 2000-n ji ÿyl da Pa na many◊ ygtyÿary na geçÿär.

��

GarΔy daky sahy pany◊ çe pin de: Nÿu-Ÿork Δähe rindäki AB≈-ny◊ XIX asyry◊ ahyryn da, XX asyry◊ baΔyn da baΔ derwe ze-si bo lan Eli-Aÿlen de ge len göç men ler. 1890–1921-n ji ÿyl lar aralygyn da Bir leΔen ≈tat la ra 19 mil li ona go laÿ adam gö çüp gel di.

AΔak da: 1908-n ji ÿyl da In di ana Δtatyny◊ aÿna zawodyn da iΔleÿän ça ga lar. Ça ga lar zäh me ti ba ra daky ka nun lary◊ ka bul edil me gi Δol döwrü◊ prog res çi ler he re ke ti ni◊ düÿp mak sady bo lupdy.

��

��

In di ki sahy pa lar da: Nÿu-Ÿork da XX asyry◊ baΔlaryn da „Ki çi jik Ita liÿa” hök mün de ta nalÿan Map be ri kö çe si. Täze gelÿän im mig rant lary◊ maΔga la lary, esa san, Gün do gar we Gü nor ta Ÿewro pa dan gelÿän ler, Δähe ri◊ gür ilatly we beÿle ki Δtat lar bi len ser het leΔÿän ÿer le rin de ÿer leΔÿär di ler. Olary◊ ça ga lary we agtyk lary wagty◊ geç me gi bi len beÿle ki Δäher le re we ÿur du◊ beÿle ki ÿer le ri ne dar gap git di ler.

��

��

To mas Edi son Jorj Ist men bi len (ÿo kar da) bi le lik de oÿlap ta pan ki no len ta laryny ki nop roÿek tor da ulany lan dan so◊ göz den ge çirÿär ler. Edi sony◊ oÿlap tap ma laryny◊ ÿüz ler çe-si ni◊ için de i◊ ajaÿyby elekt rik çy rasy boldy.

��

Wi bur we Orwill Raÿt, 1903-n ji ÿyl da De mir gazyk Ka ro li na Δtatyny◊ Kit ti Ho uk diÿen ÿe rin de bi rin ji bo lup ae rop lany gu ran we on da uçan adam lary◊ su raty. Bu su rat da olar 1909-njy ÿyl-da i◊ so◊ky gur lan uçary◊ nus gasyny gör kezÿär ler.

Alek sandr Gre hem Bell 1892-n ji ÿyl da Nÿu Ÿork Si ti den Çi ka-go te le fon ar kaly il kin ji ge zek ja◊ edÿär. Bos to na ge lip or naΔan Δot lan diÿaly im mig rant Bell Δon dan 16 ÿyl ö◊ 1876-njy ÿyl da te le fony oÿlap tapypdy.

��

1918-n ji ÿyl da Bi rin ji Ja han urΔy döwrün de 37 mil li metr ÿa ragy ula nan ame ri kan es ger le ri ni◊ ne mes le ri◊ ÿer leΔÿän ÿer le ri ne ymykly ara laΔÿan pur sat lary.

1919-njy ÿyl daky Bi rin ji Ja han urΔuny◊ gu ta randygyny ala mat landy ran Pa ri¤ pa ra hatçylyk kon fe ren siÿasy wagtyn da „Uly dört lük”. Çep den sa ga: Ita liÿany◊ premÿer-mi nist ri Wit to rio Or lan do, Beÿik Bri ta niÿany◊ premÿer-mi nist ri Deÿwid Lloÿd Jorj, Fran siÿany◊ premÿe ri Jorj Kle menkÿu we AB≈-ny◊ Pre zi den ti Wud-row Wil son. Näçe jan et se-de, Wil son AB≈-ny◊ Se natyny uruΔdan so◊ dö re di len täze Mil let ler bir leΔi gi ne girmäge yryp bil me di.

��

Bi lim li-sowatly we barly ame ri kaly lar üçin 20-n ji ÿyl lar Er nest He min gu eÿ ÿaly ÿazyjy-lary◊ su rat landyryΔy ÿaly „ÿi ti ri len ne sil” eÿÿamy boldy. Ol AB≈-ny taΔlap, Pa ri¤e meÿle tin sür gü ne git di. Bu, Δeÿle-de, „bu lam-bu jarlyk eÿÿamy” bo lup, ÿaΔlar ÿaΔuly nes li◊ äh li ber ka rar eden däp-des sur laryny ret et di ler.

Ÿo karky su rat: 1920-n ji ÿyl daky gi je ki meÿlis wagty. AΔak da: Gen ri Ford we onu◊ ogly i◊ il kin ji awto mo bil we Ford Mo del-T mar kasyn dan bo lan 10 mil li onynjy awto-maΔyn lary bi len. Onu◊ elÿe ter ba hasy um masyz köp ada ma ol maΔyny edinmäge müm kin çi lik be rip di.

��


GÜN BA TA RA

TA RAP

ŸAŸRA MAK

WE SE BI TA RA

TA PAWUT LAR

At la ra goΔu lan kom baÿn lar bi len Or ta Gün ba tar da XIX asyr da bug daÿ or luΔy.

B A P

��

1812-n ji ÿyly◊ urΔy bir ta rap dan oktÿabr ug run daky ikin ji uruΔ boldy, çün ki Δol wag ta çen li Bir leΔen ≈tat la ra beÿle ki ÿurt lary◊ maΔga lasyn da de◊hu kuklylyk be rilmän di. ŸaΔ res pub li kany◊ rewolÿu-siÿa dan bäri baΔyn dan ge çi ren agyr kynçylyk laryny◊ kö pü si-de Δol urΔu◊ gu tar magy bi len ÿok bo lup git di. Kons-ti tu siÿany◊ çar çuwasyn da ga zany lan mil li bü tewi lik azatlyk bi len düz gün-ter-ti bi◊ de◊ag ram laΔmagy na ge tir di. Döw-let ber gi si ni◊ azlygy, öz leΔdi riΔ iΔle ri ne sabyrsyzlyk bi len ga raΔyp ÿa tan mes top rakly tarp ÿer li kon ti nent de halky◊ aba dançylygy na, gülläp ös me gi ne we dur muΔ taÿdan üs tün lik le re gi◊ müm-kin çi lik bardy.

MIL LI BÜ TEWI LI GI GA ZAN MAK

Söwdany◊ ös me gi mil le ti je bis-leΔdirÿär di. UruΔ ze rarly mätäç lik çe ken-le ri◊ kö pü sin de Ame ri kany◊ önüm ön dü-ri ji le ri ni tä olar daΔary ÿurt bäs deΔli gin de üs tün cyk ma ga ukyply bolÿan ça lar go ra-magy◊ örän wajypdygy na ynam dö re di. Olary◊ kö pü si ykdy sady ga raΔsyzlygy◊ äh miÿe ti ni◊ syÿasy ga raΔsyzlygy◊ky-dan pes däl di gi ni nyg tady lar. Ÿur du◊

öz-ö zü ni üp jün et mek ukybyny has çalt ga zan magy na zar da tu tan Kong re si◊ ÿol baΔçy lary ken tuk ki li Hen ri Kleÿ we gü nor ta ka ro li naly Jon Si Kol ha un pro-tek si onizm syÿa saty na eÿer me gi ta lap et di ler. ≈ol syÿa sa ta laÿyklyk da ÿur da ge ti rilÿän haryt la ra çäk len dir me ler gi-riz me li di, Δeÿdip hem, Ame ri kany◊ se-na gatyny◊ ösüΔi ni ga zan malydy. ≈ol wagt güm rük salgydyny◊ möc be ri ni galdyr ma ga amatly wagt boldy. Wer-mont we Ogaÿo Δtat laryny◊ ço pan lary hem öz le ri ni◊ i◊lis ler den gelÿän ÿü◊ü◊ ÿe tirÿän ze le lin den go ral magyny is le-di ler. ≈ot lan diÿany◊ hal talyk ma ta ön-dürÿän gülläp ösen se na gaty Ken tuk ki Δtatyn daky täze önüm çi li ge, ÿagny ÿer-li ke nep den hal talyk ma tany◊ taÿÿar-lan magy na uly bäs deΔ bo lup durÿardy. Pen silwa niÿa da ösüp barÿan iri de mir eredÿän mer kez bo lan Pitts burgy◊ de-mir çi le ri i◊lis le ri◊ we Δwed le ri◊ de-mir üp jün edi ji le ri bi len bäs leΔmäge taÿÿardy lar. 1816-njy ÿyl da güÿje gi ren tö leg ler ba ra daky ka nu na laÿyklyk da bel le nen uly möç ber li paç lar ÿer li ön dü-ri ji ler üçin hakyky go rag bo lup hyz mat et di. ≈eÿle hem, gün ba tarly lar Gün ba-tary Gün do gary◊ Δäher le ri hem gämi du-ral ga lary bi len bi rik di rip bil jek ÿol lardyr

5-N JI BAP: GÜN BA TA RA TA RAP ŸAŸRA MAK WE SE BI TA RA TA PAWUT LAR

„Ÿi git, gün ba ta ra git hem ÿurt bi len bi le lik de ös!”

Jon So ul, 1851-n ji ÿyl


��

ka nal lary◊ döwlet ul gamyny, Δeÿle hem, ser hetÿa ka ÿer le re gö çüp bar mak üçin Δert dö ret me gi◊ wajypdygyny nyg tady-lar. Em ma ÿur du◊ içer ki ÿag daÿyny dü-zet mek ug run da olary◊ eden ta gal la lary Δowsuzly ga uç rady, çün ki Täze Ang liÿa we ÿur du◊ gü nor tasy ola ra uly garΔylyk gör kez di. ≈eÿle lik de, tä 1916-njy ÿyl da döwlet de re je sin de ga raÿol lar ba rasyn da fe de ral ka nun ka bul edilÿänçä, ÿol lar we ka nal lar me se le si aÿry-aÿry Δtat lary◊ öz me se le si bo lup galdy.

≈ol wagt fe de ral hö kü me ti◊ tutÿan orny Ÿo kary kazyÿe ti◊ çy ka ran birnäçe ka rar lary esasyn da has artdy. 1801-nji ÿyl da tüÿs fe de ralçy wir ji niÿaly Jon MarΔal baΔ kazy we zi pe si ne bel lenÿär we tä 1835-n ji ÿyl da ara dan çykÿan ça, Δol we zi pe de iΔleÿär. MarΔal Ÿo kary kazyÿe ti◊ baΔlygy we zi pe si ne geçÿänçä, gowΔak bo lan kazyÿet ada laty◊ kuw-watly eda rasy na öwrül di we tutÿan orny taÿdan Kong res hem Pre zi dent bi-len de◊ ha tar da boldy. Taryhy äh miÿe te eÿe bo lan birnäçe ka rar lary ka bul eden-de, MarΔal hiç wagt esasy ÿö rel ge si ni, ÿagny Kons ti tu siÿany◊ ga raΔsyzlygyny be lent sak la mak ÿö rel ge si ni üÿt get me di.

MarΔal çy ka ran ka rar lary bi len Kons ti tu si yany many-maz muny we ulanylyΔ taÿdan kämil leΔdir mek de Ÿo-kary kazyÿe ti◊ köp sanly kazy laryny◊ arasyn da il kin ji boldy. Onu◊ bu we zi-pe de uzak möh let iΔlän döwrün de ga ra-lan iΔle ri◊ 50-ä go laÿy hut Kons ti tu siÿa de giΔli iΔler di. 1803-njy ÿyl da ga ra lan Mar be ri ni◊ Mädi so nu◊ garΔysy na goz-gan iΔi boÿun ça MarΔaly◊ beÿan eden pi ki ri has uly meΔhurly ga eÿe boldy. Son da MarΔal AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe-ti ni◊ Kong re si◊ ÿa-da Δtat lary◊ ka nun çy karyjy eda rasyny◊ cy ka ran her bir ka nunyny◊ Kons ti tu siÿa laÿyklygyny bar la ma ga hak-hu kugyny◊ bardygyny go rap aÿgytly çykyΔ et di. „Mk Kal lok Me rilän di◊ garΔysy na” diÿlen Kons ti tu-

siÿany◊ hö kü me te be ren ygtyÿarlyk lary bi len bagly kö ne me seläni goz gaÿan bir iΔi◊ ga ral magyn da, ol Alek sandr Ga-mil tony◊ tagly matyny◊ ta rapyn da berk dur magy baΔardy. Ga mil tony◊ pi ki ri çe, Kons ti tu siÿa fe de ral hö kü me te Kons ti-tu siÿany◊ özün de anyk ÿazy lan hu kuk-lar dan baΔga-da ygtyÿarlyk lar berÿär.

GUL ÇULYGY÷ ŸAŸRA MAGY

≈u wag ta çen li ame ri kaly lary◊ ün sü-ni kän bir çek me dik gul çulyk me se le si mil li me se le hök mün de bar ha uly äh-miÿe te eÿe bo lup baΔlady. Res pub li-kany◊ il kin ji ÿyl laryn da, de mir gazyk Δtat lar gul lary◊ des si ne ÿa-da kem-kem-den azat edi lip baΔlan magyny◊ ala-dasyny edip ug ran ma halyn da syÿasy ÿol baΔçy lary◊ kö pü si gul çulygy◊ ÿok bo lup git jek di gi ne ynandy lar. 1786-njy ÿyl da Jorj WaΔing ton „gul çulygy◊ kem-kem den, ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan gyΔarnyksyz ÿok edil me gi ni◊” bir tas la masyny◊ ka-bul edil me gi ni tüÿs ÿü rek den is leÿän di-gi ba rasyn da ÿazdy. Döwlet gul lugyn da bo lan wir ji niÿaly Jeferson, Mädi son, Mon ro ÿaly gör nük li Δahs lar we gü nor-taly lary◊ birnäçe si hut Δu lar ÿaly beÿa-nat lar bi len çykyΔ et di ler. 1787-n ji ÿyly◊ De mir gazyk-gün ba tar per many ÿur du◊ de mir gazyk-gün ba taryn da gul çulygy ga da gan et di. 1808-n ji ÿyl da hal ka ra de-re je sin de gul söwdasy ga da gan edi len de, gul çulyk ÿatyry lar diÿip pi kir eden gü-nor taly köp boldy. Em ma bu çak la ma-lar nädogry bo lup çykdy, çün ki Gü nor ta gel jek ki ÿyl lary◊ dowamyn da gul çulyk düz gü ni ni örän berk gol dap çykyΔ et di. Täze ykdy sady gör ke zi ji le re görä, gul-çulyk 1790-njy ÿyl dan ö◊ki döwür den has düΔewünt li ha sap edil di.

Ÿur du◊ gü nor tasyn da pag ta aras sa-laÿjy se na gaty◊ peÿda bol magy we dep-gin li ös me gi Δol gör ke zi ji le ri◊ i◊ esa-sysy boldy. Mu◊a bol sa gowa çany◊ täze

��

gör nüΔle ri ni◊ tapyl magy we Eli Wit ni ta rapyn dan pag tany çi gi din den aras sa-laÿan bir en jamy◊ oÿlanyp tapyl magy ÿar dam et di. ≈ol bir wagt da se na gat rewolÿu siÿasy ne ti je sin de egir me-dok-ma önüm çi li gi ni◊ uly dep gin ler bi len ös me gi çig mal hök mün de pag ta bo lan is le gi◊ has hem art magy na alyp bardy. 1812-n ji ÿyl dan so◊ gowa ça meÿdanyny has gi◊elt mek mak sady bi len ÿur du◊ gün ba taryn da täze ÿer ler hem öz leΔdi-ril di. Gowa ça eki ni At lan ti kany◊ ke nar-laryn dan ÿur du◊ aΔaky gü nor ta bö le gi ni◊ üs ti bi len Mis si si pi derÿasyny◊ aÿagy na ta rap gi◊ meÿda na we on dan a◊ryk Te-ha sa çen li aralyk da çalt ÿaÿrady.

Köp zäh met ta lap edÿän Δe ker çi◊◊i-rik AB≈-ny◊ gü nor tasyn da gul çulygy◊ gi◊den ÿaÿra magy na ze rurlyk dö ret di. Lu izi ana Δtatyny◊ mes top rakly we yssy howaly gü nor ta-gün do gar bö le gi Δe ker-çi◊◊i ri gi düΔewünt li ös dü rip ÿe tiΔdir-mek de amatlydy. 1830-njy ÿyl lar da bu ÿer den ÿurt da harç edilÿän Δe ke ri◊ de◊ ÿarysy na go laÿy ön dü rilÿär di. Temmäki ön dü ri ji ler hem gul çulygy◊ ÿaÿra magy-na öz bo luΔly goΔant et di ler. Olar täze plan ta siÿa lary aç mak mak sady bi len ÿur du◊ gün ba tary na ta rap baryp, öz ÿan-lary bi len gul çulygy alyp gel di ler.

De mir gazygy◊ azat-er kin jemgyÿe ti-ni◊, gü nor tany◊ bol sa gul çulyk jemgyÿe-ti ni◊ gün ba ta ra ta rap ÿaÿra magy ÿur du◊ gün ba taryn da peÿda bo lan täze Δtat-lary◊ de◊hu kuklylygyny üp jün et me gi syÿasy nuk daÿ na zar dan wajyp bir me-selä öwür di. 1818-n ji ÿyl da Ili noÿy azat Δtat hök mün de ka bul edi len de, Δtat lary◊ 10-usy gul çuly ga rug sat be ren bol sa, olary◊ 11-i gul çulygy ga da gan edÿär di. Em ma Ala ba ma Δtatyny◊ gul eÿe çi lik-li Δtat hök mün de ka bul edil me gi bi len de◊ag ramlylyk sak landy. De mir gazyk-da ilat sany çalt rak artÿardy, bu bol sa de mir gazykly la ra we kil ler pa la tasyn da artyk maçly ga eÿe bol makly ga müm kin-

çi lik berÿär di. ≈eÿle-de bol sa, Se nat de-re je sin de De mir gazyk bi len Gü nor tany◊ arasyn da de◊lik sak landy.

1819-njy ÿyl da 10 mü◊ guly bo lan Mi zu ri özü ni◊ ÿa ranly ga ka bul edil me-gi ni haÿyΔ et di. De mir gazykly lar Mi-zu ri Δtatyny◊ azat Δtat hu kugy bi len ÿa-ranly ga ka bul edil me gi ni ta lap et di ler we ÿurdy nägi le lik ler tol kuny gap lady. Kong res az salymlyk çykgynsyz ÿag-daÿa düΔdi. Ÿö ne Gen ri Kleÿe Mi zu ri yla laΔygyny gur na mak baΔartdy. ≈on da Mi zu ri gul eÿe çi lik Δtaty hök mün de ÿa-ranly ga ka bul edil di we Δol bir wagty◊ özün de Meÿn Δtaty er kin Δtat hök mün de ÿa ranly ga goΔuldy. ≈eÿle-de, Kong res Lu izi ana Söwdasy esasyn da satyn al nan Mi zu ri ni◊ gün ba tar ser he di ni◊ de mir-gazyk ta rapyn daky ÿer le ri◊ çägin de gul eÿe çi li gi ga da gan edÿän ka rar ka bul et di. ≈ol wagt da bu ka rar gü nor ta Δtat lar üçin uly ÿe◊iΔ bo lup gö rün di, sebäbi, on dan ö◊ Δol „Beÿik ame ri kan çöl lü gi” ha çan-da bol sa bir ma hal oturymly ÿe re öwrü-ler diÿen umyt ÿokdy. Bu dawa wagt-laÿyn çö zü lip di, ÿö ne To mas Jeferson öz dos tu na ÿa zan hatyn da: „Bu wajyp me se le ÿangyn ba rasyn da gijäni◊ için-de ge len Δum ha bar ki min me ni uku dan gor kuzyp tu ruzdy. Men des si ne muny „ÿa ranlygy◊ so◊uny a◊ladÿan” bir ha bar diÿip ha sap lapdym” diÿip ÿazypdyr.

LATYN AME RI KASY WE MON RO DOKT RI NASY

XIX asyry◊ il kin ji onÿyllyk laryn-da is pan im pe riÿasyny◊ dü zü mi ne gi ren Mer ke zi we Gü nor ta Ame ri ka re volÿu-siÿa ÿüz urdy. Ang liÿany◊ de mir gazyk ame ri kan ko lo niÿa lary ga raΔsyzlygyny ga za nany bäri, azatlyk ba ra daky oÿ-pi-kir latyn ame ri kaly lary◊ a◊y na dynçlyk ber meÿär di. 1808-n ji ÿyl da Na po le ony◊ Is pa niÿa basy balyjylykly ço zuΔy latyn ame ri kaly la ra „aÿa ga gal maly” diÿlen



��

yΔa rat ki min hyz mat et di. 1822-n ji ÿyly◊ baΔlaryn da Si mon Bo liwary◊, Fran sis ko Mi randy◊, Ho se de San-Mar ti ni◊ we Mi-gel Gi dal gony◊ baΔar ja◊ ÿol baΔçylygy astyn da äh li Is pan Ame ri kasy – gü nor-ta da Ar gen ti na dan Çilä, de mir gazyk-da bol sa Mek si ka we Ka li for niÿa çen li aralyk da – ga raΔsyzly ga eÿe boldy.

AB≈-ny◊ halky olary◊ gö reΔi ne çu◊◊ur gyzyk lan ma bil dirÿär di, sebäbi ol ÿewro pa döwlet le ri ni◊ gol astyn-dan öz le ri ni◊ azatly ga çykyΔlaryny ÿat-ladÿardy. Latyn Ame ri kasyny◊ oktÿabr ug run daky gö reΔi onu◊ öz-ö zü◊i do-landyr mak ÿö rel ge si ba ra daky ynamy na laÿyk gelÿär di. 1822-n ji ÿyl da AB≈-ny◊ Pre zi den ti Jeÿms Mon ro jemgyÿet çi lik pi ki ri ni◊ gysyΔy astyn da Latyn Ame-ri kasyny◊ täze döwlet le ri ni, Δol san da ö◊ki por tu gal ko lo niÿasy bo lan Bra zi-liÿany-da res mi taÿdan yk rar etmäge ygtyÿar aldy we tiz wagt dan gat naΔyk-lary ÿo la goÿdy, il çi ler alΔyldy. Bu ÿag-daÿ met ro po liÿa dan ga raΔsyz, ÿagny Ÿewro pa bi len ö◊ki gat naΔygyny ke sen täze döwlet ler hök mün de olary◊ hak-hu-kugyny berk leΔdir di.

Edil Δol wagt da Orusÿet, Prus siÿa we Awst riÿa rewolÿu siÿa dan go ran-mak mak sady bi len Mu kad des ÿa ranlyk diÿlip at landyry lan bir bi le leΔi gi dö ret-di ler. Mo nar hiÿany ag dar mak howpuny salÿan he re ket ler ÿol alan ÿurt lary◊ iΔi-ne baΔ goΔmak bi len Mu kad des ÿa ranlyk (käwagt o◊a Fran siÿa-da goΔulÿardy) öz ga ra magyn daky ÿer le re rewolÿu siÿany◊ ÿaÿra magyny◊ ö◊ü ni alaryn diÿip ta ma edÿär di. Bu syÿa sat bol sa Ame ri kany◊ öz-ö zü◊i do landyr maklyk ÿö rel ge si ne gö nü den-gö ni ters gelÿär di.

Mu kad des Ÿa ranlyk, alyp barÿan iΔle ri bi len Kö ne dünÿäni◊, yagny Ÿewro pany◊ çäk le rin den çyk man ÿörkä, AB≈-da ul la kan bir ala da dö ret me di. Ÿö ne, ha çan-da ol Is pa niÿa ö◊ki ko lo-niÿa laryny gaÿtaryp ber mek ba rasyn-

daky is le gi ni aÿan eden de, ame ri kaly lar howsa la düΔdü ler. Bri ta niÿa hem Is pa-niÿany◊ öz im pe riÿasyny di kelt me gi ne päs gel ber mek ka rary na gel di, sebä-bi, bri tan söwda-satyk bäh bit le ri üçin Latyn Ame ri kasy bi len hyz mat daΔlyk örän mö hüm di. Lon don i◊lis-a me ri kan gat naΔyk lary ba batyn daky ke pil na ma-lary◊ Latyn Ame ri kasyny hem öz içi ne al magyny ta lap et di, em ma döwlet sek-re tary Jon Kwin si Mon rony bir ta rap-laÿyn he re ket et mek li ge çagyr mak bi-len, „Eger-de biz Orusÿet we Fran siÿa ba ra daky öz ÿö rel ge le ri mi zi anyk yg lan et sek, has dogry we de ger li bo lar” diÿip ynandyrdy. 1823-n ji ÿyly◊ de kabryn da bri tan harby gämi le ri ni◊ Latyn Ame ri-kasyny Mu kad des ÿa ranlyk dan we Fran-siÿa dan go ra jakdygy na göz ÿe ti ren Pre-zi dent Mon ro, Kong re si◊ ö◊ün de adat ça ÿyl da bir ge zek edÿä◊ çykyΔlaryny◊ no bat dakysyn dan peÿda lanyp, so◊ra Mon ro dokt ri nasy ady bi len ta nal jak çykyΔyny et di. ≈ol dokt ri na ame ri kan kon ti nen tin de ÿewro pa döwlet le ri ni◊ öz täsi ri ni ÿaÿba◊landyr magy na çy dap otur mak dan el çek mek lik dog rusyn daky jar na madyr:

Ame ri ka kon ti nen ti ne mun dan beÿläk hiç bir ÿewro pa döwle ti ge le jek-ki ko lo niÿa laΔdyryΔ ÿe ri hök mün de ga-ra maly däl dir.

Ÿer to ga lagyny◊ Δu ÿe ri ne öz [syÿasy] ul gamyny ÿaÿrat mak mak sady bi len olar ta rapyn dan edi len is len dik sy-nanyΔy ga biz pa ra hatçylygymy za we howp suzlygymy za salynÿan howp hök-mün de ga ra jakdyrys.

Biz ÿewro pa döwlet le ri ni◊ bar bo-lan ko lo niÿa laryny◊ we ga raΔly ÿer-le ri ni◊ hiç bi ri si ni◊ iΔi ne gatyΔmadyk we gel jek de hem gatyΔmarys.. Ÿö ne öz ga raΔsyzlygyny yg lan eden, ony sak-laÿan döwlet ler bi len we biz ta rap-dan ga raΔsyzlygy yk rar edi len döwlet-ler ba rasyn da aÿdy lan da bol sa ... on da

��

haÿsydyr bir ÿewro pa döwle ti ni◊ olary özü ne tabyn et mek ÿa-da baΔga bir hi li ÿol lar bi len olary◊ yk bal laryny çöz mek mak sady na gul luk edÿän he re ket le ri ne biz Bir leΔen ≈tat lar ba batyn da di◊e dost-lukly bol madyk gat naΔyk lary◊ ÿü ze çyk-magy hök mün de ga ra maly bo larys.

Mon ro dokt ri nasy Latyn Ame ri-kasyny◊ ga raΔsyzlygyny ÿa◊y alan res-pub li ka lary bi len raÿdaΔlyk ru huny beÿan et di. ≈ol res pub li ka lar bol sa öz ge ze gin de Kons ti tu siÿa lary üçin De mir gazyk Ame-ri ka nus gasyny esas edip aldy lar, Δeÿle-lik de, syÿasy me se le le re ge zek ge len de, umumylyk lary◊ bardygyny yk rar et di ler.

FRAK SIŸALYLYK WE SYŸASY PAR TIŸA LAR

Bir leΔen ≈tat lary◊ için de Jeÿms Mon-rony◊ pre zi dent lik eden döwri (1817–1825) „HoΔ duÿgu lar eÿÿamy” diÿlip at landyryldy. Bir ta rap dan bu adal ga to pa ra ra we se bi ta ra o◊uΔuksyzlygy◊ eÿÿamyny a◊lat sa, ikin ji ta rap dan bu adal ga res pub li kaçy par tiÿasyny◊ fe-de ralçy lar par tiÿasyn dan üs tün cy-kanlygyny a◊ladÿardy. Umu man, fe de-ralçy lar par tiÿasy mil li güÿç hök mün de öz äh miÿe ti ni doly ÿi ti rip di.

Fe de ralçy lary◊ ÿe◊il me gi pre zi-dent saÿla mak ul gamyny◊ gowΔa magy-na ge tir di. ≈ol döwür de Δtat lary◊ ka nun çy karyjy eda ra lary öz kan di dat laryny belläp bilÿär di ler. 1824-n ji ÿyl da Ten ne-si we Pen silwa niÿa Δtat lary Ändrÿu Jäk-sony saÿlady lar, Gü nor ta Ka ro li nany◊ gu ber na tory Jon Kol ha un bol sa onu◊ bi len bir wagt da wi se-p re zi dent lik we zi-pe si ne da laΔ et di. Ken tuk ki öz kan di daty hök mün de we kil ler pa la tasyny◊ baΔlygy Gen ri Kleÿi saÿlady; Mas sa çu sets döw-let sek re tary Jon Ku in si Adamsy, Kong-re si◊ ÿapyk mas la haty bol sa ma liÿe mi-nist ri Wilÿam Kra ufordy kan di dat edip hö dür le di.

Hö dür le nen kan di dat lary◊ Δahsy aÿratynlyk lary we to par lary na bo lan we-pa darlyk lary saÿlawy◊ ne ti je si ni kes git-le mek de mö hüm äh miÿe te eÿe boldy. Adams Täze Ang liÿa da saÿlawçy lary◊ doly gol dawy na my nasyp boldy we Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ saÿlawçy laryny◊ ag la ba kö pü si o◊a ses ber di; Kleÿ bol sa Ken-tuk ki de, Ogaÿo da we Mi zu ri de ÿe◊iΔ ga-zandy; Jäk son gü nor ta-gün do gar da, Il li-noÿda, In di ana da, Ka ro li na Δtat laryn da, Pen silwa niÿa da, Me riländ de we Nÿu-Jer si de üs tün lik ga zandy; Kra uford Wir-ji niÿa da, Jor jiÿa da we De lawer de ÿe◊iΔ ga zandy. Hö dür le nen kan di dat lary◊ hiç bi ri si-de saÿlawçy lar kol le giÿasyn da (bir leΔme sin de) ÿe ter lik se se my nasyp bol mady, Δeÿle lik de, Kons ti tu siÿany◊ düz gün le ri ne laÿyklyk da, saÿlawlar we-kil ler pa la tasy na ge çi ril di, ol ÿer de bol-sa Kleÿi◊ sö zi geçÿär di. Ne ti je de, onu◊ gol dap çykyΔ et me gi bi len Adams pre zi-dent li ge saÿlandy.

Ÿurt Adams ta rapyn dan do landyry-lan wagt da täze par tiÿa bi le leΔik le ri peÿda boldy. Adamsy◊ ÿo luny dowam edi ji ler öz le ri ne „mil li res pub li kaçy-lar” adyny dakdy lar, so◊ra ola ra „wigz” (ame ri kan ko lo nist le ri) ady be ril di. Ÿurdy ada latly we ne ti je li do landyr-sa-da, Adams halky◊ diÿen pre zi den-ti bol mady, ÿagny Pre zi dent hök mün-de uly meΔhurly ga eÿe bol mady, onu◊ hö kü me ti köp Δowsuzlyk la ra uç rady. Adam sa ÿol lary◊ we aka ba lary◊ bir bü-tewi ul gamyny dö ret mek baΔart mady. Onu◊ ÿurdy do landy ran ÿyl lary täze den saÿlan mak ug run daky gö reΔi◊ bir uzyn möwsü mi ne öwrül di, onu◊ sowuk-sa la häsiÿe ti bol sa o◊a täze dost edin mek-de zyÿan ber di. On dan ta pawutlylyk-da Jäk son i◊◊än uly meΔhurly ga eÿe-di, aÿratyn-da, täze de mok ra tik par tiÿa ady ber len res pub li kaçy par tiÿasyny◊ ha taryn daky öz Δägirt le ri ni◊ arasyn da. Bu par tiÿa göz baΔyny Jeferson, Mädi-



��

son we Mon ro ÿaly pre zi dent ler den alyp gaÿdÿar. 1828-n ji ÿyl da ge çi ri len pre-zi dent saÿlawlaryn da Jäk son saÿlawçy-lary◊ ag la ba kö pü si ni◊ gol dawy na my-nasyp bo lup, Adams dan üs tün çykdy.

In deÿle ri◊ hu kuk lary ug run da gö-reΔi ji we 1812-n ji ÿyl da Täze Or le an söweΔi ni◊ gahry many, ten nes li syÿa-satçy Jäk son Gün ba tary◊ uΔak mülk-dar laryny◊ we Gün do gary◊ iΔçi le ri ni◊, dür li el hünär us sa laryny◊ we ownuk söwdagär le ri◊ güÿç li gol dawyny ga-zandy. Olar öz ses le ri ni se na gat öwrü-liΔi gi ni◊ ala mat lary bo lan bar ha ösüp barÿan täjir çi li ge we önüm çi li ge nägi le-lik le ri ni beÿan et mek de ulandy lar.

1828-n ji ÿyl da ge çi ri len saÿlawlar ses berÿän le ri◊ has gi◊iΔleÿin gat naΔmagyn-da uly äh miÿe te eÿe boldy. Wer mont Δtaty ÿa ranly ga goΔul mak bi len ilaty◊ er kek gö bek li si ni◊ äh lu mumy ses ber-mek hu kugyny ga zandy; Ten ne si Δtatyn-da salgyt tö leÿji le ri◊-de kö pü si saÿla mak hu kugyn dan peÿda lanÿardy lar. Nÿu-Jer-si, Me riländ we Gü nor ta Ka ro li na Δtat-laryny◊ hem me si 1807–1810-njy ÿyl lar aralygyn daky emläk we salgyt ta lap-laryny ÿatyrdy lar. 1815-n ji ÿyl dan so◊ ÿa ranlygy◊ ha tary na gi ren Δtat lar da äh li akÿagyz er kek adam lary◊ saÿla ma ga äh-lu mumy hu kugy bardy ÿa-da ol ÿer ler de i◊ pes salgyt ta lap lary bel le nip di. 1815–1821-n ji ÿyl lar aralygyn da Kon nek ti kut, Mas sa çu sets we Nÿu-Ÿork Δtat laryn da hem äh li emläk ta lap lary ÿatyryldy. 1824-n ji ÿyl da saÿlawçy lar kol le giÿasyny◊ ag-za lary he niz hem Δtat lary◊ alty ka nun çy-karyjy eda rasy ta rapyn dan saÿlanÿardy. 1828-n ji ÿy la go laÿlan da bol sa De lawer we Gü nor ta Ka ro li na Δtat laryn dan baΔga äh li Δtat lar da pre zi dent saÿlawçy lary gö nü mel ses ber mek ar kaly saÿlandy. Hem me le ri◊ ün sü ni özü ne çe ken Änd-ru Jäk sony◊ saÿla nan saÿlawlary Δol de-mok rat duÿgu laryny◊ us satlyk bi len sah-na laΔdyryl magy na öwrül di.

KA NUNY÷ ŸATYRYL MAGY NA DE GI≈LI

ÇYKGYNSYZ ŸAG DAŸ

Pre zi dent li gi ni◊ bi rin ji möh le ti ni◊ ahyryn da Jäk son ÿe◊il lik li paç me se le-si boÿun ça Gü nor ta Ka ro li na Δtaty ba-batyn da çäre gör me li boldy. Bu Δtaty◊ söwda we daÿhançylyk bi len meΔgul-lanÿan te le ke çi le ri uzak wagt lap eden umyt laryny◊ Jäk sony◊ pre zi dent lik edÿän döwrün de haky ka ta öwrül me gi ne ga raΔdy lar, ÿagny olar ta rapyn dan köp ÿyl lary◊ dowamyn da nägi le lik bil di ri-len paç lar ba ra daky ka nun lary◊ olary◊ peÿdasy na üÿt ge dil jek di gi ne ynanÿardy-lar. Olary◊ pi ki ri çe paç lar ba batyn da äh-li ÿe◊il lik ler den peÿda lanÿan di◊e de-mir gazykly ön dü ri ji ler di, Δo nu◊ üçin-de, bü tin ÿur du◊ baÿap barÿan ma halyn da, uly möç ber li paç tö le me li bolÿan Gü nor-ta Ka ro li na garyp laΔÿardy.

1832-n ji ÿyl da Kong res ta rapyn dan ka bul edi lip, Pre zi dent ta rapyn dan ka-nun hök mün de güÿje gi ri zi len Paç alyΔ düz gün na masy 1828-n ji ÿyl daky de-giΔli ka nu na ga ran da gowΔag rakdy, em-ma mu◊a ga ra maz dan, ol bu Δtat da halk köp çü li gi ni◊ ga har-ga za ba mün me gi ne alyp bardy. Mu◊a jo gap edip, Gü nor-ta Ka ro li nany◊ ilaty Δtat lary◊ „ka nuny ÿatyr mak” ba ra daky ÿö rel ge si ni tek lip et di. Bu pi kir 1832-n ji ÿy la çen li Jäk-sony◊ Pre zi den ti◊ orun ba sary we zi pe si-ni ÿe ri ne ÿe ti ren Jon Kol ha un ta rapyn-dan „Gu nor ta Ka ro li nany◊ nägi le lik bil dir me si” atly çykyΔyn da (1828 ÿ.) beÿan edil di. Nägi le lik di◊e güÿç len di. Gü nor ta Ka ro li na „Paç la ra de giΔli ka-nuny◊ ÿatyryl magy” atly ÿö ri te bir ka-rar çy kardy. ≈ol ka rar Δtat lary◊ paç la ra de giΔli 1828-n ji we 1832-n ji ÿyl lar da ka bul edi len ka nun lary◊ iki si ni◊ hem ÿatyrylÿandygyny jar et di. ≈eÿle hem, harby üp jün çi li gi, Δol san da harby güÿç-le ri ber kitmäge we ÿa rag lan ma ga ge rek

��

bo lan maddy se riΔde le ri artdyr mak ba-rasyn daky ka nun lar ka bul edil di.

Ka nuny ÿatyr mak ba ra daky ka rar fe de ral hö kü me ti◊ ygtyÿarlyk laryny◊ garΔysy na Δtat lar ta rapyn dan edi len köp-sanly päs gel çi lik le ri◊ so◊kusy boldy. ≈tat lar bi len fe de ral hö kü me ti◊ arasyn-da häki miÿet ug run da we raÿat lary◊ ynamyny ga zan mak ug run da res pub li-kany◊ dörän gü nün den baΔlap diÿen ÿaly elmy da ma öz bo luΔly çe ke leΔik bo lup geç di. 1798-n ji ÿyl daky Ken tukkä we Wir ji niÿa de giΔli 1798-n ji ÿyl da ka bul edi len ka rar lar, my sal üçin, daΔary ÿurt-lu la ra we hö kü me te garΔy wagyz et mek ba ra daky ka nun lary kes git lemäge esas boldy, Hart ford kon fe ren siÿasyn da bol-sa Täze Ang liÿa Pre zi dent Mädi sony◊ we Ang liÿany◊ garΔysy na urΔa nägi le-lik le ri ni beÿan et di.

Gü nor ta Ka ro li nany◊ salÿan howpu-na jo gap edip, Jäk son 1832-n ji ÿyly◊ noÿabryn da Çarls to na bir harby we 7 sany ki çi gämi ni ug ratdy. De kabry◊ 10-yn da ol ka nuny ÿatyryjy la ra garΔy jar na ma çy-kardy. Gü nor ta Ka ro li na „ga la gop lugy◊ we haÿynlygy◊ çägin de” dur diÿip, Pre-zi dent bel le mek bi len, Δtaty◊ raÿat laryny ata-ba ba laryny◊ ta gal la baryny edip ga-za nan ÿa ranlygy na we palydygyny su but et mek li ge çagyrdy.

Paç me se le si ÿe ne-de Kong re si◊ ö◊ün de ör-boÿu na ga lan ma halyn da, Δol ba bat da bir aram çäräni◊ Kong res ta-rapyn dan ka bul edil me gi ni ga zanyp bil jek ÿe ke-täk bir adamy◊ bardygy na, onu◊-da olary◊ go ragyny◊ ta rap dary bo lup çykyΔ edi ji (we Jäk sony◊ syÿasy garΔy daΔy) se-na tor Gen ri Kleÿdi gi anyk boldy. 1833-n ji ÿyl da çalt ka bul edi len Kleÿi◊ paç lar ba ra daky ka nuny na laÿyklyk da ÿur da ge ti rilÿän haryt lary◊ gym matyn dan 20 gö te rim ÿo kary bo lan äh li güm rük paç-lary az-az dan alyn maly, ne ti je de 1842-nji ÿy la çen li 1816-njy ÿyly◊ aram muk-dar daky pajy na de◊leΔme li di.

Ka nun ÿatyryjy lary◊ Gü nor ta Ka-ro li na daky ÿol baΔçy lary Gü nor ta Δtat-lary◊ beÿle ki le rin den hem gol dawa ga-raΔdy lar, em ma olary◊ äh li si uç dan tut ma Gü nor ta Ka ro li nany◊ tu tan tu tumyny oÿlanyΔyksyz we Kons ti tu siÿa çap raz diÿip ha sap lady. Ahyryn da Gü nor ta Ka-ro li na öz eden he re ke tin den el çek me li boldy. Em ma mu◊a ga ra maz dan, ta-rap lary◊ iki si hem özü ni ÿe◊i ji saÿdy: Jäk son fe de ral hö kü met de ÿa ranlygy◊ artyk maçlyk ÿö rel ge si ni gi riz di. ≈eÿle-de bol sa, garΔylygyny bil dir mek bi len, Gü nor ta Ka ro li na ö◊e sü ren ta lap laryny◊ kö pü si ni◊ ber jaÿ edil me gi ni ga zandy we Δeÿle et mek bi len hat da ÿe ke Δtaty◊-da Kong res den ta lap et mek ar kaly is le gi ne ÿe tip bilÿän di gi ni aÿdy◊ gör kez di.

BANK UG RUN DAKY GÖ RE≈

Hat da, ka nun ÿatyr mak me se le si en-tek çö zülmänkä, Pre zi dent Jäk son üçin ÿe ne bir sy nag bo lan baΔga bir je del li me se le ÿü ze çykdy. Ol Bir leΔen ≈tat-lary◊ ikin ji bankyny◊ ygtyÿarlylygyny uzalt ma ga de giΔli me se le di. Bi rin ji bank Ga mil tony◊ gör kez me si boÿun ça 1791-n ji ÿyl da 20 ÿyllyk möh let bi len dö re di lip di. Dog rusy, maÿany◊ bir bö-le gi fe de ral hö kü me te de giΔli-de bol sa, ol hakyky döwlet banky däl di, gaÿtam ter si ne, ol gir de ji si paÿdar la ra düΔÿän bir hu susy kor po ra siÿa bo lup durÿardy. Aslyn da, Δol bank gyzyl pu lu◊ gym-matyny dur nuk laΔdyr mak we söwdany höwes len dir mek mak sady bi len dö re-di lip di; em ma ol gün ba tarly lary◊ kö pü-sin de we mi zu ri li se na tor To mas Ben ton bi len bir ha tar da zäh met keΔler de nägi-le lik dö ret di. Olary◊ pi ki ri çe, Δol bank uly ygtyÿarlyk la ra eÿe bo lan adam lary◊ bar mak basyp, sa naÿmalysy na aÿratyn ÿe◊il lik ler berÿän bir „wagΔydy”. 1811-n ji ÿyl da ygtyÿarlyk lary ta mam la nan dan so◊, Δol bank öz iΔi ni bes et di.



��

So◊ky birnäçe ÿyl lary◊ dowamyn-da bank iΔle ri ni döwlet ta rapyn dan ygtyÿarly bo lan bank lar ama la aΔyrdy.. Olar bol sa kagyz puly ge re gin den artyk-maç muk dar da çy kardy lar. Bu bi düz-gün çi lik le re we pu lu◊ hüm me ti ni◊ gaç-magy na alyp bardy. Bu ÿag daÿ bol sa döwlet bankyny◊ ÿurdy bir bi tewi pul bir li gi bi len üp jün edip bil me je gi ni aÿan et di. ≈o nu◊ üçin-de, 1816-njy ÿyl da Bir leΔen ≈tat lary◊ ikin ji banky na ÿe-ne-de 20 ÿyl möh let bi len do landyryΔ ygtyÿarlygy be ril di. Ol hem bi rin ji ban-ka me◊zeΔ bankdy.

Tu ruwbaΔdan Δol ikin ji banky◊ täz-eräk dörän Δtat lary◊ we ÿer le ri◊ arasyn-da bi ab raÿlyk dan gö zi açyl mady, onu◊ müΔde ri le ri bol sa ilaty◊ uly baÿlaryn-dan däl di. Onu◊ garΔy daΔlary: „Bank karz ber mek me se le sin de we pul do-lanyΔygyn da agalyk edi ji bolÿar hem ilaty◊ baÿ gat lak laryny◊ az sanly adam-laryny◊ bäh bi di ne hyz mat edÿär” diÿip nyg taÿÿardy lar. Umu man alany◊da, bank gowy do landyrylÿardy we gowy hyz mat lary üp jün edÿär di. Mu◊a ga ra-maz dan, halk ta rapyn dan ban ka garΔy çykyΔ edÿän le ri◊ arasyn da meΔhur ÿe◊i ji hök mün de saÿla nan Jäk son, banky◊ ikin-ji möh le te ygtyÿarlygyny uzalt mak ba ra-daky ka nuny güÿjü ni ÿi ti ren diÿip yg lan et di. Kong re si◊ ö◊ün de eden çykyΔyn da ol banky◊ agalygyny we ÿö ri te ÿe◊il lik-le ri ni ÿaz gardy hem on da: „Bi zi◊ baÿ adam larymyz äh li goÿumçy lary◊ bäh-bit le ri ni◊ bir me◊zeΔ de◊ go ral magy we hem me ler üçin de◊ bäh bit li bol magy bi-len ka na gat lan mady lar, gaÿta Kong re si◊ çy ka ran ka nunyn dan peÿda lanyp, has baÿlaΔma ga bi zi◊ kö mek ber me gi mi zi haÿyΔ et di ler” diÿip gör kez di. Gi ri zi len ga da ganlygy ÿatyr mak ug run da olary◊ eden ta gal la lary hiç ne ti je ber me di.

Mun dan so◊ baΔla nan saÿlaw möwsü-min de bank ba ra daky me se le jemgyÿe-ti◊ için de bö lü niΔi gi◊ peÿda bol magy na

sebäp boldy. Olary◊ bir bö le gi (umu-man, bar bo lan pu luny tygΔytly ulanyp, köpräk peÿda gör me gi◊ ta rap dar lary) täjir ler, ön dü ri ji ler we ma liÿe çi ler bol-sa, beÿle ki si köpräk pul kö me gi ni◊ we az rak gö te ri mi◊ ta rap dar lary bo lan, köp-lenç ha lat da bank la ra ber gi dar iΔçi ler we daÿhan lardy. Bu bol sa „Jäk so nizm” yla-laΔygyny◊ peÿda bol magy bi len gu tardy. Jäk son 1832-n ji ÿyl da özü ni◊ täze den saÿlan magy na banky◊ gu tarnykly der-bi-dagyn edil me gi ne alyp bar jak bir ygtyÿar na ma hök mün de ga rady. Banky◊ jemgyÿet çi lik maÿa goÿum laryny aÿyr-makly ga ÿol açÿan ygtyÿar na masyny bol sa ol bu iΔi ama la aΔyr mak da tüÿs ge rek bo lan taÿÿar ÿa rag ha sap laÿardy. 1833-n ji ÿyly◊ sentÿabryn da ol „bank da mun dan beÿläk hö kü met pul goÿup bil-meÿär we Δo◊a çen li goÿlan pul lar döw-let ha jat lary na ge rek bo lan ma halyn da ter tip boÿun ça ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan alyn-maly” diÿlen per man çy kardy. Mer ke-zi banky◊ or nu na yh las bi len saÿlanyp al nan we ygtyÿarlyk lary berk den-berk çäk len di ri len döwlet bank lary gel-di. AB≈-ny◊ in di ki nes li ol diÿen saz-laΔykly bol madyk bank ul gamyn dan peÿda landy. Bu ar zan karz pul lar ar kaly gün ba tar eks pan siÿasyny◊ ÿaÿra magy-na ÿar dam et se-de, ilaty häli-Δin di ÿü ze çykÿan howsa la lar sebäp li biyn jalyk et-di. Tä Raÿatlyk urΔy tu taΔÿan ça, AB≈-da hö kü met ta rapyn dan de giΔli ygtyÿarlyk ber len döwlet bank ul gamy bol mady.

WIG LER (LI BE RAL LAR), DE MOK RAT LAR WE

„ZAT BIL MEŸÄN LER”

Gap ma-garΔylykly mak sat lar dan el çek me se ler, as la üs tün lik ga zanyp bil me-jek di gi ne göz ÿe ti ren Jäk sony◊ syÿasy bäs deΔle ri nägi le adam lary◊ hem me si-ni „Wigz” atly bir umumy par tiÿany◊ ha tary na je bis leΔdirmäge sy nanyΔdy-

��

lar. Olar 1832-n ji ÿyly◊ saÿlawlaryny◊ yzy sü re bir leΔmäge baΔlan-da bol sa-lar, ag za lalyk lary saz la mak hem bir bü tewi syÿasy binÿady iΔläp düz mek üçin, ola ra 10 ÿyl dan-da köp wagt ge-rek boldy. Wigz le ri◊ arasyn da i◊ ajaÿyp döwlet iΔgär le ri Gen ri Kleÿi◊ we Da ni-el Webs te ri◊ ta gal lasy bi len bu par tiÿa öz ha tar laryny ber kit di. Ÿö ne, 1836-njy ÿyly◊ saÿlawlaryn da öz le ri ni◊ bir ÿol baΔçysyny saÿlap alar dan ÿa-da bir bü tewi syÿasy binÿady dö ret mek den wigz ler en tek hem ju da dagynykdy lar. Ge çi ri len saÿlawlar da Jäk sony◊ orun ba-sary bo lan nÿu-ÿorkly Mar tin Wan Bu-ren ÿe◊iΔ ga zandy.

≈ol döwür de ÿurdy bas mar lan ykdy-sady çök gün lik we ÿurdy Wan Bu ren-den ö◊ do landy ran pre zi den ti◊ pel se pe my saly Δahsyÿe ti, onu◊ özü ne my nasyp bo lan artyk maçlyk laryny◊ gö rünmän gal magy na sebäp boldy. Hö kü met we ki-li hök mün de Wan Bu re ni◊ jemgyÿet de eden he re ket le ri ilaty◊ göwnün den tur-mady, sebäbi on da mil li ÿol baΔçyny◊ ta la be di ji lik ukyby-da, Jäk sony◊ky ÿaly her bir he re ke ti ni ge liΔdi rip du ran aktÿorlyk ukyby-da ÿokdy. Döwrün de ka bul edi len ka nun lar adam lary◊ arasyn-da hiç bir Δowhun-Δöh ra ta eÿe bol mady, 1840-njy ÿyl daky saÿlawlar ÿur du◊ kyn gün le ri baΔyn dan ge çirÿän, iΔ hak-laryny◊ pe se ga çan döwrü ne ga bat gel di, Δo nu◊ üçin-de, de mok rat lar go ran ma ga mej bur bol du lar.

Ogaÿoly Wilÿam Gen ri Gar ri son wig le ri◊ pre zi dent li ge kan di daty boldy. Ol ÿer li in deÿler bi len ÿü ze çy kan çaknyΔyk lary◊, Δeÿle-de, 1812-n ji ÿyl-daky urΔu◊ gahry many hök mün de gi◊den ta nalÿardy. Ol Jäk son ÿaly de mok ra tik Gün ba tary◊ we ki li ha sap lanÿardy. Ge çi-ri len saÿlawlar da onu◊ wi se-p re zi dent-li gi ne da laΔ eden wir ji niÿaly Jon Taÿler boldy. Ol Δtat lary◊ hak-hu kuk lary we pes paç lar dog rusyn da beÿan eden oÿ-

pi kir le ri bi len gün ba tary◊ uly hor maty na we gol dawy na my nasyp boldy. Ne ti je de, Gar ri son uly ÿe◊iΔ ga zandy.

Em ma we zi pe si ne gi riΔe ni ne bir aÿ bo lup-bol man ka, 68 ÿaΔly Gar ri sony◊ ara dan çyk magy bi len Taÿler Pre zi-dent boldy. Taÿle ri◊ ga raÿyΔlarydyr ynanç lary ÿur du◊ en tek hem i◊ täsir-li syÿa satçy lary bo lup du ran Kleÿi◊ we Webs te ri◊ ga raÿyΔlaryn dan düÿp li ta-pawut lanÿardy. ≈ol sebäp li-de, Taÿle-ri◊ pre zi dent lik möh le ti ta mam lanÿan ça, bar bo lan Δol çap razlyk lar Pre zi dent bi-len ony saÿlan par tiÿany◊ arasyny◊ aç-a çan bo zul magy na alyp bardy.

Eÿsem-de bol sa, ame ri kaly lary◊ düΔen dagynyk ÿag daÿy wig ler bi len de-mok rat lary◊ arasyn da peÿda bo lan ag za-lalyk dan hem has çylΔyrymlydy. My sal üçin, Ame ri ka gö çüp ba ran ka to lik le ri◊ uly to pary, hu su san-da, asly ir lan diÿaly we ger ma niÿaly ka to lik ler, XIX asyry◊ bi rin ji ÿarymyn da Ame ri ka da dog lup, önüp-ö sen pro tes tant la ra o◊yn bol madyk täsir le ri ni ÿe tir di ler.

Gö çüp ba ran lar ame ri kan ke nar ÿa-ka lary na öz le ri bi len täsin lik de öte ge çen däp-des sur lary we di ni ga raÿyΔlardyr-yba dat lary alyp bardy lar. Gün do gar ke-nar ÿa kasyn da ÿer leΔÿän Δäher ler de olar iΔ orun laryny tap mak da ÿer li ilat bi len uly bäs deΔlik edÿär di ler. Onu◊ üs te si-ne-de, 1820-n ji we 1830-njy ÿyl lary◊ syÿasy öz ge riΔlik le ri gö çüp ba ran lary◊ täsi ri ni◊ bar ha art magy na ÿar dam et di. ≈ol iki on ÿyllygy◊ dowamyn da Δtat lary◊ kons ti tu siÿa lary na täze den ga ralypdy. Mu nu◊ mak sady ilaty◊ akÿagyz er kek le-ri ni äh lu mumy ses ber mek hu kugy bi len üp jün et mek di. Bu ÿag daÿ ÿur du◊ ilaty◊ ÿo kary gat lagyny◊ syÿasy we kil le ri ta-rapyn dan do landyryl magyny◊ so◊u na çykdy. Olar öz le ri ni◊ hö kü met den çet-leΔdi ril me gi ni◊ sebäpkäri hut gö çüp ge-len ler diÿip ha sap et di ler. Ahyr so◊un-da-da, al ko gol iç gi le rin den el çek me gi



��

wagyz edÿän he re ke ti◊ ka to lik but ha-nasy ta rapyn dan gol dan manlygy: „Rim AB≈-ny al ko golly iç gi ler bi len dar gat-makçy bolÿar” diÿlen aÿyp la ma lary◊ peÿda bol magy na ge tir di.

1849-njy ÿyl da esas landyry lan „Ÿyldyzly fewral” atly giz lin jemgyÿet Δol döwür de ke ma la ge len ÿer li gu ra-ma lary◊ i◊ mö hü mi boldy. Ha çan-da, onu◊ ag za lary öz le ri ni ta nat mak dan ÿüz öwren le rin de, ola ra des si ne „zat bil meÿän ler” adyny dakdy lar. 1853-n ji ÿyl da „zat bil meÿän ler” Nÿu-Ÿork Δähe-rin de Uly ge◊eΔ gu rady lar. ≈ol ge◊eΔ täze Kons ti tu siÿany◊ döwlet gu ra ma-lary na gö zeg çi lik et mek ygtyÿaryny◊ bol magyny wesÿet et di.

„Zat bil meÿän le ri◊” esasy mak sat-laryny◊ arasyn da täze Δert le re uÿgun-laΔma ga ge rek bo lan möh le ti 5 ÿyl dan 21 ÿy la çen li uzalt mak, Δeÿle-de, daΔary ÿurt lu lary we ka to lik le ri döwlet we zi pe-le rin den daΔlaΔdyr mak ÿaly mak sat lar bardy. 1855-n ji ÿyl da bu gu ra ma Nÿu-Ÿork daky we Mas sa çu setsdäki ka nun çy karyjy eda ra lary öz gö zeg çi li gi ne ge çir me gi baΔardy; 1855-n ji ÿy la çen-li AB≈-ny◊ 90-a go laÿ kong res me ni bu par tiÿa bi len ara gat naΔyk dady.

Gul çulyk me se le si boÿun ça yla laΔy-ga ge lip bil mez lik bu par tiÿany◊ mil li syÿa sat da my nasyp orun tut magy na päs-gel ber di. Gü nor tany◊ „zat bil meÿän-le ri” gul çulygy gol dap çykyΔ et se ler, de mir gazykly lar gul çuly ga garΔydy lar. 1856-njy ÿyl da pre zi dent li ge we wi se-p re zi dent li ge kan di dat lary bel lemäge bagyΔlanyp ge çi ri len konwen siÿa da Mi-zu ri yla laΔygyny gol da mak ba ra daky tek lip inkär edi len li gi sebäp li, De mir-gazygy◊ 42 de le gaty mej lis ler otagyny terk edip git di, Δon dan so◊ Δol par tiÿa syÿasy güÿç hök mün de syndy.

RE FOR MA LARY÷ HAŸDADYL MAGY

Jäk sony◊ saÿlan magy de mok ra tik öz ge riΔi◊ janly beÿany bol mak bi len ame ri kaly lary◊ raÿat hu kuk laryny we müm kin çi lik le ri ni bar ha artdyr mak ug-run daky uzak göz leg ler ÿo luny◊ di◊e bir ujypsyz ja tapgyrydyr. 1835-n ji ÿyl da Fi-la del fiÿa Δtatyny◊ Pen silwa niÿa Δähe ri-ni◊ iΔçi le ri kö ne den gelÿän „da◊ atan dan gün ÿaΔa ra çen li” dowam eden iΔ gü nü-ni◊ 10 sa ga da çen li gys galdyl magyny ga zandy lar. Hut Δu lar ÿaly üÿt ge dip gur ma lar Nÿu-GempΔir, Rod-Aÿlend, Ogaÿo Δtat laryn da we ÿa ranly ga 1850-n ji ÿyl da ka bul edi len täze Ka li for niÿa Δtatyn da hem ge çi ril di.

Ses ber mek we saÿla mak hu kugyny◊ bar ha ÿaÿra magy a◊-bi li me täze çe ga-ra ma ga alyp bardy. In di ÿur du◊ hem-me ÿe rin de ÿi ti düΔün je si bo lan döw-let iΔgär le ri bi lim-sowady bol madyk saÿlawçy lary◊ äh lu mumy ses be riΔli ge ne ne◊si howp bo lup durÿandygy na göz ÿe tir di ler. ≈eÿle adam lar, ÿagny Nÿu-Ÿork dan De Witt Klin ton, Ili noÿdan Ab-ra ham Lin koln, Mas sa çu sets den Go ras Man in di kär deΔler ar ka laΔygy ta rapyn-dan uly gol dawa my nasyp bol du lar. Olary◊ ÿol baΔçy lary salgyt tö leÿji le ri◊ se riΔde le ri ne esas lanyp, äh li ça ga lar üçin mugt mek dep le ri◊ açyl magyny ta lap et-di ler. Kem-kem den äh li Δtat lar da tö leg-siz mek dep ler bi len üp jün etmäge rug sat berÿän de giΔli ka nun lar ka bul edil di. Ne-ti je de, ÿur du◊ de mir gazygyn da döwlet mek dep ul gamy adaty hady sa öwrül di. Ÿur du◊ beÿle ki ÿer le rin de bol sa Δeÿle döwlet mek dep ul gamyny or naΔdyr mak ug run daky ta gal la lar ÿe ne-de köp ÿyl lar dowam et di.

≈ol döwür de ÿü ze çy kan gör nük li jemgyÿet çi lik he re ket le ri ni◊ ÿe ne bi ri-de al ko gol iç gi le ri sat ma ga we içmäge de giΔli beÿan edi len garΔylyk boldy.

�

Bu he re ke ti◊ peÿda bol magy na dür-li-dür li ala da lar we ähe◊ler – dür li di ni ynanç lar, al ko goly◊ iΔ ÿer le ri ne ÿe tirÿän zyÿany we al ko goly aΔa köp içÿän le ri◊ ga ra magyn daky aÿal lary◊ we ça ga lary◊ baΔyn dan ge çirÿän hor luk larydyr, sü-tem-zor lugy sebäp boldy. 1826-njy ÿyl-da Bos tony◊ ru hany lary al ko gol iç gi le-rin den sak lan magy düz gün leΔdirÿän bir jemgyÿe ti dö ret di ler. ≈on dan ÿe di ÿyl ge çen den so◊, Fi la del fiÿa da bu jemgyÿet döwlet de re je sin de bir gu rul taÿ ge çir di. ≈on da Al ko gol dan sak lan mak me se le-si boÿun ça ame ri kan bir leΔi gi dö re dil-di. Bir leΔik al ko gol iç gi le ri ni ret etmäge çagyrdy hem-de döwlet ka nun çy karyjy eda ra laryn dan al ko gol ön dür me gi we sat magy ga da gan edÿän ka nun lary çy-kar magy ta lap et di. 1855-n ji ÿy la çen li Δtat lary◊ on üç sanysy hut Δeÿle hem, et-di, em ma wagty◊ geç me gi bi len bu lary◊ çy ka ran ka nun lary kazyÿet de re je sin de päs gel çi lik le re du çar boldy. Olar di◊e Täze Ang liÿany◊ de mir gazyk bö le gin de bol malysy ÿaly güÿje gir di, ÿö ne 1830–1860-njy ÿyl lar aralygyn daky döwür de al ko goly ret et mek he re ke ti ni◊ ne ti je sin-de AB≈-da al ko golly iç gi le ri◊ jan baΔy-na içi liΔi azaldy.

Üÿt ge dip gu rujy lary◊ beÿle ki le ri tür me ler we ruhy ke sel li adam la ra ideg ber mek me se le le ri ni üns mer ke zin de goÿdu lar. Ta gal la lar je naÿaty◊ je zasyny çekÿän li gi◊i garΔy ÿat ladyp du ran tür-me le ri tem mi be riΔ eda ra lar dan, tus sag edi len le ri täze den adaty dur muΔa uÿgun-laΔdyrÿan dü ze diΔ-zäh met eda ra lary na öwürmäge gö nük di ri lip di. Mas sa çu sets-de Do ro ti Diks azatlyk dan mah rum edi-lip, halys gu ta ran ideg et me jaÿlar da we tür me ler de sak lanÿan ruhy ke sel li adam-lary◊ sak lanyΔ Δert le ri ni gowu laΔdyr-mak ug run da gö reΔdi. Mas sa çu sets de öz ta gal la laryny üs tün lik li ta mam lan dan so◊, Do ro ti Diks bu ugur daky he re ke ti ni dowam edip, Gü nor ta ta rap ÿo la düΔdi.

1845 we 1852-n ji ÿyl lar aralygyn daky döwür de Gü nor tany◊ 9 Δtatyn da ruhy ke-sel li adam lar üçin has sa ha na lar açyldy.

AŸAL LARY÷ HAK-HU KUK LARY

≈eÿle üÿt ge dip gur ma lar aÿal-gyz-lary◊ jemgyÿet de öz le ri ne de◊ ga ral-maÿanlygy na göz ÿe tir me gi ne alyp bardy. Ko lo ni al döwür den baΔlap, dur-muΔa çyk madyk aÿal-gyz lar er kek ler bi len bir ha tar da Δol bir hak-hu kuk lar-dan peÿda lanyp gel se ler-de, däp-des su-ra laÿyklyk da olar dur muΔa ir çyk maly bolÿardy lar. Dur muΔ gur mak bi len bol sa ka nuny◊ ö◊ün de aÿal lar öz baΔdaklygyny ÿi tirÿär di ler. Aÿal lary◊ ses bermäge hu-kugy ÿokdy. XVI I-X VI II asyr lar da olary◊ bi li mi, esa san, oka mak, ÿaz mak, sa za düΔün mek we ti kin-çatyny baΔar-mak bi len çäk lenÿär di.

Aÿal maΔga la lary◊ a◊-düΔün je si ni◊ oÿan magy ≈ot lan diÿa dan lek tor hem ¤ur na list ze nan Fren sis Raÿty◊ Ame-ri ka gel me gi bi len baΔlandy. 1820-n ji ÿyl lar da ol AB≈-ny◊ çäk le rin de aÿal-gyz lary◊ hu kuk laryny◊ ber jaÿ edil me gi ug run da aç-a çan iΔ alyp bardy. Her ge-zek, ha çan da jemgyÿet çi lik ÿer le rin de aÿal-gyz la ra söz söz le mek ga da gan edi-len de, Raÿt di◊e çykyΔ et mek bi len çäk-lenmän, eÿsem aÿal-gyz lary◊ maΔga la meÿil na ma laΔdyryl magy na, ça ga do gur-makly ga we ni kany boz makly ga de giΔli mag lu mat lary bilmäge de giΔli hu kuk-laryny wagyz edip, öz ga raÿyΔlaryny beÿan et mek bi len, di◊leÿji le ri haÿran galdyrÿady.

1840-njy ÿyl lar da aÿal-gyz lary◊ hak-hu kuk lary ug run daky il kin ji he re-ke ti ö◊e ta rap ÿö re dip bil jek ame ri kan aÿal-gyz laryny◊ bir to pary peÿda boldy. Eli za bet Keÿdi Sten ton olary◊ arasyn da i◊ gör nük li le ri ni◊ bi ri di. 1848-n ji ÿyl da Keÿdi Sten ton we aÿal-gyz lary◊ hak-



�

hu kuk lary ug run da ÿe ne-de bir gö reΔi ji Luk riΔia Mott, Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ Se-ne ka Follz diÿlen ÿe rin de aÿal-gyz lary◊ hak-hu kuk lary boÿun ça taryh da il kin-ji ÿö ri te gu rul taÿ ge çir di ler. O◊a gat-naΔyjy lar bir jar na ma iΔläp düz dü ler. Ol aÿal-gyz la ra ka nun ö◊ün de, ses ber mek-de, bi lim al mak da we iΔe ÿer leΔmek de er kek ler bi len de◊ hak-hu kuk lary◊ we müm kin çi lik le ri◊ be ril me gi ni ta lap et di.

≈ol ÿyly◊ için de PolΔa dan gö-çüp ge len Er nes ti na Ro uz Nÿu-Ÿork Δtatyn da dur muΔa çy kan aÿal lary◊ öz mal-emlägi ni at lary na ge çirmäge müm-kin çi lik berÿän ka nuny◊ ka bul edil me-gin de i◊◊än uly rol oÿnady. Ÿur du◊ ka nun laryny◊ il kin ji le ri ni◊ arasyn da „dur muΔa çy kan aÿal lary◊ emlägi ba-rasyn daky” ka nun beÿle ki Δtat lar da hem Δu◊a me◊zeΔ ka nun lary◊ ka bul edil me-gi ne iter gi boldy.

1869-njy ÿyl da Ro uz Eli za bet Keÿdi Sten to na we aÿal-gyz lary◊ hak-hu kuk-lary ug run da iΔje◊ gö reΔi ji Sÿu zan Än-to ni atly beÿle ki aÿa la Aÿal-gyz lary◊ ses ber mek hu kugy boÿun ça mil li bi-le leΔi gi◊ düÿbü ni tut ma ga kö mek et di. Bu bi le leΔik aÿal-gyz lary◊ ses ber mek hu kugy ba ra daky dü ze diΔi Kons ti tu-siÿa gi riz mek boÿun ça iΔ alyp bardy. Bu aÿal lary◊ iki si aÿal lar he re ke ti ni◊ aÿal-gyz lar hak-hu kuk lary ug run da gö reΔi ji-le ri◊ i◊ iΔe◊◊i ri boldy. So◊ra öza ra hyz-mat daΔlyk ba rasyn da söz açan da, Keÿdi Sten ton: „Men de mir us sa ha nasyn da ÿyldyrym dö redÿän ok lary taÿÿar ladym, ol bol sa olary atdy” diÿip aÿtdy.

GÜN BA TA RA TA RAP

Ame ri kan dur muΔyny bel li bir keΔbe ge tir mek de ser he di◊ tutÿan orny uly boldy. AB≈-ny◊ gün ba taryn da oturymly ÿer le ri◊ ser he di ni◊ üÿtgäp dur magy tu-tuΔ ame ri kan jemgyÿe ti ne uly täsi ri ni ÿe tir di. Bü tin At lan tik ke nar ÿa kasyny◊

ÿaΔaÿyΔ Δer ti ilaty◊ täze, has az oturymly ÿer le ri ne gö çüp git me gi ne ÿar dam et di. Top ragyn dan bug daÿy◊ bol hasylyny alyp bol maÿan Täze Ang liÿa dan er kek-ler we aÿal lar yzyny üzmän, to par-to par bo lup göçÿär di ler. Olar ke narÿa ka daky ekin ÿer le ri ni we oba laryny taΔlap, bagt göz le gin de ke nar dan daΔda bo lan baÿ ÿe re ta rap süÿΔÿär di ler. Wir ji niÿa we Ka ro li na Δtat laryny◊ etek le rindäki eke-rançylyk ÿer le ri◊ ilaty hem ke narÿa ka ba zar la ra taÿÿar önüm le ri ni ÿe tir mek üçin ge rek bo lan ÿol dur-a ka ba lary◊ ÿet-mez çi li gi sebäp li we Taÿdwo ter plan-ta tor laryny◊ syÿasy agalyk et me gin den kynçylyk çek mek den halys bo lup, Gün-ba ta ra ta rap ug rady lar. 1800-n ji ÿy la çen li Mis si si pi we Ogaÿo derÿa laryny◊ ÿa ka lary beÿik ser hetÿa ka se bi ti ne öwrül di. Mü◊ler çe gö çüp barÿan lary◊ agzyn dan: „Biz gidÿäris uza ga, haÿ-o, bi zi alyp barÿar derÿa Ogaÿo-o” söz le ri olar üçin aÿdy ma öwrül di.

XIX asyry◊ baΔlaryn da ilaty◊ Gün-ba ta ra ta rap süÿΔme gi kö ne ÿer le ri◊ bö lün me gi ne we täze ser het le ri◊ ge-çi ril me gi ne ge tir di. Täze Δtat lary◊ ÿa-ranly ga ka bul edil me gi bi len, ÿur du◊ syÿasy çäk le ri Mis si si pi derÿasyn dan gün do gar da baryp ÿet di. 1816-njy ÿyl-dan 1821-n ji ÿy la çen li alty sany täze Δtat – In di ana, Ili noÿ we Men (bu lar azat Δtat lar) we Mis si si pi, Ala ba ma we Mi zu ri (gul eÿe çi lik Δtat lary) dö re dil di. Bi rin ji ser het Ÿewro pa gaty go laÿdady, ikin ji ser het bol sa at lan ti kany◊ ke narÿa-ka laryn daky oturymly ÿer le re go laÿdy, Mis si si pi jül ge si we li ga raΔsyzdy, onu◊ adam lary bol sa gün do ga ra däl-de, gün-ba ta ra ta rap ymtylÿardy lar.

Ser hetÿa ka jemgyÿet çi li gi bir me◊zeΔ däl di. Bir i◊lis syÿa satçysy olary Δeÿle su rat landyrypdy: „Bu garyp kül be ler de ÿaΔaÿan adam lary◊ ti re si mert we çy-damly, dur muΔda tap la nan adam lar dan bol maly... Olar keΔp taÿdan gör me geÿ

��

bol ma sa lar hem, adamçylyk lary gowy, myh man söÿer, baΔga ÿurt dan ge len le re my la katly, dog ruçyl we ynam dar adam-lar. Olar pes boÿly in deÿ mek ge jöwe ni-ni, kädi ni◊ dür li gör nüΔle ri ni ekÿär ler, do◊uz, käma hal bir-i ki sygyr-da sak-laÿar lar. Ÿö ne tü pe◊ we li, ÿaΔaÿyΔ üçin olary◊ i◊ esasy gu ralydyr. Pal tany ez ber-lik bi len ulanyp, ga pan gur magy◊ we ba-lyk tut magy◊ höt de sin den gelÿän adam-lar. Olar to kaÿlar da ÿol açan adam lar, il kin ji agaç kül be le ri gu ran lar we ÿer le-ri ne gö çüp ba ran dan so◊, in deÿler bi len ÿüz be-ÿüz bo lup, o◊Δup otur magy baΔa-ran adam lar. ”

Öz leΔdi ril me dik tarp ÿer le re gö çüp gelÿän le ri◊ sany kö pel di gi çe, olary◊ kö pü si di◊e eke rançylyk bi len däl-de, eÿsem, awçylyk bi len hem meΔgul lan-maly boldy. In di ö◊ki kül be le ri◊ ÿe ri ne aÿna pen ji re li, o◊aÿly otagly, tüs seçy-karly o◊at peç li agaç jaÿlar gu ruldy. Suwy bol sa olar in di çeΔme den däl-de, guÿu lar dan alÿardy lar. Zäh met söÿer ilat ba ran ÿer le ri ni des si ne agaç lar dan aras-sa laÿardy, ke si len agaç lary po taΔ (kö mür-turΔy ka liÿ) al mak üçin ot laÿardy, tö◊◊e-le ri bol sa çüÿre mek üçin galdyrÿardy. Olar gal la, gök önüm we miwe ös dü rip ÿe tiΔdirÿär di ler, su gun lary, ÿa bany hind towuk lary awlaÿardy lar, to kaÿdan bal ÿyg naÿardy lar, ÿakyn daky çeΔme ler-den balyk tutÿardy lar, do◊uzdyr beÿle ki mal lary bakÿardy lar. Ÿe ri◊ söwdasyny na zar da tu tan lar uly dan-uly mel lek ÿer-le ri ni ar zan ja satyn alÿardy lar we ÿe ri◊ ba hasy ga lan da, ho jalyk laryny täze gö-çüp ge len le re satyp, öz ge le re ÿol açyp, gün ba ta ra ta rap has a◊ry gidÿär di ler.

Mülk dar lary◊ yzy bi len luk man lar, hu kuk hünär men le ri, dü kançy lar, ga zet neΔir çi le ri, ru hany lar, hünär men ler, iΔçi-ler, syÿa satçy lar gel di ler. Ÿö ne we lin, mülk dar lar agdyklyk edÿär di ler. Olar ça ga laryny◊-da Δol ÿer de zäh met çek-me gi ni◊ umydy bi len, il ki gö çüp ge len

ÿer le rin de gal ma ga meÿil li di ler. ≈o nu◊ üçin de uly-uly am mar lar we berk ker piç-dir çap ma agaç dan jaÿlar bi na edÿär di ler. Olar öz le ri bi len to hum mal lary ge tirÿär-di ler, ÿer le ri ni yh las bi len be jerÿär di-ler hem i◊ gowy to hum lary ekÿär di ler. Käbir le ri de gir men, byçgy ha na, çakyr des gasyny, gowy ÿol lary gurÿardy lar, mek dep dir but ha na lar açÿardy lar. Gys-ga wagty◊ için de täze ÿer ler de uly öz ge-riΔlik ler bo lup geç di. My sal üçin, 1830-njy ÿyl da Ili noÿ Δtatyny◊ Çi ka go Δähe ri hiç bir ge le je gi bol madyk söwda edilÿän oturymly ÿer di. O ÿer de di◊e bir ga la bardy, ÿö ne o◊a il kin ji gö çüp ge len le-ri◊ birnäçe si he niz aÿat da di rikä, ol ÿer AB≈-ny◊ i◊ uly we i◊ baÿ Δäher le ri ni◊ bi ri ne öwrül di.

Fer ma edin mek kyn däl di. 1820-n ji ÿyl dan so◊ döwle ti◊ ÿe ri ni◊ ÿarym gek-taryny 1,25 dol la ra satyn alyp bolÿardy, 1862-n ji ÿyl da Emläk ba ra daky ka nun ka bul edi len den so◊ bol sa, ÿe re gö çüp baryp, ony ide dip, hasyllylygyny gowu-landyr magy baΔardygy◊, ÿe ri◊ eÿe si bo-lup bolÿardy. On so◊am, ÿer de iΔle mek üçin ge rek bo lan gu ral lar elÿe ter li di. ≈ol döwür ¤ur na list Go ras Gri li◊ ÿazyjy Jon So lu◊ aÿdany na esas lanyp, ÿör gün li ula-nan sö zü ne görä, ÿaΔlar üçin „Gün ba ta ra gi dip, ÿur du◊ özi bi len bir lik de ösmäge” pur sat dörän döwür boldy.

Ame ri kaly lary◊ Te ha sa ara laΔmagyny ha sa ba al many◊da, oba ho jalyk oturymly ÿer le ri ni◊ ser he di AB≈-ny◊ çäk le rin den daΔy na, Mi zu ri den gün ba ta ra ta rap di◊e 1840-njy ÿyl dan so◊ ÿaÿrady. 1819-njy ÿyl da AB≈ öz raÿat laryny◊ Is pa niÿa bil-dirÿän 5 mln. dol lar muk daryn daky ta-labyny özi ka na gat landyr magy boÿnu na alyp, o◊a de rek Is pa niÿa dan äh li Flo ri-dany◊ we Uzak Gün ba tar daky Ori gony◊ ÿer le ri ne eÿe çi lik hu kugyny ber me gi-ni ga zandy. Sü tük li de ri söwdagär le ri bu ÿer de öz iΔle ri ni ÿaÿba◊landyrdy lar, ÿö ne olary◊ bu edÿän iΔle ri ni◊ de ri ni◊


��


ba hasyn dan has gym matly äh miÿe ti bardy. Fran suz lary◊ Mis si si pi jül ge si-ne il ki baΔda ara laΔmagyn da bolΔy ÿaly, hut söwdagär ler gö çüp gelÿän ler üçin ÿol-ÿo da lary gözläp tapÿardy lar. Uly derÿa lar da we olary◊ goΔant laryn da göz-leg ge çirÿän, Δeÿle hem, Ro ki we Si er ra dag laryn dan geçÿän äh li ÿol-ÿo da lary tapÿan asly fran siÿaly we ir land-Δot lan-diÿaly ga pan goÿujy awçy lar 1840-njy ÿyl lar da gury ÿer üs ti bi len gö çüp bar-magy na we so◊ra ilaty◊ ke nar dan daΔda bo lan ÿer le re tu tuΔ ÿaÿra magy na müm-kin çi lik dö re dip di.

Umu man, ilaty◊ ösüΔi örän artdy: ol 1812-n ji ÿyl da 7,25 mil li on adam bo lanlygyn dan 1850-n ji ÿyl da 23 mil-li on adam dan aΔdy. Bu döwrü◊ için de ilaty or naΔdyr mak üçin ÿa ramly ÿer-le ri◊ meÿdany Ÿewro pa kon ti nen ti ni◊ meÿdany na ba ra bar, ÿagny, 4,4 mln ine dör dül km den 7,8 mln ine dör dül kme çen li gi◊e di. Ÿö ne, kö ki se bi ta ra ta pawut la ra or naΔyp gidÿän esasy ag za-lalyk lar he ni ze çen li çö zülmän galÿardy. 1860-njy ÿyl lar da bu ag za lalyk lar raÿatlyk urΔu na ge çip di. Gö çüp gelÿän-le ri◊ gün ba ta ra süÿΔmek le ri-de ol ÿer-ler de ata-ba ba otu rumly bo lan in deÿler bi len çaknyΔyk la ra ge tir di.

XIX asyry◊ bi rin ji ÿarymyn da Δol ÿü ze çy kan çaknyΔyk la ra dahyly bo lan, Δol döwrü◊ gör nük li adam laryny◊ bi ri Änd ru Jäk sondy. Ol Ak Ta ma düΔen il-kin ji „gün ba tarly” boldy. 1812-n ji ÿyly◊ urΔuny◊ or ta laryn da Δol wagt en tek Ten-ne si Δtatyny◊ meÿle tin çi le ri ni◊ baΔtu-tany bo lan Jäk son Gü nor ta Ala ba ma ug radyldy we ol ÿer de ol Krik taÿpasyn-dan bo lan in deÿle ri◊ goz ga la◊yny ga-zap bi len basyp ÿatyrdy. Krik ler Δon dan so◊ tiz den-tiz öz ÿer le ri ni◊ üç den iki si-ni Bir leΔen ≈tat la ra ber di ler. So◊ra Jäk-son se mi nol taÿpasyn dan bo lan in deÿle-ri is pan lary◊ eÿe çi li gindäki Flo ri da daky gaçy ba tal ga laryn dan gysyp çy kardy.

1820-n ji ÿyl lar da Pre zi dent Mon ro Jo nu◊ harby mi nist ri Jon Kol ha un gü-nor ta-gün ba tar daky kö ne taÿpa lary◊ ga-lan-ga çan laryny Mis si si pi ni◊ a◊yrsyn-daky ÿer le re gö çür mek syÿa satyny ÿö ret di. Ÿur du◊ pre zi dent lik we zi pe si ne ge çe nin den so◊, Jäk son hem Δol syÿa-saty dowam et dir di.

1830-njy ÿyl da Kong res in deÿle ri gö çür mek ba ra da ka nun ka bul et di we gün do gar taÿpa lary Mis si si pi ni◊ a◊yrsy-na gö çür mek üçin, ma liÿe se riΔde le ri ni goÿber di. 1834-n ji ÿyl da häzir ki Ok la-ho ma diÿilÿän ÿer de ÿö ri te in deÿ ÿer le ri dö re dil di. Jäk sony◊ pre zi dent lik eden iki möh le ti ni◊ dowamyn da taÿpa lar umu-man 94 Δert na ma gol çek di ler, Δo la ra laÿyklyk da olar fe de ral hö kü me te mil-li on lar ça gek tar ÿer ber di ler we on lar ça taÿpa lary mü di mi otu ran ÿurt laryn dan ola ra ata-ba ba laryn dan mi ras ga lan ÿer-le re gö çür di ler.

Äh ti mal, bu wa ka lar da 1791-n ji ÿyly◊ Δert na masy bi len olary◊ De mir gazyk Ka-ro li na daky we Jor jiÿa daky ÿer le ri ni◊ el-deg ril me siz di gi ni ke pil len dir mek çe ro ki taÿpasyn dan bo lan in deÿle ri◊ baΔdan ge-çi ren wa ka lary has pajy galy bo lan bol sa ge rek. 1829-njy ÿyl da Gün do gar taÿpa-lary◊ arasyn da i◊ ö◊de baryjy düΔü◊je-li si bo lan in deÿle ri◊ çe ro ki taÿpasyny◊ ÿe rin de altyn tapy lan da, olary◊ yk baly-na ga ra çe kil di. Hat da, Ÿo kary kazyÿe ti◊ olar ba batyn da çy ka ran ada latly ka nuny-da ola ra kö mek edip bil me di. Jäk sony◊ hö kü me ti ni◊ razylygy bi len çe ro ki taÿpasy 1835-n ji ÿyl da uzak ÿoly sö küp, köp-köp hup bat-sü tem ler çe kip, Ok la-ho ma göçmäge mej bur boldy lar. Olary◊ kö pü si ke sel çi lik den, hor luk lar dan we mätäç lik den „göz ÿaΔlary◊ yzy” adyny alan bu uzak ÿol da ara dan çykdy. 9

��

Fe mi nist le ri◊ il kin ji le ri ni◊ bi ri bo lan ze nan Eli za bet Keÿdi Sten ton barypÿa tan abo li-si onist ze nany bo lan Luk re siÿa Mott bi len ÿa ran boldy. Bu lary◊ iki si 1840-njy ÿyl da gul eÿe çi li gi ne garΔy gö reΔe bagyΔlanyp, Lon don da ge çi ri len kon fe ren siÿa da duΔuΔdy lar. Kon-fe ren siÿa baΔlan des si ne bu lar kon fe ren siÿa da de le gat aÿal lary o diÿen ha la maÿandyk-lary na düΔün di ler. Kon fe ren siÿa da çykyΔ et mek we söz al mak müm kin çi li gin den ke si len Keÿdi Sten ton we Mott nägi le lik bil di rip, öz le ri bi len beÿle ki aÿal de le gat lary-da alyp, mej-lis ler otagyn dan çykyp git di ler. Hut Δon da-da, Keÿdi Sten ton Mot ta aÿal-gyz lary◊ dur muΔ, raÿatlyk we di ni hu kuk lary me se le le ri ne ga ra mak müm kin çi li gi ni dö re dip bil jek aÿal-gyz-lary◊ hu kuk lary ba ra daky me se le ler boÿun ça kon fe ren siÿa çagyr magy tek lip et di. ≈ol kon fe ren siÿany çagyr mak di◊e se kiz ÿyl dan so◊ müm kin boldy, Δon da, ÿagny, 1848-n ji ÿyl da iki fe mi nist Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ Se ne ka-Folz diÿen ÿer ja gazyn da aÿal-gyz lary◊ hu-kugy boÿun ça bi rin ji gu rul taÿy gu rady lar.

Gu rul taÿda Keÿdi Sten ton Ga raΔsyzlyk Jar na masy na esas la nan „Pi kir ler jar na-masyny” beÿan et di. Ol jar na ma da er kek ler ta rapyn dan aÿal lary◊ gysylÿandygy ba bat da 18 Δi kaÿat sa nalyp ge çilÿär. Olary◊ arasyn da är li aÿal äri ta rapyn dan azar be rilÿän ha latyn da öÿü ni taΔlap git mek çi bo lan da ÿa-da aÿrylyΔmakçy bo lan da, öz ça ga laryny al-ma ga hu kugy bol madyk ÿag daÿ ba ra daky Δi kaÿat-da bardy. Eger-de aÿal aÿrylyΔan bol sa, onu◊ hünär ba zaryn da ÿaz mak ÿa-da okat mak dan baΔga hiç hi li iΔ bi len meΔgul bol ma ga haky ÿokdy. Aÿaly◊ kazyÿet de öz adamsyny◊ garΔysy na gör kez me bermäge haky ÿokdy. Fab rik ler de iΔleÿän är li aÿal lar iΔ ga zanjyny özün de galdyr man, äh li ga zanjyny är le ri ne ber me li di ler. Aÿal maΔga la dur muΔa çy kan da, onu◊ dur muΔa çyk mazyn dan ö◊ bar bo lan zat laryny◊ äh li si tu tuΔlygy na adamsyny◊ eli ne gür rü◊siz geçÿär di. Eÿe çi li gi bo lan ÿe-ke ba ra aÿal lar öz emlägin den er kek ler bi len de◊ de re je de salgyt tö leÿär di ler, ÿö ne Δol bir wagt da salgyt bi len meΔgul lanÿan ka nun çy karyjy lar saÿla nan da, ses ber mek hu kugyn-dan mah rumdy lar. Hut Δu ÿag daÿda-da ame ri kan ko lo niÿa laryny◊ Beÿik Bri ta niÿa dan bö lü nip aÿryl magyny◊ sebäp le ri ni◊ bi ri di.

Aÿal lar gu rul taÿy na gat naΔyjy lar aÿal-gyz lary◊ saÿlaw hu kugy na de giΔli bir ka-raryn dan baΔga äh li si ni bi ragyz dan ka bul et di ler. Di◊e ga raÿagyz abo li si onist Fe de rik Dug las aÿal-gyz lary◊ hu kugyny go rap, çyn la kaÿ çykyΔ eden den so◊, ol ka rar-da ka bul edil di. ≈eÿle-de bol sa, gu rul taÿa gat naΔyjy lary◊ kö pü si er kek le ri◊ki ÿaly aÿal lary◊-da saÿlaw hu kugyny◊ bol jakdygy ba ra daky pi kir bi len öwre niΔip bil meÿär di ler.

Se ne ka-Folz da Keÿdi Sten ton aÿal lary◊ hu kugy ug run daky gö reΔi ji we sö ze çe per ÿazyjy hök mün de meΔhurlyk ga zandy. Köp ÿyl lar ge çen den so◊, ses bermäge hu kugy bol madyk aÿal maΔga lany◊ hiç ha çan er kek adam lar bi len de◊ ha ta ra çyk ma jagy na düΔü-nen di gi ni aÿdÿar. Abo li si onist-re for ma tor Wilÿam Lloÿd Gar ri sony özü ne nus ga edi nip, ol is len dik iΔde ÿe◊iΔ ga zan mak üçin, haÿsydyr bir par tiÿany◊ he re ke ti däl-de, jemgyÿet çi lik pi ki ri ni◊ üÿt ge me gi ni◊ ge rek di gi ne düΔünÿär. Aÿal-gyz lary◊ iΔleÿän Δert le rin de edilÿän ada latsyzlyk la ra olary◊ gö zü ni açyp, Se ne ka-Folz daky gu rul taÿ ge le jek ki öz ge riΔlik le ri◊ hamyr maÿasy na öwrül di. On dan so◊ aÿal lary◊ hu kugy ug run da baΔga gu rul taÿlar ge çi-ril di, beÿle ki aÿal lar-da er kek ler bi len aÿal-gyz lary◊ syÿasy hem dur muΔ de◊li gi ug run-daky gö reΔ meÿdany na çykdy lar. 8

SE NE KA FOLZ


Am

e ri kany◊ B

ir le

Δen ≈

tat lary

ny◊ k

ar t

asy. O

n d

a 1

803–1898-n

ji ÿyl la

r ara

lyg

yn d

a il

aty

◊ ÿ

aÿra

ÿΔy g

ör k

e zilÿ

är.

Bir leΔen ≈tat lar ta rapyn dan ter ri to riÿa lary◊ köp eÿe len me gi we Δtat lary◊ ka bul edil me gi ni◊ se ne le ri


��

��

C H A P T E R6 - N J Y

GA RAŸY≈LARY÷

GAP MA-

GAR≈YLYGY

Pre zi dent Ab ra ham Lin koln (or ta da) 1862-n ji ÿyly◊ oktÿabryn da An ti etamy◊ ete gindäki söweΔden so◊ ÿa ranlyk goΔun laryny◊ la ge rin de.

B A P

��

XIX asyry◊ or ta laryn da Bir leΔen ≈tat lar daΔary ÿurt lu lary◊ yzy gi der li ge lip-gi dip du ran ÿur du na öwrül di. Bu ba bat da bir taryhçy Δeÿle ÿazypdy: „Geç miΔde ko-lo ni al eziΔi◊ Δaÿady bo lan, dek düÿnü◊ özün de hiç hi li gyzyk lan ma bil di ril-meÿän, käwagt bol sa ma ha bat landyry lan bu ÿer göz açyp-ÿu masy salym da jik me-jik öwre nil me gi ta lap edÿän bir ÿe re we ba ha be ril me gi ta lap edÿän syÿasy we ah lak tej ribä öwrül di”.

IKI AME RI KA

Bir leΔen ≈tat la ra çet ÿurt lar dan syÿa-hat eden ler den fran suz ÿazyjysy we syÿasy pel se pe çi si Alek sis de Tokwil-den baΔga hiç bi ri si ol ÿurt ba ra da we o◊a syÿa hat ba ra da Δeÿle köp ÿazgy galdyryp gi den däl dir. Onu◊ il kin ji ge zek 1835-n ji ÿyl da çap edi len „Ame ri ka daky de mok ra tiÿa” atly ki taby Δu gü ne çen li AB≈-ny◊ dur muΔ we syÿasy tej ri be si ba rasyn da i◊ anyk we çu◊◊ur sel je riΔi berÿän iΔle ri◊ bi ri bo lup galÿar. Synçy hök mün de aΔa ÿi ti na zarÿe te eÿe bo lan Tokwil ame ri kan haky katyny tankyt-la man du rup bil mez di, em ma onu◊ ÿa-zan lary o◊yn häsiÿe te eÿe di. Ol: „De-mok ra tik gur luΔly häki miÿet ler syÿasy

hak-hu kuk lar dog rusyn daky düΔünjäni, hat da, i◊ sa da raÿat la ra-da ÿe tirÿär. Bu hut baÿlygy◊ paÿlan magy bi len eÿe-çi lik ba ra daky düΔünjäni◊ jemgyÿe ti◊ äh li ag za lary na ÿe ti ri liΔi ÿalydyr” diÿip ÿazdy. ≈eÿle-de bol sa: „≈eÿle uly de◊lik jemgyÿet se na gat iΔçi si hem täze te le-ke çi ler synpy na bö lü nen Δert le rin de-de sak la narmy ka?” diÿen so rag di◊e bir Tokwi li oÿlandyr mandyr.

Beÿle ki syÿa satçy lary „äh li ÿer de oba ho jalygyny◊, söwdany◊ we jemgyÿet çi-lik iΔle ri ni◊ gülläp ösüΔi ni◊ we çalt ö◊e gi diΔi ni◊ hakyky su but na masyny gör-mek müm kin bo lan” ÿur du◊ ok gunly ösüΔi we dur muΔy◊ um masyz uly güÿji haÿran edip dir. Ÿö ne ame ri kan tej ri be si ba ra daky Δeÿle o◊yn ga raÿyΔlar hem me-le re mah sus däl di. Il kin ji ge zek AB≈-a 1841–42-n ji ÿyl lar da syÿa hat eden i◊lis ÿazyjysy Çarlz Dik kens hem Δeÿle o◊yn bol madyk pi kir le re eÿerÿän adam lary◊ ha taryn dady. Ol hat laryny◊ bi rin de: „Bu me ni◊ görmäge howlu gan res pub li kam däl. Bu me ni◊ hyÿal larym da göz ö◊ü ne ge ti ren res pub li kam däl... Onu◊ ÿaΔlygy we kuwwaty ba rasyn da näçe köp pi kir et-di gim çe, Δon ça-da ol me ni◊ göz ö◊üm de, haÿsy ta rap dan se ret sem-de, gowΔak we na la je deÿin bo lup gö rünÿär. Onu◊ ma ha-

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY

„Ikä bö lü nen jaÿ du rup bil mez. Bi zi◊ döwle ti mi zi◊ ÿarym

gul çulyk, ÿarym azat bo lup, he miΔe ÿaΔap bil me je gi ne men

ynanÿaryn.”

Ab ra ham Lin koln, 1858-n ji ÿyl


��

bat landyrÿan her bir zadyny, Δol san da, onu◊ halky na niÿetlän bi li mi ni we garyp-lary◊ ça ga lary ba ra daky ala dasyny ha sa-ba alany◊da-da ol me ni◊ be ren ba ham-dan gaty pes, ölçäp bol ma jak de re jedäki pes ba ha my nasyp” diÿip ÿazypdy.

Beÿle ba ha ber mek de Dik kens ÿe-ke däl di. Bü tin taryhyny◊ dowamyn da bolΔy ÿaly, XIX asyr da Ame ri ka adam-lar da onu◊ has çylΔyrymly we dünÿewi haky katy na laÿyk gel meÿän umyt lary we duÿgu lary dö ret di. Ÿur du◊ ululygy we dür li-dür lü li gi umumylyk lary inkär et dirÿär di we gap ma-garΔylyk la ra ÿol berÿär di: Ame ri ka azatlyk-er kin li gi söÿü ji, Δol bir wagt da-da gul eÿe çi lik li jemgyÿet di ol um masyz uzyn we geç-me gi a◊sat araçägi bo lan ÿurtdy.

TA MA DÖ REDŸÄN TOP RAK

1850-n ji ÿyl lar da Ame ri kany◊ çägi gi◊äp, to kaÿlary◊, gi◊ säh ra lary◊ we dag lary◊ üs tün den aΔyp geç di. ≈ol äpet ÿer le re ÿaÿran bu gi◊iΔlik de 31 Δtat dan dörän ÿa ranlygÿ◊ çägin de 23 mil li on adam ÿaΔaÿardy. Gün do gar da se na gat pa jar lap ösÿär di. Or ta Gün ba-tar da we Gü nor ta da oba ho jalyk ösÿär di. De mirÿol lar ÿur du◊ gür ilatly ÿer le ri ni mäkäm bir leΔdi rip di, 1849-njy ÿyl dan so◊ bol sa Ka li for niÿany◊ kän le rin den al nan altyn söwda ÿol laryny◊ ös me gi ne goΔant bo lan bir altyn çeΔmä öwrül di.

Täze Ang liÿa we or ta at lan tik Δtat lar se na gaty◊, söwdany◊ we ma liÿe se riΔde-le ri ni◊ esasy mer kez le ri boldy. Ol ÿer de ma ta do kalÿardy, geÿim, agaç önüm le-ri, maΔyn we me ha nizm ler, gön we ÿü◊ önüm le ri ön dü rilÿär di. ≈ol bir wagty◊ özün de gämi gat nawy ÿo kary de re je de gülläp ös di, ame ri kan baÿdagyny◊ astyn-da gämi ler-de äh li ÿurt lary◊ haryt laryny um many◊ üs ti bi len daΔaÿardy lar.

At lan tik ke nar ÿa kasyn dan Mis si-sipä çen li we on dan a◊ry köp ÿer tut-maÿan, syÿasy taÿdan has o◊aÿly Gü-nor tany◊ esa san oba ho jaly ga esas la nan ykdy sadyÿe ti bardy. Wir ji niÿany◊, Me-rilän di◊ we De mir gazyk Ka ro li nany◊ ykdy sadyÿe ti üçin temmäki ni◊ äh miÿe-ti uludy. Gü nor ta Ka ro li nany◊ ÿer le ri bol Δaly hasylyny berÿär di, Lu izi anany◊ howasydyr top ragy bol sa Δe ker çi◊rik ekmäge müm kin çi lik berÿär di. Ÿö ne, ahyry gowa ça uly sar pa goÿulÿan eki-ne öwrül di we tu tuΔ Gü nor ta Δol eki ne ÿykgyn et di. 1850-n ji ÿy la çen li Ame-ri kany◊ Gü nor tasy dünÿäde ön dü rilÿän pag tany◊ 80 gö te ri mi ni ber di. Bu eki ni ös dü rip-ÿe tiΔdir mek de gul lary◊ zäh me-tin den peÿda lanyldy.

A◊yrsy na-bär si ne göz ÿet meÿän düz-le ri we çalt ösÿän ilaty bo lan Or ta Gün-ba tar-da amatly ÿag daÿdady. Ol ÿer de ön dü rilÿän et we bug daÿ Ÿewro pa da we AB≈-ny◊ ir ki oturym laΔan et rap laryn-da ÿo kary is leg den peÿda lanÿardy. Gol zäh me ti ni◊ maΔyn laΔdyryl magy, esa san-da, Mak kor mik ki◊ orak iΔin de maΔyny◊ gi ri zil me gi oba ho jalygyny◊ gör lüp-eΔi-dil me dik ÿag daÿda ös me gi ne Δert dö ret-di. Ÿurt da umumy ÿyg nalÿan bug daÿ 1850-n ji ÿyl da 35 mil li on gek to litr bo-lanlygyn dan 1860-njy ÿyl da 61 mil li ona ÿet di, Δol dänäni◊ ÿarsyn dan kö pü si ni bol sa Or ta Gün ba tar ber di.

Ulag se riΔde le ri ni◊ has kämil leΔdi-ril me gi Gün ba tary◊ gülläp ös me gi üçin iter gi boldy. 1850–1857-n ji ÿyl lar da Or-ta Gün ba tary Gün do gar bi len bir leΔdi-ren bäΔ de mirÿol ma gist raly Ap pa la çi dag laryny◊ gaÿa laryny ke sip geç di. Bu ÿol lar 1861–1865-n ji ÿyl lary◊ arasyn-daky döwür de ÿa ranlygy◊ syÿasy bir-leΔme sin de jem le nen ykdy sady bäh bit-le ri◊ esasyny düz di. Il ki baΔda Gü nor ta de mirÿol ba batyn da yza galÿardy, di◊e 1850-n ji ÿyl lary◊ ahyryn da de mirÿol dag lar dan ge çip, aΔaky Mis si si pi ni Gü-

�

nor ta At lan ti kany◊ ke nar ÿa kasy bi len bag lanyΔdyrdy.

GUL ÇULYK WE TO PAR LA RA BÖ LÜ NI≈IK

Bir me se le De mir gazyk bi len Gü nor-tany◊ arasyn daky se bi ta ra we ykdy sady ta pawut lary has çu◊laΔdyrÿardy, ol-da gul çulyk me se le si di. De mir gazykly te le-ke çi le ri◊ pag tasyny sat mak dan ulu dan-uly gir de ji görÿän li gin den nägi le gü nor-taly lar öz se bit le ri ni◊ yza ga laklygyny De mir gazygy◊ has ÿaÿrap, aΔa köp ÿer le re eÿe bo lanlygy bi len düΔün dir di-ler. De mir gazykly lar bol sa öz ÿanyn dan Gün ba tary, öz ykdy sadyÿe ti ni◊ ös me gi üçin aÿratyn bir eda rany◊, ÿagny gul-çulygy◊ olary◊ yza ga laklygy na sebäp bolÿandygyny nyg tady lar.

Baryp, XIX asyry◊ 30-njy ÿyl laryn-da gul çulyk me se le si ba batyn da iki to-pary◊ arasyn daky dartgynlyk bar ha güÿç le nip barÿardy. Ga raÿyΔlary◊ bö-lü niΔi gi olary◊ bi rin de gul çulygy◊ bo-landygy üçin, güÿç lenmäge baΔlady. De mir gazyk da gul çulygy ÿatyr magy◊ ta rap dary bo lan he re ket ösÿär di. Olary Gün do gar daky gul çulygy en tek Δtat hök mün de yk rar edil me dik täze ÿer le re ÿaÿrat magy◊ garΔysy na aÿgytly çykyΔ edÿän „fri-soÿl” he re ke ti gol daÿardy. 1850-n ji ÿyl lar da gü nor taly lar üçin gul çulyk olary◊ jo gapkär çi li gin de bol-madyk bir dur muΔy ÿag daydy. Olary◊ nyg ta magy na görä, gul çulyk me se le si-ne i◊lis dil de gep leÿiΔle ri ne ÿa-da olary◊ we kil çi lik edÿän eda ra lary ba bat da bil-di rilÿän ala da dan hem az ala da bil di-rilÿär di. 1850-n ji ÿy la çen li Gü nor tany◊ ke narÿa ka et rap laryny◊ käbi rin de gul-çulygy◊ dur muΔa or naΔmagy na 200 ÿyl-dan-da köp bo lupdy we ol se bi ti◊ ykdy-sadyÿe ti ni◊ düÿp li pu dak laryny◊ esasy bö le gi bo lup durÿardy.

Di◊e ak gü nor taly lary◊ az sanlysy gul sak laÿardy. 1860-njy ÿyl da gul çulygy bo lan Δtat lary◊ äh li sin de, umu man, 46274 plan ta tor bardy, özi-de i◊ azyn-dan 20 guly bo lan is len dik adam plan-ta tor ha sap lanÿardy. Gul lary◊ ÿarsyn dan kö pü si plan ta siÿa lar da iΔleÿär di. Käbir mülk dar-ÿo men le ri◊ (öz baΔdak ho jalyk alyp barÿan daÿhan lary◊) um masyz sanly guly bardy, ÿö ne mülk dar lary◊ kö pü si ni◊ as la guly ÿokdy. ≈ol daÿhan-lary◊ ÿüz den 70 bö le gi ni◊ 40 gek tar dan az bo lan ÿer le ri bardy. „Garyp akÿagyz-lar” gü nor ta jemgyÿe ti◊ aΔaky bas gan-çak laryn da ÿaΔaÿardy lar we olary◊ as la guly ÿokdy. Plan ta tor lary◊ gul çulyk dan görÿän bäh bi di ne düΔün mek kyn däl – olar gul lary◊ kö pü si ne eÿe di. Ÿö ne, ÿo-men ler we garyp akÿagyz lar hem gul-çulygy◊ bol magyny gol daÿardy lar. Olar ga raÿagyz lar azat ediläÿse ler, ÿer al mak hu kugy ug run da öz le ri bi len bäs leΔer-ler öÿdüp gorkÿardy lar. ≈eÿle-de, ÿe ne bir mö hüm ÿag daÿ bardy, gul çulygy◊ dowam et me gi ÿo men le ri◊ we garyp akÿagyz lary◊ dur muΔ bas gan çagyn daky ÿag daÿyny ber kitmäge ÿar dam et di; olar Δol ÿe ten de re je si ni el den gi der mek is-le meÿär di.

De mir gazykly lary◊ ga raÿΔy na gaÿtawul ber mek ugryn da ta gal la edip barΔy na, Gü nor tany◊ syÿasy ÿol baΔçy-lary, hünär men synp lary we din dar-laryny◊ kö pü si in di gul çulyk ba bat da to ba gel meÿär di ler-de, ter si ne jan-ten-den onu◊ ta rap dary hök mün de çykyΔ edÿär di ler. Gü nor ta Δtat lary◊ ¤ur na list le-ri: „De mir gazygy◊ iΔçi ni haky na tut mak ul gamy bi len de◊eΔdi re ni◊de, gul çulyk-da zäh met bi len ka pi taly◊ arasyn daky gat naΔyk has yn san perwer dir” diÿip ÿazÿardy lar.



�

XIX asyry◊ 30-njy ÿyl lary na çen-li döwre ö◊ki, pat ri ar hal usul da do-landyrylÿan plan ta siÿa lar ul gamy, ÿagny gul lary◊ öz ho jaÿyn lary ta rapyn dan eÿe-çi lik edil me gi mah susdy. ≈eÿle-de bol-sa, ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan aΔaky Gü nor ta da uly göwrüm li pag taçylyk önüm çi li gi dö re di lip baΔlan da, plan ta tor lar gul la ra hut öz le ri gö zeg çi lik et mek den el çek-di ler we bu iΔi uzak ÿurt lar dan ge ti ri len hünär men le re tabΔyrdy lar. Olary◊ iΔde gal magy bol sa gul lary ne ti je li iΔle dip bil mek le ri ne bagly boldy.

Aslyn da, gul çulyk zor luk we zu-lum ul gamy bol mak bi len ten tem mi si, Δeÿle hem, gul lary◊ satyl magy ze rarly, maΔga lany bi ri-bi rin den aÿyr mak ÿaly ÿag daÿlar adatydy. Em ma mu◊a ga ra-maz dan, ahyr so◊un da aÿry-aÿry gul eÿe le ri ni◊dir ho jaÿyn lary◊ we çet ÿurt-lar dan ge ti ri len ök de hünär men le ri◊ gul la ra de giΔli lik de öz le ri ni alyp barΔy ÿaz garyl mady-da, gul çulygy◊ her bir yn sany◊ azat-er kin li ge bo lan hak-hu-kugyny güÿç li ÿoÿanlygy uly ÿaz gar ma-la ra se zewar edil di.

GUL ÇULYGY ŸATYR MAGY÷ TA RAP DAR LARY

Mil li syÿa sat da gü nor taly lar, esa san, pag taçylykly-gul çulyk ul gamynyny◊ bäh bit le ri ni has artdyr mak we go ra mak ÿol laryny göz leÿär di ler. Eki ni◊ di◊e bir gör nüΔi ni, ÿagny pag tany, ös dü rip ÿe-tiΔdir mek bir ta rap dan is rip çi lik di, çun ki bu ÿer le ri◊ çalt hor lan magy na, hasylly-lygyny ÿi tir me gi ne alyp barÿardy, ne ti je-de, täze mes ÿer le ri◊ açyl magy na mätäç-lik dö reÿär di. ≈o nu◊ üçin, täze-täze ÿer le ri◊ açyl magy wajyp ha sap lanÿardy. Mun dan öt ri, gü nor taly lar goΔma ça gul eÿe çi lik Δtat lary aç mak üçin, täze ÿer le ri aç mak mö hüm, beÿle ki ta rap dan, Δeÿle et mek bi len ÿa ranly ga täze azat Δtat lary◊ goΔul magy na päs gel çi lik dö re der diÿip

ha sap lady lar. De mir gazykly lar Gü nor-tany◊ beÿle nuk daÿna zary na gul eÿe le-ri ni◊ bü tin ÿurt da agalygyny ber ka rar et-mek mak sady bi len gur na lan dil düwüΔik hök mün de ba ha ber di ler we 1830-njy ÿyl lar da olary◊ garΔylygy güÿç len di.

Ame ri ka rewolÿu siÿasyny◊ bir pu-dagy ha sap la nan ir wagt da ÿü ze çy kan gul çuly ga garΔy he re ket 1808-n ji ÿyl da i◊ so◊ky ÿe◊Δi ni ga zandy, Δon da Kong-res Af ri ka bi len gul söwdasyny et me-gi ga da gan et di. ≈on dan so◊ gul çuly ga garΔy çäre, esa san, kwa ker ler ta rapyn dan ge çi ril di. Em ma olary◊ bu he re ke ti aram geç se-de, ne ti je ber me di, çün ki pag ta aras sa laÿjy zawody◊ iΔe gi ri zil me gi we Mis si si pi derÿasyny◊ de◊ze guÿÿan ÿer-le ri ne ta rap ÿaÿba◊lan mak he re ke ti gul-la ra bo lan ta laby◊ dö re me gi ne we art-magy na ge tir di.

1830-njy ÿyl lary◊ baΔlaryn da peÿda bo lan gul çulygy ÿatyr mak ug run daky he re ket özü ni◊ gaÿduwsyzlygy bi len ta pawut landy. Ol he re ke te gat naΔyjy-lar haÿal etmän, gul çulygy ÿatyr magy ta lap et di ler. Bu çe me leΔik öz ÿol-baΔçysy hök mün de mas sa çu sets li ÿaΔ ÿi git Wilÿam Lloÿd Gar ri sony saÿlap aldy. Ol öz Δahsyÿe tin de ejir çe ke ni◊ mert li gi ni de ma gogy◊ gyz malygy bi len ut gaΔdyr magy baΔardy. 1831-n ji ÿyly◊ 1-n ji ÿanwar da Gar ri son özü ni◊ „Li-be reÿtor” atly ga ze ti ni◊ bi rin ji sanyny çap et di we on da ol: „Men äh li güÿjü-mi bi zi◊ gul larymyzy◊ haÿal etmän, azat edil me gi ne sarp ede rin... Men bu ba ra da aram ähe◊de ne pi kir et me gi, ne gep le-me gi, ne-de ÿaz magy baΔarÿaryn... Men çynymy aÿdÿaryn – mu◊a ge zek ge len-de, men iki lik et me rin – hiç ki me ge çi-rim li lik et me rin, men ÿarym ädim-de yza tes me rin we me ni hök man eΔi der ler” diÿip ÿazdy.

��

Gar ri son Δeÿle täsin galdyryjy çe-me leΔme le ri bi len, köp ler ta rapyn dan uzak wagt lap üÿt gewsiz ha sap lanyp gel nen gul çulygy◊ bet bagtçylykdygy-na de mir gazykly lary◊ ün sü ni çek di. Ol gul çulygy◊ äh li eÿmenç ta rap laryny je-ma gaty◊ ö◊ün de jik me-jik paΔ et me-gi we gul eÿe le ri ni sü temkär ler hem-de di ri adam lary◊ söwdagär le ri hök mün-de ÿaz gar maklygy özü ne we zi pe edip goÿupdy. Gar ri son gul eÿe le ri ni◊ gul la ra bo lan hu kuk laryny◊ hiç bi ri ni yk rar et-meÿär di, hiç hi li eg liΔi ge git meÿär di, hiç hi li haÿal-ÿa gally ga çy dam et meÿär di. Gul çulygy ÿatyr magy◊ ta rap dar laryny◊ ÿe ne-de birnäçe si onu◊ ka nu na çap raz gelÿän tär le ri ni gol da mak is le meÿär di-ler we re for ma lary◊ ka nu na laÿyklyk da, asu dalyk ÿag daÿyn da ge çi ril me gi ni◊ ta-rap darydy lar. Gar ri sony◊ ta gal la lary na Fre de rik Dug las atly ÿe ne-de bir täsir li adam goΔuldy. Onu◊ özi birwagt lar gul eÿe çi lik düz gü nin den gaçyp, Mas sa çu-sets Δtatyny◊ gul çuly ga garΔy jemgyÿe-ti ni◊ we ki li, güÿç li ora tor hök mün de de mir gazykly lary◊ ün sü ni özü ne çek di, Δeÿle-de, so◊ra ol özü ni abo li si onis tik „Nor zern star” hep de lik ga ze ti ni◊ neΔi-rin de çe per dil li re dak tor hök mün de ta-natdy.

Gul çuly ga garΔy gö reΔi◊ bas gan çak-laryny◊ bi ri gul la ra de mir gazyk daky gaçy ba tal ga la ra ÿa-da ser het den ge çip, Ka na da gaçyp gitmäge ÿar dam ber-mek li ge bagyΔlanypdy. 1830-njy ÿyl-lar da De mir gazygy◊ hem me ÿer le rin de „ÿe rasty de mirÿol” diÿlip at landyry lan giz lin ÿol lary◊ oÿlanyΔykly ge çi ri len ul gamy dö re di lip di. Esa san-da, de mir-gazyk-gün ba tar daky ÿol lar da has üs-tün lik li iΔler alnyp baryldy. ≈ol ÿol lary◊ üs ti bi len 1830–1860-njy ÿyl lar da di◊e Ogaÿo Δtatyn da gaç gak gul lary◊ 40 mü◊ çe me si ne azatly ga çyk ma ga kö mek be-ril di. Ÿer ler de gul çuly ga garΔy gö reΔ alyp barÿan jemgyÿet le ri◊ sany Δeÿle

çalt ösÿär di we 1840-njy ÿy la çen li ÿurt-da ha taryn da 200 mü◊ çe me si adam du-ran 2 mü◊e go laÿ gul çulygy ÿatyr mak ug run da gö reΔÿän jemgyÿet bardy.

Gul çulyk me se le si ni wy¤dan me se-le si ne öwür mek ug run da iΔewür abo-li si onist le ri◊ eden ta gal la lary na ga ra-maz dan, de mir gazykly lary◊ kö pü si bu he re ket den daΔda durÿardy ÿa-da iΔewür lik bi len o◊a garΔylyk bil dirÿär-di ler. 1837-n ji ÿyl da, my sal üçin, Ili noÿ Δtatyn da, El ton da adam lary◊ bir to pary gul eÿe çi li gi ne garΔy gö reΔ alyp barÿan re dak tor Eli jah Lawjoÿy◊ üs tü ne hü jüm edip, ony öl dür di ler. Ÿö ne, gü nor taly-lary◊ eden käbir he re ket le ri abo li si onist-le re gul çulyk me se le si ni akÿagyz ilaty◊ azat-er kin lik hak-hu kugy me se le si bi-len bag lanyΔdyr ma ga müm kin çi lik ber-di. 1835-n ji ÿyl da Gü nor ta Ka ro li na da, Çarls tony◊ poç ta bö lü min de ga har-ga-za ba mü nen märe ke abo li si onis tik ede-biÿaty ÿok et di. Ha çan-da, poç ta eÿe si abo li si onis tik ede biÿaty gör ke zi len salgy boÿun ça el tip ber mek iΔi ne rug sat ber me-jek di gi ni aÿdan da, bu me se le ba batyn da Kong res de güÿç li je del ler tu taΔdy. Üs-te si ne-de, abo li si onist ler Kong re si◊ üs-tü ni Ko lum biÿa ok rugyn da gul çulygy ga da gan etmäge çagyrÿan haÿyΔna ma lar bi len göm me gi wa da et di ler. 1836-njy ÿyl da we kil ler pa la tasy Δeÿle haÿyΔna-ma lary ÿü zug ra ret etmäge, ÿagny bi-ruç dan dyngysyz ÿok et mek li gi gol dap, ses ber di. 1830-njy ÿyl da we kil ler pa la-tasy na saÿla nan ö◊ki Pre zi dent Jon Ku-in si Adams „Agyz bag la mak syÿa saty” adyny alan bu düz gü ne garΔylyk bil dir-di we o◊a Kons ti tu siÿany◊ bi rin ji dü ze-diΔi ni◊ bo zul magy hök mün de ga rady. We kil ler pa la tasy 1844-n ji ÿyl da „Agyz bag la mak syÿa satyny” ÿatyrdy.



��

MEK SI KA BI LEN URU≈ WE TE HAS

20-n ji ÿyl lary◊ için de Te hasy◊ (Mek si kany◊ we laÿaty) gi◊ ÿer le rin de ame ri kaly lar mes gen tut du lar, köp lenç ha lat lar da mek si ka hö kü me ti ta rapyn-dan ola ra ÿol ge çirmäge ÿa-da eke-rançylyk bi len meΔgul la nar ÿaly ÿer ler be rilÿär di. Olar ol ÿe re Δeÿle bir köp gö çüp barÿardy lar we lin, hat da, hö kü-met ÿol baΔçy laryn da uly ala da dö re di we ahyryn da 1830-njy ÿyl da olar Te ha-sa baΔga ÿurt dan gö çüp bar magy ga da-gan et di ler. 1834-n ji ÿyl da ge ne ral An-to nio Lo pes de Sen ta An na Mek si ka da dik ta torçylyk düz gü ni ni ber ka rar et di, Δon dan so◊ky ÿyl da bol sa Te has da goz-ga la◊ turdy. 1836-njy ÿyly◊ baΔlaryn-da Sen ta An na Ala mony◊ alkymyn da ame ri kan pit ne çi le ri ni der bi-dagyn et-di, ÿö ne bir aÿdan so◊ te hasly lar Säm Hÿus tony◊ ÿol baΔçylygy astyn da San-Ha sin tony◊ ete gin de bo lan söweΔde mek si ka goΔunyny çym-pyt rak et di hem Sen ta An nany ÿe sir aldy. Bu ÿe◊iΔ Te-hasy◊ ga raΔsyzlygyny◊ ke pi li boldy. ≈on dan so◊ Te has takmy nan on ÿyly◊ dowamyn da ga raΔsyz res pub li ka bo lup galdy, 1845-n ji ÿyl da bol sa 28-n ji Δtat hök mün de AB≈-ny◊ dü zü mi ne ka bul edil di.

Te hasy◊ Δtat hök mün de hu kuk de re-je si ni kes git le mek de Mek si ka AB≈ bi len ara gat naΔygyny ke sen-de bol sa, bu täze Δtaty◊ ser het le ri ba ra daky me se le i◊ je-del li me se le boldy: eger te hasly lar onu◊ Ri o-G ran da derÿasy boÿun ça geç me gi ni ta lap eden bol sa lar, mek si ka hö kü me ti onu◊ de mir gazy ga ta rap has daΔda Nu-eses derÿasyny◊ ug run dadygyny nyg-tady lar. Ser het me se le si boÿun ça je del ler gi dip dur ka, Nÿu-Mek si kany◊ we Ka-li for niÿany◊ çägi ne gö çüp gelÿän le ri◊ yzy üzülmän dowam edip durdy. Bu-da ame ri kaly lary◊ kö pü si ni◊ AB≈-ny◊ öz

ÿer le ri ni ŸuwaΔ um many na çen li gün-ba ta ra ta rap gi◊elt me gi „onu◊ ma◊laÿy-na anyk ÿazy lan” diÿip nyg taÿan wagty bi len ga bat ge lip di.

Nÿu-Mek si kany we Ka li for niÿany satyn al mak ba ra daky AB≈-ny◊ ta gal la-lary Δowsuz boldy. 1846-njy ÿyl da Rio-G ran da derÿasyn da bo lan çaknyΔyk-dan so◊ AB≈ Mek si ka uruΔ yg lan et di. Ame ri kan goΔun lary Nÿu -Mek si kany basyp aldy lar, so◊ra bol sa Ka li for niÿa gö çüp ba ran lary◊ pit ne si ni gol dady-lar. AB≈-ny◊ goΔuny ge ne ral Za ha riÿ Teÿlory◊ ser ker de li gin de Mek si ka gir di we Mon te reÿ hem Bu ena-Wis tany◊ ete-gin de ÿe◊iΔ ga zandy, em ma Mek si kany yla laΔyk lar sto luny◊ baΔy na ge tir mek we lin ola ra baΔart mady. 1847-n ji ÿyly◊ martyn da Win fild Sko tu◊ ser ker de li-gindäki ame ri kan harby güÿç le ri Mek si-kany◊ gün do gar ke nar ÿa kasyn da, We ra Krus Δähe ri ni◊ go laÿyn da düΔle di ler we agyr söweΔler den so◊ ÿur du◊ paÿtagty Me hi ko Δähe ri ne baryp gir di ler. Ÿö ne di◊e Sen ta An nany◊ hö kü me ti çe ki len-den so◊, AB≈ Mek si ka bi len Gu ada lu-pe-I dal go da Δert na ma bag laΔdy. ≈ol Δert-na ma laÿyklyk da Mek si ka 15 mil li on dol la ra öz ÿer le ri ni◊ gü nor ta-gün ba tar bö le gi ne hem Ka li for niÿa eÿe bol mak hu kugyn yAB≈-a ber di.

Mek si ka bi len uruΔ so◊ra Raÿatlyk urΔuny◊ söweΔ meÿdan laryn da bi ri-bi ri-ni◊ garΔysy na uruΔmaly bo lan ame ri kan es ger le ri we ser ker de le ri üçin uly tür-gen leΔik meÿdany boldy. Ol uruΔ syÿasy nuk daÿ na zar dan bö lü niΔi ge-de alyp ba-ran uruΔ boldy: gul çuly ga garΔy bo lan wig ler (Ili noÿ Δtatyn dan bo lan ak lawçy Ab ra ham Lin koln-da Δo la ra de giΔli-di) Jeÿms Po uki◊ de mok rat eda rasyny ÿaÿba◊lan magy◊ ta rap dary bol mak da ÿaz gardy lar.

��

Mek si ka urΔuny◊ ta mam lan magy bi-len AB≈ 1,36 mln. ine dör dül kme ba-ra bar bo lan, häzir ki Ari zo na, Newa da, Ka li for niÿa, Ÿu ta Δtat laryny◊ äh li ÿer-le ri ni we Nÿu-Mek si ka, Ko lo ra do we Waÿo ming Δtat laryny◊ käbir bö lek le ri ni öz içi ne alÿan um masyz gi◊ ÿer le re eÿe boldy. Ÿö ne, bu söwda biyn jalygy dö-re den söwda boldy, çün ki ol ame ri kan syÿa satyny◊ Δol döwrü ne mah sus i◊ wa-jyp so ragyny◊, ÿagny „Täze ÿer ler azat bo larmy ka ÿa-da gul çulykly?” diÿlen so ragy◊ täze den ör-boÿu na gal magy na esas boldy.

1850-N JI ŸYLY÷ YLA LA≈YGY

Gul eÿe çi li gi 1845-n ji ÿy la çen li di◊e bar bo lan ÿer le ri ni◊ çägin de ga-lyp, onu◊ daΔy na ÿaÿra ma jak ÿaly bo-lup gö rünÿär di. 1820-n ji ÿyly◊ Mi zu ri yla laΔygy na laÿyklyk daky gul eÿe çi li-gi ni◊ çäk le ri kes git len di we onu◊ daΔy-na ÿaÿra ma ga hiç hi li müm kin çi li gi ÿokdy. Em ma täze ÿer le ri◊ alyn magy bi len gul eÿe çi li gi ni◊ täze den ÿaÿra-magy na gowy müm kin çi lik tapy lan ÿaly bo lup gö rün di.

De mir gazykly lary◊ kö pü si gul eÿe-çi li gi◊ ÿaÿra magy na müm kin çi lik be ril-me se, on da onu◊ çäk le ri örän ke me lip, ahyryn da ÿok bo lup gi der diÿip ha sap edÿär di ler. Täze ÿer le ri◊ goΔulyp, gul-çulyk Δtat laryny◊ sanyny◊ art magy na bil dirÿän garΔylygyny de lil len dir mek üçin, olar WaΔing tony◊ we Jefersony◊ aÿdan lary na, Δeÿle hem, gul çulygy◊ de-mir gazyk-gün ba ta ra ta rap ÿaÿba◊lan-magyny ga da gan edÿän 1787-n ji ÿyly◊ ka rary na salgy landy lar. Gul çuly ga rug-sat be ren Te has ÿa ranly ga, el bet de, gul-çulykly Δtat hök mün de ka bul edil di. Ÿö ne Ka li for niÿa da, Nÿu-Mek si ka da we Ÿu ta da gul çulyk ÿokdy, Δo nu◊ üçin-de bu ÿer le ri 1846-njy ÿyl da AB≈ öz ygtyÿary na ge çir mek çi bo lan wagtyn-

da bu lary◊ yk baly ba batyn da gap ma-garΔylykly tek lip ler edi lip di.

Gü nor ta Δtat lary◊ aΔa berk çäre le-ri◊ ta rap dary bo lan ekst re mist le ri Mek-si ka dan al nan äh li ÿer le ri gul eÿe le ri◊ eli ne tabΔyr magy ta lap edÿär di ler. Olar ÿur du◊ baΔyn dan aÿagy na äh li Δtat lar da gul sak la mak bo lar diÿip ha sap laÿardy-lar. De mir gazykly lar bol sa täze ÿer le-ri◊ hem me si ni◊ gul eÿe çi lik üçin ÿapyk bol magyny ta lap et di ler. Aram pi ki re eÿerÿän syÿa satçy lary◊ bir to pary bol sa gul çulyk ba batyn da Mi zu ri yla laΔygyn-da kes git le nen çäk le ri◊ ŸuwaΔ um many-na çen li ÿaÿba◊landyryl magyny we onu◊ de mir gazyk ta rapyn daky Δtat lary „er kin”, gü nor ta ta rapyn daky Δtat lary bol sa „gul çulyk Δtat lary” diÿip yg lan et me gi tek lip et di. To par lary◊ ÿe ne-de bi ri bol sa bu me seläni „halky◊ ÿo kary häki miÿet eda rasyny◊” ga ra magy na goÿmagy, ÿagny hö kü met ta rapyn dan Δol täze ÿer le re gö çüp bar jak adam la ra bu me seläni öz baΔdak çözmäge – is le se-ler, er kin lik de, is le me se ler, gul çulyk da ÿaΔa ma ga – ygtyÿar ber me gi tek lip et-di. Bu to pary◊ pi ki ri çe, bu ÿer le ri◊ Δtat hu kuk de re je si ni kes git le mek wagty ge-len de, bu me seläni çözmäge adam lary◊ özü ne ygtyÿar ber mek ge rek.

Gün do garly lar ÿer le ri◊ hem me si ni◊ gul çulygy res mi esas da ma kul la ma ga haky bardyr diÿen pi ki ri beÿan et di ler. 1848-n ji ÿyl da 300 mü◊e go laÿ adam Fri-Soÿl (er kin top rak) par tiÿasyny◊ kan-di dat laryny gol dap ses ber di. Bu par tiÿa „gul çulygy çäk len dir me li, onu◊ ÿaÿra-magy na ÿol ber me li däl, gol da maly däl” diÿlen syÿa saty i◊ gowy syÿa sat diÿip jar et di. Bu me selä ba batyn da ÿur du◊ gün ba taryny◊ mer ke zi we ser hetÿa ka se bit le ri◊ ÿer le ri – Me riländ, Ken tuk ki, Mi zu ri – bir-bi rin den düÿbün den ta-pawut lanÿan pi ki re eÿerÿär di ler. ≈eÿle-de bol sa, olary◊ adam laryny◊ arasyn da bu me seläni◊ „halky◊ ÿo kary häki miÿet



��

eda rasy” ta rapyn dan ga ral magy na meÿil bil dirÿän ler köp di.

1848-n ji ÿyly◊ ÿanwaryn da Ka li-for niÿa da altyn kän le ri ni◊ açyl magy ol ÿe re di◊e bir 1849-njy ÿyly◊ için de aÿa-galdygy na gö çüp barÿan lary◊ sanyny◊ 80 mü◊e ÿet me gi ne alyp bardy. Ka li-for niÿa örän wajyp me selä öwrül di. In-di bol sa Kong re si◊ eg lenmän, ol ÿer de gu ra maçylykly hö kü met dö re dilmänkä, Δol Δtaty◊ hu kuk de re je si ni kes git le me-gi◊ örän wajypdygy aç-a çandy. Bu me-se le de ÿurt äh li umydyny se na tor Gen ri Kleÿe bag lady. Ol mun dan ö◊ hem iki ge zek çykgynsyz ÿag daÿa düΔü len de, yla laΔykly çöz gü de gel mek de ta gal la eden adamdy. Bu ge zek hem o◊a ÿe-ne-de özü ni◊ iΔläp dü zen çylΔyrymly we saz laΔykly meÿil na masy bi len De-mir gazyk hem Gü nor tany◊ arasyn da tu taΔjak bo lup du ran dawa-jen je li◊ ö◊ü-ni alyp, ÿurdy howp dan ha las et mek baΔartdy.

Onu◊ so◊ra Kong res ta rapyn dan kä-bir dü ze diΔler gi ri zi len meÿil na masyn-da mö hüm mad da lary◊ birnäçe si bardy: Ka li for niÿa ÿa ranly ga er kin ÿer li li gi ma kul bilÿän, (ÿagny gul çulygy ga da-gan edÿän) Kons ti tu siÿasy bar bo lan Δtat hök mün de ka bul edi ler; eÿe bol nan ÿer-le ri◊ ga lany bol sa iki bö le ge – Nÿu-Mek-si ka we Ÿu ta bö lün me li we ola ra Δtat hu kuk de re je si, gul çulyk ba ra da hiç dil ÿar maz dan ber ler; Nÿu-Mek si kany◊ bir bö le gi ne eÿe bol mak ba ra daky Te hasy◊ ta laby di◊e öwe zi ne 10 mil li on dol lar tö le nen ÿag daÿyn da ka na gat landyry lar; Gaç gak gul lary tut mak we olary eÿe le-ri ne gaÿtaryp ber mek üçin has ne ti je-li bol jak hö kü met eda ra lary dö re di ler; Ko lum biÿa fe de ral ok rugyn da bol sa gul söwdasy (gul çulyk däl) ga da gan edi ler. „1850-n ji ÿyly◊ yla laΔygy” ady bi len tary ha gi ren Δu çäre ler ma kul bi lin di we Δon dan so◊ ÿurt ra hat landy.

Üç ÿyly◊ dowamyn da bu yla laΔyk äh li ag za lalyk lary iΔ ÿü zün de çözäÿjek ÿaly bo lup gö rün di. Ÿö ne, kem-kem den dartgynlylyk ös me gi ni dowam et dir di. Gaç gak gul lar ba ra daky täze ka nun köp de mir gazykly lary◊ göwnü ne deg di we olar gaç gak lary tut ma ga gat naΔmak dan doly boÿun gaçyrdy lar. Gaÿtam ter si-ne, olar gaç gak la ra kö mek ber me le ri ni dowam et di ler we „ÿe rasty de mirÿol ul-gamyny◊” ö◊kü den-de ne ti je li iΔle me gi ug run da has köp ta gal la et di ler.

ŸUR DU÷ BÖ LÜ NI≈I GI NI÷ BA≈LAN MAGY

Syÿasy nuk daÿ na zar dan 1850-n ji ÿyl-lary Δowsuzlygy◊ onÿyllygy diÿip at-landyr mak bo lar. ≈ol döwür de AB≈-ny◊ hö kü me ti ag za lalygy◊ düÿp sebäbi bo-lup du ran gul çulyk ba ra daky me seläni◊ ne-hä çöz gü di ni tapyp bil di, ne-de ony mil le te zyÿan ber mek den sak lap bil-di. My sal üçin, 1852-n ji ÿyl da Gar riÿet Bi çer Stou „Tom agany◊ kül be si” atly ro manyny neΔir et dir di. Bu ro many◊ dünÿä in me gi ne „Gaç gak gul lar ba-rasyn daky ka nuny◊” ka bul edil me gi iter gi boldy we ol eser de mir gazyk Δtat-laryny◊ jemgyÿet çi lik pi ki ri ne güÿç li täsir et di. Ha num Stou bu ki tabyny ÿaz-ma ga baΔlan da, ol ony bir ki çe◊räk oçerk hök mün de göz ö◊ü ne ge tirÿär di, ÿö ne bu iΔi◊ iler le me gi bi len, onu◊ göwrü-mi gi◊e di. Ki tap çap dan çy kan des si ne uly täsi ri ni ÿe tir di. Di◊e bir ÿyly◊ için de onu◊ 300 mü◊ sanysy satyldy, o◊a bo lan is le gi ka na gat landyr mak üçin, çap ha na-lar dur man gi je-gün diz iΔle di ler.

��

Okyjy lary◊ duÿgu laryny oÿar ma ga niÿet le nen li gi ne we bir me◊zeΔ adaty gat-naΔyk lardyr gahry man lar dan do lulygy-na ga ra maz dan, „Tom agany◊ kül be si” gul eÿe çi li gi ni◊ ÿowuz sü te mi ni, Δeÿle hem, azat we gul çulyk jemgyÿet le ri ni◊ arasyn daky gap ma-garΔylygy inkär edip bol ma jak ök de lik bi len su rat landyrÿar. Bu ki tap de mir gazykly saÿlawçy lary◊ ÿaΔ nes lin de gaty uly gyzyk lan ma dö-ret di. Ol gul eÿe çi li ge garΔy gi◊den ÿaÿran he re ket üçin ruh landyryjy boldy. Bu ki tap yn san duÿgu lary na täsir edÿär-di, ada latsyzlyk dan nägi le le ri◊ göwnü ni tapÿardy we re him siz ezi ji lik düz gü ni ze rarly agyr gü ne düΔen pu ka ra adam-la ra duÿgu daΔlyk bil di rip, olary◊ gul-çuly ga garΔy ga har-ga zabyny joΔdurdy. Ki tap bo lan ada latsyzly ga ga har-ga zap we ol adam la ra re him darlyk duÿgusyny oÿardy.

1854-n ji ÿyl da gul çulyk ba ra daky kö ne me se le ÿer ler de ÿe ne ör-boÿu na galdy we ag za lalyk has hem güÿje di. Häzir ki Kan zas we Neb ras ka Δtat laryny öz içi ne alÿan se bit de gö çüp barÿan lar ta rapyn dan gu rulÿan otu rumly oba lary◊ sany gaty çalt kö pelÿär di, bu bol sa se bit-leÿin we döwlet hö kü met le ri ni◊ dö re dil-me gi ni ta lap edÿär di.

1820-n ji ÿyly◊ Mi zu ri yla laΔygy na laÿyklyk da bu se bi ti◊ äh li ÿer le ri gul-çulyk üçin ÿapykdy. Em ma 1850-n ji ÿyl daky Yla laΔyk bu me seläni tötän-leÿin täze den goz gady. Mi zu ri ni◊ ag-alyk edi ji gul eÿe le ri go◊Δy Kan zasy◊ gul çulyk dan azat bir ÿer diÿlip yg lan edil me gi bi len yla laΔmady lar, çün ki Δeÿle bo lan da, gul çulyk dan azat üç sany Δtat (Ili noÿ, Aÿowa we Kan zas) olar bi-len go◊Δuçylyk da bol maly bolÿardy. Bu ÿag daÿda, olar öz Δtat laryny◊ hem gul-çulyk dan azat Δta ta öwrül me gi ne gö nük-di ri len gysyΔla ra se zewar bol magyn dan he der edÿär di ler. Mi zu ri li ler gü nor taly-lary◊ gol da magyn da Kong re si◊ Kan zas

ba ra daky me seläni çözmäge eden äh li sy nanyΔyk laryny pu ja çy kardy.

≈ol wagt Ili noÿ Δtatyn dan uly de-mok rat se na tor Ste fen Dug las Kan zas-Neb ras ka ka nunyny◊ tas la masyny tek lip et mek bi len uly nägi le lik dö ret di. Bu tas-la ma gul çulyk dan azat ÿer le ri◊ ta rap dar-laryny◊ äh li si ni ga har-ga za ba mün dür di. Dug las bol sa ÿu taly la ra we nÿu-mek si-kaly la ra gul çulyk me se le si ni öz baΔdak çözmäge ygtyÿar be ren 1850-n ji ÿyly◊ yla laΔygyny◊ Mi zu ri yla laΔygyn dan üs-tün durÿandygyny tek rar lady. Onu◊ tas-la masy iki ÿe re Kan za sa we Neb ras ka gö çüp gel mek li ge de giΔli di we ol ÿer-ler de mes gen tit jak la ra ÿany bi len gul ge tirmäge-de rug sat et me gi na zar da tutÿardy. Ÿa ranly ga gul çulyk dan azat Δtat ÿa-da gul çulykly Δtat hök mün de gir-jek di gi ba rasyn daky ka ra ra Δol ÿer le ri◊ ilatyny◊ özi gel me li di.

De mir gazykly lar Dug lasy 1856-njy ÿyl daky pre zi dent saÿlawlaryn da gol-dawyny al jak bo lup gü nor taly la ra ÿa-ran ja◊lyk et mek de aÿyp lady lar. Ga har-ga zaply ge çi ri len çe ke leΔik ler Δol ka nun tas la masyny◊ üs tün li ge eÿe bo lanlygyny◊ nyΔanydy. Gul çulyk dan azat ÿer le ri◊ ta rap dar laryny◊ met bu gaty ony güÿç-li ÿaz garyp, çykyΔ et di. De mir gazygy◊ ru hany lary ony nälet le di ler. Mun dan ö◊ gü nor taly lar bi len dost luk gat naΔyk da bo-lan te le ke çi ler in di olar dan ÿüz öwür di ler. ≈eÿle-de bol sa, 1854-n ji ÿyly◊ maÿyn da gü nor taly lary◊ ruhy be lent höwes je◊le ri◊ Δatlyk-Δa ga la◊ gu rap, top at magy Kan zas-Neb ras ka ka nunyny◊ Se nat ta rapyn dan ka bul edi len di gi ni ÿa◊zytdy. ≈on dan köp wagt geçmänkä, Dug las özü ni ak la mak üçin, Çi ka go ge len de, gämi du ral gasyn-daky gämi le ri◊ fewral lary adaty be lent-li gin den aΔak goÿbe ri lip di, but ha na lary◊ ja◊y di◊män, bir sa gat lap kakylyp durdy, 10 mü◊ adam dan yba rat mähel le, syky-lyk, gal ma gal tu ruzdy we lin, as la onu◊ se si hiç ki me ÿet me di.



��

Dug lasy◊ ge çi ren Δol ma◊laÿy ga-ra çäre si ni◊ des si ne be ren ne ti je le ri aΔa uly äh miÿe te eÿe boldy. ≈eÿle Δowsuz gö rel de si haÿal etmän öz ne ti je si ni be-rip baΔlady. Gul çulygy◊ ÿaÿradyl magy ba bat da iki ÿüz li syÿa saty ÿö re den wig-le ri◊ par tiÿasyny◊ jan da mary üzül di, onu◊ de re gi ne bol sa täze gu ra ma peÿda boldy. Ol tu ruwbaΔdan äh li ÿer de gul-çulygy ÿatyr magy ta lap eden Res pub-li kaçy par tiÿasydy. 1856-njy ÿyl da Δol par tiÿa Jon Fri monty pre zi dent li ge da-laΔgär li ge hö dür le di. Fri mont Uzak Gün ba tar da ge çi ren der◊ew eks pe di-siÿasy bi len meΔhurly ga eÿe bo lupdy. Par tiÿa saÿlawlaryn da ÿe◊liΔe uç ran-da bol sa, ol de mir gazykly lary◊ ag la ba kö pü si ni◊ gol dawy na my nasyp boldy. Azat top rakly lary◊ Säl mon Çeÿz we Wil li am Sÿu ard ÿaly ÿol baΔçy lary hiç wagt gör lüp-eΔi dil me dik ab raÿ ga zan-mady lar. Syÿasy sah na olar bi len bir ha-tar da Ili noÿdan bo lan uzyn, hor ak lawçy Ab ra ham Lin koln-da çykdy.

Kan za sa gü nor taly gul eÿe le ri ni◊, Δeÿle hem, gul çulyk dan nägi le maΔga la-lary◊ dyngysyz gö çüp bar magy, olary◊ arasyn da ÿa ragly çaknyΔygy◊ baΔlan-magy na ge tir di we tiz wagt dan ol ÿe re „Ga nap du ran Kan zas” adyny ber di-ler. Ÿe ne-de birnäçe wa ka, hu su san-da, 1857-n ji ÿyl da Ÿo kary kazyÿe ti◊ Dred Skot ba batyn da çy ka ran ka rary, ÿurdy syÿasy ag darylyΔygy◊ bo sa gasy na alyp bardy.

Sko tu◊ özi mi zu ri li gul bo lup, 20 ÿyl ö◊ ony eÿe si Ili noÿy◊ we Wis kon si ni◊ çäk le rin de ÿaΔa ma ga alyp gaÿdypdyr. Ol ÿer ler de bol sa De mir gazyk-gün ba tar per many na laÿyklyk da gul çulyk ga da-gan edi lip di. Mi zurä do lanyp ba ran dan so◊, Skot özü ni◊ Δol ÿerdäki ÿaΔaÿΔyn-dan nägi le bolÿar we ol azat top rak-da ÿaΔaÿandygyny de lil ge tir mek bi-len, özü ni◊ azat edil me gi ni ta lap edip kazyÿe te ÿüz tutÿar. ≈on ça ÿaΔanyny

tu taryk edi nip, kazyÿe ti◊ üs ti bi len azat bol magy◊ ug ru na çykÿar. Ag la ba kö-pü si gü nor taly bo lan AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti Skoty◊ Δol ÿe ri◊ raÿaty däl di-gi sebäp li, onu◊ iΔi ne ga rap bil meÿän-di gi ba ra da ka rar çy karÿar. Kazyÿe ti◊ düΔün di riΔi ne görä, gul çulyk dan azat Δtaty◊ (Ili noÿy◊) ça gin de ÿö reÿän ka-nun lary◊ onu◊ ÿag daÿy na hiç hi li täsi ri ÿok, çün ki ol gul çulyk Δtatyny◊ (Mi zu-ri ni◊) raÿaty, mun dan öt ri hem, gul eÿe-le ri ni◊ AB≈-ny◊ çäk le rin de is len dik ÿe-re öz „emlägi ni” alyp gi dip bi ler ler we Kong res gul çulygy◊ ÿaÿra magyny çäk-len di rip bil mez. ≈eÿle lik bi len, Ÿo kary kazyÿe ti◊ çy ka ran bu ka rary en çe me ÿyly◊ dowamyn da gul çulyk me se le si ni çöz mek de ulanyp ge len yla laΔyk çäre-le ri ni◊ bir to paryny ka nuny güÿjün den mah rum et di.

Dred Skoty◊ iΔi ba ra da çy kary-lan ka rar bü tin De mir gazygy◊ çägin de güÿç li nägi le lik le ri◊ ÿü ze çyk magy na alyp bardy. Ÿur du◊ Ÿo kary kazyÿe-ti Δon dan ö◊ hiç ha çan beÿle ÿaz garyl-madyr nälet le re se zewar bol mandy. Ÿö ne gü nor taly de mok rat lar üçin bol-sa bu ägirt uly ÿe◊iΔdi, sebäbi bu ka rar gul çulygy◊ ag za lan ÿer le re ÿaÿra magy dog rusyn da olary◊ ge ti ren de lil le ri ni ka nun laΔdyrdy.

LIN KOLN, DUG LAS WE BRA UN

Ab ra ham Lin koln ö◊den bäri gul-çulygy uly bet bagtçylyk ha sap lap gelÿär di. 1854-n ji ÿyl da Ili noÿ Δtatyn-da Pi ori de çykyΔ edip, ol ÿur du◊ äh li ka nun laryny◊ gul çulygy çäk len dir mek we ahyr so◊un da ÿok et mek ÿö rel ge si ne esas lan malydygyny nyg tady. ≈eÿle hem, ol bu me se le de halky◊ ÿo kary häki miÿet eda rasyny◊ ÿö rel ge si ni◊ nädogrydyg-yny bel le mek bi len: „Çün ki gün ba tar se bit le rindäki gul çulyk di◊e ÿer li ilaty◊

��

ala dasy bo lup dur man, eÿsem bü tin Bir-leΔen ≈tat lary◊ hem ala dasydyr” diÿdi. Bu çykyΔ onu◊ adyny bü tin Gün ba tar da meΔhur et di.

1858-n ji ÿyl da Lin koln AB≈-ny◊ Se-naty na ge çi ri len saÿlawlar da Ili noÿdan Ste fen Dug lasy◊ da laΔgäri boldy. Iÿuny◊ 17-sin de bu saÿlaw möwsü mi-ni aç mak üçin eden çykyΔyny◊ bi rin ji ben din de, Lin koln ame ri kan taryhyny◊ so◊ky ÿe di ÿyly ba ra da Δeÿle bir mö-hüm pi kir beÿan et di:

Ikä bö lü nen jaÿ du rup bil mez diÿen söz bar. Bi zi◊ döwle ti mi zi◊ ÿarym gul çulyk, ÿarym azat bo-lup, he miΔe ÿaΔap bil me je gi ne men ynanÿaryn. Men bi zi◊ bir leΔi gi mi-zi◊ dar ga magy na ga raΔmaÿaryn. Men jaÿy◊ hem ÿykyl magy na hem ga raΔmaÿaryn, em ma onu◊ ikä bö lü-nen ÿag daÿda dowam et me gi ni bes et jek di gi ne anyk göz ÿe tirÿärin.Lin koln we Dug las 1858-n ji ÿyly◊

so◊ky aÿlaryn da ÿe di sany köp çü lik-leÿin çe kiΔme gu rady lar. Guÿlan ke nek ÿaly kel te, ÿagny, boÿy bäΔ fut, „ki çi jik-mäh net” la kamyny alan se na tor Dug las di lewarlyk bi len edÿän çykyΔlary bi len de◊siz-taÿsyz Δöh rat ga zandy. Ol Lin-kolny özü ne my nasyp bäs deΔ ha sap lady. Lin koln halky◊ ÿo kary häki miÿet eda-rasy ba rasyn daky Dug lasy◊ we onu◊ ÿa-ran laryny◊ be ren kes git le me si ne de giΔli ÿi ti den-ÿi ti söz ler aytdy. Ne ti je de, Dug-las sähel çe ses artyk maçlygy bi len Se na-ta ge çi ri len saÿlawlar da ÿe◊iΔ ga zandy, Lin koln bol sa ÿur du◊ gör nük li Δahsyÿe ti hök mün de halky◊ gö zü ni◊ ö◊ün de ösüp ke ma la gel di.

De mir gazyk bi len Gü nor tany◊ arasyn daky gö res git di gi çe mowç alÿardy. 1859-njy ÿyly◊ oktÿabr aÿyny◊ 16-sy na ge çi len gi je si gul çulygy ÿek ÿig renÿän we üç ÿyl ö◊ Kan zas da gul-çulygy◊ ta rap dary bo lan bäΔ adamy tu-tup, so◊ra öl dü ren Jon Bra un pi kir deΔle-rin den dü zü len bir to par bi len häzir ki Gün ba tar Wir ji niÿa Δtatyn daky Har pers-Fer ri Δähe rin de ÿer leΔen fe de ral ÿa rag lar gor ha nasy na hü jüm et di. Iki gün atyΔyk-dan so◊ Bra un we onu◊ di ri ga lan adam-lary pol kownik Ro bert Li ni◊ ser ker de li-gindäki de◊iz pyÿa da goΔuny ta rapyn dan ÿe sir alyndy lar.

Ÿurt howsa laly ÿag daÿa düΔdi, çün-ki Bra uny◊ eden bu he re ke ti gü nor taly-lary◊ gor kusy na gorky goΔdy. Beÿle ki ta rap dan bol sa, gul çulygy◊ jany ÿanyp du ran duΔman lary, Jon Bra uny mu kad-des iΔ ug run da je pa çekÿän adam hök-mün de Δöh rat landyrdy lar. Onu◊ eden iΔi ni ka nundyr ter tip-düz gü ni äs ger mez-lik diÿip, de mir gazykly lary◊ kö pü si ony nälet le di. Bra uny dil düwΔük de, döwle te dö nük lik de we adam öl dür mek de aÿyp-lap, 1859-njy ÿyly◊ 2-n ji de kabryn da dar dan asdy lar. Ol i◊ so◊ky de mi ne çen-li özü ni◊ Haky◊ buÿrugyny ÿe ri ne ÿe ti-ren di gi ne ynandy.

DÖWLE TI÷ DÜ ZÜ MIN DEN ÇYK MAK WE

RAŸATLYK UR≈Y

1860-njy ÿyl daky pre zi dent saÿlawlaryn da Ab ra ham Lin koln res pub-li kaçy par tiÿa dan da laΔgär boldy. „Gul-çulyk mun dan beÿläk ÿaÿrap bil mez” diÿip, syÿasy ÿol baΔçy lary◊ çykyΔ et-me gi bu par tiÿany◊ ru huny bar ha be len-de galdyrdy. Bu par tiÿa ÿer li se na gaty◊ ösüΔi ni go rar ÿaly, ÿö ri te paç lar gi riz me-gi we Gün ba tary◊ açyl magy na ÿar dam et jek le re mug tu na ÿer ber me gi wa da et di. De mok ra tik par tiÿa je bis däl di. Gü nor-



��

taly lar bu par tiÿany terk edip, Ken tuk ki li wi se-p re zi dent Jon Bre ken ri ji pre zi dent-li ge hö dür le di ler. Ste fen Dug las bol sa de mir gazykly de mok rat lary◊ hö dürlän we ki li boldy. Kons ti tu si on Bir leΔik par-tiÿasyny dö re den ser hetÿa ka Δtat lary◊ „ma◊laÿy daΔdan” bo lan gaÿduwsyz wig le ri Ten ne si den Jon Bel li pre zi dent-li ge öz kan di daty edip bel le di ler.

Lin koln we Dug las de mir gazyk da, Bre ken rij bi len Bil bol sa gü nor ta da bäs-leΔdi ler. Lin koln saÿlawçy lary◊ ÿüz den di◊e 39 gö te ri mi ni ga zan sa-da, saÿlaÿjy-lary◊ ses be riΔli gin de 180 se se my nasyp bo lup, azat 18 Δtaty◊ äh li sin de doly gol daw ga zandy. Bell Ten ne si de, Ken-tuk ki de we Wir ji niÿa da üs tün çykdy; Bre ken rij – Mi zu ri den baΔga gul çulyk Δtat laryny◊ hem me sin de, Mi zu ri de bol-sa Dug las ÿe◊iΔ ga zandy. Saÿlawçy lary◊ ses be riΔli gin de uly üs tün lik ga zan ma-sa-da, ses be ri ji le ri◊ gol dawy na ge zek ge len de, Dug las di◊e Lin koln dan yza galdy.

Lin kolny◊ saÿlan magy Gü nor ta Ka-ro li nany◊ ÿa ranlyk dan çyk magy na ge-tir di we Δeÿle ka ra ra olary◊ bi reÿÿäm ge len di gi ni su but et di. Bu Δtat gü nor-taly lary◊ gul çuly ga garΔy güÿç ler bi-len gö reΔde je bis leΔme gi ne iter gi bol-jak bir pur sa ta köp den bäri ga raΔÿardy. Saÿlawlary◊ ne ti je le ri anyk la nan des si-ne, Gü nor ta Ka ro li na da ÿö ri te gu rul taÿ ge çi ril di we Δon da: „Häzir ki wagt Gü-nor ta Ka ro li na bi len beÿle ki Δtat lary◊ arasyn da Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary diÿlip at landyrylÿan ÿa ranlyk in di Δu nu◊ bi len ÿok diÿlip yg lan edilÿär” diÿip jar et di. 1861-n ji ÿyly◊ fewral aÿyny◊ 1-ine çen li gü nor ta Δtat lary◊ ÿe ne-de altysy ÿa ranlygy◊ ha taryn dan çykdy. Fewraly◊ 7-sin de bö lü nip aÿry lan ÿe di Δtat Ame-ri kan ≈tat laryny◊ Kon fe de ra siÿasyny◊ wagt laÿyn Kons ti tu siÿasyny ka bul et-di. Gü nor ta Δtat lary◊ ga lany bol sa en tek hem ÿa ranlygy◊ ha taryn da galdy.

Bir aÿ ge çip-geçmänkä, 1861-nji ÿyly◊ mart aÿyny◊ 4-ün de Ab ra ham Lin koln Bir leΔen ≈tat lary◊ Pre zi den ti we zi pe si ne ka bul ediΔlik ka samyny iç di. We zipä geç me zi ni◊ ö◊ÿany eden res mi çykyΔyn da ol gü nor ta Δtat lary◊ bö lün-me gi ni „hu kuk taÿdan güÿç süz” diÿip, ony yk rar et me gi ret et di. Ol öz sö zü ni ÿa ranlygy di keltmäge wa da ber mek bi-len ta mam lady. Ÿö ne, gü nor taly lar bu beÿan na ma üns ber me di ler we 1861-nji ÿyly◊ 12-n ji ap re lin de Çarls ton daky (Gü nor ta Ka ro li na) Sam ter ga lasyn daky fe de ral goΔun lary◊ ga lan harby güÿç le-ri ni top oku na tut du lar. Bu Ame ri kany◊ taryhyn da i◊ gan dö küΔik li urΔu◊ tu-taΔmagy na alyp bardy.

Gü nor tany◊ ÿa ranlyk dan çy kan ÿe-di Δtatyny◊ ilaty Ame ri kan ≈tat laryny◊ Kon fe de ra siÿasyny◊ täze Pre zi den-ti Jeferson Dewi si◊ Gü nor ta Ka ro li-nany◊ ÿüz len me si ne eÿer mek ba ra daky çagyryΔy na çalt ses len di. In di ta rap-lary◊ iki si-de ÿa ranly ga so◊ky wag ta çen li we paly bo lup ge len gul çulyk Δtat-laryny◊ özü ni nähi li alyp bar jakdyk-laryny dartgynlylyk bi len syn laÿardy. Sam ter ga lasyny◊ top oku na tu tul magy-na jo gap edip, 17-n ji ap rel de Wir ji niÿa, onu◊ yzy sü re bol sa Ar kan zas, Ten ne-si we De mir gazyk Ka ro li na yzly-yzy-na ÿa ranlyk dan çykdy. ≈tat lary◊ bi ri-de Wir ji niÿa ÿaly ÿa ranlyk dan göwün siz çyk mady. Bu Δtaty◊ gör nük li döwlet iΔgär le ri rewolÿu siÿany◊ ÿe◊iΔ ga zan-magyn da we Kons ti tu siÿany◊ iΔle nip dü zül me gin de ÿol baΔçy hök mün de uly or na eÿe bol du lar, ge pi◊ ger diΔi ne görä aÿt sak, ÿur du◊ pre zi dent le ri ni◊ bäΔi si Δu Δtat dandy. Wir ji niÿany◊ ÿa ranlyk-dan çyk magy pol kownik Ro bert Li ni◊ ame ri kan goΔu nuny◊ ser ker de lik we-zi pe sin den git me gi ne alyp bardy, çün-ki ol öz Δtaty na we paly bo lup gal magy is le di. Çägi ni gi◊el den Kon fe de ra siÿa bi len gul çulyk dan azat De mir gazygy◊

��


arasyn da ser hetÿa ka De lawer, Me riländ we Ken tuk ki Δtat lary ÿer leΔÿär di. Olar gü nor taly la ra duÿgu daΔlyk eden dik le ri-ne ga ra maz dan, ÿa ranly ga we paly bo lup galdy lar.

Tu taΔan urΔa baΔ goΔan ta rap lary◊ iki si hem der hal ÿe◊iΔ ga za naryn diÿip ta ma edÿär di. Maddy üp jün çi lik taÿdan De mir gazygy◊ uly artyk maçlygy bardy. 22 mil li on adamy bo lan 23 Δtat, 9 mil li on ilatly 11 sany gü nor ta Δtaty◊ garΔysy na çykypdy. De mir gazygy◊ se na gat ön dü ri ji lik müm kin çi li gi ni◊ äh miÿe ti bol sa, hat da, onu◊ ilat artyk-maçlygyn dan hem mö hüm di, çün ki bu ÿa rag, ok-däri, egin-eΔik we baΔga-da ze rur zat lar bi len üp jün etmäge müm-kin çi lik berÿär di. ≈eÿle hem, de mir-gazygy◊ de mirÿol lar ul gamy fe de ral harby kuwwatyny artdyrÿardy.

Gü nor tany◊ hem öz artyk maçlyk-lary bardy. Olar dan esasy laryny◊ bi-ri onu◊ ge og ra fi ki ÿer leΔiΔ ÿag daÿydy; Gü nor ta öz ÿe rin de go ranyΔ urΔuny alyp barÿardy. Gü nor ta berk harby däp le ri bi-len ta pawut lanÿardy, Δo nu◊ üçin-de, ol baΔdan özü ni◊ has tej ri be li harby ser ker-de le ri ne buÿsanÿardy.

GÜN BA TARY÷ HÜ JÜ MI, GÜN DO GARY÷ PE TI GE

DI RE ME GI

UrΔu◊ il kin ji uly söweΔi (ol Bi rin-ji Ma nas sas ady bi len hem ta nalÿar) WaΔing tony◊ go laÿyn daky Wir ji niÿa Δtatyny◊ Bul Ran diÿilÿän ÿe rin de bo-lup geç di. Bu söweΔ ÿe◊Δi◊ çalt we a◊sat bol jakdygy ba ra daky äh li hyÿal-umyt-lary dar gatdy. ≈ol söweΔ, hiç bol man da, AB≈-ny◊ gün do gar bö le gin de gü nor-taly lary◊ ganly ÿe◊iΔle re my nasyp bo-landygy ba rasyn da gür rü◊le ri◊ ÿaÿra-magy na alyp bardy, em ma ne ti je de, Δol ÿe◊iΔler hiç wagt aÿgytly harby artyk-maçlyk ber me di, çün ki bi rin ji ÿyl lar da

Gü nor ta köp lenç söweΔde ÿe◊iΔ ga zandy em ma uruΔdan ÿe◊i ji bo lup çyk mady.

Gün do gar da harby ÿe◊liΔle re uç-ranlygy na ga ra maz dan, ÿa ranlygy◊ güÿç le ri söweΔ meÿdan laryn da ÿe◊iΔ ga zandy, de◊iz de we Gün ba tar da haÿal-da bol sa, st ra te gi ki üs tün lik le re ÿet di ler. UruΔ tu ran da, harby-de◊iz güÿç le ri ni◊ köp bö le gi ÿa ranlygy◊ ygtyÿaryn da ga-lypdy, ÿö ne olar dar gan hem me jalsyz ÿag daÿdady. Harby-de◊iz de par ta men-ti ni◊ baΔlygy Gi de on Wel les olary ber-kit mek üçin, gys sagly çäre le ri ge çir di. ≈on dan so◊ Lin koln gü nor ta ke nar lary◊ ga bawa al nandygyny jar et di. Il ki baΔda onu◊ ne ti je si uly bol ma sa-da, 1863-n ji ÿy la çen li mu nu◊ ne ti je sin de Ÿewro pa pag tany◊ alyp gi dil me gi ni◊ we Gü nor-tany◊ uly mätäç lik çekÿän ok-däri si-ni◊ egin-eΔi gi ni◊ we däri-der manyny◊ ÿur da ge ti ril me gi ni◊ ö◊ü ni al mak doly diÿen ÿaly baΔartdy.

≈ol wagt da Dewid Far ra gut atly akylly ser ker de iki ge zek ÿat dan çyk ma-jak ajaÿyp harby he re ke ti ama la aΔyrdy. Olary◊ bi rin de ol es kad rony Mis si si pi derÿasyny◊ aΔaky akymy na saldy we ol ÿer de Gü nor tany◊ i◊ uly Δähe ri bo lan Lu izi ana Δtatyny◊ Täze Or le an Δähe ri ni boÿun eg dir di. Ikin ji sin de bol sa Ala-ba ma Δtatyny◊ Mo bil aÿlagyny◊ ber ki-di len gi rel ge sin den ge çip, kon fe de rat-lary◊ ok geç meÿän gämi si ni ele saldy we porty ga bady.

Mis si si pi derÿasyny◊ jül ge le rin-de de mir gazykly lar ÿe◊iΔ yzy na ÿe◊iΔ ga zandy lar. Olar bu ÿe◊iΔle ri Ten ne si Δtatyn da kon fe de ra siÿany◊ uzyn söweΔ ha taryny böwsüp geç mek bi len baΔlady-lar. Bu bol sa ola ra bu Δtaty◊ äh li gün ba-tar ta rapyny diÿen ÿaly eÿe lemäge müm-kin çi lik dö ret di. Mem fisdäki mö hüm Mis si si pi derÿasyny◊ porty al nan da, ÿa ranlygy◊ güÿç le ri kon fe de ra siÿany◊ or tasy na ta rap 320†. Tu tanÿer li Ge ne-ral Ÿu lis siz Granty◊ ser ker de li gin de ÿa-


��

ranlygy◊ güÿç le ri Ten ne si derÿasyny◊ ÿa kasyn daky be lent lik de ÿer leΔen ≈aÿlou Δähe rin de kon fe de rant lary◊ duÿdansyz hü jü mi ni ser pik dir me gi baΔardy lar. Olar tä kö mek gelÿänçä, yza çe kilmän, du ran ÿer le rin den but na man mert ler çe go randy lar. ≈ol söweΔde ta-rap lary◊ her si ni◊ ÿit gi si 10 mü◊ adam-dan geç di. Ame ri ka beÿle pi da lary hiç ha çan görmän di, ÿö ne bu eÿmenç gyrg-ynçylygy◊ di◊e baΔlangyjydy.

Wir ji niÿa da, mun dan ta pawutlylyk da fe de ral goΔun lar yzly-yzy na Δowsuzly ga uç raÿardy. Kon fe de ra siÿany◊ paÿtagty Riç mond Δähe ri ni eÿe le mek ug run-daky en çe me gan dö küΔik li söweΔden so◊ olar her ge zek yza çe kilmäge mej-bur bolÿardy lar. Bu ÿer de kon fe de rant-lary◊ iki sany uly artyk maçlygy bardy: WaΔing ton bi len Riç mondy◊ arasyn daky ÿoly ke sip geçÿän köp sanly derÿa lar dan peÿda lanÿan güÿç li go ranyΔ çäk le ri we ukyplylygy boÿun ça ÿa ranlygy◊ ir ki ser-ker de le rin den has ök de baΔar ja◊ ge ne ral-lary Ro bert Li we „daΔ diwar” la kamly Jäk son bardy. 1862-n ji ÿyl da ÿa ranlygy◊ ser ker de si Jorj Mak lel lan Riç mond Δa he-ri ni basyp al mak ug run da haÿal we aΔa se re saply sy nanyΔygyny et di. Ÿö ne „ÿe-di gü ne çe ken söweΔden” so◊ (1862-n ji ÿyly◊ iÿun aÿyny◊ 25-i bi len iÿul aÿyny◊ 1-i aralygy) fe de ral goΔun lar uly hü jü me se zewar bol du lar. Ta rap lary◊ iki si-de um masyz ÿit gi çek di.

Kon fe de rant lar Bul-Rany◊ ÿanyn-da ÿü ze çy kan ikin ji söweΔde (ol Ikin ji Ma nas sas ady bi len hem ta nalÿar) ÿe◊iΔ ga za nan dan so◊, ge ne ral Li Po to mak derÿasyn dan ge çip, Me rilän de ara laΔdy. GoΔunyny◊ Li ta rap dan dar gady landygy we es ger sanyny◊ ep-es li aza landygy ba ra daky ha bary eΔi den Mak lel lan ÿe ne-de bir sy nag ge çirÿän ÿaly he re ket et di. 1862-n ji ÿyly◊ 17-n ji sentÿabryn da ÿa-ranlygy◊ we kon fe de ra siÿany◊ goΔun lary ≈arps ber gi◊ Δähe ri ni◊ (Me riländ Δtaty)

go laÿyn daky An taÿtämi◊ alkymyn da çaknyΔdy lar. Bu i◊ gan dö küΔik li urΔu◊ ÿe ke je gü nün de ta rap lary◊ her sin den 4 mü◊den gowrak es ger we pat bo lup, 18 mü◊i-de ÿa ra landy. San taÿdan artyk-maçlygy na ga ra maz dan, Makk lel lan ne-hä Li ni◊ söweΔ ha tar laryny böwsüp geç di ne-de hü jü mi ni güÿç len dir me gi baΔardy. Li goΔuny bi len zyÿan çek mez-den, Po to mak derÿasyny◊ a◊yrsy na ge-çip, yza çe kilmäge ÿe tiΔdi. Bu Mak lel-lany◊ Lin koln ta rapyn dan we zi pe sin den boΔadyl magy na alyp bardy.

An taÿtämi◊ ete gindäki söweΔ urΔu◊ gu tar magyny ÿakyn laΔdyr ma sa-da, onu◊ mö hüm ne ti je si boldy. Bir leΔen ≈tat-lary◊ Kon fe de ra siÿasyny yk rar et me gi◊ edil sep gi di ne ÿe ten Beÿik Bri ta niÿa we Fran siÿa döwlet le ri ni◊ iki si hem bu ba-bat da ka rar ka bul et me gi goÿbol sun et-di ler, ne ti je de, Gü nor ta eden ta gal la lary-na ga ra maz dan, Ÿewro pa ta rapyn dan dip lo ma tik taÿdan yk rar edil me gi ne we onu◊ ykdy sady kö me gi ne hiç wagt ÿe-tip bil me di.

An taÿtämi◊ ete gindäki söweΔ, Δeÿle-de, Pre zi dent Lin koln üçin „Gul lary◊ azat edil me gi ba rasyn daky jar na many◊” tas la masyny çy kar ma ga iter gi boldy. ≈ol jar na ma: „Gü nor ta Δtat lary◊ kon fe-de ra siÿasyn daky hem me gul lar 1863-nji ÿyly◊ 1-n ji ÿanwaryn da azatly ga çy-karylÿar lar” diÿip jar et di. IΔ ÿü zün de Jar na ma des si ne ne ti je ber me di, çün ki ol di◊e Kon fe de ra siÿany◊ çägindäki gul-lary azat et di, em ma ser hetÿa ka laryn-daky Δtat lary◊ gul çulygy na täsi ri ni ÿe tir-me di. Ÿö ne syÿasy ta rap dan bu jar na ma ÿa ranlygy◊ uruΔdaky ta gal la laryny◊ ÿa-ranlygy abat sak la mak bi len bir ha tar da, gul çulygy ÿatyr mak mak sady na gö nük-di ri len di gi ni a◊ladÿardy.

��


1863-n ji ÿyly◊ 1-n ji ÿanwaryn da çap dan çy kan „Gul lary◊ azat edil me gi ba rasyn daky Jar na many◊” gu tarnykly gör nüΔi ga raÿagyz lary◊ hem ÿa ranlygy◊ goΔuny na harby gul lu ga çagyryl magy-na ygtyÿar ber di. Bu ba ra da abo li si-onist le ri◊ Fre de rik Dug las ÿaly syÿasy ÿol baΔçy lary Raÿatlyk urΔy baΔla naly bäri, aÿdyp gelÿär di ler. Haky kat da, ÿa-ranlygy◊ güÿç le ri gaç gak gul lary „harby kont ra ban da” hök mün de ele salyp, ola-ra pe na be rip baΔlapdy lar, em ma jar-na ma çy kan dan so◊ we lin, ÿa ranlygy◊ goΔuny ga raÿagyz ÿi git le ri goΔun ha-tary na çagyryp, ola ra tälim be rip baΔlady lar. Olar Wir ji niÿa dan Mis si sipä çen li aralyk lar da bo lan äh li söweΔler-de ta pawut landy lar. Asly af ri kaly ame-ri kaly lary◊ 178 mü◊e go laÿy AB≈-ny◊ ga raÿagyz lar goΔunyn da gul luk eden bol sa, ga raÿagyz lary◊ ÿe ne-de 29500-i ÿa ranlygy◊ harby-de◊iz flo tun da gul luk-da boldy.

„Gul lary◊ azat edil me gi ba rasyn-daky jar na many◊” syÿasy äh miÿe ti ne ga ra maz dan, De mir gazygy◊ Gün do-gar daky harby ÿag daÿy öwer lik li däl di, sebäbi Li ni◊ De mir gazyk Wir ji niÿa daky goΔuny ÿa ranlygy◊ Po to mak derÿasyn-daky goΔunyny il ki 1862-n ji ÿyly◊ de-kabryn da Wir ji niÿa Δtatyny◊ Fre de riks-börg diÿlen ÿe rin de, so◊ra-da 1863-n ji ÿyly◊ maÿyn da Çan se lorswil li◊ ete gin de der bi-dagyn edip di. Ÿö ne, Çan se lorswill Li ni◊ ga za nan i◊ ajaÿyp ÿe◊iΔle ri ni◊ bi-ri bol sa-da, äh ti mal, i◊ gym mat düΔen ÿe◊iΔ bo lan bol sa ge rek: Δon da onu◊ i◊ ÿo kary ba ha be rilÿän ge ne ral leÿte nant-laryny◊ bi ri bo lan Jäk son-DaΔ Diwar ÿal◊yΔlyk bi len öz adam lary ta rapyn dan atylyp öl dü rilÿär.

GE TIZ BÖRG DEN AP PO MA TOK SA ÇEN LI

≈eÿle lik de, Gü nor tany◊ ga za nan ÿe◊iΔle ri ni◊ hiç bi ri si-de urΔu◊ gür rü◊siz ta mam lan magy na alyp bar mady. Her ge-zek Δowsuzly ga uç ranyn dan so◊, fe de ral hö kü met täze güÿç le ri ÿyg naÿardy we ÿe ne hü jü me geçÿär di. Çan se lorswil li◊ alkymyn daky de mir gazykly lary◊ ÿe◊liΔi o◊a in di ki üs tün li ge müm kin çi lik dö re-der diÿen umydy bi len Li de mir gazy ga ta rap ö◊e süÿΔdi we 1863-n ji ÿyly◊ iÿul aÿyn da Pen silwa niÿany◊ paÿtagty Gär-ris bör ge go laÿlady. Ÿa ranlygy◊ kuwwat-ly bir goΔuny Ge tiz bör gi◊ ÿanyn da Li ni◊ pyÿa da goΔunyny ele sal magy baΔardy. ≈on da üç günläp dowam eden aΔa aÿgytly hü jüm de – aslyn da ol Raÿatlyk urΔuny◊ hü jüm le ri ni◊ i◊ ulusy bo lupdy – kon fe de rant lar ÿa ranlygy◊ söweΔ ha-taryny böwsüp geç mek ugryn da gahry-mançylykly gö reΔdi ler. Ÿö ne olar üs tün çykyp bil me di ler we uly ÿit gi ler çe kip, Po to ma ga ta rap yza çe kil di ler.

Ge tiz börg söweΔin de ÿa ranlygy◊ 3 mü◊den-de köp es ge ri, kon fe de rant lary◊ 4 mü◊e go laÿ es ge ri we pat boldy, her ta rapy◊ ÿa ra la nan laryny◊ we de rek siz ÿi ten le ri ni◊ sany 20 mü◊den geç di. Ge-tiz börg de täze açy lan mil li go namçylyk-da 1863-n ji ÿyly◊ 19-njy noÿabryn da Lin kolny◊ eden ÿüz len me si, me ge rem, Ame ri kany◊ taryhyn da pre zi dent le ri◊ eden ÿüz len me le ri ni◊ i◊ meΔhurydyr. Ol bu ÿüz len me si ni Δeÿle söz ler bi len ta-mam lady:

... bu ÿe re jem le nip, biz bu adam-lary◊ haÿp ÿe re we pat bol mandyk-laryny, Haky◊ saÿasyn daky bu halky◊ azatlygy◊ täze den dünyä in me gi ni gör jek di gi ni we halk ta-rapyn dan halk üçin do landyrylÿan halk häki miÿe ti ni◊ ÿer ÿü zün den ÿi tip git me jek di gi ni aÿgytlylyk bi len jar edÿäris!


��

Mis si si pi derÿasyn da ÿa ranlygy◊ edÿän gö zeg çi li gi ne Wiks börg Δähe ri ni◊ ete gin de päs gel be ril di. Ol ÿer de kon fe-de rant lar be lent gaÿa lary◊ üs tü ne çykyp, öz harby ÿag daÿyny gaty ber ki dip di ler, ola ra suwdan hü jüm et mek müm kin çi-li gi-de ÿokdy. 1863-n ji ÿyly◊ baΔyn da Grant derÿa dan aΔaklygy na we Wiks-bör gi◊ daΔyn da he re ket edip baΔlady. ≈eÿle et mek bi len, ol duΔmany 6 hep-de lik ga bawa saldy, iÿul aÿyny◊ 4-ün de bol sa Δähe ri kon fe de rant lary◊ gün ba tar goΔun laryny◊ esasy güÿç le ri bi len bir-lik de eÿe le di. In di derÿa durΔu na diÿen ÿaly ÿa ranlygy◊ elin de di. Kon fe de ra-siÿa bol sa ikä bö lün di we Te has dan hem Ar kan zas dan kö me gi◊ gel me gi in di as la müm kin däl diÿen ÿalydy.

Gan dö küΔli gi◊ ÿe ne-de ÿyl ÿarym dowam eden di gi ne ga ra maz dan, 1863-n ji ÿyly◊ iÿul aÿyn da de mir gazykly lary◊ Wiks börg de we Ge tiz börg de ga za nan ÿe◊iΔle ri bu uruΔda düÿp li öwrü liΔi gi a◊ladÿardy.

Lin koln Granty gün do ga ra ge çi rip, ony ÿa ranlygy◊ goΔun laryny◊ BaΔ ser-ker de baΔysy edip bel le di. 1864-n ji ÿyly◊ maÿyn da Grant Wir ji niÿa gir di we süm-me to kaÿlyk ÿer de Li ni◊ kon fe de rant lar goΔuny bi len ÿüz be-ÿüz bo lup üç günläp ga zaply söweΔ alyp bardy. Iki ta rap-da um masyz ÿit gi çek di, ÿö ne, ÿa ranlygy◊ beÿle ki ser ker de le rin den ta pawutlylyk-da, Grant sars man durdy. Gaÿtam ter-si ne, kon fe de rant lary◊ goΔun laryny ÿaÿba◊landyryp, ar til le riÿasy we pyÿa-da goΔun lary bi len hü jü me ge çip, Li-ni◊ goΔunyny◊ daΔyny ga ba ma ga sy-nanyΔdy. Gün do gar da bo lup ge çen bir ÿyllyk söweΔi häsiÿet len dirÿän Spot-silwa niÿa diÿen ÿer de bäΔ gü ne çe ken gan dö küΔik lik wagtyn da Grant: „Men, hat da, bi ze Δu ÿer de tu tuΔ to mus döwnäp dur maly-da bol sa, iΔi hut Δu ÿer de so◊u-na ÿe tir me gi tek lip edÿärin” diÿdi.

1863-n ji ÿyly◊ güÿzün de ÿa ranlygy◊ güÿç le ri gün ba tar söweΔ meÿdanyn da Ten nesä gö zeg çi li gi ni di kelt di. Mu◊a Ça ta nu ga Δähe ri ni◊ ÿanyn da we o◊a go-laÿ Lu ka ut Ma un tin dagyny◊ ete gin de ga zany lan ÿe◊iΔle ri◊ ne ti je sin de ÿe til-di. Bu bol sa ge ne ral Wilÿam ≈er many◊ goΔuny na Jor jiÿany basyp al ma ga müm kin çi lik dö ret di. ≈er man kon fe de-rant güÿç le ri◊ birnäçe ki çe◊räk goΔun-laryny al dawa salyp, At lan ta Δtatyny◊ paÿtagtyny eÿe le di we so◊ra At lan tik um manyny◊ ke nary na ta rap süÿΔdi. Bu ÿö riΔ ma halyn da ol ÿo lun da du çar bo lan äh li de mirÿol lary, zawod-fab rik le ri, am-mar lary we öz ge des ga lary re him siz lik bi len weÿran et di. Onu◊ adaty üp jün çi-lik ul gamyn dan uza ga düΔen es ger le ri iÿmäge zat gözläp, oba lary ta laÿardy-lar. Ke narÿa ka dan ≈er man de mir gazy ga ta rap ug rady we 1865-n ji ÿyly◊ fewral aÿy na çen li Gü nor ta Ka ro li na Δtatyny◊ Çarls ton Δähe ri ni eÿe le di. Bu Δäher de Raÿatlyk urΔuny◊ il kin ji tü pe◊ ok lary atylypdy. Gü nor taly lary ruh dan düΔür-me gi◊, garΔyly ga bo lan er ki ni bas magy◊ äh miÿet taÿdan olary◊ goΔunyny dar gat-mak dan pes de dur maÿandygy na ≈er man harby ser ker de le ri◊ beÿle ki le rin den has gowy düΔünÿär di.

≈ol wagt da Granty◊ es ger le ri Pi ters-ber gi (Wir ji niÿa) ga bawa aldy lar. ≈ähe-ri◊ ga baw ÿag daÿy, tä 1865-n ji ÿyly◊ mart aÿyn da gü nor ta ta ra pa çe kil mek mak sady bi len Li Pits burgy we kon fe-de rant lary◊ paÿtagt Δähe ri Riç mondy terk edip gidÿänçäler, 9 aÿlap dowam et di. Em ma olar gaty gijä galypdy lar we 1865-n ji ÿyly◊ 2-n ji ap re lin de ÿa-ranlygy◊ ägirt uly goΔuny ta rapyn dan ga bawa düΔen Li Ap po ma toks Δähe-ri ni◊ kazyÿe ti ni◊ jaÿyn da Gran ta ÿe-sir düΔdi. ≈on dan so◊, ÿe ne-de birnäçe aÿy◊ dowamyn da on da-mun da aÿry-aÿry söweΔler dowam et se-de, Raÿatlyk urΔy ta mam lanypdy.

��


Ap po ma toks da ÿe◊len ta rapy◊ boÿun eg mek Δert le ri aΔa re him li boldy we Li bi len duΔuΔygyn dan gaÿdyp gelÿärkä, goh-gal ma gal bi len ö◊ün den çy kan ÿö-riΔçi le ri Grant: „Pit ne çi ler ÿe ne-de bi zi◊ wa tan daΔlarymyzdyr“ diÿen söz ler bi len köΔeΔdir di. Oktÿabr ug run daky Gü nor-tany◊ urΔy „baΔa bar madyk tu tumlygy-na” galdy. Bu urΔu◊ gahry many Ro bert Li bol sa akylly ser ker de li gi we ÿe◊liΔde özü ni artyk maç alyp barΔy bi len uly Δöh-ra ta my nasyp boldy.

HIÇ KIM DEN ÖŸKE-KI NE ETMÄN

Bu uruΔ De mir gazyk üçin has-da ajaÿyp bir Δahsy – Ab ra ham Lin kolny ÿü ze çy kady. Bu adam – ÿa ranlygy täze-den di kelt mek iΔi ni äh li we zi pe den ö◊ ha tar da goÿmagy mak sat edi nip, ony güÿç we zor luk bi len däl-de, eÿsem my-laÿymlyk we yn san perwer lik bi len ama-la aΔyr ma ga taÿÿardy. 1864-n ji ÿyl da Lin kolny pre zi dent lik we zi pe si ne ikin ji möh le te saÿlady lar. ≈eÿle lik de, ol özü-ni◊ de mok rat lar dan ho dür le nen bäs deΔi Jorj Mak lel lan dan üs tün çykdy. Ol An-taÿtämi◊ ete gindäki söweΔde Δowsuzly-ga uç rap, we zi pe sin den boΔady lan ge ne-raldy.

Lin koln pre zi dent lik we zi pe si ni◊ ikin ji möwsü mi ne geç me zin den ö◊, ge-çi ri len ka sam et mek da ba rasyn da sözlän sö zü ni Δeÿle ta mam lady:

... Hiç kim den öÿke-ki ne etmän, hem me le re haÿyr-sa hawat edip, Hu daÿy◊ bi ze dogry ÿoly gör ke ziΔi ÿaly, ada laty◊ ta rapyn da berk du rup, baΔlan iΔi mi zi ta mam la ma ga güÿç-kuwwat diläp, ÿur du◊ ÿa ra laryny be je re li◊, söweΔle re gat naΔjak lary◊ ala dasyny ede-li◊, we pat bo lan lary◊ yzyn da galan aÿal laryny◊ we ÿe tim ça ga-laryny◊ ala dasyny ede li◊..., ÿagny

öz aramyz da we bü tin dünÿäni◊ halk lary bi len dowamly we ada-latly pa ra hatçylygy ga zan mak hem sak la mak üçin eli miz den ge le ni ni aÿa maly◊.≈un dan üç hep de, Li ni◊ bol sa boÿun

ege nin den iki gün den so◊, Pre zi dent Lin-koln halky na i◊ so◊ky ÿüz len me si bi len çykyΔ et di. ≈on da ol Gü nor tany◊ üÿt ge-dip gur ma st ra te giÿasyny beÿan et di.

Ap rel aÿyny◊ 14-ün de Pre zi dent Lin koln ka bi ne ti ni◊ mej li si ni ge çir di. Bu onu◊ ge çi ren i◊ so◊ky mej li si boldy. ≈ol agΔam ol aÿaly hem olar da myh-mançylyk da bo lan ÿaΔ çatyn ja lar bi len For du◊ te atry na oÿun görmäge git di. ≈on da ol te atry◊ Pre zi dent üçin niÿet-le nen ÿe rin de otyr ka, onu◊ jany na kast edil di. Lin kol na ölüm ÿa rasyny sa lan, Gü nor tany◊ ÿe◊liΔi sebäp li jany ÿanyp du ran, wir ji niÿaly te atr oÿunçysy Jon Wilk Busdy. Birnäçe gün den so◊ onu◊ özü ni hem Wir ji niÿany◊ oba ÿer le ri ni◊ bi rindäki mal ÿa tagyn da atyp öl dür di ler. Bu su◊ ÿa ran laryny-da tut du lar we dar-dan asdy lar.

Ap rel aÿyny◊ 15-in de ir bi len For-du◊ te atryny◊ garΔysyn daky jaÿy◊ aΔaky gatyn da ÿer leΔÿän ÿatylÿan otag da Lin-koln ara dan çykdy. ≈ahyr Jeÿms Ras sel Lo uwell bu has ratly wa ka ba ra da Δeÿle ÿazdy:

Ap rel aÿyny◊ Δol aÿyl ganç er ti rin-den ö◊ hiç wagt adam lary◊ Δeÿle köp muk dary as la ta na madyk adamy üçin Δeÿle gözÿaΔ dö ken däl dir; ha ma na diÿer si◊, onu◊ dünÿäden öt me gi bi-len bir hoΔniÿet li ÿakyn adam olary◊ arasyn dan sog rulyp gi dip, ola ra do◊ÿü rek li lik we tüm lük ara laΔdy ran ÿalydy. Mun dan ö◊ hiç wagt oka lan jy na za Δol gün ÿa sa ge len ÿat adam-lary◊, bi ri-bi ri ne gö zi düΔen de, ses siz paÿlaΔÿan gy nanç duÿgusy bi len saz laΔykly bo lan däl dir. Olary◊ mert ilaty hos saryny aldyrdy ahyry.


��

In di ÿe◊iΔ ga za nan De mir gazygy◊ il-kin ji de re je li mö hüm we zi pe si 1861-n ji ÿyl da ÿa ranlyk dan çy kan Δtat lary◊ hu-kuk de re je si ni kes git le mek di. Bu iΔ in-di De mir gazy ga ÿol baΔçylyk edÿän, ÿa-ranly ga we paly bo lup ga lan gü nor taly, Lin kolny◊ orun ba sary Änd ru Jon sony◊ paÿy na düΔdi. Pre zi dent Lin koln eÿÿäm mu◊a ta rap ga dam basypdy. Onu◊ pi-ki ri çe, gü nor ta Δtat lar ÿa ranlyk dan hiç wagt ka nuny taÿdan çyk mandy lar, olar nähi li-de bol sa, weÿrançylykly raÿat-lar ta rapyn dan al dawa salnyp, fe de ral döwle ti◊ der bi-dagyn edil me gi ne baΔ goΔan adam lardy. UrΔu◊ hem aÿry-aÿry Δahs lar ta rapyn dan tu ruzy lanlygy sebäp-li, fe de ral hö kü met hem Δtat lar bi len däl-de, eÿsem aÿry-aÿry Δahs lar bi len iΔ salyΔmaly bo lar. Ÿog sa-da, 1863-n ji ÿyl da yg lan eden jar na masyn da Lin koln eger haÿsydyr bir Δtat 1860-njy ÿyl daky sa naw boÿun ça saÿlawçy lary◊ ÿüz den 10 gö te ri mi AB≈-ny◊ Kons ti tu siÿasyny yk rar edÿän we Kong re si◊ ka nun lary-na we Pre zi den ti◊ per man lary na boÿun bolÿan hö kü met düz se, on da onu◊ Pre-zi dent ta rapyn dan, ÿagny özi ta rapyn dan Δol Δtaty◊ ka nuny hö kü me ti hök mün de yk rar edil jek di gi ni res mi beÿan edip di.

≈on da Kong res bu meÿil na many ret et mek bi len Lin kolny◊ Kong re se sa la sal man, beÿle me seläni çözmäge ygtyÿaryny◊ ÿok dugyny beÿan edip-di. Kong re si◊ käbir ag za lary ÿa ranlyk-dan çy kan Δtat lary◊ hem me si ne tem mi ber me gi gol dap, çykyΔ edip di ler. Ÿö ne mu◊a ga ra maz dan, en tek uruΔ doly gu-tart man ka, Wir ji niÿa da, Ten ne si de, Ar-kan zas da we Lu izi ana da täze häki miÿet-ler dö re di lip di.

Ö◊ki gul lary◊ Δert le ri bi len bag-lanyΔykly ala daly me se le si ni çöz mek üçin Kong res 1865-n ji ÿyly◊ martyn da Gul çulyk dan boΔady lan lary◊ eda rasyny dö ret di. Bu eda rany◊ we zi pe si asly af ri-kaly ame ri kan raÿat laryny◊ he maÿatkär-le ri hök mün de he re ket et mek we ola ra öz-ö zü ni üp jün et mek de gol daw ber mek bo lup durÿardy. ≈ol ÿyly◊ de kabryn-da Kong res AB≈-ny◊ Kons ti tu siÿasy na gul çulygy ÿatyrÿan 13-n ji dü ze diΔi ma-kul lady.

1865-n ji ÿyly◊ tom sun da Pre zi dent Jon son Gü nor tany üÿt ge dip gur mak boÿun ça Lin kolny◊ meÿil na masyny dur muΔa ge çir mek bi len meΔgul landy. Ol o◊a az-kem dü ze diΔler gi ri zip di. Ö◊ bö lü nip aÿry lan kon fe de rant Δtat lary◊ äh li si ne ol häkim le ri bel le di, Pre zi den-ti◊ günä ge çiΔ ba ra daky per man laryn dan peÿda lanyp, ol Gü nor tany◊ raÿat laryny◊ kö pü si ni◊ syÿasy hu kuk laryny di kelt di.

Kon fe de ra siÿany◊ ö◊ki Δtat laryny◊ her sin de bel le nen wagt da ÿyg nak lar ge çi ril di we olar ÿa ranlyk dan çyk ma-ga de giΔli per man lary ÿatyr mak, harby ber gi le ri tö le mek den boÿun gaçyr mak we täze Δtat lary◊ kons ti tu siÿa laryny iΔläp düz mek ba ra daky ka rar lary ka bul et di ler. Ne ti je de, ÿa ranlygy◊ ha taryn-daky de giΔli Δtat lary◊ her bi rin de ÿer li ilaty◊ we ki li häkim boldy. Ola ra we paly saÿlawçy lary◊ ÿyg nagyny ge çirmäge ygtyÿar be ril di. Jon son ÿyg nak lary◊ her si ni ÿa ranlyk dan çyk magy bi ka nun diÿip ha sap la ma ga, gul çulygy ÿatyr ma-ga Kon fe de ra siÿany ge rek bo lan zat lar bi len üp jün et mek ug run da edi len ber gi-ler den geçmäge we Kons ti tu siÿa edi len 13-n ji dü ze diΔi ma kul la ma ga çagyrdy. 1865-n ji ÿyly◊ aÿagy na çen li bu iΔler doly diÿen ÿaly ber jaÿ edil di.

��


DÜŸP LI ÜŸT GE DIP GUR MAK

Lin koln we Jon son Kong re si◊ gü-nor taly ka nun çy karyjy eda ra lary na Bir leΔen ≈tat lary◊ Se natyn da ÿa-da We kil ler Pa la tasyn da orun ber me jek-di gi ne ö◊den gö rü ji lik bi len a◊ÿardy lar. Bu Kons ti tu siÿany◊ aΔak da ge ti rilÿän ben din den mälim di: „her pa la ta... öz ag-za laryny◊ iΔe ge rek bi lim dir-ukyby na özi ba ha be rer.” Bu bent ra di kal res pub-li kaçy lar diÿlip at landyrylÿan kong res-men le ri◊ bir to pary na Ta de uΔ Stiwen son baΔtu tanlyk eden de ma kul landy. ≈on da olar Gü nor tany◊ saÿlan se na tor lary na we we kil le ri ne tem mi ber mek mak sady bi len ola ra Kong res den orun ber mek-den ÿüz öwür di ler. So◊ra birnäçe aÿy◊ dowamyn da Kong res Gü nor tany üÿt ge-dip gur mak boÿun ça Lin kolny◊ baΔlan we Jon sony◊ dowam eden meÿil na-masyn dan düÿp li ta pawut lanÿan meÿil-na many iΔläp düzmäge gi riΔdi.

Wagty◊ geç me gi bi len, ga raÿagyz-la ra doly raÿat hu kuk laryny◊ be ril me gi ze rur diÿip ha sap laÿan kong res men ler jemgyÿe ti◊ uly gol dawy na my nasyp bol-du lar. 1866-njy ÿyly◊ iÿul aÿy na çen li Kong res raÿat hu kuk lary ba ra daky ka nun tas la masyny ka bul et di we Gul çulyk dan boΔady lan lary◊ eda rasyny täze den dö-ret di. Bu çäre le ri◊ iki si-de gü nor ta Δtat-lary◊ ka nun laryny◊ jyns taÿdan kem sit-me le ri◊ ö◊ü ni al magy na niÿet le nip di. So◊ra Kong res Kons ti tu siÿa 14-ün ji dü-ze diΔi ka bul et di. On da: „Bir leΔen ≈tat-lar da dog lan ÿa-da onu◊ raÿatlygyny alan we onu◊ ka nun lary na boÿun bolÿan adam lary◊ hem me si Bir leΔen ≈tat lary◊, Δeÿle hem, olary◊ ÿaΔaÿan Δtat laryny◊ raÿat larydyr” diÿilÿär.

Gü nor ta Δtat lary◊ Ten ne si Δtatyn dan baΔgasyny◊ ka nun çy karyjy eda ra lary bu dü ze diΔi ma kul la mak dan boÿun gaçyrdy-lar, olary◊ käbir le ri bol sa o◊a bi ragyz dan garΔylyk bil dir di. Üs te si ne-de, urΔu◊ ÿe-ti ren täsi ri bi len gü nor ta Δtat lary◊ ka nun çy karyjy eda ra lary azat bo lan gul lary täze den gul çuly ga tabΔyr magy mak sat edinÿän al dawa sal ma ga gö nük di ri len „Ga ra ka nun lary” ka bul et di ler.

≈ol mad da lar dür li Δtat da dür li-dür lü-di ler, ÿö ne, olary◊ käbir le rin de me◊zeΔlik bardy. ≈ol ka nun la ra laÿyklyk da ga-raÿagyz lar her ÿyl zäh met Δert na masyny bag laΔmalydy lar, ol Δert na ma lar bo zu lan ha latyn da tem mi be ril me gi göz ö◊ün de tu tulÿardy; ene-a tasyny◊ ga ra magyn da bo lan ça ga lar öz ho jaÿyn laryn da ÿö ri-te iΔ täli mi ni al malydy lar, özem olary◊ ho jaÿyn lary ta rapyn dan ten tem mi si ni◊ be ril me gi ne-de rug sat edilÿär di; yk man-da lar bol sa eger-de olary◊ ÿowuz je ri-me le ri tö lemäge gurby çat ma sa, hu susy adam la ra satylyp bi linÿär di.

De mir gazykly lar mu◊a jo gap edip, „ga raÿagyz lary◊ hu kugyny go ra ma-ga ge zek ge len de, goΔu luΔmaly” diÿen pi ki ri beÿan edip baΔlady lar. 1867-n ji ÿyly◊ martyn da Kong res Gü nor tany üÿt-ge dip gur mak ba ra da akt ka bul et di we gü nor ta Δtat lar da dö re di len hö kü met le ri ret edip, ol ÿer le ri harby lar ta rapyn dan do landyrylÿan bäΔ ok ru ga böl di. Di◊e we pa darlyk ka samyny ka bul etmäge, 14-ün ji dü ze diΔi tassyk la ma ga we ga-raÿagyz la ra ses ber mek hu kugyny ber-mäge razy bo lan Δtat lar mun dan çykyp bilÿär di ler.

Bu dü ze diΔ 1868-n ji ÿyl da ma kul-landy. So◊ky ÿyl Kong res ta rapyn dan 15-n ji dü ze diΔ ma kul lanyp, 1870-n ji ÿyl da Δtat lary◊ ka nun çy karyjy eda ra-lary ta rapyn dan ka bul edil di. Onu◊ Δer-ti Δeÿle di: „AB≈-ny◊ raÿat laryny◊ ses ber mek hu kugy AB≈-ny◊ hö kü me ti ÿa-da haÿsydyr bir Δtaty◊ häki miÿet le-


��

ri ta rapyn dan onu◊ jynsy na, ten re◊ki ne ÿa-da ö◊ki ÿag daÿy na de giΔli lik de ret edil me li däl dir ÿa-da ÿoÿul maly däl dir.”

Pre zi dent Jon sony◊ azatlygyny täze alan ga raÿagyz lary go raÿan we we zi-pe baΔy na geç mek hu kugyn dan mah-rum et mek ar kaly ö◊ki kon fe de rant la ra tem mi berÿän ka nun la ra we to goÿmagy Kong resdäki ra di kal res pub li kaçy lary ga har-ga za ba mün dür di. Kong re si◊ o◊a bo lan ÿig ren ji Δeÿle bir artdy we li, Ame-ri kany◊ taryhyn da il kin ji ge zek Δon da Pre zi den te ynamsyzlyk bil dir mek – im-piç ment çäre le ri gi ri zil di.

Jon sony◊ nägi le lik dö redÿän esasy ÿal◊yΔy Kong re si◊ je za landyryjy çäre-le ri ne garΔylyk bil dir me gi we olary berk ÿaz gar magy boldy. Ony aÿyp laÿan duΔman laryny◊ ÿö◊käp biläÿjek i◊ uly günäsi „we zi pe de gal mak ba ra daky” ka nuny◊ (ol bol sa Se nat ta rapyn dan ö◊ we zipä bel le nen her bir iΔgäri iΔin den aÿyr mak üçin, ÿe ne-de Se naty◊ ma kul-la magyny ta lap edÿär) bardygy na ga ra-maz dan, Kong re se we paly harby mi nist-ri we zi pe sin den boΔat mak bi len onu◊ we zi pe li adam lary◊ gul luk möh let le ri ba ra daky ka nuny boz magy boldy. Im-piç ment ba ra daky iΔe Se nat da ga ra lan-da, Ka bi net ag zasyny iΔden aÿran da, Jon sony◊ ka nun taÿdan öz ygtyÿarlyk-laryny◊ çägin den çyk mandygy anyk-landy. Has mö hümrägi-de, Pre zi dent bi len Kong res köp çü li gi ni◊ arasyn daky ag za lalygy◊ dö re me gi sebäp li, Pre zi-den ti◊ çet leΔdi ril me gi ni◊ howply ÿag-daÿla ra ge ti rip bil jek di gi anyk boldy. Im piç ment baΔa bar mady we Jon son ygtyÿarlyk möh le ti gu tarÿan ça, öz we zi-pe sin de galdy.

1868-n ji ÿyly◊ iÿun aÿy na çen-li Kong res „Harby üÿt ge dip gur ma ba-rasyn daky” ka nun boÿun ça Ar kan zasy, De mir gazyk we Gü nor ta Ka ro li na Δtat-laryny, Lu izi anany, Jor jiÿany, Ala ba-many we Flo ri dany täze den ÿa ranly-

ga ka bul et di. Üÿt ge dip gur lan bu ÿe di Δtaty◊ kö pü sin de häkim le ri◊, we kil le ri◊ we se na tor lary◊ ag la ba kö pü si ÿur du◊ gü nor tasyn da de ger li täsi re we baÿly ga eÿe bo lup, jan edÿän „hor junçy lardy”. Raÿatlyk urΔun dan so◊ olar, bagtyny täze azatlyk alan asly af ri kaly ame ri-kaly lar bi len bir lik de syÿa sat da sy na mak mak sady bi len Gü nor ta ge lip di ler. Lu i-zi anany◊ we Gü nor ta Ka ro li nany◊ ka-nun çy karyjy laryn da asly af ri kaly ame-ri kaly lar orun lary◊ kö pü si ne my nasyp bol du lar. Gü nor ta Δtat lary◊ gul çulyk dan azat edi len so◊ky üçü si – Mis si si pi, Te-has we Wir ji niÿa – ahyr so◊un da Kong-re si◊ Δert le ri ni ka bul et di we 1870-n ji ÿyl da ÿe ne-de ÿa ranlygy◊ ha tary na ka-bul edil di.

Gü nor tany◊ akÿagyz laryny◊ kö pü si, syÿasy we dur muΔ pu dagyn da ga za nan artyk maçlyk lary na howp aban mak dan he der edip, ga raÿagyz lary◊ de◊lik ga-zan mak ug run da et jek ta gal la laryny◊ ö◊ü ni al mak üçin, ka nu na ters gelÿän ÿol lar dan peÿda landy lar. 1870-n ji ÿyl-da bar ha artyp barÿan bi düz gün çi lik ler Kong res ta rapyn dan „mej bur et mek ba-rasyn daky” ka nuny◊ ka bul edil me gi ne alyp bardy. ≈ol ka nu na laÿyklyk da gul-çulyk dan azat edi len ga raÿagyz lary raÿat hu kuk laryn dan mah rum et mek li ge sy-nanyΔan adam lar güÿç li je za landyrylyp bil ner.

ÜŸT GE DIP GUR MAGY÷ TA MAM LAN MAGY

Wagty◊ geç me gi bi len Gü nor tany◊ me se le le ri ni◊ ö◊ki kon fe de rant lary◊ garΔysy na berk den-berk ka rar lary◊ çy-karyl magy we duΔmançylygy◊ dowam et me gi bi len çö zül me jek di gi has aÿdy◊ bolÿardy. 1872-n ji ÿyly◊ maÿyn da Kong res kon fe de ra siÿany◊ ta rap dar-laryny◊ takmy nan 500-ün den ga lan-laryny◊ syÿasy hu kuk laryny di keldÿän

��


umumy „günäge çiΔlik” ka nunyny ma-kul lady.

ŸuwaΔ-ÿuwaΔdan Gü nor ta Δtat lar ÿol baΔçy we zi pe le re de mok ra tik par-tiÿany◊ we kil le ri ni saÿlap baΔlady lar, Δeÿle lik bi len „hor junçy lar dan” dü zü-len hö kü met ler gysylyp çy karyldy, ga-raÿagyz lary bol sa ses ber mek den, ÿa-da hö kü met de we zi pe eÿe le mek den sak-la nar ÿaly gor kuzdy lar. 1876-njy ÿy la go laÿlan da, gü nor ta Δtat lary◊ di◊e üçü-sin de res pub li kaçy lar sak lanyp bil di ler. ≈ol ÿyl da çe ke leΔik li ge çen saÿlawlary◊ Ru ter ford Heÿzi◊ peÿdasy na ta mam-lan magy na goΔant bo lan söwda laΔygy◊ bir bö le gi hök mün de, res pub li kaçy-lar düÿp li üÿt ge dip gur magy ta mam-la jakdygy na we gü nor tany◊ ÿer le ri-ni◊ kö pü si ni de mok rat lar par tiÿasyny◊ elin de galdyr jakdyk lary na söz ber di ler. Ö◊kü ler den ta pawutlylyk da, bu ÿyly◊ saÿlaw möwsü min de AB≈-ny◊ Pre zi-den ti ÿur du◊ taryhyn da il kin ji ge zek saÿlawçy lary◊ se si ni◊ i◊◊än ujypsyz artyk maçlygy bi len saÿlan maly boldy – pre zi dent li ge res pub li kaçy saÿlandy. 1877-n ji ÿyl da Heÿz fe de ral goΔun-laryny◊ ga lanyny Gü nor tany◊ çägin den çy kardy, Δeÿle lik bi len, olar ga raÿagyz-lary◊ raÿat hu kuk laryny güÿje gi riz mek jo gapkär çi li gin den el le ri ni çek di ler.

Gü nor ta he niz hem weÿran edi ji lik li uruΔdan aÿ◊alyp bil meÿän nädogry do-landyrylyΔ sebäp li bergä ba tan we jyns-pa razlyk esasyn da dörän o◊Δuksyzlygy◊ on ÿyl lap dowam et me gi ze rarly ruh dan düΔen bir se bit li gi ne galÿardy. Haÿp ÿe-ri, jyns pa razlyk me se le sin de mil li syÿa-saty◊ peÿkamy bir çet den beÿle ki bir çe te yra◊ atÿardy. Çün ki res mi taÿdan ol gü nor tany◊ akÿagyz ÿol baΔçy lary na garΔy agyr je za landyr ma lary◊ ta rap dary bo lan bol sa, in di ol ga raÿagyz lary◊ ad-amçylyk mer te be si ni pe seldÿän her hi li kem sit me le ri◊ ta rap darydy. XIX asyry◊ so◊ky çärÿe gi gü nor ta Δtat lar da „Jim

Kro u◊ ka nun laryny◊” agalyk eden döwri boldy. Olar ga raÿagyz lary◊ akÿagyz lar bi len bi le oka magyny ga da gan edip, olar üçin aÿratyn mek dep le ri◊ gu rul magyny tek lip et di, ola ra jemgyÿet çi lik ÿer le ri-ne – seÿil bag lary na, res to ran la ra, myh-man ha na la ra we Δ.m. bar magy ga da gan et di ÿa-da çäk len dir di, Δeÿle hem, ses bermäge gat naΔjak ga raÿagyz lar üçin ÿö ri te salgyt lar we sowadyny bar laÿan test ler gi ri zip, ga raÿagyz lary ses ber mek hu kugyn dan mah rum et di.

Raÿatlyk urΔuny◊ ÿowuz hup bat lary we ruhy päk li gin den ta pawutlylyk da, taryhçy lar üÿt ge dip gur ma ga ba ha ber-mäge ÿowuz çe me leΔdi ler. Olary◊ pi ki-ri çe, Δol döwür syÿasy çaknyΔyk lary◊, pa ra horlygy◊ we ykdy sadyÿe ti◊ yza gal-magyny◊ gus saly döwri boldy. Gul lar azatly ga çyk sa lar-da, de◊ hu kuk ga zan-mady lar. De mir gazyk azatly ga çy kan gul lary◊ ykdy sady ta lap laryny ka na gat-landyr magy baΔar mady. Gul çulyk dan boΔady lan lary◊ eda rasy hem adam lary syÿasy we ykdy sady müm kin çi lik ler bi-len üp jün edip bil jek ÿa-da olary sü tem-zor luk dan we haÿbat-howp dan go rap bil jek eda ra la ra bo lan uly mätäç li gi ni ka na gat landyr magy baΔar mady. Haky-kat ÿü zün de, Gul çulyk dan boΔady lan-lary◊ eda rasyny◊ iΔgär le ri ni◊ öz le ri köp-lenç jyns pa razdy. Ga raÿagyz lar akÿagyz gü nor taly lar dan go ran mak üçin, de-mir gazykly akÿagyz la ra ÿüz tut maly bolÿardy lar, olar bol sa Ku-K luks-K lan ÿaly gu ra ma la ra bir leΔip, ga raÿagyz-lary gor kuzÿardy lar we ola ra öz hu kuk-laryn dan peÿda lan ma ga müm kin çi lik ber meÿär di ler. Önüm çi lik se riΔde le ri bol madyk ga raÿagyz lar ö◊ki ho jaÿyn-laryn dan kären de si ne ÿer al ma ga mej-bur bolÿardy lar we hat da, XX asyr da-da garypçylyk da gü ze ran gör me li bol du lar.

��


Üÿt ge dip gur mak döwrü ni◊ hö kü met-le ri uruΔ sebäp li weÿran bo lan gü nor ta Δtat lary täze den di kelt mek de, jemgyÿet köp çü li gi ne niÿet le nen hyz mat lary artdyr mak da, hu su san-da, ga raÿagyz-lar we akÿagyz lar üçin salgyt tö leÿji le-ri◊ ha saby na mugt mek dep ler aç mak da köp iΔ bi tir di ler. Ÿö ne boÿnuÿogyn gü-nor taly lar ÿü ze çy kan pa ra horçylyk ÿag-daÿlaryny tu taryk edi nip (gü nor tany◊ Δu

ÿer le ri ne gaty ÿat bir ÿag day), ra di kal re¤im le ri ÿyk mak da ulandy lar. Üÿt ge dip gur magy◊ Δowsuzly ga uç ra magy asly af ri kaly ame ri kaly lary◊ de◊hu kuklylyk we azatlyk ug run da alyp ba ran gö reΔi ni◊ tä XX asyr da bu gö reΔ di◊e gü nor tany◊ me se le si däl-de, eÿsem äh lu mumy mil li me selä öwrülÿänçä, ne ti je bermän li gi ni a◊latdy. 9

��


Ab ra ham Lin koln pre zi dent lik eden döwrü ni◊ bü tin dowamyn da ÿö redÿän syÿa saty na güÿç li op po zi siÿa bi len çaknyΔmaly boldy. Hat da, de mir gazyk daky Δtat lar da-da o◊a garΔy-daΔ az däl di. Dog rusy, Raÿatlyk urΔy um masyz köp adamy◊ öm rü ni ke sip di we ha ra jat ÿuwdupdy, beÿle ÿag daÿda bu garΔylyk bo laÿmalydy. Lin kolny◊ op po zi siÿasy, el bet de, De mok ra tik par tiÿany◊ ha tar laryny je bis leΔdir di. Ol par tiÿany◊ kan di daty Ste fan Dug las 1860-njy ÿyl daky gö nü mel saÿlawlar da „azat” Δtat lary◊ se si ni◊ 44 gö te ri mi ni alypdy.

Op po zi siÿany◊ güÿji de mir gazykly lary◊ ge çirÿän söweΔ he re ket le ri ni◊ ne ti je si ne baglylyk da bir ösÿär di, bir-de pe selÿär di, ÿö ne urΔu◊ ne ti je le rin den nägi le li gi we Lin-kolny◊ ygtyÿarlyk möh le ti ni◊ uzaldyl magyn dan nägi le li gi il kin ji bo lup, de mok rat lar däl-de, eÿsem Kong res bil dir di. Kong res 1861-n ji ÿyl da ÿa ranlyk goΔun laryny◊ Bul-Ran da we Bolls-B luf da ÿe◊il mek le ri ni◊ sebäp le ri ni der◊e mek üçin, uruΔ alyp bar mak boÿun ça Bi le likdäki ko mi te ti dö ret di. Res pub li kaçy lary◊ agdyklyk edÿän Bi le likdäki ko mi te ti Lin-kolny◊ hö kü me ti ni◊ urΔy alyp bar mak da has ag res siw bol magyn da, Δeÿle hem, gul lary gul çulyk dan boΔat makly ga baΔ goΔmagy na iter gi boldy.

„Umumy öz baΔdaklyk” par tiÿasyn dan ga raΔylyΔy ÿaly, käbir de mok rat lar ÿa ranlygy di kelt mek üçin, gi◊ göwrüm li uruΔ ge çir mek li gi ada latsyzlyk ha sap laÿardy lar. Bu par tiÿa içe ri to par barlyΔdyryjy-de mok rat lar hök mün de bel li boldy. To pary◊ has zandyÿa man ag-za laryny ÿig renç bi len „gü nor taly lary◊ giz lin ta rap dar lary” diÿip at landyryp baΔlady lar.

Öz le ri ni◊ „harby” ÿa-da „pa ra hatçylykly” ga raÿyΔlary na ga ra maz dan, de mok rat lary◊ i◊◊än az sanlysy gul lary◊ azat edil me gi ugryn da de mir gazykly lary◊ gan dök me gi ne degÿän iΔdi gi ne ynanÿardy. Ÿog sa-da, gul lary gul çulyk dan azat et mek li ge bo lan garΔylyk ö◊räk den bäri par tiÿany◊ syÿa saty bo lup gelÿär di. My sal üçin, 1862-n ji ÿyl da, aslyÿe tin-de Kong res de bo lan de mok rat lary◊ her si Ko lum biÿa ok rugyn da gul çulygy ÿok et mek li ge we beÿle ki ÿer ler de gul çulygy ga da gan et mek li ge garΔy ses ber di. Esa san, bu op po zi siÿa garyp iΔçi ler, hu su san-da Gü nor ta da azat bo lan gul lary◊ De mir gazy ga göç mek le rin den gorkÿan ir land lar we ne mes ka to lik-göç men ler girÿär di. ≈u pi kir ler bi len öjü gip, olar 1862-n ji ÿyl da De mir gazygy◊ en çe me Δähe rin de jyns pa razçylykly pitnäni ama la aΔyrdy lar.

1863-n ji ÿyly◊ ÿanwaryn da Azat ediΔ jar na masyny ka bul et mek bi len Lin koln onu◊ ge çirÿän urΔuny◊ mak sat laryny◊ bi ri ni◊ gul çulygy ÿok et mek di gi ni anyk gör kez di. Bu urΔy De mir gazyk da köp ler ma kul la mak dan daΔda durÿardy. My sal üçin, In di ana we Ili-noÿ Δtat laryny◊ ka nun çy karyjy eda ra lary kon fe de ra siÿa bi len ÿa raΔy ga we Lin kolny◊ „ga zaply, paÿhassyz we wyj dansyz” jar na masyny ret etmäge çagyrÿan ka nun lary ka bul et di ler.

UrΔu◊ alnyp baryl magy bi len De mir gazyk da dörän gap ma-garΔylyk Lin kolny◊ adam-lary su da ge tir mek ba rasyn daky buÿrugyny wagt laÿyn ça ÿatyr magy na alyp bardy we goΔu na çagyr makly ga garΔylyk gör ke zi len hem-de goz ga la◊ tur zan la ra kö mek we gol daw ber len ÿer ler de ko men dant sa gadyny gi rizmäge ony mej bur et di. Dartgynly döwür de Kons ti tu siÿa ak laÿan-da bol sa, raÿat ka nun laryny◊ Δu nu◊ ÿaly bo zul magy Lin kolny tankyt la ma ga de mok rat la ra ÿe ne bir müm kin çi lik ber di. Harby mi nistr Edwin Sten ton ga-zap bi len ko men dant sa gat laryny gi rizÿär di, Δeÿle hem, köp mü◊ adam, esa san-da, gü nor taly la ra raÿdaΔ bo lan lar tus sag edil di.

BARLY≈DYRYJY-DE MOK RAT LAR, GÜ NOR TALY LARY÷ GIZ LIN TA RAP DAR LARY-DEMIR GAZYKLY LAR WE GO≈UN GUL LUGY NA

HÖK MANY ÇAGYRY≈A GAR≈Y GOZ GA LA÷

��


Ÿa ranlygy◊ iΔçi güÿjü ne ÿi ti mätäç lik çek me gi AB≈-ny◊ taryhyn da il kin ji ge zek hök-many goΔun gul lugy na çagyr makly ga ge tir di. GoΔun da gul luk et jek le ri◊ ka daly gel me gi ni „gol da mak” mak sady bi len 1863-n ji ÿyl da ama la aΔyry lan bu hök many çakylyk i◊◊än köp-ler de hö kü me te garΔy nägi le lik dö ret di. Aÿratyn-da, Pen silwa niÿa da, Ogaÿo da, In di ana da we Wis kon sin de op po zi siÿa güÿç lü di, hat da, bu çagyrylyΔy güÿç bi len ama la aΔyr mak üçin ol ÿer le re fe de ral goΔun laryny-da ug rat maly boldy.

Bir zady aÿt maly, çagyrylÿan özü ni hünär siz iΔçi ni◊ bir ÿyllyk gir de ji si töwe re gi bo lan 300 dol la ra „satyn alyp-da” bilÿär di. Bu ÿag daÿ bu urΔu◊ „baÿlary◊ urΔy we garyp-lary◊ gö reΔi” boldy diÿen umumy pi kir kon fe de ra siÿany◊ käbir to par laryn da-da düÿp li pi ki ri◊ dö re me gi ne ÿar dam et di.

1863-n ji ÿyly◊ tom sun da Nÿu-Ÿork da çagyryΔa i◊◊än güÿç li garΔylyk gör ke zil di. ≈ol ÿyl De mok ra tik par tiÿany◊ bolÿan Δähe ri Nÿu-Ÿork da, gul lu ga çagyr mak bi len meΔgul la-nan iΔgär le ri◊ en çe me si öl dü ril di. Iÿul aÿyn da po li siÿany◊ go ragy astyn da iΔ taΔlaÿyΔla ra gat naΔÿan ir land iΔçi le ri ni◊ ÿe ri ne iΔlet mek üçin bir to par ga raÿagyz Δähe re ge ti ril di. ≈ol bir wagt da gowy ha sap lan maÿan çagyryΔa ilaty çek mek mak sady bi len häki miÿet ler lo-to reÿa ge çir di ler. Bu iki wa kany◊ bir wagt da bo lup geç me gi pitnä◊ tur magy na ge tir di, ol pit ne wagtyn da ga raÿagyz lary◊ ÿaΔaÿan birnäçe ÿer le ri, çagyryΔ no kat lary we pro tes tant but ha na lary ÿok edil di, Δeÿle-de, azyn dan 105 adam öl dü ril di. Di◊e Ge tiz börg den ÿa-ranlygy◊ polk laryny◊ birnäçe bö lüm le ri ge len den so◊, Δäher de ÿe ne ter tip-düz gün di kel dil di.

≈eÿle-de, Δol Raÿatlyk urΔuny◊ i◊ bel li wa kasy bo lup geç di. Ol Ogaÿo Δtatyn da gu ber-na torlyk we zi pe si ne de mok rat lar dan kan di dat Kle ment Wal lan di gamy◊ iΔi di. Äh ti mal, ol öz kan di da tu rasy na köp gol daw al mak islän dir, Wal lan di gam ÿer li möç ber de haÿsydyr bir harby to par lanyΔygy düz mek li gi◊ ga da gandygy na ga ra maz dan, Lin kolny◊ syÿa satyny ÿi ti tankyt et di, onu◊ öz at landyryΔy ÿaly „ga raÿagyz lary azat et mek we akÿagyz lary gul et mek ug run daky urΔy” gu tar mak üçin, gep leΔik le re baΔla ma ga çagyrdy. Ÿa ranlyk goΔun-lary onu◊ öÿü ne kürsäp gir di ler we to pa la◊çyny tus sag et di ler. De mok rat lar, Δeÿle-de, birnäçe res pub li kaçy Δol wagty◊ özün de Wal lan di gamy◊ tus sag edil me gi ni◊ ka nunydygy ÿa-da däl di gi ba ra daky me seläni goz gady. Lin koln o◊a jo gap edip, Wal lan di gamy◊ gu ber-na torlyk we zi pe si ne hö dür le nen ÿe ri bo lan kon fe de rant lar dan go rag ha taryny ÿol lady. Ka na da barÿan ÿo lun da ol öz saÿlaw ö◊ündäki kam pa niÿasy bi len meΔgul landy, ÿö ne ol, bary bir, bu saÿlawda ÿe◊iΔ ga zanyp bil me di.

Ÿa ranlyk goΔun laryny◊ 1863-n ji ÿyl da Wiks berg de we Get tis berg de ga za nan ÿe◊iΔle ri-ne ga ra maz dan, de mok ra tik par tiÿa dan kan di dat-y la laΔdyryjy lar ÿur du◊ bet bagtçylygyn-dan we halky◊ jyns pa razlyk duÿgu laryn dan peÿda lan jak bo lup, jan et mek le ri ni dowam edÿär di ler. Dog ru dan-da, De mir gazyk da ga raÿyΔ gowy däl di, Lin koln 1864-n ji ÿyly◊ noÿabryn da özü ni◊ ikin ji möh le te saÿlan jagy na ynan maÿardy. ≈ol ÿyl de mok rat lar dan iki ÿyl mun dan ozal Lin kolny◊ goΔuny◊ se ker de li gin den aÿran ge ne raly Jorj Mak kel lan pre zi dent li ge kan di dat gör ke zi lip di. Mak kel lany◊ orun ba sarlygy na kan di dat Wal lan di-gany◊ ÿakyn ÿa ranydy. Ÿö ne, de mok rat lary◊ eden umyt lary na ga ra maz dan, Mak kel lan par tiÿany◊ mak sadyny◊ urΔy ta mam la mak ug run daky gep leΔik ler di gi ni yg lan et mek den boÿun gaçyrdy. Her ni çik-de bol sa, 1864-n ji ÿyly◊ noÿabr aÿyn da Lin koln Mak kel lany aslyÿe tin de Nÿu-Jer si we De lawer den baΔga äh li Δtat da a◊satlyk bi len ÿe◊di. 8

��

7- N J I

ÖSÜ≈ WE

ÖWRÜ LI≈IK

B A P

Trans kon ti nen tal de mirÿo lu◊ gur luΔygy, 1868-n ji ÿyl.

��

Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary iki urΔu◊ – Raÿatlyk urΔuny◊ we Bi rin ji Ja han urΔuny◊ aralygyn da kämil leΔdi. Ÿarym asyr dan-da az wagt aralygyn da ol oba ÿer li res pub li ka dan uly-uly Δäher li ÿur-da öwrül di. Oba lary◊ araçägi ÿi tip git di. Äpet fab rik ler dir po lat ere di ji zawod lar, trans kon ti nen tal de mirÿol lary, baÿ Δäher-ler, iri fer ma lar Ame ri kany◊ ala mat lary-na öwrül di. Ÿö ne, bu zat lary◊ hem me si de giΔli kynçylyk lary◊ hem peÿda bol-magy na alyp bardy. Äh li ÿur du◊ çägin-de ÿe ke-ÿe ke lik de ÿa-da bi ri-bir le ri bi-len bi le leΔip do landyrylÿan te le ke çi lik se na gat da agalyk edip baΔlady. IΔ Δert le-ri öwer lik däl di. ≈äher ler bol sa Δeÿle çalt ösÿär di we lin, hat da, san taÿdan artyp barÿan ilatyny jaÿ bi len üp jün et mek den we do landyr mak dan ejiz gelÿär di.

TEH NO LO GIŸA WE ÖZ GE RI≈LIK LER

Bir ÿazyjy: „Raÿatlyk urΔy ÿur du◊ taryhyn da bit me jek ÿa rany◊ yzy ÿaly yz galdyrdy. Ol ÿe ke je he re ke ti bi len 20–30 ÿyl ozal baΔla nan öz ge riΔlik le ri sah na laΔdyrdy...” diÿip ÿazÿar. Harby is leg önüm çi li gi◊ dep gi ni ni çalt laΔdyrdy we po lady◊, bu gu◊ we elekt ri gi◊ ulanyl-

magy na esas la nan pu dak lary◊ ykdy-sady ösüΔi ni tiz leΔdir di. Ylym we oÿlap tapyjy lary◊ pu dagy-da ö◊e täze ädim ät di. 1860-njy ÿy la çen li oÿlap tapyjy la-ra 36 mü◊ü ne dip lom be ril di, so◊ky 30 ÿyl da açyΔlary◊ 440 mü◊ü ne, XX asyry◊ bi rin ji çärÿe gin de bol sa ÿarym mil li on çe me si ne dip lom be ril di.

Baryp-ha, 1844-n ji ÿyl da Sa mu el Morz elekt rik te leg rafyny kämil leΔdir-di we tiz wagt dan ÿur du◊ uzak çet le ri te leg raf sü tün le ri ni◊ we sim le ri ni◊ gür top lumy bi len ör tül di. 1876-njy ÿyl-da Alek sandr Gre hem Bell te le fon des-gasyny köp çü li gi◊ hyz matyn da goÿdy we ÿarym asyry◊ için de te le fon en jam-laryny◊ 16 mil li on sanysy ÿur du◊ so si al we ykdy sady dur muΔyny çalt laΔdyrdy. 1867-n ji ÿyl da hat ÿazÿan maΔyny◊, 1888-n ji ÿyl da arif mo met ri◊ we 1897-n ji ÿyl da kas sa en jamyny◊ oÿlanyp tapyl magy te le ke çi li gi◊ has çalt ös me-gi ne ÿar dam et di. 1886-njy ÿyl da ÿa sa-lan li no tip des gasyny◊, so◊ra towlanyp iΔleÿän çap en jamyny◊, kagyz sa raÿan des gany◊ oÿlanyp tapyl magy bir sa gat da 8 sahy paly ga ze ti◊ 240 mü◊ nus gasyny çap etmäge müm kin çi lik ber di. To mas Alwa Edi sony◊ elekt rik çy rasy mil li-on lar ça jaÿa ÿagtylyk ber di. Edi son fo-

7-N JI BAP: ÖSÜ≈ WE ÖWRÜ LI≈IK

„Siwi li za siÿa emläk mu kad des li gi ne daÿanÿar”

Änd ru Kar ne gi, 1889-njy ÿyl


��

nog rafy „gep leÿän maΔyny” hem oÿlap tapdy. So◊ra ol Jorj Ist me ne ki no film dö retmäge ÿar dam et di. Ylmy açyΔlary◊ Δu ag za lan laryny◊ we bir to par ulanyl-magy hem me pu dak lar da diÿen ÿaly zäh met ön dü ri ji li gi ni◊ de re je si ni ÿo kar-landyrdy.

≈ol bir wagt da mil li se na gaty◊ esasy bo lan ga ra me tal lur giÿa-da ös di. Onu◊ ös me gi ne ÿo kary ÿe◊il lik li paç tö le gi ÿar dam et di. BaΔda gün do gar Δtat laryn-da jem le nen de mir se na gaty ge olog-lar ta rapyn dan täze mag dan kän le ri ni◊, hu su san-da Sÿu pi ri or kö lü◊ go laÿyn da Me sa bi atly täze de mir kän ler to paryny◊ açyl magy bi len gün ba ta ra ta rap süÿΔdi. Bu de mir se na gaty so◊ra dünÿäni◊ i◊ iri ön dü ri ji le ri ni◊ bi ri ne öwrül di. De mir mag dan lary ÿe ri◊ ÿü zü ne çykyp ÿatyrdy we ony açyk usul bi len aly ber me li di. Dü zü min de hi mi ki garyndy lar ujypsyz bo lan ÿer li de mir mag danyn dan ö◊kü-ler den on es se az çyk dajy et mek bi len ÿo kary hil li po lat al mak bolÿardy.

KAR NE GI WE PO LAT ASYRY

Änd ru Kar ne gi, esa san, AB≈-ny◊ po lat önüm çi li gi ni◊ uly dep gin bi len ös me gi ne jo gapkär bo lan adam. ≈ot lan diÿa dan 12 ÿaΔly ça ga ka, Ame ri ka ge len Kar ne gi öz zäh met ÿo luny nah-ma ta fab ri gin de sa-raÿjylyk dan baΔlap, so◊ra te leg rafçy, so◊ Pen silwa niÿa de mirÿo lun da gul lukçy bo lup iΔle di. Kar ne gi 30 ÿaΔy dolÿan-ça, tygΔytlylyk bi len pu luny ÿyg na magy baΔaryp, so◊ra ÿyg nan pu luny 1865-n ji ÿyl da de mir önüm çi li gi ne maÿa goÿÿar. Bir küç ÿyly◊ için de ol de mir köp rü le-ri, de mir sep le me le ri we lo ko mo tiwle-ri ön dürÿän öz baΔdak kom pa niÿa lary◊ düÿbü ni tutÿar ÿa-da baΔga kom pa niÿa-lary◊ paÿlary na eÿe bolÿar. 10 ÿyl dan so◊ bol sa Pen silwa niÿa da, Mo non ga hi la derÿasyny◊ ÿa kasyn da AB≈-da i◊ iri po-lat ere di ji zawody gurÿar.

Kar negä, Δeÿle-de, koks önüm çi li gi, Ÿo karky kö lü◊ ÿa kasyn dan kö mür we de mir mag danyny çy kar maklyk, Beÿik köl lerdäki gämi ler we Eri kö lü ni◊ ÿa-kasyn daky de mirÿol çe ki len gämi du ral-gasy de giΔli dir. Beÿle ki on lar ça kär ha-na lar bi len bir leΔip, ol de mirÿol laryny◊ we suw ÿol laryny◊ eÿe le ri ne öz Δer ti ni ÿö re dip bilÿär di. Onu◊ maÿa-baÿlygy önüm çi li gi gi◊eltmäge we köp sanly iΔçi le ri haky na tut ma ga müm kin çi lik berÿär di. ≈on dan ö◊ Ame ri ka se na gaty◊ Δeÿle ösüΔü ni hiç görmän di.

Kar ne gi ni◊ fir masy po lat se na gatyn-da uzak agalyk eden-de bol sa, ol hiç ha çan mag dan we kö mür çy kar mak-da, ulag lar da we po lat eret mek de ab-solÿut agaly ga eÿe bo lup bilmän di. XIX asyry◊ 90-njy ÿyl laryn da onu◊ has kuw-watly fir ma dö ret mek howpuny dö re den täze bäs deΔ-kär ha na lar ony bäs deΔli ge çagyrdy lar. Kar ne gi has-da kuwwatly kär ha na dö retmäge söz be rip di. Ÿö ne in di eÿÿäm gar taΔan we gu jur dan ga lan Kar ne gi öz kär ha na laryny wagty◊ geç-me gi bi len ÿur du◊ mö hüm de mir we po lat baÿlyk laryny◊ kö pü si ni özün de jem le jek we iΔlet jek gu ra ma bi len bir-leΔdirmäge mej bur boldy.

KOR PO RA SIŸA LAR WE ≈ÄHER LER

1901-n ji ÿyl da ag zalyp ge-çi len bir leΔik ze rarly dörän „Bir leΔen ≈tat lary◊ po lat kor po ra siÿasy” 30 ÿyly◊ dowamyn da ama la aΔyrylÿan iΔi, ÿagny öz baΔdak se na gat kär ha na laryny◊ döwlet de re je sindäki fe de ral ÿa da mer kez leΔen kom pa niÿa la ra bir leΔme gi ni Δe kil len-dir di. Raÿatlyk urΔy döwrün de baΔla nan bu iΔ 1870-n ji ÿyl lar da te le ke çi ler de aΔa ön dü rü ji lik sebäp li, nyrh lary◊ pe sel me-gi ni◊ müm kin li gi ba rasyn da howsa la lar peÿda bo lan da baΔlandy. Olar: „Eger-de ön dü ri ji lik we ba zar lar gö zeg çi lik de

��

sak lan sa, on da bi ri-bi ri bi len bäs leΔÿän kär ha na lary bir kom pa niÿany◊ çägin-de bir leΔdir mek baΔar dar” diÿip anyk düΔün di ler.

Um masyz maÿany elin de jemläp, iΔi he miΔe lik esas da ug rukdyryp we söwda-satygy◊ ol ÿa-da bu pu dagyn da agalyk edip, kor po ra siÿa lar goÿum goÿujy lary ba taÿan ha lat laryn da çäk li jo gapkär çi li-gi bi len we ÿo kary düΔewünt li li gi bi len özü ne çekÿär di ler. Trest ler öz gaz na-laryny umumy ÿol baΔçyly ga yna nan en-çe me kor po ra siÿa lary bir leΔdirÿär di ler. Olar uly möç berdäki ge leΔik le ri ama-la aΔyryp, iΔi mer kez leΔdi ri len usul da ÿö re dip, oÿlap tapyΔ pa tent le ri ni satyn alyp bilÿär di ler. Uly ma liÿe müm kin-çi lik le ri ola ra iΔ çäk le ri ni gi◊eltmäge, daΔary ÿurt bäs deΔle ri bi len gö reΔmäge, iΔçi le ri◊ boÿnu na öz sü tem li Δert le ri-ni (iΔçi ler he re ke ti güÿç alyp baΔlapdy) dak ma ga müm kin çi lik berÿär di. Trest-ler de mirÿol lar dan öz ÿük le ri ni daΔa mak üçin, ar zan nyrh-tö leg le ri bel let me gi ga-zanÿardy lar. Olar ÿur du◊ syÿa saty na-da öz täsir le ri ni ÿe tirÿär di.

Jon Rok fel ler ta rapyn dan dö re di len AB≈-da i◊ ir ki we i◊ uly kor po ra siÿa-lary◊ bi ri bo lan „Stan dard oÿl kom pa-niÿany◊” yzy sü re çi git ÿagy, gurΔun, Δe ker, temmäki, re zin önüm çi li gi boÿun-ça Δo◊a me◊zeΔ bir leΔme ler dö re di lip baΔlandy. Ti za ra ga za ba mü nen ÿe ke-ba ra te le ke çi ler se na gat da „öz ÿer le ri ni◊ daΔyny ker tik le me li” bol du lar. I◊ esasy-lary Fi lip Ar mor we Gus taw Swift bo lan i◊ esasy et ön dü ri ji le ri◊ dör dü si et tres-ti ni dö ret di. Saÿrus Mak kor mi ki◊ fir-masy orak maΔyn laryny◊ önüm çi li gin de agalyk edÿär di. 1904-n ji ÿyl da ge çi ri len bar lag ö◊ öz baΔdak he re ket eden 5 mü◊ sany se na gat fir masyny◊ 300 tres te bir-leΔen dik le ri ni gör kez di.

Bir leΔmek meÿli baΔga pu dak lar-da-da, hu su san, ulag we ara gat naΔyk kär ha na laryn da-da ÿü ze çykdy. Ÿurt da ara gat naΔyk eda ra laryny◊ iri bir leΔme-le ri ni◊ il kin ji si bo lan „Wes tern ÿu ni-on” te leg raf-te le fon kom pa niÿasyny◊ yzy sü re „Bell te le fon sis tem” fir masy, so◊ra-da „Ame ri kan te le fon änd te leg-raf kam pa ni” bir leΔme le ri dö re dil di. Te-le ke çi Kor ne li us Wan der bil de mirÿol-lary◊ ge çi riΔ ukybyny ÿo kar landyr mak üçin, olary öza ra bir leΔdir me li di gi ni bil di. Ol 13 sany aÿry-aÿry de mirÿoly uzynlygy 380† bir bü tewi Nÿu-Ÿork – Buf fa lo esasy ÿo la bir leΔdir di. 1870-n ji ÿyl lar da ol Çi ka go we Deÿt roÿta barÿan ÿol lary satyn aldy we „Nÿu-Ÿork sent-ral reÿl ro ud sis te mi” dö ret di. ≈u lar ÿaly bir leΔme ler AB≈-ny◊ beÿle ki de mirÿol-laryn da-da peÿda boldy we tiz wagt dan olary◊ i◊ esasy ÿol lary na we „ul gam-lary na” öwrül di hem-de ola ra az sanly adam eÿe çi lik et di.

≈äher ler täze se na gat be de ni◊ nerw mer ke zi ne öwrül di. Ol bü tin ÿur du◊ ykdy sady güÿç le ri ni: çalt ösÿän maÿa-lary◊ top lumyny, iΔewür we ma liÿe eda-ra laryny, de mirÿol top lum laryny, bu rug-saÿan tur baly fab rik le ri, um masyz iΔçi we gul lukçy to par laryny özün de jem le di. Göz açyp-ÿu masy salym da daΔary ÿurt-lu lary we Δähe ri◊ çet le rindäki adam lary ben di edÿän obajyk lar ösüp, Δäher çe le re, Δäher çe ler bol sa uly Δäher le re öwrülÿär-di ler. Eger 1830-njy ÿyl da 8 mü◊ adam ilatly Δäher ler de her on bäΔ adam dan bi-ri ÿaΔaÿan bol sa, on da 1860-njy ÿyl da alty adam dan bi ri, 1890-njy ÿyl da bol-sa Δäher we oba ilatyny◊ gat naΔygy 1 : 3,3 ÿet di. 1860-njy ÿyl da AB≈-da en tek ilaty bir mil li ona ÿe ten Δäher ÿokdy, 30 ÿyl dan so◊ bol sa Nÿu-Ÿork da 1,5 mil li-on, Çi ka go bi len Fi la del fiÿa da bir mil li-on adam ÿaΔaÿardy. ≈u otuz ÿyly◊ için-de Fi la del fiÿany◊ we Bal ti mory◊ ilaty iki es se, Kan zas-Si ti ni◊ we Det roÿty◊ky



��

dört es se, Kliwlen di◊ki 6 es se, Çi ka-gony◊ky 10 es se artdy. Min ne apo li si◊, Oma hany◊, Neb ras kany◊ we Raÿatlyk urΔy baΔla nan wagty çak la◊ Δäher çe ler bo lan köp Δäher le ri◊ ilaty 50 we on dan-da köp es se artdy.

DE MIRŸOL LAR, GÖR KEZ ME LER WE

NYRH-TÖ LEG LER

De mirÿol lar gi◊eÿän ÿur du◊ i◊◊än mö hüm bö le gi ne öwrül di, ÿö ne Δo nu◊ bi len bir lik de bu ul gam da düz gün boz-ma lar artdy. Uly ÿük daΔaÿan lar az tö-leg tö leÿär di ler, çün ki olary◊ tö leg-le ri ni◊ möç be ri ni◊ bir bö le gi az ÿük daΔaÿan lary◊ tö leg nyrhy na goΔu lupdy. Bu bol sa Δeÿle-de ge çilÿän aralygy◊ uzak-ÿakynlygy na ga ra maz dan, de-mirÿol lary◊ käbir le rin de ÿük daΔaÿan-lary◊ käbir le rin den, beÿle ki le re ga ran da, köpräk tö leg alnypdyr, Δeÿdip, tö leg le-re ge zek ge len de, ada latsyzlyk lar ÿü ze çykypdyr we kom pa niÿa lary◊ he re ke-ti ne nägi le lik bil di ri lip dir. Üs te si ne-de, bäs deΔlik ze rarly Δäher le ri◊ arasyn da birnäçe kom pa niÿa la ra de giΔli bö lek le re bö lü nen käbir de mirÿol lar da ÿük daΔa-magy◊ nyrhy pes bol sa, di◊e bir li niÿa ta rapyn dan hyz mat edilÿän de mirÿo lu◊ bel li aralygyn da ÿük daΔa mak nyrhy um masyz ÿo kary bolÿardy.

Çi ka go dan 1280 km likdäki Nÿu-Ÿor ka ÿük iber mek Çi ka go dan birnäçe ÿüz km likdäki ÿe re ÿük ibe ren den has ar zan düΔÿär di. ≈o nu◊ üçin-de, kom-pa niÿa lar öz ara laryn daky bäs deΔli gi ÿatyrÿan we ö◊ yla laΔy lan nyrh-tö leg den alynÿan düΔewün di de◊ bö lüΔmek ba ra-da yla laΔyk bag laΔma ga baΔlady lar.

Bu iΔ usuly na halky◊ nägi le li gi, tol-gun ma lary Δeÿle bir ÿo kary boldy we li, Δtat lary◊ hö kü met le ri mu nu◊ garΔysy na ad mi nist ra tiw çäre le ri görmäge mej bur bol du lar. Olar käbir ne ti je ler be ren-de bol sa, bu umumy halk me se le si di we ol mu◊a Kong re si◊ goΔul magyny ta lap edÿär di.

1887-n ji ÿyl da Pre zi dent Grower Kliwlend Δtat lar da i◊◊än ÿo kary de-mirÿol nyrh-tö leg le ri ni, pul lary, ÿe◊il-lik le ri we gat naw nyrh laryny◊ dür li-dür-li bol maklygyny ga da gan edÿän, ÿagny tö leg le ri aralygy◊ uzak-gys galygy na baglylyk da ada latly al maklygy ta lap edÿän „Söwda ba ra daky ka nu na” gol çek di. Kong res ka nuny◊ ÿe ri ne ÿe ti ri liΔi-ne gö zeg çi lik et me gi hem nyrh-tö leg le ri we de mirÿol düz gün-ter ti bi ni saz laΔdyr-maklygy Δta ta ra bar lag söwda to pary-na tabΔyrdy. Em ma mu◊a ga ra maz dan, bu me se le ler ba batyn da ka nuny◊ güÿje gi ren il kin ji onÿyllyk lary◊ dowamyn-da de mirÿol lar kon serwa tiw Ÿo kary kazyÿe ti◊ ka rar laryn dan peÿda landy lar, ne ti je de, olar Δta ta ra bar lag söwda to-paryny◊ ta gal la laryny ÿoÿdy lar.

Kliwlend daΔary ÿurt dan gelÿän haryt la ra ÿo kary nyrh-tö le ge garΔy gö-reΔe iΔe◊◊ir gat naΔdy. Ÿo kary nyrh-tö le ge de giΔli bu çäre Raÿatlyk urΔy wagtyn da örän ze rur çäre le ri◊ bi ri hök-mün de bu se bi ti◊ syÿa satyny ÿö ret mek-de Δol wagt agalyk eden res pub li kaçy pre zi dent le ri◊ ga ra magyn daky syÿa sat hök mün de ka bul edil di. De mok rat lar-dan bo lan Pre zi dent Kliwlend bol sa ony ÿurt da ÿaΔaÿΔy◊ gym mat la magyny◊ we trest le ri◊ aΔa çaltlyk da ÿaÿra magyny◊ düÿp sebäbi ha sap laÿardy. Köp ÿyl ge-çip, nyrh-tö leg me se le si syÿasy me se le bol maklygyn dan daΔlaΔan da, 1880-n ji ÿyl da de mok rat lar „paç lary◊ di◊e gir-dejä salyn magyny” ta lap et di ler we tiz den-tiz bü tin ÿurt da re for ma la ra çagyryΔlar ÿa◊landy. ≈ol ala dany◊ çö-

zül me li di gi ba rasyn daky duÿduryΔla ra ga ra maz dan, 1887-n ji ÿyl da Kliwlend Kong re si◊ ö◊ün de eden ÿyllyk ÿüz len-me si bi len halk da howsa la dö ret di, çün-ki ÿüz len me sin de ÿur du◊ se na gatyny daΔary ÿurtly bäs leΔik den go ra mak üçin niÿet le nen ÿö relgäni öz içi ne alÿan berk çäre le ri güÿç li ÿaz gardy.

Paç lar ba ra daky me se le 1888-n ji ÿyl da ge çi ri len pre zi dent saÿlawlaryn-da esasy me se le boldy we go ra magy◊ (pro tek si oniz mi◊) ta rap dary bo lan res-pub li kaçy kan di dat Ben ja min Gär ri son azajyk ses ta pawudy bi len üs tün çykdy. Saÿlawçy lary na be ren wa dasyn da du rup, Gär ri son 1890-njy ÿyl da Mk Kin li paç ka nunyny◊ ma kul lan magyny ga zandy. ≈ol ka nun di◊e ösen se na gat pu dagyny go ra magy däl-de, eÿsem in di „ÿör jen-ÿör jen edip baΔlan” se na gat lary◊ ösüΔi-ni çalt landyr magy-da göz ö◊ün de tutdy. Bel le nen täze paç lar ze rarly bö lek leÿin sa tuwda haryt lary◊ ba hasyny◊ ÿo kar lan-magy bol sa öz ge ze gin de köp çü lik leÿin nägi le lik dö ret di.

≈ol döwür de jemgyÿet de trest le re bo lan ÿig renç duÿgusy bar ha güÿç len di. Gen ri Jorj we Edward Bel la mi ÿaly re-for maçy lar ta rapyn dan er bet ÿaz gar ma-la ra se zewar bo lan äpet kor po ra siÿa lar in di çe ke leΔik li syÿasy me selä öwrül-di. ≈ör man ta rapyn dan tek lip edi lip, ma kul la nan Trest le ri◊ garΔysy na bo-lan ka nun mo no po liÿa lary◊ dar gadyl-magy na gö nük di ri lip di we Δta ta ra er kin söwdany çäk len dir me gi na zar da tut mak bi len bi le leΔik le ri◊ äh li si ni ga da gan et-di, ka nuny◊ ber jaÿ edil me gi ni üp jün edÿän, birnäçe çäre ler top lumyny, Δol san da, berk je za çäre le ri ni hem iΔläp düz di. Gaty bir çürt-ke sik bol madyk umumy laΔdyr ma lary beÿan eden Δol ka-nun güÿje gi ren den so◊, kän bir ne ti je li bol mady. Ÿö ne Δon dan on ÿyl ge çen-den so◊, Te odor Ruzwel ti◊ pre zi dent lik eden döwrün de Δol ka nun dan üs tün lik li

peÿda lanyldy we Pre zi den ti◊ „Trest le-ri◊ baΔyny aÿlandyryjy” diÿen ada eÿe bol magy na alyp bardy.

OBA HO JALYGYN DAKY REWOLŸU SIŸA

Se na gat da uly üs tün lik ler ga zany-landygy na ga ra maz dan, ÿur du◊ ilaty, esa san eke rançylyk bi len meΔgul lan-magyny dowam et dirÿär di. Raÿatlyk urΔun dan so◊ önüm çi lik de ge çi ri len rewolÿu siÿa bi len bir wagt da oba ho-jalygyn da-da bo lup ge çen düÿp li öz ge-riΔlik ler, hu su san, el bi len edilÿän iΔle-ri◊ maΔyn lar bi len edil me gi ne ge çil me gi bi len bagly boldy we eger ö◊ler eke-rançylyk adam lary◊ esasy gün-gü ze ran çeΔme si bo lan bol sa, in di ol oba ho jalyk haryt laryny◊ söwdasy na öwrül di. 1860–1910-njy ÿyl lar aralygyn da AB≈-da fer-ma lary◊ sany üç es se artyp, 2 mil li on dan 6 mil li ona ÿet di, ekilÿän ÿer le ri◊ çägi bol sa iki es se den hem gi◊äp, 160 mil li on gek tar dan 352 mil li on gek ta ra ÿet di.

1860–1890-njy ÿyl lar aralygyn da bug daÿ, mek ge jöwen we pag ta ÿaly es-asy däne önüm le ri◊ ön dü ri liΔi ÿur du◊ ö◊ki gör ke zi ji le ri ni◊ äh li sin den ozup geç di. ≈ol bir döwrü◊ için de ÿur du◊ ilaty hem iki es se den-de köp artdy, özi-de esasy ösüΔ Δäher le ri◊ paÿy na düΔdi. Ÿö ne, ame ri kaly daÿhan-mülk dar lar Δun ça däne we pag ta ös dü rip ÿe tiΔdir-di ler, Δun ça sygyr we do◊uz eti ni aldy-lar, ÿü◊i Δeÿle köp ön dür di ler we lin, ol di◊e bir ame ri kaly iΔçi le ri we olary◊ maΔga la laryny üp jün etmäge ÿet mek bi-len çäk lenmän, hat da he miΔe arty gam galÿardy.

Adaty bol madyk Δeÿle ne tijä birnäçe sebäp ÿar dam et di. ≈o lar dan bi ri gün-ba ta ra süÿΔmek, beÿle ki si bol sa oba ho jalygy na me ha ni za siÿany◊ gi ri zil-

(dowamy 177 sahypada)


��

��

ŸADYGÄR LIK LER WE

ME MO RI AL LARAme ri kany◊ taryhy ÿadygär lik le ri gi◊iΔlik taÿdan bü tin kon ti nen ti, wagt

taÿdan bol sa asyr lary Δe kil len dirÿär. Olar 13-n ji asyry◊ gadymy gaÿa öÿle-rin den baΔlap, häzir ki WaΔing ton daky (Ko lum biÿa ok rugy) döwre bap

me mo ri ala çen li bi na lary öz içi ne alÿar.

S U R A T L A R A R K A L Y T A N Y ≈ L Y K

AΔak da Ame ri kany◊ Kons ti tu siÿasyny◊ düÿbü ni tu tan lary◊ we i◊ uly hor ma ta my nasyp adam lary◊ bi ri bo lan To mas Jefersony◊ adyny ebe di leΔdir mek üçin dö re di len ÿadygär lik top lumyn da goÿlan heÿke li◊ Δe ki li gö rünÿär. Heÿke li◊ daΔyn daky bi nany◊ iç ÿü zün de Δeÿle ÿazgy bar: „Men adam a◊yny◊ garΔysy-na bo lan sü te mi◊ hem me gör nüΔle ri ne elmy da ma garΔylyk gör kez jek di gi me Hu daÿy◊ ö◊ün de ant et dim.”

Bos ton daky (Mas sa çu sets Δtaty) Ould Greÿne ri go namçylygy gar bi len ör tü-len wagtyn da. Bu ÿe ri dünÿäden öten beÿle ki adam lar bi len bir ha tar da Bos ton gyrgynçylygyny◊ pi da laryny◊, Ga raΔsyzlyk Jar na masy na gol çe ken le ri◊ üçü si ni◊ we Mas sa çu set si◊ alty häki mi ni◊ jaÿla nan ÿe ri dir. Pu ri tan lar hök mün de ta na lan Ang liÿany terk edip gitmäge mej bur bo lup gaçyp ge len din dar lar Mas sa çu sets

��

aÿlagyny◊ ko lo niÿasyny◊ düÿbü ni tu tupdy lar. Hu daÿhon, äh li jähet den sabyr-ta katly, ter ki dünÿä pu ri tan lar we olar dan dörän, ola ra ga ran da, has dünÿewi ÿan ki ler ÿa dawsyz iΔle me gi◊, te le ke çi li gi◊, kämil leΔme gi◊ we ylymly-bi lim li bol magy◊ nus gasyny dö ret di ler we bu he miΔe lik Ame ri kany◊ taryhyny◊ için-den eriΔ-ar gaç bo lup geçÿär.

Fi la del fiÿa da, 1787-n ji ÿyly◊ tom sun da we kil ler Δu taryhy kons ti tu siÿa otagyn da Bir leΔen ≈tat lary◊ Kons ti tu siÿasyny◊ tas la masyny taÿÿar lady lar. ≈ol Kons ti tu-siÿa ÿur du◊ ÿo kary ka nunydyr. On da bir leΔen hö kü me ti◊ Δe ki li dir ygtyÿarlygy

��

kes git lenÿär we „Hu kuk lar hakyn daky ka nun” ar kaly ÿur du◊ raÿat laryny◊ esasy azatlyk lary we hu kuk lary ke pil len di rilÿär.

��

Heÿkel ler AB≈-ny◊ i◊ ÿo kary kazyÿe ti – Ÿo kary kazyÿe ti ni◊ be lent yma ratyny◊ ö◊ ta rapyny go rag laÿar lar. Klassyk grek sü tün le ri ni◊ üs tündäki ger mewi◊ ÿü zü ne köwü lip ÿazy lan söz ler Ame ri kany◊ baΔ ÿö rel ge le ri ni◊ bi ri ni özün de jem leÿär: „Ka nun hem me ler üçin de◊ adyllygy üp jin et me li dir.”

��

Bir leΔen ≈tat lary◊ i◊ köp söÿülÿän ÿadygär lik le ri ni◊ bi ri bo lan Azatlyk heÿke li Nÿu Ÿork por tuny◊ gi rel ge sin de 151 fut (46 m) beÿik lik de dur. Fran siÿany◊ halkyn-dan Bir leΔen ≈tat la ra dost luk sowgady bo lan bu heÿkel yn san azatlygyny◊ güÿç li täsir edi ji nyΔany bol sun diÿen niÿet bi len di kel dil di. Bu, el bet de, XIX asyr da we XX asyry◊ baΔlaryn da azatlyk hem-de gowu rak dur muΔ gözläp Bir leΔen ≈ta ta ra ge len mil li on lar ça im mig rant lar üçin Δeÿle hem boldy.

��

Ogaÿo Δtatyny◊ Adamz graflygyn daky Uly ÿy lan ge riΔli gi ni◊ ÿe ri◊ ÿo karsyn da howa da gör nüΔi. Bu äpet Δe kil de ug le rody◊ dü zü mi ni◊ bar lag lary beÿi ki li gi 1330-fut (1 fut=,48 sm) heÿke li dö re di ji le ri◊ Ÿer li-a me ri kan Fort gadymy sun-gatyny◊ (b.e.ö◊ 1000–1550-n ji ÿyl lar) ag za larydygyny ÿü ze çy kardy.

Häzir ki Bir leΔen ≈tat lary eme le ge ti ren ÿer le ri tapyp bar la mak da we öwren mek de Is pa-niÿany◊ esasy ro luny◊ Δany na di kel di len iki sany heÿkel. I◊ ÿo kar da Kon ti nen tal Bir-leΔen ≈tat la ra il kin ji gö çüp ge lip he miΔe lik ÿer leΔip ga lan ÿewro paly lary◊ Flo ri da daky Mer he met li Ogas tin Δähe ri ni go ra mak üçin 1672–1695-n ji ÿyl lar da gur lan Kas til lo de San-Mar kos mil li ÿadygär li gi dur. Ÿo kar da Ka li for niÿa daky suw çeΔme si ni◊ we San-Huan-Ka pist ra no mis siÿasyny◊ galyndy laryny görÿär si◊iz. Ol 1770-n ji ÿyl lar da Freÿ Ju ni pe ro Ser ra ta rapyn dan ÿol baΔçylyk edi len is pan-f ran sis kan (hris ti an di ni) mis si oner-le ri ta rapyn dan tapy lan do kuz mis siÿany◊ bi ri dir. Ser ra häzir ki wagt da Ka li for niÿa Δtaty bo lan is pan ko lo ni za siÿasy na ÿol baΔçylyk et di.

��

��

1927-n ji ÿyl dan baΔlap i◊ köp haÿran galdyryjy ame ri kan pre zi dent le ri ni◊ dör dü si ni◊ ÿüz keΔp le ri heÿkel ta raΔ Gut zon Borg lum ta rapyn dan Gü nor ta Da ko ta daky Ma unt RaΔmor gaÿasynyn Gü nor ta-Gün do gar ta rapy na köwü lip çe kil di. Olar çep den sa ga: rewolÿu si on goΔuny◊ ser ker de baΔysy we ÿaΔ mil le ti◊ il kin ji pre zi den ti Jorj WaΔing ton, Ga raΔsyzlyk Jar na-masyny◊ awtory To mas Jeferson, ÿurdy prog res siw öz gert-me le re we güÿç li daΔary syÿa saty alyp bar ma ga el ten Te odor Ruzwelt hem-de ÿurdy Raÿatlyk urΔun dan alyp çy kan we gul-lary boΔa dan Ab ra ham Lin koln.

Jorj WaΔing tony◊ Wir ji niÿa Δtatyn daky Po to mak Derÿasyny◊ ÿa kasyn da ÿer leΔÿän söÿgü li öÿi Ma unt Wer non. Ol bu ÿer de 1799-njy ÿyly◊ 14-n ji de kabryn-da ara dan çykdy we öz aÿaly Mar tany◊ gap dalyn da jaÿlandy. Il kin ji pre zi den ti◊ ol ÿer de gör ke zi len has hor-mat laÿan gym matly zat laryny◊ arasyn da to maΔaçy lar WaΔing to na Mar kiz de La faÿet te den ber len Bas ti liÿa ga lasyny◊ açar laryny◊ bi ri ni gö rüp bi ler.

��

Alty ÿaΔly Me ri Ze◊ 2000-n ji ÿyly◊ 30-njy ap re lin de WaΔing ton da (Ko lum biÿa ok rugy) Wÿet nam urΔuny◊ we te ran laryny◊ ÿadygär li gi ne goÿlan gü li gö nel-dip goÿÿar. UruΔda we pat bo lan ÿa-da de rek siz ÿi ten 58000-den hem köpräk harby gul lukçy lary◊ at lary Δu ÿer de su rat da gör ke zi len ÿadygär li gi◊ „diwar”

��

bö lü min de haΔam lanyp ÿazylypdyr. Ÿadygär li gi◊ Δu bö le gi Ÿeÿl Uniwer si te ti-ni◊ Δol wagtky talyby Maÿa Lin ta rapyn dan be je ri lip dir.

Amer ti kany◊ i◊ uly we i◊ meΔhur mil li go namçylygy bo lan Wir ji niÿa daky Ar ling-ton ma zarys tanlygyny◊ güÿz paslyn daky gör nüΔi. Ar ling ton ma zarys tanlygyn da äh li mil let uruΔlaryny◊ we te ran lary bi len bir lik de 260000-den hem köpräk adam jaÿlandy.

��

Mü◊ÿyllygy◊ baÿramçylygy my nasy bet li feÿerwerk ler WaΔing ton daky (Ko lum-biÿa ok rugy) iki uly heÿke li – çep de Lin kolny◊ ÿadygär li gi ni we or ta da obe-

lisk – daΔ sü tün gör nüΔli WaΔing tony◊ ÿadygär li gi ni yΔyk landyrÿar. Lin kolny◊ ÿadygär li gi ni◊ de mir gazyk we gü nor ta gap dal otag laryn da onu◊ pre zi dent lik we zi pe si ne baΔlan da sözlän Ikin ji sö zü ni◊ we onu◊ Get tis berg ÿüz len me si-

ni◊ çyzylyp ÿazy lan ÿazgy lary bar. Ÿur du◊ paÿtagtyn daky i◊ beÿik bi na bo lan WaΔing tony◊ ÿadygär li gi 1885-n ji ÿyly◊ 21-n ji fewralyn da açyldy.

��

Pen silwa niÿa Δtatyny◊ Fi la del fiÿa Δähe rin da ki Azatlyk ja◊y – ame ri kan azat-lygyny◊ ömür lik nyΔany. Il kin ji ge zek Ga raΔsyzlyk Jar na masyny◊ ka bul edil-me gi ni◊ baÿramçylygy my nasy bet li 1776-njy ÿyly◊ 8-n ji iÿulyn da onu◊ za◊y ÿa◊landy. Ol 1836-njy ÿyl da AB≈-y◊ Ÿo kary kazyÿe ti ni◊ baΔ kazysy Jon MarΔaly◊ jaÿlanÿan wagty çat açdy.

Bir gyz bi len onu◊ eje si ni◊ Döwlet ar hiwi ni◊ ser gi ler zalyn da res mi na ma lary syn lap du ran pur saty. AB≈-y◊ Kons ti tu siÿasy, Ga raΔsyzlyk Jar na masy hem-de Hu kuk lar hakyn da ka nun WaΔing tony◊ (Ko lum biÿa ok rugy) Δu bi nasyn da gör ke zi lip goÿlupdyr.

me gi dir. 1880-n ji ÿyl daky mülk dar bir gün de orak bi len bir gek tary◊ 20 gö te-rim bug daÿyny orup bilÿär di. Otuz ÿyl-dan so◊ bol sa maΔyn bi len ol bir gek-tar dan 80 gö te ri mi ni◊ hasylyny ÿyg nap bil di. 1840-njy ÿyl da Saÿres Mak kor mik özü ni◊ 10 ÿyly◊ dowamyn da ÿa san orak maΔyny bi len bir gü nü◊ dowamyn da 2-den 2,5 gek ta ra çen li bug daÿ or magy baΔaryp, gud rat gör kez di. Öz maΔyny na uly is leg bol jagyny a◊yp, ol säh ra daky täze Δäher Çi ka go gö çüp bardy we ol ÿer de öz fab ri gi ni◊ düÿbü ni tu tup, 1860-njy ÿy la çen li çärÿek mil li on sany orak maΔynyny satdy.

Yzly-yzy na oba ho jalyk maΔyn-laryny◊ beÿle ki le ri-de: des se bogÿan, döwek döwÿän we orujy-döwü ji maΔyn-lar, ÿa-da kom baÿn lar peÿda boldy. Me ha ni ki ekiΔ ge çi ri ji ler, ot ÿatyryjy-lar, gabygyny aÿryjy lar we däne aras sa-laÿjy lar, edil Δo nu◊ ÿaly-da, se pa ra tor-lar, ders pyt radyjy lar, kar toΔka eki ji ler, be de gu radyjy lar, in ku ba tor lar we ÿüz-ler çe baΔga oÿlap tapy lan des ga lar peÿda boldy.

Oba ho jalygyny◊ düÿp li öz ge riΔin-de ylym-da me ha ni za siÿa dan pes äh-miÿe te eÿe däl di. 1862-n ji ÿyl da ka bul edi len Mor ril li◊ ka nuny na laÿyklyk da her bir Δta ta oba ho jalyk we se na gat ÿo-kary mek dep le ri ni dö ret mek mak sady bi len jemgyÿet çi lik ÿer le ri bö lü nip be-ril di. Olar ÿo kary mek dep ler we ylmy eke rançylyk üçin bi lim mer ke zi we ylmy bar lag lary◊ mer ke zi bo lup hyz-mat et me li di. Kong res hem mu nu◊ bi len baglylyk da bü tin ÿur du◊ için de sy nag edilÿän oba ho jalyk ÿer le ri ni dö ret mek üçin, Δeÿle-de Oba ho jalyk mi nistr li-gi ne ylmy bar lag lary alyp bar mak üçin se riΔde goÿber di. Täze asyry◊ baΔlary-na çen li Ame ri kany◊ äh li kün je gindäki alym lar oba ho jalyk me se le le ri ni◊ gi◊ top lumyny◊ üs tün de iΔle di ler. Bir hi li ge◊-de bol sa, ÿö ne mülk dar la ra hasyly

artdyr ma ga müm kin çi lik be ren fe de-ral syÿa sat, ahyry alynÿan önü mi◊ um-masyz artyk maçlygy na ge tir di, ol ÿag-daÿ bol sa ba zar nyrh laryny pe se gaçyrdy we mülk dar lary◊ lapyny keç et di.

≈ol alym lar dan bi ri bo lan ag ro nom Mark Karl ton oba ho jalyk de par ta men-ti ta rapyn dan Orusÿe te ug radyldy we ol ÿer den häzir Bir leΔen ≈tat lar da ÿyg-nalÿan dänäni◊ ÿarpy dan-da kö pü si ni berÿän güÿz lük bug daÿy◊ top rak ze◊le-me si ne we gu rakçyly ga çy damly to-humyny AB≈-a alyp gel di. Mal luk many Ma ri on Dor set do◊uz mer gi si ne garΔy gö reΔ se riΔde si ni tapdy, Jorj Mol ler bol-sa agsy la garΔy çäre tapdy. Alym lary◊ ÿe ne-de bi ri AB≈-a De mir gazyk Af ri ka-dan kafr mek ge jöwe ni, baΔga bi ri bol sa Tür küs tan dan sary gül li ÿo run ja ge tir di. Alym Lu ter Börbä◊k Ka li for niÿa da gök önüm le ri◊ we miwe le ri◊ köp sanly täze gör nüΔle ri ni çy kardy. Wis kon sin Δtatyn-da Stiwen Bab kok süÿdü◊ ÿaglylyk de-re je si ni kes git leÿän bar lag usulyny oÿlap tapdy. Tas ki gi ins ti tutyn da (Ala ba ma Δtaty) asly Af ri ka dan bo lan ame ri kaly uly alym Jorj WaΔing ton Karwer ara hi-si, süÿji kar toΔkany we kö sük li soÿany peÿda lan magy◊ täze ÿüz ler çe müm kin-çi li gi ni◊ üs tü ni açdy.

BÖ LÜ NEN GÜ NOR TA

XIX asyry◊ 80-n ji ÿyl laryn da Gü-nor ta se na gaty ö¤ü ne çek mek ugryn-da ta gal la baryny et di. Se na gaty◊ dür li pu dak laryny: po lat eret me gi, gur luΔyk önüm le ri ni ön dür me gi, temmäki önüm-le ri ni we dok ma se na gatyny ös dür mek üçin, maÿa goÿujy la ra gowy höwes len-di ri ji tek lip ler edil di. ≈eÿle-de bol sa, Gü nor tany◊ 1900-n ji ÿyl da mil li se na-ga ta goΔÿan goΔandyny◊ möç be ri 1860-njy ÿyl daky de re je sin de galypdy. Üs te-si ne-de, edi len ta gal la lar örän gym ma ta düΔdi: Gü nor tany◊ se na gatly Δäher le rin-


��

��

de ke sel agdyklyk edÿär di we ça ga zäh-me ti gi◊den ulanylÿardy.

Raÿatlyk urΔun dan 30 ÿyl dan so◊ Gü nor ta he ni ze çen li ö◊ki garyplygy na, ag rar hem ykdy sady taÿdan ga raΔlylygy-na galÿardy. Onu◊ jemgyÿe ti ak we ga-raÿagyz la ra bö lip, jyns pa razlyk bi düz-gün lik le ri bi len häsiÿet lenÿär di.

Üÿt ge dip gur ma la ra garΔylyk gör ke-zen akÿagyz gü nor taly lar, WaΔing ton daky mil li hö kü metdäki öz we zi pe le rin den peÿda lanyp, Δtat lar da „akÿagyz lary◊” gö-zeg çi li gi ni üp jün edÿän tär le ri tapÿardy-lar. AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti ni◊ köp ka rar laryny◊ birnäçe le ri 1870-n ji ÿyl dan baΔlap gü nor taly lary◊ bu ga raÿyΔlaryny gol daÿardy lar, Δol ÿyl onu◊ mil li we Δtat häki miÿet le ri ni◊ arasyn daky de◊ag-ramlylygy ber jaÿ et me gi◊ ze rurdygy ba ra daky ka raryny däbe öwrü len kon-serwa tiw ga raÿyΔlar gol dapdy.

1873-n ji ÿyl da Ÿo kary kazyÿet 14-n ji dü ze diΔde (raÿat hu kuk laryny◊ çäk-len di ril mez li gi ba ra da) af ro-a me ri kaly-lary Δtat häki miÿet le rin den go ra mak üçin, hiç hi li täze ÿe◊il lik le ri◊ we gol-dawlary◊ göz ö◊ün de tu tul mandygyny ÿü ze çy kardy. 1883-n ji ÿyl da kazyÿet: „14-n ji dü ze diΔ aÿry-aÿry Δahs lar ta-rapyn dan kem sit me ler bo lan ÿag daÿyny göz ö◊ün de tut mandyr” diÿen ka ra-ra gel di. Fer gu sony◊ garΔysy na Ples-si ni◊ iΔin de (1896) kazyÿet: „Ÿo lagçy ot lusydyr res to ran lar ÿaly „aÿra, ÿö ne de◊” jemgyÿet çi lik ÿer ler af ro-a me-ri kaly lary◊ hu kuk laryny boz mandyr” diÿen ka rary çy kardy.

Basym jyns pa razlyk seg re ga siÿa ÿö-rel ge le ri Gü nor tany◊ dur muΔyny◊ äh li ÿe ri ne: de mirÿol la ra, res to ran la ra, myh-man ha na la ra, ke sel ha na la ra we mek-dep le re ara laΔdy. Üs te si ne-de, ka nun ta-rapyn dan ni re de dir bir ÿer de seg re ga siÿa ÿö rel ge si göz ö◊ün de tu tul madyk bol sa, on da ol umumy ka bul edi len düz gün boÿun ça ber jaÿ edilÿär di. Ga zaply kem-sit me le re du çar bo lan köp sanly af ro-a-me ri kaly lar XIX asyry◊ ahyryny◊ we XX asyry◊ baΔlaryn da ga raÿagyz lary◊ i◊ ajaÿyp we ki li Bu ker WaΔing tony◊ meÿil na masyny gol dady. Ol meÿil na-ma ola ra sa da ja ykdy sady mak sat lary üns mer ke zin de goÿmagy we dur muΔ taÿdan wagt laÿyn kem sit me ler bi len yla-laΔmagy mas la hat berÿär. Af ro-a me ri kan akyl dary W.E.B. Dÿu bua bol sa seg re ga-siÿa garΔy syÿasy he re ket ler ÿoly bi len gö reΔmek is le di. Ÿö ne, iki syÿasy par-tiÿany◊ çylΔyrymly öza ra gat naΔyk lary sebäp li, jyns pa razlygy ÿatyr ma ga bo lan çagyryΔlar uly gol daw tap mady we olar Gü nor ta da XX asyry◊ ikin ji ÿarymy na çen li goz gal man galdyryldy.

I÷ SO÷KY SER HET

1865-n ji ÿyl da oturymly ÿer-le ri◊ ser het le ri, esa san Mis si si pi derÿasy bi len ser het deΔ Δtat lary◊ gün ba tar araçäk-le rin den geçÿär di we Kan zas hem Neb-ras ka Δtat laryny◊ gün do gar bö lek le ri ni öz içi ne alÿan de re je de ÿaÿba◊lanÿardy. En tek az adam ÿaΔaÿan bu il kin ji açy-lan ekin ÿer le ri◊ a◊yrsyn da Ro ki dag-laryny◊ ete gi ne çen li ÿazylyp ÿa tan säh ra we boz ÿer ler, he niz eÿe len me dik köp boΔ ÿer ler bardy. Onu◊ a◊yrsyn da gözÿet mez säh ralyk lar ÿaÿylyp gidÿär-di, ol säh ralyk, ot-çöp ba san Δorly çöl-lük bi len ut gaΔÿardy, ol çöl lük Gaÿaly dag la ra diräp gu tarÿardy. On dan a◊yr da uzak da geç me si kyn bo lan dag ul gam-lary tas 1600 uzalyp gidÿär di ler. Bu dag-


��

lary◊ kö pü si kümΔe, alty na we beÿle ki mag dan la ra baÿdy. Olary◊ bir gap dalyn-da uzak da düz lük ler we çöl ler baΔlanyp, ŸuwaΔ um many◊ ke naryn daky çäge söw dag ge riΔle ri ne diräp gu tarÿardy. Ka li-for niÿany◊ oturym laΔan bö le gin den we adam sel çe◊ duΔ gelÿan ÿer le rin den ta-pawutlylyk da, onu◊ ke narÿa ka dan daΔ gi◊ ÿe rin de ÿer li ame ri kaly lar bo lan in-deÿler ÿaΔaÿardy. Olary◊ arasyn da köp-sanly säh ra ti re le ri – siu, ga ra in jik ler, po ni le we Δaÿen in deÿle ri, Δeÿle-de öz içi ne apa çi le ri, nawa ho lary we ho pi le ri alÿan gü nor ta-gün ba tar ti re ler bardy.

Çärÿek asyr ge çip-geçmän, bu ÿurt durΔu na diÿen ÿaly, Δtat la ra we se bit le re bö lü nip di. Mag dançy lar daglyk ÿer le ri◊ hem me si ni diÿen ÿaly eÿe le di ler we top-ragy gazyp çykdy lar. Olar Newa da da, Mon ta na da we Ko lo ra do da çak la◊ otu-rymly ÿer le ri dö redÿär di ler. Ga ra mal eÿe le ri bol sa Te has bi len ÿo karky Mi zu-ri derÿasyny◊ arasyn daky um masyz gi◊ çe men zarlyk lar da or naΔdy lar. Ownuk mal eÿe le ri we goÿun ço pan lary jül ge ler-de we dag e◊◊it le rin de dowar bakÿardy-lar. Mülk dar lar AB≈-ny◊ gün do gary bi-len gün ba tar çäk le ri ni◊ arasyn daky äh li gi◊iΔlik le ri eke rançylykly ÿer le re öwür-di ler we 1890-njy ÿy la çen li oturymly ÿer le ri◊ çägi as la ÿi tip git di.

1862-n ji ÿyl da emläk ba ra daky ka-nuny◊ çyk magy bi len Gün ba tar da otu-rymly ÿer le ri◊ sany çalt dep gin ler bi len artdy. ≈ol ka nu na laÿyklyk da ÿer le-ri◊ hasyllylygyny gowu laΔdyryp bil jek raÿat la ra 64 gek tar ÿe ri mugt bö lüp ber-di ler. 1880-n ji ÿy la çen li „mugt” ÿer le-ri◊ 22,4 mil li on gek tary mal dar lary◊ eli-ne we de mirÿol gur luΔygy üçin be ril di.

1862-n ji ÿyl da Kong res „Ÿu ni on pa si-fik reÿl ro ud” fir masy na Aÿowa Δtatyny◊ Ka un sil-B lafs Δähe rin den gün ba ta ra de-mirÿol çekmäge rug sat ber di. Onu◊ gur-luΔygyn da ö◊ki es ger le ri◊ we Ir lan diÿaly im mig rant lary◊ iΔçi güÿji ulanyldy. ≈ol bir wagt da baΔga bir fir ma – „Sent ral pa-si fik” – Ka li for niÿa Δtatyny◊ Sak ra men to Δähe rin den gün do gar ta ra pa de mirÿol gu-rup baΔlady. Mun da bol sa esa san Hy taÿ im mig rant laryny◊ iΔçi güÿjün den peÿda-lanyldy. Bü tin ÿurt iki ÿo lu◊ nähi li go-laÿlaΔÿandygyny üns bi len syn laÿardy. Ol ÿol lar ahyryn da Ÿu ta Δtatyny◊ Pro-mon to ri-Poÿnt diÿen ÿer ja gazyn da 1869-njy ÿyly◊ maÿ aÿyny◊ 10-un da bir leΔdi. At lan tik um manyny◊ ke naryn dan ŸuwaΔ um many na ÿet mek üçin, ö◊ köp aÿlap ge çilÿän agyr ÿoly in di alty gün de ge çip bolÿardy. Trans kon ti nen tal de mirÿol ul-gamy üz nük siz ösÿär di we 1884-n ji ÿy la çen li uly de mirÿol lary◊ dör dü si mer ke zi Mis si si pi derÿasyny◊ jül ge si ni ŸuwaΔ um many◊ ke nar lary bi len bir leΔdir di.

Gö çüp gidÿän le ri◊ bi rin ji uly top-lumy 1884-n ji ÿyl da altyn tapy lan Uzak Gün ba tary◊ – Ka li for niÿany◊ daglyk et rap lary na e◊di, on ÿyl dan so◊ bol sa Ko lo ra do we Newa da gö çüp bardy lar. 1860-njy ÿyl lar da Mon ta na we Waÿo-min ga ilat gö çüp bardy, in di ki onÿyllyk-da bol sa Da ko ta daky Blek-Hils dag lary-na ilat gel di. Bu et rap lary dag-mag dan se ne di bi len meΔgul lanÿan lar açdy lar hem gö çüp gel di ler. Ilaty◊ bir bö le gi dag-mag dan iΔi ni eke rançylyk we mal-darçylyk bi len ut gaΔdyrÿardy. Käbir oturymly ÿer ler di◊e dag-mag dan iΔi bi-len diÿen ÿaly meΔgul la nan-da bol sa lar, Ka li for niÿany◊, Mon ta nany◊, Ko lo ra-dony◊, Waÿo mi◊i◊ we Aÿda hony◊ es-asy baÿlygy öri meÿdan lary bi len sü rüm ÿer le ri di.


��

Te has da ir döwür ler den bäri se na-gaty◊ tutΔ bir ugury bo lan mal darçylyk Raÿatlyk urΔun dan so◊ has-da ÿo kary dep gin ler bi len ös di. Te le ke çi te hasly-lar iri Δahly ga ra mal lary jemgyÿet çi lik ÿer le ri ne geç mek üçin açy lan ÿol lar-dan de mir gazy ga sür dü ler. Mal dar lar öz maÿdaly na ÿöräp, ÿol ugryn da ot lap, Kan zas de mirÿo luny◊ ÿük ÿük lenÿän du ral gasy na ö◊kü sin den hem has semräp ÿetÿär di ler. Tiz wagt dan bu „uzak ÿo la sür mek lik” he miΔe lik iΔe öwrül di, Te has-dan de mir gazy ga barÿan ÿol lar da ÿüz ler-çe kme alnyp barylÿan mal sü rü le ri ni aΔa köp gör mek bolÿardy. Mal darçylyk in di Mi zu ri derÿasyny◊ a◊yrsyn daky ÿer ler-de-de gi◊den ÿaÿrapdy – Ko lo ra do da, Waÿo mi◊de, Kan zas da we Da ko ta da uly çarwa daÿhan ho jalyk lar „ran ço lar” peÿda bo lupdy. Mal lary soÿup, et le ri ni bö lek le me gi◊ mer ke zi ne öwrü lip, Gün-ba tary◊ Δäher le ri gülläp ösÿär di.

Çarwa daÿhan ho jalyk lary ÿaΔa-magy◊ aÿratyn bir gör nüΔi ni◊ nus gasy-na, kawboÿlar bol sa bu dur muΔy◊ üns mer ke zindäki Δah sa öwrül di ler. Dog-rusyny aÿdany◊da, hakyky kawboÿy◊ az aÿlykly we agyr zäh met li gün-gü-ze ranyny◊ höwes eder den daΔda bo-lanlygy na ga ra maz dan, ol 1870-n ji ÿyl lary◊ „ar zan” ro man lary çap dan çy-kan dan baΔlap, tä XX asyry◊ aÿagyn da Jon Weÿni◊ we Klint Istwudy◊ dö re den film le ri çykÿan ça, ame ri kaly lary◊ a◊-düΔün je si ne eden mi fo lo gi ki täsi ri ni◊ güÿjü ni ÿi tirmän gel di.

1866–1888-n ji ÿyl lar aralygyn da je mi 6 mil li ona go laÿ baΔ mal Te has-dan Ko lo ra do daky, Waÿo mingdäky we Mon ta na daky öri meÿdan la ra gyΔla ma-ga sü rül di. Mal darçylyk Δowhuny 1885-n ji ÿyl da i◊ ÿo kary de re je si ne ÿet di we on dan so◊ pe se lip baΔlady. Örüdäki mal-lary◊ baΔ sanyny◊ aΔa kö pe len li gi sebäp-li, uzak ÿo lu◊ ug run da mal bak mak kyn-laΔypdy, Δeÿle hem, bar ha ösüp barÿan

de mirÿol ul gamy in di öri meÿdan lary◊ hem üs tün den geçÿär di. Çarwa daÿhany◊ jaÿyny◊ a◊yrsyn da Gün ba ta ra maΔga la-lary, iΔ ÿaby lary, sygyr lary we do◊uz-lary bi len gö çüp gelÿän le ri alyp barÿan ÿapyk wa gon lary◊ ti gir ses le ri eΔi dilÿär-di. Emläk ka nuny na laÿyklyk da olar ÿer alyp, daΔy na täze oÿlanylyp tapy lan ti-ken li sim le ri aÿlaÿardy lar. In di gö çüp-go nup ÿö ren mal dar lary bi ka nun eÿelän ÿer le rin den gysyp çy kar ma ga baΔlady-lar. Tiz wagt dan täsin lik ler den doly „ÿa-bany Gün ba tar” dur muΔy dowam et me-gi ni bes et di.

IN DEŸLE RI÷ DÜ≈EN GÜ NI

Edil Gün do gar da bolΔy ÿaly, säh ra gi◊iΔlik le ri ne we mag danly dag la ra uly mag dançy lary◊, çarwa daÿhan ho jalyk-laryny◊ we täze ÿer den mes gen tut-mak mak sady bi len gö çüp gelÿän le ri◊ ÿaÿba◊lan masy gün ba tarly ÿer li in deÿler bi len dartgynlylygy bar ha güÿç len dir di. Asly ame ri kaly urug-ti re le ri◊ kö pü si – Beÿik köl le ri◊ çäk le rin de ÿaΔaÿan ÿut-lar dan baΔlap, Aÿda hony◊ Nez Per kez le-ri ne çen li – birwagt lar akÿagyz la ra garΔy gö reΔip di ler. Ÿö ne de mir gazyk säh ra-laryny◊ si ulary we gü nor ta-gün ba tary◊ apa çi le ri öz çäk le ri ne gö çüp gelÿän le ri◊ go laÿlaΔmagy na i◊ güÿç li garΔylyk gör-ke zen ler dir. Red Kla ud (Gyzyl bu lut) we Kreÿzi Hors (Mes at) ÿaly ez ber ser ker-de le ri◊ ÿol baΔçylygyn da siu urugyn dan bo lan in deÿler ÿyldyrym çaltlygyn da söweΔ ge çir me gi◊ us sadydy lar. ≈ol ÿer-le re mah sus pre riÿa lary◊ we konÿon lary◊ Δer tin de us satlyk we hi le bi len söweΔÿän apa çi ler hem olar dan gal maÿardy lar.

Säh ra in deÿle ri bi len çaknyΔyk lar 1862-n ji ÿyl da siu ti re sin den bo lan in-deÿler ta rapyn dan akÿagyz lary köp çü lik-leÿin gyr mak dan baΔlandy we Raÿatlyk urΔy döwrün de-de dowam et di. 1876-njy ÿyl da Da ko tany◊ altyn lary üçin ba sa-


��


baslyk Ga ra gaÿa la ra ÿe ten pur sadyn da, siu in deÿle ri ni◊ i◊ so◊ky uly urΔy tu-taΔdy. GoΔun si ulary◊ aw awlaÿan ÿer-le ri ne mag dançy lary◊ ara laΔmagyny◊ ö◊ü ni al malydy, em ma we lin, aslyÿe-tin de in deÿle ri◊ ÿe ri ni go ra mak üçin, uly zat edil me dik bo lup çykdy. ≈eÿle-de bol sa, Δert na ma boÿun ça öz hu kuk-lary na laÿyklyk da öri meÿdan lar da aw awlap ÿö ren siu in deÿle ri ni◊ garΔysy-na çäre gör me li diÿip buÿruk ber len de, goΔun harby he re ket le ri ne örän ga zaply gi riΔdi.

1876-njy ÿyl da ne ti je siz bo lan birnäçe çaknyΔyk dan so◊ Litl Big Horn derÿasyny◊ ÿa kasyn da ge ne ral Jorj Kas-ter si ulary◊ we olary◊ ÿa ran laryny◊ es-asy bolÿan ÿer le ri ni◊ üs tün den bardy. Esasy güÿç le rin den daΔda bo lan Kas ter we onu◊ adam lary doly ÿok edi lip di. So◊rak, 1890-njy ÿyl da, Gü nor ta Da-ko tany◊ Wun did Ni (Ÿa raly dyz) diÿen ÿe rin de de mir gazyk si ulary◊ däbe öwrü-len ruh tansyny◊ edil me gi pitnäni◊ ÿü ze çyk magy na alyp bardy. Bu çaknyΔyk-lary◊ so◊kusy we i◊ gözgynysy boldy, çün ki ol siu in deÿle ri ni◊ ÿüz ler çe aÿal-er kek le ri ni◊ we ça ga laryny◊ we pat bol-magy bi len gu tardy.

Ÿö ne, bu wa ka dan hem has ö◊ säh ra in deÿle ri ni◊ öz bo luΔly adaty dur muΔy na gäwmiΔle ri◊ köp çü lik leÿin gyryl magy bi len uly zar ba salnypdy. GäwmiΔler 1870-n ji ÿyly◊ yz ÿanyn daky onÿyllygy◊ için de aΔa awlan magy ze rarly doly diÿen ÿaly gyrlyp gu tarypdy. ≈ol bir wagt da gü nor ta-gün ba tar da apa çi ler bi len uruΔ dowam edÿär di. Ol uruΔ 1885-n ji ÿyl-da i◊ so◊ky ez ber ser ker de Je ro mi no ele düΔÿänçä, dowam et di.

Mon rony◊ döwrün den baΔlap, hö-kü met syÿa saty in deÿle ri oturymly ÿer-le ri◊ gün ba tar ser he din den has uza ga gö çürmäge gö nük di ril di. ≈o nu◊ ne ti je-sin de-de, in deÿle ri◊ gün-gü ze ran görÿän ÿer le ri göwrü mi boÿun ça bar ha ki çelÿär-di, ilaty bol sa gü relÿär di, Δon dan so◊ köp adam lar hö kü me ti◊ ÿer li ame ri kaly la ra bo lan gat naΔygy na garΔy çykyΔ etmäge baΔlady lar. My sal üçin, asly gün do garly, Gün ba tar da ÿaΔaÿan He len Hant Jäk son atly ze nan „Äs ger mez lik asyry” (1881-jni ÿyl) atly ki taby ÿazyp, on da in deÿle-ri◊ düΔen ÿag daÿyny beÿan et mek bi len halky◊ wy¤dany na täsir et di. Re for ma-tor lary◊ kö pü si in deÿ me de niÿe ti agalyk edi ji me de niÿet bi len garylyp-gatyl-maly diÿip ha sap edÿär di. Fe de ral hö-kü met, hat da akÿagyz lary◊ gym matlyk-laryny we ynam laryny in deÿ ÿaΔlary na or naΔdyr mak mak sady bi len Pen silwa-niÿa Δtatyny◊ Kar lisl Δähe rin de mek de-bem açdy. (Hut Δu mek dep de XX asyry◊ baΔlaryn da Ame ri kany◊ i◊ gowy tür ge-ni ha sap la nan ÿer li ame ri kaly Jim Torp meΔhurlyk ga zanypdy.)

1887-n ji ÿyl da ka bul edi len Deÿwi-si◊ ka nuny AB≈-ny◊ in deÿler ba bat daky syÿa satyny üÿt get di. ≈ol ka nun Pre zi-den te urug-taÿpa lary◊ ÿer le ri ni bölmäge we her maΔga la baΔy na 65 gek tar dan ÿer bermäge rug sat et di. Bu ÿer ler 25 ÿyl lap hö kü me ti◊ ga ra magyn da bol maly edil-di. Di◊e Δon dan so◊ ÿe ri◊ eÿe si raÿatlyk alÿardy we ÿe ri◊ doly hu kukly eÿe si bolÿardy. Paÿlan man ga lan ÿer ler satly-ga goÿuldy. Gowy niÿet ler bi len iΔle ni lip dü zü len Δol syÿa saty◊ howply ta rapy-da bol man dur mady, çün ki ol in deÿle ri◊ ÿe ri ni◊ ulu rak ta la◊a salyn magy na ge-tir di. Üs te si ne-de, bu ka nuny◊ urug-ti-re le ri◊ ho jalyk laÿyn gu ra maçylygy na ara laΔmagy ola ra mah sus däp-des surly me de niÿe ti◊ bar ha ÿok edil me gi ne ge-tir di. 1934-n ji ÿyl da in deÿle ri◊ urug-ti-re le ri ni üÿt ge dip gur mak ba ra daky ka-

��

nuny◊ çyk magy hö kü me ti◊ syÿa satyny ÿe ne üÿt get di. Ol ka nuny◊ mak sady in-deÿle ri◊ urug-ti re we ho jalyk laÿyn dur-muΔyny go ra makdy.

GAP MA-GAR≈YLYKLY IM PE RIŸA

XIX asyry◊ so◊ky çärÿe gi Bir-leΔen ≈tat lar üçin döwlet hök mün de gi◊el me gi ne Δaÿatlyk eden döwür bo-lup, Δon da ol At lan tik we ŸuwaΔ um-man laryny◊, Δeÿle-de Mer ke zi Ame ri-kany◊ çäk le ri ne bi ri-bi rin den uzak da ÿer leΔen se bit le re öz täsi ri ni ÿe tir me gi baΔardy. Ÿö ne, AB≈, öz ÿewro paly bäs-deΔle rin den ta pawutlylyk da, düÿbün-den baΔga ÿö relgäni saÿlap aldy, sebäbi onu◊ ÿewro paly im pe riÿa la ra garΔy gö-reΔ taryhy we de◊i-taÿy bol madyk täsin de mok ra tik ösüΔi bardy.

XIX asyry◊ ahyryn da ame ri kan eks-pan si oni zi mi ni◊ çeΔme le ri dür li-dür lü di. Hal ka ra nuk daÿ na zaryn dan bu im pe ri-alis tik paÿhassyzlygy◊ döwri bo lupdy: ÿewro pa döwlet le ri Af ri ka dan öz paÿyny al mak ug run da we in di täze bäs deΔ bo lan Ÿa po niÿa bi len Aziÿa täsi ri ni ÿe tir mek hem söwda gat naΔyk laryny ÿo la goÿmak ug run da öza ra güÿç li ÿaryΔa goΔu lupdy-lar. Ame ri kaly lary◊ kö pü si, Δol san da Te-odor Ruzwelt, Gen ri Keÿbot Loj we Eliu Rut ÿaly täsir li Δahs lar AB≈ öz bäh bit le ri-ni◊ howp suzlygyny üp jün et mek üçin, öz ykdy sady täsir le ri ni hem çäk le ri ni kes-git le me li di gi ni duÿÿardy lar. Bu ga raÿyΔ harby-de◊iz güÿç le ri ni◊ uly ygtyÿar lary we täsi ri bo lan adam lary ta rapyn dan hem uly gol dawa my nasyp boldy. Olar ÿur du◊ ykdy sady we syÿasy howp suzlygyny◊ Δek siz Δer ti bo lan de◊iz gämi le ri ni◊ we daΔary ÿurt gämi du ral ga laryny◊ sanyny gi◊elt mek li ge çagyrÿardy lar. Umu man aÿdany◊da, baΔda kon ti nent de ame ri kan eks pan siÿasyny ak la mak üçin peÿda-lany lan „äΔgär yk bal” ÿö rel ge si in di

täze den galkyndyrylyp, AB≈-ny◊ gün-ba tar ÿarymΔar da we Ka rib howdanyn-da, Δeÿle-de ŸuwaΔ um man se bi tin de öz täsi ri ni we me de niÿe ti ni gi◊eltmäge haklydygyny, hat da borç ludygyny hem tassyk laÿar.

≈ol bir wagt da de mir gazyk de mok-rat laryny◊ dür li bir leΔme le rin den hem re for ma lary göz leÿän res pub li kaçy-lary◊ im pe ri aliz me garΔylygy beÿan edÿän se si-de güÿç lü li gi ne we ta-laplylygy na galÿardy. Ne ti je de, ame ri-kan im pe riÿasyny◊ ber ka rar edil me gi ug run da tu tanÿer li lik ÿokdy we ol gap-ma-garΔylykly häsiÿe te eÿe di, ko lo ni al hö kü met le ri bol sa söwda we ykdy sady me se le ler syÿasy ber ka rarlyk me se le sin-den köpräk gyzyk landyrÿardy.

1867-n ji ÿyl da Ame ri kany◊ Rus siÿa-dan es ki mos lary◊ (inu it le ri◊) we öz ge ÿer li taÿpa lary◊ ÿaΔaÿan ÿe ri bo lan az ilatly Alÿas kany satyn al magy onu◊ öz guryÿer ser het le ri ni◊ daΔyn da bi ti ren iΔle-ri ni◊ il kin ji si boldy. Ame ri kaly lary◊ kö-pü si ÿur du◊ Δol döwür ki döwlet sek re tary Wilÿam Sÿuward ta rapyn dan edi len bu ge leΔi ge bi parh ga rady lar we Alÿas kany köp lenç „Sÿuwardy◊ se re sapsyzlygy” ÿa-da „Sÿuwardy◊ buz gu tusy” diÿip ki ne li at landyrÿardy lar. ≈eÿle-de bol sa, 30 ÿyl dan so◊, Alÿas kany◊ Klon daÿk derÿasyn dan altyn tapy lan da, ame ri kaly-lary◊ mü◊ler çe si ol ÿe re e◊di we olar dan kö pü si Δol ÿer de he miΔe lik ÿaΔa ma ga galdy. 1959-njy ÿyl da Alÿas ka AB≈-ny◊ 49-njy Δtaty diÿlip yg lan edi lin de, ol ululyk da Δo◊a çen li i◊ uly Δtat bo lup ge-len Te hasy◊ or nuny eÿe le di.

1898-n ji ÿyl da bo lup ge çen is pan-a-me ri kan urΔy AB≈-ny◊ taryhyn da öwrü-liΔik pur sady boldy. Ol uruΔ gu ta ran dan so◊ky birnäçe ÿyly◊ için de AB≈ Ka rib de◊zi ni◊ içindäki we ŸuwaΔ um manyny◊ or ta laryn daky Aziÿa ke nar lary na go laÿ bo lan ada la ra doly gö zeg çi lik et me gi we öz täsi ri ni ÿe tir me gi ga zandy.



��

1890-njy ÿyl lary◊ baΔlary na çen li Is-pa niÿany◊ Täze dünÿädäki birwagt lar äpet im pe riÿasyn dan di◊e Ku ba bi len Pu er to-Ri ko galypdy, Fi lip pin ada lary we lin, Is pa niÿany◊ ŸuwaΔ um man daky kuwwatyny◊ öze ni bo lup galypdy. Is-pa niÿa bi len uruΔ üç sany esasy sebäbe görä baΔlanypdy. Is pa niÿany◊ hok mü-rowanlyk düz gü ni ne bo lan äh lu mumy ÿig renç; AB≈-ny◊ oktÿabr ug run daky gö reΔe duÿgu daΔlygy we bir ta rap dan, öz halkyny◊ ga raΔsyzlygy ug run da gö-reΔÿän (mil let çi), ÿa-da halky na duÿgu-daΔlyk bil dirÿän (sen sa si ona lis tik) met bu gaty◊ ta gal lasy bi len AB≈-ny◊ halkyn da öz-ö zü◊e ynan mak ÿaly täze bir ruhy duÿgyny◊ peÿda bol magy Δol üç sebäp diÿip ha sap lanÿar.

1895-n ji ÿyl da Ku baly lary◊ met ro po-liÿany◊ eden-et di li gi ne bo lan ga har-ga-zabyny◊ bar ha art magy oktÿabr ug run-daky urΔa ÿazdy. Bir leΔen ≈tat lar urΔu◊ gi diΔi ni uly tol gun ma bi len syn laÿardy. Ame ri ka lary◊ kö pü si ku baly goz ga la◊çy-la ra raÿdaΔlyk bil dirÿär di, ÿö ne Pre zi dent Kliwlend bi ta raplygy sak la magy ma kul bil di. Em ma, üç ÿyl dan so◊, Mak Kin li-ni◊ pre zi dent lik eden wagtyn da, AB≈-ny◊ „Meÿn” harby gämi si Gawa na gämi du ral gasyn da labyr da du ran wagty häzi-re çen li näbel li ÿag daÿda weÿran edil di. ≈on da 250-den köpräk adamy◊ öl dü ril-me gi we bu ba ra da met bu gat da ÿi ti ma-ka la lary◊ peÿda bol magy ÿur du◊ için de nägi le li gi◊ ÿaÿra magy na ge tir di. Mak-Kin li ÿurt da asu dalygy sak la jak bo lup jan et se-de, birnäçe aÿy◊ için de mu nu◊ ahyryn da ne ti je siz bol jakdygy na gö zi ÿe ten den so◊, ol ÿa ragly gatyΔmaklygy tek lip et di.

Is pa niÿa bi len uruΔ gaÿra goÿul-masyz we ne ti je li boldy. Dowam eden dört aÿy◊ için de ame ri kaly lar ÿe ke ge-zek-de yza çe kil me li bol mady lar. UruΔ yg lan edi len den bir hep de so◊, ser ker de Jorj Dÿui 6 gämi den yba rat bo lan gämi to pary bi len Gon kong dan çykyp, Fi lip-pin le re ta rap ug rady. Onu◊ buÿruk lary esasyn da Δol ÿer de jem le nen is pan gämi-le ri ni◊ ame ri kan suwlaryn da he re ket et-me gi ni◊ ö◊ü ni al malydy. Dÿui Δol ÿer de labyr da du ran Is pan harby gämi le ri ni◊ hem me si ne gapyllyk da ço zup, ÿe ke je-de ame ri kan es ge ri ni gur ban bermän, der bi-dagyn et di.

≈ol bir wagt da Ame ri kany◊ goΔuny Ku bany◊ Sentÿa go Δähe ri ni◊ go laÿyn-da düΔle di we is pan lary birnäçe söweΔde çalt der bi-dagyn edip, harby gämi le-ri◊ du ral gasyny oka tutdy. Sentÿa go aÿlagyn dan ok geç meÿän is pan harby gämi le ri ni◊ 4 sanysy haÿdap, açyk de◊ze çykdy, ÿö ne birnäçe sa gat dan so◊ olar çym-pyt rak edil di.

Sentÿa gony◊ ÿyky landygy ba ra daky ha bar gowΔan dan so◊, bü tin ÿurt da – Bos ton dan San-F ran sis ko çen li aralyk-da jür lewük le ri◊ gaty se si eΔi dilÿär di we fewral lar gal gaÿardy. Ga zet ler Ku ba we Fi lip pin le re öz ha barçy laryny iber di ler, olar täze mil li gahry man lar ba ra da gür rü◊ berÿär di ler. Bu uruΔda, esa san, ta pawut-la nan ma ni laly Jorj Dÿui we harby-de◊iz güÿç ler de par ta men ti ni◊ käti bi we zi pe-sin den aÿrylyp, Ku ba gul luk et mek üçin, meÿle tin çi „ez ber çapyk suwar lar” atly pol ku na ser ker de lik eden Te odor Ruzwelt boldy. Is pa niÿa tiz ÿa raΔy ga gel mek li ge çagyrdy we 1898-n ji ÿyly◊ 10-njy de-kabryn da gol çe ki len Δert na ma laÿyklyk-da ol ada da oktÿabr ber ka rar edilÿänçä, Ku ba wagt laÿyn ça Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary na be ril di. Çe ken zyÿan laryny◊ öwe zi ne AB≈ Pu er to-Ri ko we Gu am ada laryny aldy, Fi lip pin ler üçin bol sa Is-pa niÿa 20 mil li on dol lar tö le di.

��

De◊iz den a◊yrky ÿer le re eÿe bol-mak Bir leΔen ≈tat lar üçin täze bir tej ri be boldy. Edil Δo nu◊ ÿaly täze ÿer ler hem ö◊ hiç wagt gö rül me dik syÿasy ul ga ma, ÿagny de mok ra tik do landyrylyΔa, ta rap ymtylyΔa ruh landyryldy.

≈eÿle-de bol sa, AB≈ Fil li pi ni bas-yp alan dan so◊ bi rin ji onÿyllygyn da baΔla nan fi lip pin li le ri◊ oktÿabr ug run-daky ÿa ragly gö reΔi ni basyp ÿaty ran da, beÿle ko lo ni al eÿe çi lik we zi pe si ni◊ ö¤ü-ne tanyΔdygyny duÿdy. 1916-njy ÿyl da Fi lip pin le ri◊ ilaty mil li ka nun çy karyjy ÿyg nagyny◊ iki pa la tasyny hem saÿla-mak hu kugyny ga zandy, 1936-njy ÿyl da bol sa özygtyÿarly Fil li pin Ar ka laΔygy dö re dil di. Ikin ji Ja han urΔun dan so◊, 1946-njy ÿyl da Fi lip pin ada lary doly ga-raΔsyzlygyny ga zandy.

Em ma ŸuwaΔ um many◊ çäk le rin de AB≈-ny◊ ün sü ni çe ken di◊e Fi lip pin ler bol mady. Is pan-a me ri kan urΔy bo lan ÿyl Gawaÿy ada lary bi len täze ara gat naΔyk-lary◊ baΔla nan ÿyly boldy. Gawaÿy ada-lary bi len ö◊ki gat naΔyk lar, esa san di ni wagyzçy lar we saÿ-sebäp bi len ba ran söwdagär ler ar kaly ama la aΔyrylÿardy. 1865-n ji ÿyl dan so◊ bol sa ame ri kan raÿat lary ada lary◊ te bigy baÿlyk laryny, hu su san Δe ker çi◊rik we ana nas öz leΔdi-rip baΔlady lar. 1893-n ji ÿyl da Gawaÿy ada laryny◊ ko rollyk hö kü me ti daΔary ÿutr lu lary◊ täsi ri ni◊ so◊u na çyk mak niÿe ti ni◊ bardygyny aç-a çan äΔgär eden-de, ame ri kan te le ke çi le ri bi len ÿer li ket-hu da lar agyz bi rik di rip, bi le lik de täze hö kü me ti düz me gi◊ ug ru na çykdy lar, so◊ra bol sa ol hö kü met ada lary◊ AB≈-ny◊ ha tary na goΔul magy ba ra daky haÿyΔ bi len ÿüz len di.

AB≈-da ame ri kan es ger le rin den peÿda lan magy we ko lo ni al eÿe çi lik düz-gü ni ba rasyn daky pi ki ri ni◊ garΔysy na uly möç ber li na gi le lik le ri◊ beÿan edil-me gi Pre zi dent Kliwlen di we Kong re si il ki bi len Gawaÿy ada laryny ka bul et-mek den el çekmäge mej bur et di. Em ma is pan-a me ri kan urΔy sebäp li, bu ÿer ler-de mil let çi lik gaÿyny◊ tur magy na jo gap edip, 1898-n ji ÿyly◊ iÿulyn da ses le ri◊ ep-es li artyk maçlygyn da Kong res ol ada-lary◊ AB≈-ny◊ dü zü mi ne ka bul edil me-gi ne ses ber di. Ne ti je de, AB≈ Gawaÿy ada lary na st ra te gi ki mö hüm Perl-Har bor harby-de◊iz ba zasyny gur ma ga müm-kin çi lik tapdy. 1959-njy ÿyl da, ÿagny 60 ÿyl öza ra bäh bit li gat naΔyk lar dan so◊, Gawaÿy ada lary AB≈-ny◊ 50-n ji Δtaty boldy.

1902-n ji ÿyl da ame ri kan goΔun lary Ku ba dan çykyp gi den le rin den so◊, ol kagyz ÿü zün de ga raΔsyz döwlet boldy. Em ma AB≈ he re ket edÿän düz gü ne howp aba nan pur sadyn da ol ÿe re goΔun sal mak hu kugyny öz ta rapyn da sak lap galdy. AB≈ bu hu kuk dan 1934-n ji ÿyl-da el çekÿänçä, üç ge zek peÿda landy. Ku ba doly ga raΔsyzlygy na eÿe bol sa-da, 1959-njy ÿyl da Fi del Kast ro ka nuny hö kü me ti ag daryp, Sowet Soÿuzy bi-len mäkäm ara bag lanyΔykly mark sis-tik düz gü ni ber ka rar edÿänçä, ol ÿer de Ame ri kany◊ ykdy sady we syÿasy täsi ri sak lanyp galypdy.

Ku ba dan gün do gar ta rap da ÿer-leΔÿän, ö◊ Is pa niÿa de giΔli bo lan Pu er-to-Ri ko adasy-da Ku ba bi len Fi lip pin-le ri◊ nus gasy na eÿer di. 1917-n ji ÿyl-da AB≈-ny◊ Kong re si Pu er to-Ri ko öz ka-nun çy karyjy laryny◊ hem me si ni saÿla-ma ga hu kuk ber di, em ma Δol bir wagt da ol AB≈-ny◊ ÿe ri ha sap lanÿardy we onu◊ ilaty na ame ri kan raÿatlygy be ril di. 1950-n ji ÿyl da AB≈ Pu er to-Ri ko öz yk balyny çözmäge doly ygtyÿar ber di. 1952-n ji ÿyl da ge çi ri len äh li umumy sa la salyΔyk-



��

da raÿat lar ÿa döwlet hu kugyn dan ÿa-da oktÿabr dan el çe kip, o◊a de rek ar ka laΔyk ag zasy hu kugyny al ma ga ses ber di ler. Pu er to Ri koly lary◊ kö pü si er kin bar mak hu kugyn dan peÿda lanyp, Bir leΔen ≈tat-la ra gö çüp git di. Ol ÿer de ola ra AB≈-ny◊ her bir raÿatyny◊ peÿda lanÿan syÿasy we raÿat hu kuk lary be ril di.

PA NA MA KA NALY WE AME RI KA

Is pa niÿa bi len uruΔ ame ri kaly lar da ÿe ne-de Pa na ma bo gazyny◊ üs ti bi len At lan ti ka we ŸuwaΔ um man lary bir-leΔdirÿän ka naly gur makly ga gyzyk lan-ma dö ret di. Dünÿäni◊ söwda edÿän uly ÿurt lary Δeÿle ka naly◊ de◊iz söwdasy üçin ze rurdygyny bi reÿÿäm den bäri bilÿär di ler. El bet de, XIX asyry◊ aÿagyn-da fran suz lar Δu lar ÿaly bir ka naly gazyp baΔlapdy lar, em ma du çar bo lan käbir kynçylyk lar sebäp li bu iΔi so◊u na çen-li edip bilmän di ler. Ka rib de◊zin de we ŸuwaΔ um man da yk jam or naΔan AB≈ harby gämi le ri ni bir um man dan beÿle-ki si ne çalt ge çir mek de Δeÿle ka naly◊ harby-st ra te gi ki äh miÿe te eÿe di gi ne doly düΔün di.

XX asyry◊ bo sa gasyn da häzir ki Pa-na ma döwle ti ni◊ ÿe rin de Ko lum biÿany◊ de mir gazyk we laÿaty ÿer leΔÿär di. 1903-n ji ÿyl da Ko lum biÿany◊ Se naty AB≈-a bu ka naly gur mak we do landyr mak hu-kugyny ber mek ba ra daky Δert na many◊ tas la masyny ma kul la magy ret eden ha-latyn da, AB≈-ny◊ de◊iz pyÿa da goΔuny ta rapyn dan gol daw ta pan, sabyr käse le-ri do lan pa na maly lar goz ga la◊ tu ruzdy-lar we Pa na many◊ Ko lum biÿa dan ga-raΔsyzlygyny yg lan et di ler. Bu bö lü nip aÿry lan täze döwlet des si ne AB≈-ny◊ Pre zi den ti Te odor Ruzwelt ta rapyn-dan yk rar edil di. ≈ol ÿyly◊ noÿabryn-da gol çe ki len Δert na many◊ Δert le ri ne laÿyklyk da Pa na ma AB≈-a At lan tik we

ŸuwaΔ um man lary◊ iki si ni◊ arasyn da uzap gi den ini 16† guryÿer zo lagyny çäk siz möh let li kärendä 10 mil li on dol-la ra berÿär we ÿyl da 250 mü◊ dol lar ÿer salgydyny tö le me li edÿär. So◊ra Ko lum-biÿa AB≈-dan öwe zi ni◊ bir bö le gi hök-mün de 25 mil li on dol lar aldy. Pa na ma bi len AB≈ arasyn da bag laΔy lan Δert na-ma laÿyklyk da 75 ÿyl dan so◊, 2000-n-ji ÿy la go laÿ bu ka nal täze den Pa na ma döwle ti ni◊ doly ygtyÿary na geç me li dir.

1914-n ji ÿyl da ka naly◊ gur luΔygyny◊ ta mam lan magy pol kownik Jorj Get-holsy◊ ÿol baΔçylyk et me gin de alnyp bar lan in¤e ner lik sun gatyny◊ i◊◊än uly üs tün li gi boldy. Gur luΔyk wagtyn da tro-pi ki je◊◊el le ri◊ Δert le ri ne uÿgun laΔan gyzzyr ma ke se li ne we tro pik gyzzyr-masy na garΔy alnyp bar lan gö reΔ ke se li◊ ö◊ü ni alyjy luk mançylygy◊ uly üs tün li-gi ne öwrül di.

Latyn Ame ri kasyny◊ baΔga ÿer le-rin de AB≈ wag tal-wag tal has güÿjeÿän basy balyjylykly ÿö relgä eÿer di. My sal üçin, 1900 we 1920-n ji ÿyl lar arasyn da Bir leΔen ≈tat lar gün ba tar ÿarym to ga-lagyn da ÿer leΔÿän alty döwle ti◊ içer ki iΔle ri ne goΔulyΔdy we Ga iti de hem Do-mi ni kan res pub li kasyn da öz howan-darlygyny ber ka rar et di; ma hal-ma hal bol sa öz suwasty gämi le ri ni Ni ka ra gu-ada goÿdy. 1867-n ji ÿyl da AB≈ Mek si-ka da im pe ra tor Mak si mil li any gol daÿan goΔunyny çy kar magy üçin Fran siÿa gysyΔ gör kez di. Ÿö ne ÿarym asyr dan so◊, Mek si ka rewolÿu siÿasyny◊ gi diΔi ne täsir etmäge gö nük di ren Δowsuzly ga uç-ran ta gal la laryny◊ bir par çasy hök mün de AB≈ Mek si kany◊ de mir gazygyn da ÿü ze çy kan ha tarly goz ga la◊y basyp ÿatyr-mak we Fran sis ko „Pan çony” Wil lany bi ka nun diÿip yg lan etmäge sy nanyΔyp, 11 mü◊ es ger iber di.

Is pan-A me ri kan urΔy hem Pa na ma ka naly bi len bag lanyΔyklyk da harby he-re ket ler bi len bir ha tar da AB≈ De mir-gazyk we Gü nor ta Ame ri kany◊ arasyn-da hyz mat daΔlygy ÿo la goÿmak da ge rek bo lan hö kü met binÿadyny dö ret mek de uly orun tutÿar. 1889-njy ÿyl da AB≈-ny◊ döwlet sek re tary Jeÿms Bleÿn je-del le ri pa ra hatçylykly çöz mek we has ysnyΔykly ykdy sady ara gat naΔyk lary ÿo la goÿmak mak sady bi len Gün ba tar ÿarym to ga lagy◊ 21 ga raΔsyz döwle ti-ni bir leΔdirÿän gu ra many dö ret mek li gi tek lip et di. 1890-njy ÿyl da bo lan Bi rin ji pa na me ri kan mas la hatyny◊ ne ti je sin de he miΔe lik gu ra ma peÿda bo lup, ol dö re-dil me gi ni◊ il kin ji ÿyl laryn da Pan-a me ri-kan bi le leΔi gi diÿlip at landyryldy, häzir bol sa Ame ri kan ÿurt laryny◊ gu ra masy diÿlip ta nalÿar we onu◊ Δtab-kwar ti rasy WaΔing ton da ÿer leΔÿär.

Üs te si ne-de, Ger bert Guwe ri◊ we Frank lin Ruzwel ti◊ hö ki met le ri in di AB≈-ny◊ Latyn Ame ri kasy ÿurt lary na gatyΔmak hu ku gun dan el çek di ler. Hu-su san-da, Ruzwelt ta rapyn dan 1930-njy ÿyl lar da ÿö re den höΔniÿet li go◊Δuçylyk syÿa saty, AB≈ bi len Latyn Ame ri-kasyny◊ arasyn daky dartgynlylygy◊ gu tar magy na ge ti ren-de bol sa, AB≈-ny◊ ö◊ki olary◊ iç ki iΔle ri ne gatyΔan, Δeÿle hem, onu◊ bir ta raply eden he re-ket le ri ze rarly dörän duΔmançylykly ga-raÿyΔlary ÿok etmäge ÿar dam et di.

AB≈ WE AZIŸA ŸURT LARY

Fi lip pin ler de we Gawaÿy ada laryn-da has-da ymykly or naΔan AB≈ täze asyry◊ bo sa gasyn da Hy taÿ bi len iΔe◊◊ir söwda baΔla magy niÿet edinÿär di. Ÿö-ne, Hy taÿ Ÿa po niÿa bi len bo lan uruΔda (1894–1895) ÿe◊len den so◊, ÿewro pa döwlet le ri onu◊ çägin de harby-de◊iz ba za laryny gur du lar, ÿer le ri kären de-si ne aldy lar we öz täsir sfe rasyny ber-

ka rar et di lir. Olar di◊e bir Hy taÿ bi len söwda etmäge artyk maç hu kuk ga zan-man, eÿsem de mirÿol gur luΔygy na we töwe rekdäki et rap lar daky peÿdaly mag-dan lary gazyp al ma ga maÿa goÿma ga-da ygtyÿar aldy lar.

Aziÿa bi len dip lo ma tik gat naΔyk-laryny täze baΔlan döwrün de ame ri-kan hö kü me ti hem me döwlet le re de◊ söwda ÿe◊il lik le ri ni◊ be ril me gi ni ta lap et di. ≈eÿle-de bol sa, Uzak Gün do gar-da Ÿewro pany◊ im pe ri al döwlet le rin-den bäs leΔik de yza gal mazlyk is le gi-ni◊ ju da uly bo lanlygy ze rarly, onu◊ daΔarky syÿa satyny bir kem siz bol mak-dan daΔlaΔdyrÿardy. 1889-njy ÿyly◊ sentÿabryn da Döwlet sek re tary Jon Heÿ gyzyk lanÿan ta rap lary◊ äh li si ne buÿruk be ri ji no ta iber di. Bu bol sa „Açyk gapy-lar” dokt ri nasyny◊ dö re me gi ne alyp bardy. Bu Hy taÿ bi len iΔ salyΔjak hem-me döwlet ler üçin Hy taÿy◊ gapy laryny açÿardy, ÿagny olary◊ gö zeg çi li gindäki ÿer ler de bir me◊zeΔ söwda müm kin çi lik-le ri ni (Δol san da, de◊ güm rük paç laryny we de◊ gämi du ral ga lar ÿygym laryny we de◊ de mirÿol nyrh-ba ha laryny) a◊ladÿardy. Haky kat da, „açyk gapy lar” bu ko lo niÿa da müm kin çi lik le re hiç hi li päs gel çi lik siz ÿet mek de mö hüm bir dip-lo ma tik çe me leΔmä öwrül di.

1900-n ji ÿyl da Hy taÿda ÿü ze çy-kan „boksçy lary◊ goz ga la◊y” hy taÿly-lary◊ daΔary ÿurt lu la ra garΔy hü jü mi ni baΔlangyjy boldy. Iÿun aÿyn da goz ga-la◊çy güÿç ler Pe ki ni eÿe le di ler we ol ÿerdäki daΔary ÿurtly dip lo ma tik mis-siÿa la ra hü jüm et di ler. Heÿ Δol ba da ÿewro pa döwlet le ri ne we Ÿa po niÿa ha-bar be rip, Bir leΔen ≈tat lary◊ Hy taÿy◊ ter ri to ri al we do landyryΔ hu kuk laryny◊ we „açyk gapy lar” ÿö rel ge si ni◊ ÿoÿul-magy na hiç ha çan ÿol ber me jek di gi ni aÿtdy. Goz ga la◊ basylyp ÿatyry lan dan so◊, ame ri kan meÿil na masyny ama la aΔyr mak, Hy taÿy weÿran edi ji zyÿan-


��


��

dan go ra mak üçin, Heÿ äh li ukybyny ulan maly, dip lo ma tik us satlygyny gör-kez me li boldy. ≈ol ÿyly◊ oktÿabryn da Beÿik Bri ta niÿa we Ger ma niÿa „açyk gapy lar” syÿa saty na eÿerÿän dik le ri ni we Hy taÿy◊ öz baΔdaklygyny sak la mak üçin ta gal la et jek dik le ri ni ÿe ne-de bir ge zek tassyk lady lar. Beÿle ki döwlet ler-de olary◊ gö rel de si ne eÿer di ler.

1907-n ji ÿyl da Pre zi dent Ruzwelt daΔary ÿurt iΔçi le ri ta rapyn dan dö re-dilÿän bäs deΔlik den biyn jalyk bo lan kär-deΔler ag za lary na eg liΔik edip, AB≈-a iΔçi güÿjü ni iber me gi wagt laÿyn ça tog-tat mak ba ra da haÿyΔ bi len ÿa pon hö-

kü me ti ne ÿüz len di. Di◊e Δu ÿag daÿ bo-laÿma sa, aslyn da XIX asyry◊ ahyrky ÿarym ÿyllygy we XX asyry◊ baΔlary aralygyn da Ame ri ka Ÿa po niÿa bi len höΔniÿet li ara gat naΔyk da boldy. Ga-raΔyl madyk ÿer den ÿü ze çy kan bir zat – Pre zi dent Ruzwel ti◊ Rus-Ÿa pon urΔy döwrün de araçylyk et me gi boldy. ≈on da ol Ger ma niÿa bi len Fran siÿany Orusÿe-ti◊ ta rapy na ge çip, Ÿa po niÿa garΔy urΔa baΔ goΔmazly ga çagyrdy. Pa ra hatçylyk yla laΔygy na gel mek de eden ta gal la lary üçin, Ruzwelt 1906-njy ÿyl da No bel baÿragy na my nasyp boldy. 9

��


NÄGI LE LIK WE

ÜŸT GE DIP

GUR MAK

Pen silwa niÿa Δaÿo lun da ses ber mek hu kugyny◊ be ril me gi ni◊ ta rap dar-laryny◊ ÿö riΔi, WaΔing ton, Ko lum biÿa ok rugy, 1913-n ji ÿyly◊ 3-n ji marty

B A P

��

MÜLK DAR LARY÷ NÄRAZYLYK LARY WE

KÖP ÇÜ LIK LEŸIN HE RE KE TI÷ ŸO KARY

GÖ TE RIL ME GI

Oba ho jalygyn daky haÿran galdyryjy ösüΔe ga ra maz dan, ame ri kaly mülk dar-lar üçin XIX asyr kyn döwür boldy. Bu kynçylyk la ra ÿa ra maz ÿag daÿlar, ÿagny er bet howa Δert le ri, top ragy◊ arryk la-magy, esasy oba ho jalyk ekin le ri ni◊ aΔa köp ön dü ril me gi, döwlet ta rapyn dan ÿe-ter lik gol dawy◊ bol mazlygy, daΔarky ykdy sady Δert le re mülk dar lary◊ bak-naçylygyny◊ art magy sebäp bo lupdy. Olary◊ i◊ wajyby önü mi◊ has aΔa artyk ön dü ril me gi di.

Asyry◊ tu tuΔ II ÿarymyn da bir gek-tar dan alynÿan hasyly artdyr ma ga ÿar dam eden me ha nizm leΔdir me gi◊ kämil leΔme gi bi len bir ha tar da be je ri-lip ekilÿän meÿdan lary◊ gek tar sany-da ep-es li artdy, de mirÿol lary◊ çe kil me gi we säh ra ÿer ler den ÿer li in deÿle ri◊ kem-kem den göç me gi ÿur du◊ gün ba taryn da ÿaΔaÿyΔ üçin täze ÿer le ri aç ma ga Δert dö ret di. Ka na da, Ar gen ti na we Awst ra-liÿa ÿaly ÿurt lar da-da oba ho jalyk ÿer-le ri ni◊ Δu nu◊ ÿaly gi◊el me gi ame ri kan

oba ho jalyk önüm le ri ni◊ sal damly bö le-gi satylÿan hal ka ra ba zar laryn daky kyn-çylygy has-da artdyrdy.

Gö çeg çi ler gün ba ta ra süÿΔdük le ri-çe, haryt laryny ba zar la ra ÿe tir mek üçin, olary◊ de mirÿol la ra bo lan ze rurlyk lary artdy. ≈ol wagt lar mülk dar lar se na gat haryt laryny ÿo kary ba ha dan alÿardy lar. Nyrh lary◊ ÿo kary bol magy bol sa Kong-res ta rapyn dan bel le nen we gün do gar se na gatçy laryny◊ bäh bi di üçin gol da-nan ba ha lary◊ ne ti je si di. Wagty◊ geç-me gi bi len or ta gün ba tar we gün do gar mülk dar lary öz emläk le ri ni gi rew goÿan bank lary na ber gi dar bo lup çykdy lar.

Gü nor ta da ho jalyk lary◊ bir leΔme gi-ni◊ Δowsuzlyk lary oba ho jalygy na uly öz ge riΔlik le ri ge tir di. Olary◊ i◊ ulusy ÿar pasy na ber mek ul gamydyr. Bu ul-gam boÿun ça kären de çi ler ho jaÿyn lary-na to hum we önüm den öt ri ge rek bo-lan çyk dajy lary üçin alÿan hasylyny◊ ÿarpysy na çen li ber me li di ler. Gü nor-tany◊ ga raÿagyz mülk dar laryny◊ 80 gö te ri mi ne çen li si we akÿagyz mülk-dar lary◊ 40 gö te ri mi Δol tap dan düΔü-ri ji ul ga ma laÿyklyk da iΔleÿär di ler we ÿaΔaÿardy lar.

Ÿar paçy lary◊ ag la basy he miΔe ber gi-dardy, ber gi den çyk mak üçin bol sa di◊e

8-N JI BAP: NÄGI LE LIK WE ÜŸT GE DIP GUR MAK

„Prog res siw häsiÿet li bol ma sa, beÿik de mok ra tiÿa beÿik hem bol maz, on dan de mok ra tiÿa-da bol maz.”

AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Te oder Ruzwelt, 1910-njy ÿyl


��

bir ÿol bardy, ol hem ekin meÿdan laryny gi◊elt mek di. Bu ÿag daÿ pag tany◊ we temmäki ni◊ artyk maç ön dü ril me gi ne, Δo nu◊ ne ti je sin de-de önüm le ri◊ gym-matyny◊ pe se düΔme gi ne we top ragy◊ mun dan beÿläk-de arryk la magy na ge-tirÿär di.

Greÿnj ler he re ke ti ni dö ret mek bi len umumy oba ho jalyk me se le le ri ni çöz mek ug run da il kin ji gu ra maçylykly ta gal la lar edil di. 1867-n ji ÿyl da AB≈-ny◊ Oba ho-jalyk mi nistr li gi ni◊ gul lukçy lary ta rapyn-dan esas landyry lan „Greÿnj” he re ke ti il-ki baΔda ag la ba mülk dar ho jalyk laryny◊ ÿüz be-ÿüz bo lan üz◊e li gi ne garΔy gö-reΔmek mak sady bi len jemgyÿet çi lik-köp çü lik çäre le ri ni alyp bar ma ga köp üns ber di ler. Beÿle çäre le re gat naΔÿan aÿal-gyz lar maddy taÿdan höwes len di-rilÿär di. 1873-n ji ÿyly◊ dowlun dan so◊ „Greÿnj ler” he re ke ti ni◊ 20000 sany köp-cü lik leÿin to pary dö re di lip, olary◊ bir ÿarym mil li ona go laÿ ag zasy bardy.

Greÿnj ler öz le ri ni◊ hu susy ba zar ul-gamyny, dü kan laryny, önü mi gaÿta dan iΔleÿän uly bol madyk zawod-fab rik le ri-ni we ko ope ra tiwle ri ni dö ret di ler. On-dan daΔary bu he re ket 1870-n ji ÿyl lar da käbir syÿasy üs tün lik ler hem ga zandy. En çe me Δtat de mirÿol hyz mat lary na goÿlan ba ha lary we am bar nyrhyny çäk-len dirÿän Greÿnj le ri◊ ka nun laryny-da ka bul et di ler.

1880-n ji ÿy la çen li bu he re ket ÿatyΔyp baΔlady we onu◊ ÿe ri ne mülk dar bir leΔik le ri dö re dil di. 1890-njy ÿyl da bu bir leΔi gi◊ he re ke ti Nÿu-Ÿork dan baΔlap, Ka li for niÿa çen li aralyk daky mülk dar-lary◊ 1,5 mil li onyny özün de jem leÿär di. ≈o◊a me◊zeΔ bo lan af ro-a me ri kan gu ra-masyny◊ ga raÿagyz mülk dar lary◊ mil li bir leΔme si ni◊-de ha taryn da bir mil li on-dan geçÿän ag za bardy.

Il ki baΔda mülk dar lar bir leΔik le ri anyk ykdy sady mak sat na maly syÿasy gu ra mady lar. Mak sat na many◊ ir ki bas-

gan çagy na görä, onu◊ mak sady „olary synpy ka nunçy karyjylyk dan we jem le-nen maÿa göz gyzdyr mak dan go ra mak üçin, Ame ri kany◊ mülk dar laryny bir-leΔdir mek den” yba ratdy. Olary◊ mak-sat na masy düz gün leΔdirmäge, ÿagny de mirÿol lary◊ doly mil li leΔdi ril me gi ne; karz lary ÿe◊let mek üçin, pu lu◊ hüm me-ti ni◊ gaçyryl magy na: ba ha lary◊ ar zan-ladyl magy na, döwlet sak lawha na laryny dö retmäge we karz pul dan alynÿan gö te-ri mi azalt ma ga çagyrÿardy.

1880-n ji ÿyl lary◊ ahyr laryn da uza ga çe ken gu rakçylyk gün ba tar da ÿer leΔÿän beÿik säh ralygy büs-bü tin toz durdy. Dört ÿyl gu rakçylyk wagtyn da gün ba-tar Kan zas öz ilatyny◊ ÿarsyny ÿi tir di. 1980-n ji ÿyl da ÿur du◊ taryhyn da i◊ ÿo-kary ba ha lary◊ bi ri bo lan „Mak kin li ni◊ ba hasy” gi ri zi len den so◊, ÿag daÿ has-da ÿa ra maz laΔdy.

1890-njy ÿy la çen li mülk dar lary◊ nägi le li gi i◊ ÿo kary de re je si ne baryp ÿet di. Mülk dar bir leΔik le ri gü nor ta daky öz le ri ne duÿgu daΔlyk bil dirÿän de mok-rat lar ÿa-da gün ba tar daky üçün ji çak-la◊, par tiÿa lar bi len hyz mat daΔlyk edip, syÿasy häki miÿe ti eÿe lemäge-de sy-nanyΔyk et di ler. Hut Δol he re ket ler-de täze üçün ji bir syÿasy par tiÿa – „po pu-list ler” atly par tiÿa ÿü ze çykdy. He ni ze çen li ame ri kan syÿa satyn da bü tin säh-ra lary we gowa ça meÿdan laryny gurΔap alan beÿle ÿaÿba◊ dy za ma bol mandy. 1890-njy ÿyl da ka nun çy karyjy gu ra ma-lar da bo lan saÿlawlar da gü nor ta we gün-ba tar Δtat lary◊ häki miÿet le ri ni◊ 12-sin de täze par tiÿa lar dö re dil di, on dan baΔga-da ol par tiÿa Kong re se on lar ça po pu list se-na tor we we kil iber di.

„Po pu list ler” adyny alan par tiÿa özü-ni◊ bi rin ji gu rul taÿyny 1892-n ji ÿyl-da ge çir di. On da mülk dar lary◊, iΔçi le-ri◊ we öz ger di ji gu ra ma lary◊ we kil le ri Neb ras ka Δtatyn daky Oma ha Δähe rin de duΔuΔdy lar. Olar AB≈-ny◊ syÿasy ul-

��

gamyn daky se na gaty◊ we täjir çi li gi◊ kök alan, ta ma◊y üzäÿme li pa ra horlyk bäh bit le ri ne ba ha ber mek li gi ka rar et di-ler. Gu rul taÿy◊ mün be rin den Δeÿle söz-ler aÿdyldy:

„Biz ruhy, syÿasy we maddy bet-bagtçyly ga ge ti ri len ÿur du◊ mer ke zin-de duΔuΔÿarys. Kor rup siÿa saÿlawlary◊ ö◊üsy rasyn daky möwsüm ler de, ka nun çy karyjy gu ra ma lar da, Kong res de we hat da kazyÿet ler de-de agalyk edÿär& ≈ol bir ada latsyz döwlet ul gamyn dan dörän iki sany ägirt uly synp dan – yk man da lar we mil li oner ler ösüp ÿe tiΔÿär ler”.

Olary◊ iΔ meÿil na masyny◊ zi ne-le ri ni◊ amaly paÿy ÿer le ri paÿla mak, ara gat naΔyk we ma liÿe, kü müΔ pul lary ir gin siz zik ge le mek ÿaly me se le le re gö-nük di ri len di.

1892-n ji ÿyl daky pre zi dent saÿlawlaryn da po pu list ler gün ba tar da we gü nor ta da öz le ri ni◊ güÿjü ni gör kez-di ler, olary◊ kan di daty bir mil li on dan-da köp ses aldy. Ÿö ne pul me se le si, has takygy, altyn pul ug run da gö reΔen le ri◊ ter si ne kü müΔ puly goÿber mek ug run-daky gö reΔ me se le si tiz wagt dan beÿle-ki ala da lary◊ üs tü ni dol durdy. Gün ba tar we gü nor ta mülk darçylygyny◊ we kil-le ri AB≈-ny◊ gün do garyn daky se na gat mer kez le ri ni◊ iΔçi le ri ni◊ gol da magyn-da kü müΔ puly möç ber siz çy kar ma ga baΔla magy ta lap et di ler. Olar öz le ri ni◊ howsa la düΔme gi ni◊ sebäbi ÿurt da do-lanyΔyk da nagt pu lu◊ ÿok lugydyr diÿip ha sap laÿardy lar. Eger-de pu lu◊ goÿbe-ri liΔi ni◊ möç be ri artdyryl sa, on da oba ho jalyk önüm le ri ni◊ nyrhyny galdyr ma-ga we se na gat da iΔ hakyny artdyr ma ga, Δeÿle hem, ola ra bo lan ber gi le ri hüm me-ti ga çan pul bi len üzmäge müm kin çi lik be rer diÿip ynandyrdy lar. Bu me se le le-re has bi perwaÿ se redÿän to par lanyΔyk-lar we ma liÿe ul gamyny◊ gul lukçy lary beÿle ki bir ta rap dan pu lu◊ hüm me ti ni◊ gaç magyny tog tadyp bol maz we döwlet

lüt ga lar diÿip ha sap lady lar. Olary◊ pi-ki ri çe bu ÿag daÿy di◊e altyn pu lu◊ dur-nuklylygy üp jün edip bil jek di.

1893-n ji ÿyly◊ ma liÿe dowly bu çe-kiΔme lerdäki dartgynlylygy güÿç len dir-di. Gü nor ta daky we or ta gün ba tar daky bank lar bir-bi ri ni◊ yzyn dan toz du lar; iΔsiz lik ös di, oba ho jalyk önüm le ri ni◊ nyrhy gaty pe sel di. Bu ykdy sady çyk-gynsyz ÿag daÿlar we Pre zi dent Grow-er Kliwlen di◊ bu me se le le ri çözmäge ukypsyz bo lup çyk magy tas de mok ra tik par tiÿany◊ dar ga magy na ge ti rip di. 1896-njy ÿyl daky pre zi dent saÿlawlaryny◊ go-laÿlaΔmagyny◊ esasyn da kü müΔ pu lu◊ çy karyl magyny gol dap çykyΔ eden de-mok rat lar bi len po pu list ler bir leΔdi ler.

De mok rat lary◊ Δol ÿyl da ge çi ri-len gu rul taÿy Ame ri kany◊ syÿa satyny◊ taryhyn da söz le nen söz le ri◊ i◊ meΔhur-laryny◊ bi ri ni◊ Δaÿady boldy. „Adam-zady altyn haç da hor la mazly ga” diÿen çagyryΔ bi len gu rul taÿy çagy ran, Neb-ras ka Δtatyn dan kü müΔ pu lu◊ ta rap dary ÿaΔ Wilÿam Jen nings de mok rat lar dan pre zi dent li ge kan di datly ga gör ke zil di.

Po pu list ler hem ony kan di dat gör-kez di ler. Olary◊ öz le ri ni◊ mam ladygyny gör kez me li pur sady ge lip di. Ka li for niÿa-dan we Ori gon dan baΔga onu◊ üçin tu tuΔ gü nor ta we gün ba tar se bit le ri, ses be ren-de bol sa, Braÿan gür ilatly we se na gatly de mir gazyk da we gün do gar da ÿe◊liΔe se zewar boldy we res pub li kaçy Wilÿam Mak kin li pre zi dent saÿlanyldy.

So◊ky ÿyl, aÿratyn-da Alÿas ka-da we Ÿu kon da altyny◊ tapyl magy bi-len ÿur du◊ ma liÿe ÿag daÿy gowu laΔdy. 1898-n ji ÿyl daky Is pan-A me ri kan urΔy po pu list me se le le rin den ÿur du◊ ün sü ni sowdy. Hat da, he re ket Δowsuz ta mam-la nan da bol sa, onu◊ pi kir ÿö ret me le ri ÿaΔa magyny dowam et di. ≈ol oÿ-pi kir-le ri◊ kö pü si so◊ky iki onÿyllyk da ka bul edi len ka nun la ra gi ri zil di.



��

I≈ÇI GÖ RE≈I

XIX asyry◊ se na gat iΔçi si ni◊ dur muΔy ÿe◊il bol mady. Hat da, gowy diÿlen wagt lar da-da iΔ haky ujypsyzdy, iΔ sa gat lary köp di we iΔ Δert le ri ha-tarlydy. Mil le ti◊ ösüΔi bi len dörän bar ja baÿlyk-da onu◊ iΔçi le ri ne sarp edilÿär di. Esa san-da, se na gaty◊ käbir pu dak laryn-da iΔçi güÿjü ni◊ uly bö le gi ni düzÿän we köp lenç er kek adam la ra tö lenÿän iΔ hakyny◊ ujypsyz bö le gi ni alÿan aÿal-gyz lary◊ we ça ga lary◊ ÿag daÿy gaty er bet di. Aram-a ram bo lup durÿan ykdy-sady çykgynsyzlyk lar se na gat iΔçi le ri ni◊ iΔ haky na we iΔsiz li gi◊ ÿo kary de re je li li-gi ne ÿa ra maz täsir edip, ÿur du◊ hal-ÿag-daÿyny pe seldÿär di.

≈ol bir wagt da, teh no lo gi ki täze lik ler zäh met ön dü ri ji li gi ni ÿo kar landyr ma ga ÿar dam edip, hünär li iΔçi le re bo lan is le-gi◊ azal magy na ge tir di. IΔlemäge howes bil di rip, daΔary ÿurt lar dan gö çüp ge len-le ri◊ sanyny◊ um masyz de rejä ÿet me-gi 1880–1910-njy ÿyl lar aralygyn da 18 mil li ona go laÿ bo lup, hünär siz iΔçi le ri◊ sanyny◊ has-da art magy na ge tir di.

1874-n ji ÿy la çen li, ÿagny, Mas sa çu-sets Δtatyn da aÿal lary◊ we ça ga lary◊ gi-je-gün di zi◊ dowamyn da 10 sa gat iΔ gü-nü ni bellän bi rin ji ka nun ka bul edilÿänçä, haky kat da, ÿurt da zäh met ba ra da hiç hi li ka nun ÿokdy. Di◊e 1930-njy ÿyl dan so◊ fe de ral hö kü met Δu me seläni çözmäge iΔe◊◊ir gat naΔyp baΔlady. ≈ol ÿy la çen li „iΔ meÿdany” bü tin li gi ne iΔçi ler ba ra da däl-de, se na gat eÿe le ri ni◊ ala da lary bi-len meΔgul lanÿan döwlet we ÿer li häki-miÿet le ri◊ elin de galypdy.

XIX asyry◊ ikin ji ÿarymy na mah sus bo lan we maÿany◊ um masyz muk daryny, häkim li gi we hazy nany do lulygy na öz elin de jemlän „goΔulyΔmazlyk” hil-li ka pi ta lizm, wag tal-wag tal ul gamy◊ garΔysy na çykyΔ edÿän le re gö nük di ri-len ka nun lary çy karÿan ka nuny ul gam

ta rapyn dan gol danÿardy. ≈un luk da, olar Δol döwrü◊ pel se pe si ni◊ tagly mat lary-na eÿerÿär di ler. Jon Rok fel le ri◊ aÿdyΔy ÿaly: „Uly kär ha na te le ke çi li gi ni◊ ösüΔi Δo◊a ukyply bo lan lary◊ ÿaΔa mak me se-le si dir”. Bu „so si al darwi niz mi ni◊” ta-rap dar lary köp boldy. Olar te le ke çi lik de düz gün leΔdir mek üçin edi len her bir sy-nanyΔyk gör nüΔle ri◊ öz ge riΔi ni◊ te bigy ÿag daÿy na garΔylyk gör ke ze ne ba ra-bardyr diÿÿär di ler.

Ÿö ne ka pi ta liz mi◊ pi da lary na Δeÿle bi perwaÿlygy◊ gym maty örän ÿo kary boldy. Mil li on lar ça adamy◊ ÿaΔaÿyΔ we iΔ Δert le ri örän er bet leΔip di, ömür lik garyplyk dan dyn mak umydy we li gaty ujypsyzdy. Has so◊rak 1900-njy ÿyl da Bir leΔen ≈tat lar da iΔ bi len bag lanyΔykly ölü mi◊ de re je si dünÿäni◊ beÿle ki ösen se na gatly ÿurt lary◊ky dan has ÿo kary de-re je de di.

Se na gat iΔçi le ri ni◊ kö pü si ni◊ 10 sa-gatlyk (po lat se na gatyn da 12 sa gatlyk) iΔ gü ni dowam edÿär di, edÿän ga zanç lary we li, adam Δe kil li ÿaΔa ma ga ze rur bo lan ha ra jat dan 20–40 gö te rim azdy. IΔleÿän ça ga lary◊ ÿag daÿy has-da ÿa ra maz-laΔypdy. 1870–1900-njy ÿyl lar aralygyn-da ça ga iΔçi le ri◊ sany iki es se artypdy.

Mil li de re je de iΔçi ler bir leΔme le ri-ni dö retmäge edi len il kin ji uly ta gal la 1869-njy ÿyl da Zäh met pälwan laryny◊ asylly gu ra masyny◊ dö re dil me gi bi-len bag lanyΔyklydyr. Pen silwa niÿa Δtatyny◊ Fi la del fiÿa Δähe ri ni◊ geÿim tikÿän fab ri gi ni◊ iΔçi le ri ta rapyn dan dö-re di lip, ga raÿagyz lary, aÿal-gyz lary we mülk dar lary özün de jem leÿan bu adaty jemgyÿe ti◊ gapysy äh li iΔçi ler üçin açykdy. Zäh met pälwan laryny◊ asylly gu ra masy du ra-ba ra güÿç top lady we ahyry 1885-n ji ÿyl daky iΔ taΔlaÿyΔda de mirÿol han nasy Jeÿ Ga ul dan üs tün çyk magy◊ höt de sin den gel di. Bir ÿyly◊ dowamyn da ol öz ha tar lary na 500000 iΔçi ni bir leΔdir di.

��

Tiz wagt dan „Zäh met pälwan laryny◊ asylly gu ra masyny◊” iΔi pe se gaç ma-ga baΔlady we kem-kem den olary◊ de-re gi ne Ame ri kan zäh met fe de ra siÿasy (AZF) dö re dil di. Bu gu ra ma il ki açy lan döwrün de temmäki se na gatyny◊ kär-deΔler ar ka laΔygy gu ra masyny◊ ö◊ki baΔtu tan laryny◊ bi ri Se mu el Gom pers ÿol baΔçylyk et di, özi-de ol üç dan tut-ma hem me ler üçin bol man, di◊e hünär-li iΔçi ler üçin açy lan gu ra mady. Onu◊ mak sady sa dalyk we aÿdy◊lykdy, em-ma ol syÿa sa ta çap raz gelÿär di, ÿagny onu◊ mak sady iΔ hakyny galdyr mak dan, iΔ gü nü ni gys galt mak dan we zäh met Δert le ri ni gowu landyr mak dan yba ratdy. IΔ ÿü zün de Gom pers iΔçi he re ke ti ni ö◊ki zäh met baΔtu tan laryny◊ eÿe ren we gol-dan so si alis tik pi kir le rin den sowma ga ÿar dam et di.

IΔçi le ri◊ mak sady we maÿany◊ be re-ket siz li gi ni◊ ne ti je si ÿur du◊ taryhyn da i◊ gö dek iΔçi dawa-jen je li ni◊ dö re me gi-ne sebäp boldy. Olary◊ bi rin ji si 1877-nji ÿyl da bo lup, on da zäh met hakyny◊ 10 gö te rim azaldyl magy na ga har edip, ÿur-du◊ äh li de mirÿol iΔçi le ri uly iΔ taΔlaÿΔa çykdy. IΔ taΔlaÿyΔlary bes et dir mek üçin edi len sy nanyΔyk lar birnäçe Δäher ler de: Bal ti mor da (Me riländ Δtaty), Çi ka go-da (Ili noÿ Δtaty), Pits burg da (Pen silwa-niÿa Δtaty), Buf fa lo da (Nÿu-Ÿork Δtaty) we San-F ran sis ko da (Ka li for niÿa Δtaty) köp çü lik leÿin goz ga la◊la ra we bi düz-gün çi lik le re ge tir di. Hat da, iΔ taΔlaÿyΔ bes edilÿän çe, birnäçe ÿe re fe de ral goΔun laryny ug rat maly boldy.

Bu wa ka dan do kuz ÿyl ge çen den so◊, Heÿmar ket St rit-de baΔga bir wa-ka bo lup geç di. Kim dir bi ri Çi ka go daky Mak kor mik Harwes ter kom pa niÿasyn-da Δol pur sat da geçÿän iΔ taΔlaÿΔyny ara alyp mas la hat laΔma ga ÿyg na nan adam-lary◊ arasy na bom ba taΔlapdyr. Ne ti je-de, so◊ky ba sa-baslyk da 9 adam ölüp, 60 adam ÿa ra lanypdyr.

In di ki iΔ taΔlaÿyΔ 1892-n ji ÿyl da Pen silwa niÿa Δtatyny◊ Homs ted Δähe-rindäki Kar ne gi ni◊ po lat kär ha nasyn da bo lup geç di. Gyz ga la◊ly iΔ taΔlaÿyΔlary bes et dir mek üçin, kom pa niÿa ta rapyn-dan haky na tu tu lan 300 ga rakçy dan yba rat bo lan to par po lat we ga ra me tal-lur giÿa se na gaty bir leΔi gi ni◊ ge çirÿän iΔ taΔlaÿΔy na gat naΔÿan lary oka tutdy we olary◊ 10-usyny öl dü ril di. Ne ti je de, kär-deΔler ar ka laΔygyny◊ ag zasy bol madyk haky na tu tu lan iΔçi ler den dü zü len Mil li gwar diÿa çagyryldy we iΔ taΔlaÿyΔ bes edil di. 1937-n ji ÿy la çen li kär deΔler ar ka-laΔygy gu ra masy zawo da goÿbe ril me di.

Iki ÿyl dan so◊ Çi ka gony◊ go laÿyn-daky Pul men Pa las kom pa niÿasyn da iΔ hakyny◊ azaldyl magy iΔ taΔlaÿyΔla ra ge-tir di. Bu iΔ taΔlaÿyΔ ame ri kan de mirÿol-çu laryny◊ kär deΔler ar ka laΔygyny◊ gol da magyn da ÿur du◊ de mirÿol top-lumyny◊ köp bö le gin de he re ke ti tog-tatdy. Ÿag daÿy◊ ÿa ra maz laΔÿandygy üçin, ö◊ de mirÿol kom pa niÿasyn da hu-kuk iΔgäri bo lan AB≈-ny◊ baΔ kazysy Ri çard Ol ni ÿol lar da he re ke ti aç mak mak sady bi len, 3000-den köp adamy◊ adyn dan sy nanyΔyk et di. So◊ra kär-deΔler ar ka laΔyk laryny◊ ot lu lary◊ he-re ke ti ne gatyΔmagyny ga da gan edÿän fe de ral kazyÿe ti◊ ka rary çy karyldy. Bi-düz gün çi li gi◊ dowam eden li gi üçin, Pre-zi dent Kliwlend ol ÿe re goΔun iber di we ahyryn da iΔ taΔlaÿyΔ bes edil di.

Dünÿä hal ka ra iΔçi le ri ni◊ gu ra masy i◊ barlyΔyksyz kär deΔler ar ka laΔygy bir-leΔme le ri ni◊ bi ri boldy. Zäh met Δert le-ri ni gowu landyr mak ug run da gö reΔmek üçin, gün ba tary◊ mag dan iΔçi le ri ni◊ kär deΔler ar ka laΔygy ta rapyn dan dö-re di len Dünÿä hal ka ra iΔçi le ri ni◊ gu-ra masy ÿa-da olary köp lenç „yr ga lar” diÿip at landyryΔlary ÿaly, esa san-da 1903-n ji ÿyl da Ko lo ra do da dag-mag-dan iΔçi le ri ni◊ iΔ taΔlaÿΔyn dan so◊ Δöh-rat landy we aÿratyn gö dek lik bi len ba-



��

sylyp ÿatyryldy. Synpy gö reΔe aç-a çan çagyr mak bi len yr ga lar 1912-n ji ÿyl da Mas sa çu sets Δtatyny◊ Lo rens dok ma kär ha nasyn da kynlyk bi len ÿe◊iΔ ga za-nan laryn dan so◊, öz ta rapy na köp pi kir-deΔ çek di ler. Ÿö ne, gu ra many◊ Bi rin ji Ja han urΔuny◊ or ta laryn da iΔi tog tat ma-ga çagyryΔy onu◊ hö kü met ta rapyn dan 1917-n ji ÿyl da der bi-dagyn edil me gi ne we ahyr ne ti je de ol gu ra many◊ ÿok edil-me gi ne ge tir di.

ÖZ GERT ME LE RI÷ GÜŸJE ME GI

1900-n ji ÿyl da bo lan pre zi dent saÿlawlary ame ri kaly la ra Mak kin li ni◊ do landyryjy laryny◊ iΔi ne, aÿratyn-da, onu◊ daΔary syÿa saty na ba ha ber mek-li ge ÿol açdy. Fi la del fiÿa da (Pen silwa-niÿa Δtaty) res pub li kaçy lar Is pa niÿa bi len urΔu◊ ÿe◊iΔli ta mam lan magy, ykdy sadyÿet de iΔle ri◊ gowu laΔmagy we „açyk gapy lar syÿa satyny◊” kö me-gi bi len täze alyΔ-çalyΔ ba zar lary na ÿol aç makly ga uly ta gal la lar edi len di gi my-nasy bet li da ba ra gur nady lar. Mak kin li-ni◊ täze den we zipä saÿlan mak me se le si çö zül di. Ÿö ne öz ÿe◊Δi ni◊ hö zi ri ni gör-mek o◊a uzak miÿes ser et me di. 1901-nji ÿyly◊ sentÿabryn da, Mak kin li Buf fa lo-daky ser gi ni (Nÿu-Ÿork Δtaty) syn lap ÿörkä, gan hory◊ elin den we pat boldy. Ol Raÿatlyk urΔy gu ta ran döwrün den bäri gan hory◊ elin den ölen AB≈-ny◊ üçün ji pre zi den ti di.

Pre zi den ti◊ kür sü si ni wi se-p re zi dent Te odor Ruzwelt eÿe le di. Ruzwel ti◊ pre-zi dent li gi içer ki iΔler de bolΔy ÿaly, hal-ka ra iΔle rin de-de ame ri kan syÿa satyny◊ täze eÿÿamyny ala mat landyrdy. Yklym eÿÿäm ilat dan do lupdy, ser het ler açylyp-dy, özü ni◊ ÿaΔa magy ug run da gö reΔen çak la◊ja res pub li ka in di dünÿäde kuw-watly döwle te öwrü lip di. Onu◊ syÿasy öze ni daΔary we Raÿatlyk urΔuny◊, keç-

lik le ri ni◊, aba dançylygy◊ akymyny◊ we çök gün li li gi◊ sy nag lary na döz ge lip di.

Oba ho jalygy we se na gat ö◊e ägirt uly ädim ler ät di. Hem me ÿer de döwlet ta rapyn dan mugt bi lim gi ri zil di, met bu-gat azatlygy üp jün edil di. Päk lik bi len di ne uÿmak azatlygy gol dandy. Ÿö ne, akylly we paÿhasly ame ri kaly lary öz le-ri ni◊ jemgyÿet çi lik, ykdy sady we syÿasy ÿag daÿlary ka na gat landyr maÿardy. Uly te le ke çi lik ö◊ki döwürdäki ler den has berk kök urupdy, ÿo ne ÿer li we Δäher do landyryΔ eda ra lary pa ra hor syÿa satçy-lary◊ elin de di. Gor kuzyp al mak ruhy jemgyÿe ti◊ äh li gat lagy na si◊ip di.

XIX asyr ka pi ta li zi mi ni◊ we syÿasy kor rup siÿany◊ agdyklyk et me gi ne jo gap edip, 1890-njy ÿyl lar dan Bi rin ji Ja han urΔy aralygyn daky ame ri kan syÿa saty-na we syÿasy pi kir le re aÿratyn häsiÿet be ren prog res siwi zim he re ke ti dö re-di. Prog res siwist ler öz iΔle ri ni Δähe ri◊ syÿasy baΔtu tan laryny◊ we zi pe le rin-den hyÿa natçylykly peÿda lan magy na we kor rum pir le nen ta la◊çy ba ron lary◊ garΔysy na ÿö riΔ diÿip ha sap laÿardy lar. Olary◊ mak sady has gi◊ ÿaÿran de mok-ra tiÿany◊ we sosÿal adyllygy◊, hö kü-me ti◊ dog ruçyl, te le ke çi lik ba batyn da ka nuny düz gün leΔdir me le ri◊ has ne ti-je li bol magyny we ho jalyk hyz maty na uly üns be ril me gi di. Umu man, olar eger hö kü me ti◊ alyp barÿan iΔle ri ni◊ möç-be ri gi◊el dil se, ame ri kan jemgyÿe ti ni◊ ösüΔi ne we onu◊ raÿat laryny◊ hal-ÿag-daÿyny◊ gowu lan magy na uly ÿar dam eder diÿip ynanÿardy lar. ≈ol döwrü◊ gör nük li adam laryny◊ äh li si diÿen ÿaly, is le ol syÿa satçy, pel se pe çi, alym ÿa-da ÿazyjy bol sun, olary◊ her bi ri bel li bir de re je de öz gert me ler ug run daky he re-ket ler bi len bag lanyΔyklydy.

1902–1908-n ji ÿyl lar öz ger di ji lik he-re ket le ri ni◊ i◊ ösen döwri boldy, sebäbi ÿazyjy lar we ¤ur na list ler XVI II asyry◊ ag rar res pub li kasyn dan mi ras ga lan we

��

XX asyry◊ ösen döwle tin de ÿer lik siz bo lan ÿö rel ge le re we amalyÿet le re garΔy çykyΔ edÿär di ler. Baryp, 1873-n ji ÿyl-da meΔhur ÿazyjy Mark Twen özü ni◊ „Altyn çaÿy lan asyr” atly çe per ese rin de ame ri kan jemgyÿe ti ni◊ nog sanlyk laryny paΔ edip di. Gün de lik ga zet ler de we „Makklÿurs” we „Kolÿers” ÿaly köp çü-lik leÿin çykÿan ¤ur nal lary◊ sahy pa laryn-da trest ler, ÿo karky ma liÿe gat lak lary, pes hil li önüm ler we de mirÿol kom pa-niÿa laryny◊ eden-et di lik le ri ba ra daky ÿi ti tankydy ma ka la lar peÿda bolÿardy. Olary◊ awtor laryny, hu su san-da, „Stan-dard oÿl” ne bit tres ti ni◊ garΔysy na çykyΔ edÿän ¤ur na list ka Ida Tern buly ha pany ag taryp tapyjy lar (mak reÿker ler) diÿip at landyrÿardy lar.

Ep ton Sink ler, çe per ede biÿat ¤an-ryny ulanyp, „Je◊◊el” atly çe per ese ri çap et dir di we on da ÿur du◊ i◊ uly kär-ha na laryny◊ bi ri bo lan Çi ka go et gap-laÿyΔ kom bi natyn daky aras saçylyk Δert-le ri ne ga bat gel meÿän ha paçylyk lary we bu pu dagy◊ et tres ti ni◊ eden-et di lik le ri beÿan edilÿär. Te odor Draÿzer „Ma liÿe-çi” we „Ti tan” atly çe per eser le rin de uly te le ke çi li gi◊ pyssy-py jurlyk laryny bü tin dünÿäni◊ ö◊ün de paΔ et di. Frenk No ri-si◊ „Gir dap” he kaÿasyn da mülk dar lary◊ nägi le lik le ri ni◊ köp ala mat lary açylyp gör ke zil di. Lin koln Ste fen si◊ „≈äher-le ri◊ mas ga raçylygy” ese rin de syÿa-sat daky pa ra horlyk lar paΔ edil di. Bu paΔ edi ji ede biÿat adam la ra güÿç li täsir edÿär di we olary galkyndyrÿardy.

Ÿowuz, barlyΔyksyz tankyt we jemgyÿet çi lik iΔje◊li gi◊ ÿo kar lan magy syÿasy iΔgär le ri anyk ädim le re iter di. Birnäçe Δtat da dur muΔ we zäh met Δert le ri-ni gowu landyr mak ba ra da ka nun lar ka bul edil di. My sal üçin, ça ga lar zäh me ti ba ra-da has berk ka nun ka bul edil di; ÿaΔ çägi bel len di, iΔ gü ni ke mel dil di, agΔamky iΔler çäk len di ril di, mek dep le re hök many su rat da gat na mak düz gü ni gi ri zil di.

RUZWEL TI÷ ÖZ GERT ME LE RI

XX asyry◊ baΔlary na çen li uly Δäher le ri◊ we Δtat lary◊ kö pü sin de döw-let eda ra laryn da iΔleÿän ler üçin 8 sa-gatlyk iΔ gü ni bel len di. IΔe alÿan lar iΔçi le re ÿe ten önüm çi lik Δi kes le ri üçin ka nuny jo gapkär çi lik çe kip, öwez pu-luny tö lemäge borçly edÿän ka nun lary◊-da äh miÿe ti az bol mady. Täze gir de ji salgydy ka nun laΔdyrylyp, döwle ti◊ çe-ken zyÿanyny◊ öwe zi ni dol ma ga ukyply bo lan lary◊ üs tü ne ÿük len di, Δol sebäp li mi ras üçin salgyt, on dan daΔary-da kor-po ra siÿa lary◊ emläk le ri ne we gir de ji le-ri ne salgyt lar gi ri zil di.

Köp ame ri kaly lar we aÿratyn-da Pre-zi dent Ruzwel ti◊ özi we Kong resdäki ö◊de baryjy pähim li we paÿhasly baΔtu-tan lar wis kon sin li se na tor Ro bert La-Fol let te ÿaly öz ger di ji ler re for ma me-se le le ri ni di◊e mil li de re je de çö züp bol jakdygy na gaty gowy düΔünÿär di-ler. Öz gert me le ri ge çir mek li ge uly yh-las bi len çe me leΔip, Ruzwelt adam lary◊ haÿry na ada latly ösüΔ ÿo luny ÿö ret me gi ÿü re gi ne düwdi we agalygy◊ garΔysy na ka nun lary◊ ÿe ri ne ÿe ti ril me gi ne döwlet gö zeg çi li gi ni bel le mek ba ra daky syÿa-saty bi len çykyΔ et di.

De mirÿol top lum laryny◊ üs tün den gö zeg çi li gi◊ artdyryl magyny ÿakyn ge-le jek de ka da laΔdyr mak ba ra da iki sany mö hüm per many◊ ka bul edil me li di gi-ni gör kez di. Ol per man lary◊ bi ri halk arasy na ÿaÿran ka nuny ül◊ä öwrül di we ol per ma na görä, ÿük daΔaÿjy lar ar zan-ladyΔla ra de mirÿol top lum lary bi len de◊ de re je de jo gapkär di ler.

Ruzwel ti◊ ge◊ galdyryjy häsiÿet le ri we onu◊ ynandyryjy tu tumly he re ket le-ri adaty Δahs lary◊ haky da laryny gap lap alyp, onu◊ ö◊de baryjylykly çäre le ri ni ma kul la magy bol sa onu◊ par tiÿasyny◊ ab raÿyny çürt-ke sik galdyrypdy. On dan



��

daΔary-da, Δol döwrü◊ bo le lin ykdy sady ÿag daÿy adam lar da par tiÿany◊ syÿa-satyn dan ka na gat lan ma duÿgusyny dö-ret di. Bu zat lary◊ bary 1904-n ji ÿyl daky saÿlawlar da Ruzwel ti◊ ÿe◊Δi ni üp jün et di.

Ÿe◊iΔ bi len ruh la nan Ruzwelt, özü-ni aÿgytly öz ger di ji hök mün de alyp bar-magy dowam et dir di. Ol Kong re se ug-ra dan bi rin ji ÿyllyk ha sa batyn da ÿük daΔa mak nyrh laryny has berk düz gün-leΔdirmäge çagyrdy we 1906-njy ÿyly◊ iÿun aÿyn da Hep börn atly ka nunyny ka bul et di. Ol ka nun ≈ta ta ra söwda iΔ to pary na nyrh lary düz gün leΔdir mek hu-kuk laryny artdyrdy, iΔ to paryny◊ ka-nunylyk hu kugyny gi◊elt di we de mirÿol kom pa niÿa laryny gämi çi lik we kö mür mag dançy kom pa niÿa lar bi len bi le-likdäki mer kez leΔdi ri len bäh bit le rin den el çekmäge mej bur et di.

Kong res ta rapyn dan ka bul edi len beÿle ki çäre ler kom pa niÿa lary◊ iΔi ne fe-de ral gö zeg çi li gi mun dan beÿläk-de has güÿç len dir di. 1906-njy ÿyl daky azyk önüm le ri ni◊ aras saçylygy ba ra daky ka-nun saglyk üçin zyÿanly der man se riΔde-le ri, hi mi ki mad da lary we goΔundy lary der man we azyk se na gatyn da peÿda lan-magy ga da gan et di. Tiz wagt dan onu◊ üs ti et satÿan äh li Δta ta ra söwda top lum-laryny◊ fe de ral bar lagyny ta lap edÿän per man bi len ÿe ti ril di.

≈ol wagt da Kong res pre zi dent ka-bi ne ti ni◊ dü zü mi ni◊ ag zalygyn da täze Söwda we zäh met mi nistr li gi ni dö ret di. Täze bö lü mi◊ bir kol le gi al to pary na uly kor po ra siÿa lary◊ iΔi ni der◊e mek boÿun-ça ka nuny hu kuk be ril di we ol 1907-n ji ÿyl da „Ame ri kan Δu gar ri faÿning kam-pa ni” Δe ker aras sa laÿjy tres ti ni◊ daΔary ÿur da sat mak üçin ön dü ren önü min den uly muk dar daky salgyt tö le gi ni◊ döwle te tö lenmän di gi ni◊ üs tü ni açdy. ≈eÿle lik-de, ka nuny bar lag lar ol salgydy◊ 4 mil-li on dol lar dan geçÿän di gi ni kes git le di

we kom pa niÿany◊ birnäçe gul lukçysyny tus sag et di.

„Stan dard oÿl kam pa ni of In di ana” kom pa niÿasy Çi ka go-Ol ton de mirÿoly bi len öz ÿük le ri ni daΔa mak üçin, ÿe◊il-lik al mak mak sady bi len giz lin yla laΔyk bag laΔmak da günälen di. ≈ol döwrü◊ ÿaΔaÿyΔ ahwa latyny Δöh le len dirÿän 1462 sany ÿö ri te leΔdi ri len yla laΔyk lary◊ üs ti açylyp, ola ra sal nan umumy je rimäni◊ muk dary 29240000 dol la ra ÿet di.

AB≈-ny◊ te bigy baÿlyk laryny◊ kän-le ri ni ÿa-da ojak laryny go rap sak la mak, ha tar dan çy kary lan meÿdan lary täze den öz leΔdir mek we çig maly ta la◊çylykly ÿol lar bi len çy kar magy◊ ö◊ü ni al mak „Ruzwelt eÿÿamyny◊” esasy ga za nan üs tün lik le ri di. Ruzwelt 1901-n ji ÿyly◊ baΔyn da Kong re se ibe ren on ÿyllyk ha-sa batyn da öz leΔdir me gi◊, gaÿta dan iΔle-me gi◊ we te bigy baÿlyk lary go rap sak-la magy◊ je bis leΔdi ri len uzak möh let li mak sat na masy boÿun ça he re ket et me gi ta lap et di. Eger-de özün den ö◊ki pre zi-dent ler 18,8 mil li on gek tar to kaÿy go rag asty na alan bol sa lar, Ruzwelt ol meÿdany 59,2 mil li on gek ta ra çen li artdyrdy we to kaÿ ÿangyn laryny◊ möwsüm leÿin ö◊ü ni al mak, Δeÿle hem, çapy lan ÿer le-ri◊ bag laryny di kelt mek ba bat da en çe me çäre ge çir di.

TAFT WE WIL SON

1908-n ji ÿyly◊ saÿlaw möwsü-mi ni◊ bo sa gasyn da Ruzwel ti◊ Δöh raty we meΔhurlygy ÿo kary de rejä baryp ÿet-di. Ol ö◊ki düz gü ni we des sury boz mak is le me di, Δol des su ra görä bol sa AB≈-ny◊ pre zi den ti öz we zi pe si ni yzly-yzy-na iki ge zek den artyk eÿe le me li däl di. Ol, ter si ne, Wilÿam Goward Tafty gol-dady we Taft saÿlawlar da üs tün çykdy. Ol Ruzwel ti◊ ge çi ren çäre le ri ni dowam et dir me gi ÿü re gi ne düwdi. Taft ö◊ emin-lik, Fi lip pin ada laryny◊ gu ber na tory we

��

Pa na ma ka nalyny◊ do landyryjysy we-zi pe le rin de iΔläp ep-es li üs tün lik ga za-napdy. Ol trest le ri◊ garΔysy na birnäçe çäre ge çir di, Δta ta ra söwda se çip alyΔ to paryny◊ ygtyÿarlygyny artdyrdy, pul-lary we zat lary ibe ri len ÿer le ri ne ÿe tir-mek üçin, täze ara gat naΔyk gul luk laryny dö ret di, raÿatlyk we zi pe le ri ni◊ sanyny artyrdy we AB≈-ny◊ Kons ti tu siÿasy na gi ri zi len iki dü ze diΔi tassyk lady.

Kons ti tu siÿa gi ri zi len 16-njy dü ze diΔ täze fe de ral gir de ji salgydy na ygtyÿar ber di. 1913-n ji ÿyl da ma kul la nan 17-nji dü ze diΔ se na tor lary Δtat lary◊ ka nun çy karyjy eda ra laryny◊ saÿla mak düz-gü ni ni halky◊ gö nü mel ses ber me gin de saÿla mak bi len çalΔyrdy. Bu üs tün lik le-ri ne ga ra maz dan, Tafty◊ ö◊ün de en çe me Δowsuzlyk lar hem ÿü ze çykdy, ÿagny ta rif le ri◊ bäh bit li meÿil na masyny ka bul et me gi li be ral pi kir li le ri◊ arasyn da ga-har-ga zap dö ret di, li be ral kons ti tu siÿasy ze rarly Ari zo na Δtatyny◊ bi le leΔi ge gir-me gi ne garΔy boldy we res pub li kaçy par tiÿany◊ kon serwa tiw to pary na köp daÿandy.

1910-njy ÿy la çen li Tafty◊ par tiÿasy bö lün di we de mok rat lary◊ artyk maç ses ga zan mak lary olary yzy na Kong re-si◊ gö zeg çi li gi ne ge tir di. Iki ÿyl dan so◊ Nÿu-Jer si Δtatyny◊ ö◊de baryjy gu ber na-tory de mok rat, res pub li kaçy par tiÿany◊ kan di daty, res pub li kaçy lary◊ gu rul taÿy ta rapyn dan ret edi len we Ruzwel ti◊ garΔysy na çykyΔ eden Wud row Wil son pre zi dent saÿlawlaryn da Taf ta bäs deΔ bol mak bi len üçün ji syÿasy par tiÿany ÿagny ö◊de baryjy lar par tiÿasyny dö ret di.

Saÿlawy◊ ö◊üsy rasyn daky iΔje◊ saÿlaw möwsü min de Wil son bäs-deΔle ri ni◊ iki si ni-de ÿe◊di. Onu◊ ÿol-baΔçylygyn da Kong re si◊ täze dü zü mi Ame ri kany◊ taryhyn da i◊ Δowly ka nuny mak sat na masyny dur muΔa ge çirmäge gi riΔdi. Wil son: „Paç nyrh lary üÿt ge-dil me li dir. Biz ÿe◊il lik le re me◊zeΔ zat-

lary◊ äh li si ni or ta dan aÿyr malydyrys” diÿdi. 1913-n ji ÿyly◊ oktÿabr aÿyny◊ 3-ün de gol çe ki len An derwudy◊ ka nuny çig mal lary◊ we azyk önüm le ri ni◊ esasy gör nüΔle ri ne, nah ma ta we ÿü◊ önüm-le ri ne, çoÿun we po la da goÿlan nyrh lar ep-es li ke mel di, Δeÿle hem, ÿüz den-de gowrak haryt gör nüΔle ri ne güm rük-paç tö le mez den, ÿur da ge tirmäge rug sat ber-di. Bu per man he maÿat ber me gi◊ köp ala matyny özün de sak lap, ol dur muΔy◊ ta lap lary na sarp edilÿän çyk dajy lary ke meltmäge edi len hakyky sy nanyΔyk boldy.

De mok rat lary◊ mak sat na masyny◊ ikin ji zi ne si kämil leΔme dik bank we ma liÿe ul gam laryny◊ köp wagt dan bäri ga raΔylÿan düÿp li öz ger dip gu rul magy bo lup durÿardy. Wil son: „Gö zeg çi lik hu susy däl-de, döwlet gö zeg çi li gi bol-malydyr, gö zeg çi li ge döwle ti◊ özi ka-nuny hu kuk ber me li dir, bank lar bol sa te le ke çi li gi◊, hu susy kär ha na lary◊ we gö rel de gör kezÿän le ri◊ ho jaÿyn lary bol-maly däl-de, olary◊ elindäki gu ral bol-malydyr” diÿip bel le di.

1913-n ji ÿyly◊ 23-n ji de kabryn daky Fe de ral ätiÿaç landyryΔ per many Wil-sony◊ i◊ dowamly ka nuny hu kuk be ri ji üs tün lik le ri ni◊ bi ri boldy. IΔle ri ÿo re di-lip du ran bank ul gamyn da ka bul edi len per many◊ esasyn da ÿur du◊ bank ul-gamyny 12 bö le ge bölÿän we her bi rin-de Fe de ral ätiÿaç landyryΔ banky bo lan we äh li si Fe de ral ätiÿaç landyryΔ ge◊eΔi ta rapyn dan ÿol baΔçylyk edi len täze gu-ra ma iΔe gi ri zil di. Bu bank lar ÿo kar da ag za lan ul ga ma bir leΔen bank lary◊ nagt pul lary ätiÿaç landyryΔ goÿum bank lary hök mün de hyz mat et me li di.

Fe de ral ätiÿaç landyryΔ ul gamy ba-ra daky per man ka bul edil me zin den ö◊, AB≈-ny◊ hö kü me ti nagt pul üp jün-çi lik gö zeg çi li gi iΔle ri ni◊ saz lan masy kyn bo lan hu susy bank lary◊ ha saby-na ÿö re dilÿär di. Ol wagt lar res mi alyΔ-


��


çalyΔ se riΔde si hök mün de altyn te◊◊e ler ulanylÿardy, köp karz lar we tö leg ler al-tyn pul bi len ke pil len di ri len kagyz pul lar ar kaly ama la aΔyrylÿardy. Bu ul gamy◊ öz kynçylyk lary bardy, bank lar el le rin de bar bo lan nagt pul dan artyk maç ga zanç etmäge çalyΔÿardy lar, ol bol sa wag tal-wag tal goÿumçy lary◊ arasyn da dowul tu ruzÿardy we olar kagyz pul laryny al-tyn pu la öwürÿär di ler. Ka nuny◊ ka bul edil me gi bi len ma liÿe ul gamyn da uly ge leΔik ler ga zanyldy, Δeÿle-de te le ke-çi li gi◊ ta lap laryny öde mek üçin, fe de-ral ätiÿaç landyryΔ banky kagyz pul lary goÿber me gi ka nun laΔdyrdy.

Trest le ri◊ iΔle ri ni düz gün leΔdir mek we kor po ra siÿa lar ta rapyn dan ÿol ber len eden-et di lik le ri der◊äp öwren mek ö◊de du ran in di ki mö hüm we zi pe di. Kong res fe de ral söwda se çip alyΔ to pary na te le-ke çi li gi◊ Δta ta ra söwda müΔgil lik le rin de bäs leΔi gi◊ ada latsyz ÿol laryny ga da gan edÿän buÿruk lary çy kar ma ga ygtyÿar ber di. Ikin ji per man, Kleÿtony◊ Trest-le re garΔy per many köp kor po ra siÿa tej-ri be le ri ni ga da gan et di, ÿagny ony käbir ÿaz gar ma lar dan, Δol san da, mer kez leΔdi-ri len do landyryΔdan, satyn alyjy lary◊ arasyn daky ba ha kem si dil me le rin den, iΔçi je del le rin de gör kez me ber mek den

we Δol bir kär ha na da kor po ra siÿany◊ gym matlyk lary na eÿe çi lik et mek den mah rum et di.

Mülk dar lar we beÿle ki iΔçi ler ÿat dan cy karyl mady. Fe de ral mülk dar karzy ba-ra daky ka nun mülk dar lar üçin döwlet den elÿe ter li karzy pes gö te rim bi len al ma-ga müm kin çi lik dö ret di. 1915-nji ÿyly◊ De◊iz çi ler ba ra daky per many de◊iz-lerdäki, köl lerdäki we derÿa lar daky gämi le ri◊, Δeÿle hem, iΔgär le ri◊ dur muΔ we zäh met Δert le ri ni gowu landyrdy. Fe-de ral gul lukçy la ra öwe zi ni dol ma lar ba-ra daky 1916-njy ÿyly◊ per many iΔde ÿe ten Δi kes üçin zäh met ukybyny ÿi ti-ren li gi boÿun ça kö mek pu luny tö lemäge borçly et di. ≈ol ÿyl daky Adam sony◊ per many de mirÿol çu lar üçin 8 sa gatlyk iΔ gü nü ni gi riz di.

≈u ga zany lan de◊i-taÿy bol madyk üs-tün lik le ri bi len Wil son ajaÿyp öz ger di ji-le ri◊ bi ri hök mün de AB≈-ny◊ taryhyn da gör nük li orun eÿe le di. Ÿö ne, onu◊ ÿurt-daky ga za nan ab raÿy Bi rin ji Ja han urΔy sebäp li tiz wagt dan pe se gaçypdy, çün ki uruΔ döwrü ni◊ Pre zi den ti hök mün de ol ÿurdy ÿe◊Δe ge tir se-de, uruΔdan so◊ky pa ra hatçylyk döwri üçin öz halkyny◊ gol dawyny alyp bil me di. 9

��

Hiç bir ÿur du◊ taryhy AB≈-ny◊ky ÿaly gö çüp gelÿän ler bi len Δeÿle je bis bag lanyΔykly bo lan däl bol sa ge rek. Di◊e XX asyry◊ 15 ÿylyny◊ için de 13 mil li on dan-da köp adam AB≈-na ÿaΔa mak üçin gö çüp gel di, olary◊ kö pü si 1892-n ji ÿyl da Nÿu-Ÿor ku◊ gämi du ral gasyn da açy lan Eli-Aÿlend fe de ral göç men mer ke zi ni◊ üs ti bi len geç di. Bu mer kez ö◊ki iΔi ni dowam et meÿän-de bol sa, Eli-Aÿlend den AB≈-ny◊ top ragy na ÿaΔa mak üçin aÿak ba san mil li on lar-ça adam la ra ÿat la ma hök mün de 1992-n ji ÿyl da ony täze den açdy lar.

1790-njy ÿyl da ge çi ri len bi rin ji res mi ilat ÿa zuwy Ame ri ka da 3929214 ilaty◊ ÿaΔaÿandygyny ha sa ba aldy. Il ki baΔky 13 Δtaty◊ ilatyny◊ ÿarsy na go laÿy ge lip çykyΔy boÿun ça i◊lis di; ga lan lary Δot land-ir land, ne mes, gol land, fran suz, Δwed, welΔ we fin mil-let le rin den ge lip çy kan lardy. Bu akÿagyz ÿewro paly lary◊ kö pü si pro tes tant lardy. Ilaty◊ bäΔden bir bö le gi ni bol sa ezi len af ri kaly lar düzÿär di ler.

Il ki baΔda ame ri kaly lar ol gö çüp gelÿän le re ar zan iΔçi güÿji hök mün de ga rady lar. ≈eÿle çe me leΔmäni◊ ne ti je si hök mün de Bir leΔen ≈tat la ra gö çüp gelmäge 1920-n ji ÿyl la ra çen li bary-ÿogy birnäçe res mi çäk len dir me ler gi ri zi lip di. Göç men akymyny◊ art magy bi len ame ri kaly lar öz me de niÿet le ri ba bat da howsa la düΔüp ug rady lar.

Esas goÿar pe der le ri, esa san-da To mas Jeferson: „Ÿur da dünÿäni◊ äh li ÿe rin den adam lary◊ gö çüp gel me gi ni AB≈-da gol da malymy?” diÿen sowa la ikir ji◊len mek bi len ses-lenÿär di. Ga raΔsyzlygy◊ ame ri kan jar na masyny◊ awtory Jeferson: „Mo nar hiÿany◊ ÿa-da ko roly◊ do landyr magy bir to par mähelläni◊ do landyr magy bi len çalΔy lan ÿurt lar dan ge len adam lary◊ elin de de mok ra tiÿa howp suz ÿaΔap bi ler mikä?” diÿen sowaly ber dirÿär di. Ÿö ne, iΔçi güÿç le ri ni◊ ÿi ti ÿet mez çi li gi ze rarly täze gelÿän le ri◊ ö◊ün de ÿur du◊ gapysyny◊ ÿapyl magyny gol daÿan lar köp däl di.

XVI II asyry◊ ahyryn da we XIX asyry◊ baΔyn da At lan tik um manyny◊ üs tün den geçmäge urΔu◊ päs gel be ren di gi sebäp li, gö çüp gel me bir ne me azaldy, ÿewro pa döwlet le-ri bol sa öz ÿurt laryn daky goΔun gul lugy na git me li ÿaΔdaky ÿi git le ri öz le rin de sak la mak mak sady bi len gö çüp git me gi çäk len dir di ler. 1750-n ji ÿyl dan so◊ luk mançylyk gul lugyny◊ we aras saçylygy◊ sak lanyΔyny◊ gowu lan magyny◊ ne ti je sin de Ÿewro pa da ölü mi◊ de re je si pe sel di.

Äh li ÿe re yzy gi der li dö kün dö kül me gi we be jer gi iΔle ri ni◊ gowy ge çi ril me gi esasyn-da hasyllylyk artdy, ne ti je de, azyk önüm le ri bi len üp jün çi lik gowu landy. ≈eÿle-de bol sa, adam lary◊ kö pü si öz leΔdirÿän ÿer le ri ni◊ meÿdanyny Δeÿle bir ke melt di we lin, hat da olary◊ alÿan hasyly öz maΔga la laryny ek lemäge-de ÿet meÿär di. Üs te si ne-de, se net çi lik kär ha na laryn daky önüm çi lik me ha ni za siÿa ar kaly se na gat öwrü liΔi gi ni◊ pi dasy boldy, fab rik ler de mü◊ler çe se net çi iΔsiz galdy.

1840-njy ÿyly◊ or ta laryn da Ir lan diÿa da kar to fel ke se li we Ger ma niÿa da dowamly öwrü liΔi gi◊ ne ti je sin de Ame ri ka ÿe ne-de mil li on lar ça göç men gel di. ≈ol bir wagt da ÿur da gü nor ta-gün do gar Hy taÿy◊ i◊ garyp et rap laryn dan hy taÿ im mig rant lary ge lip baΔlady.

1890–1921-n ji ÿyl lar aralygyn da AB≈-da 19 mil li on çe me si gö çüp ge len bardy. 1921-n ji ÿyl da bol sa Kong res il kin ji ge zek ymykly çäk len dir me ler ba ra daky ka nun lary ka bul et-di. Ol gö çüp gelÿän le ri◊ kö pü si Ita liÿa dan, Rus siÿa dan, PolΔa dan, Gre siÿa dan we Bal kan ÿurt laryn dan ge len ler di. Ÿewro pa dan beÿle ki ÿurt lar dan-da, my sal üçin, Ÿa po niÿa dan, Ka na da dan we Mek si ka dan adam lar gelÿär di.

DÜR LI MIL LET LE RI÷ ŸURDY


��

1920-n ji ÿyl lary◊ baΔlary na çen li iΔ hakyny◊ ÿo kar landyryl magy ug run da gö reΔen iΔçi le ri◊ we Ku-K luks-K lan we Göç men li gi◊ çäk len di ril me gi ug run da gö reΔmek boÿun ça bir leΔi gi ÿaly öz le ri ni◊ jyns pa raz ÿa-da di ni ga raÿyΔlary esasyn da im mig ra siÿany çäk len-dirmäge çagyrÿan lary◊ bir leΔi gi dö re dil di. 1924-n ji ÿyl daky Jon son-Ri din gö çüp gel me ler ba ra daky per many ÿö ri te çäk len di ri len sa nawy◊ bel len me gi esasyn da ÿur da göç men le ri◊ gel me gi azaldy.

1930-njy ÿyl lar daky Beÿik çök gün lik gö çüp gelÿän le ri◊ sanyny has-da azaltdy. Jemgyÿet çi lik pi ki ri adaty gö çüp gelÿän le re, hat da ÿewro pa daky az sanly syÿasy taÿdan yzar lanÿan lary◊-da gö çüp gel me le ri ne garΔydy. 1933-n ji ÿyl da Adolf Git ler häki miÿe te ge len den so◊, i◊◊än ujypsyz sanly adam Bir leΔen ≈tat la ra gi dip bil di.

Bir leΔen ≈tat lar uruΔdan so◊ky onÿyllyk lary◊ dowamyn da bel le nen ka nuny çäk len di-ri len sa nawy ÿö ret di. 1952-n ji ÿyl da ka bul edi len Mak kar ran Wol te ri◊ ka nunyny◊ ta rap-dar lary çäk len di ri len sa nawy◊ gowΔadyl magy Bir leΔen ≈tat lary◊ içi ni Gün do gar Ÿewro pa-dan bo lan mark sist içaly lar dan dol du rar diÿip he der edÿär di ler.

1965-n ji ÿyl da Kong res yur da gö çüp gelmäge rug sat edilÿan adam sanyny tu tuΔ ÿarymΔa ra de giΔli kwo ta lar bi len çalΔyrdy. Bu ÿag daÿda AB≈-ny◊ raÿat laryny◊ garyn-daΔlary we ÿur du◊ mätäç lik çekÿän hünär men le ri bo lan göç men le re artyk maçlyk be ril di. 1978-n ji ÿyl da ÿarymΔa ra de giΔli kwo ta lar tu tuΔ dünÿä üçin göz ö◊un de tu tulyp, 290000 ada ma ÿe ten a◊ryçäk kwo ta bi len çalΔyryldy. Bu san 1980-n ji ÿyl da bos gun lar ba ra daky ka nun ka bul edi len den so◊, 270-e çen li azaldyldy.

1970-n ji ÿyl lary◊ or tasyn dan so◊, Bir leΔen ≈tat la ra im mig rant lary◊ täze tapgyr lary e◊di ler. Olar, esa san, Aziÿa dan we Latyn Ame ri kasy ÿur laryn dandy. Häzir ki za man ha sa-baty aç-a çan ge len im mig rant lary◊ ÿyl da 600 mü◊ ada ma ba ra bardygyny ha sa ba aldy.

Göç men le ri◊ we bos gun lary◊ „göz ö◊ün de tu tu lanyn dan” kwo tany◊ has az bo landygy üçin, giz lin gö çüp gel mek ÿag daÿlary-da boldy. Mek si kaly lar we beÿle ki latyn ame ri kaly-lar üçin has ÿo kary iΔ hakyny◊ we maΔga la lary üçin has kämil bi li mi◊ we luk mançylyk gul lugyny◊ göz le gin de AB≈-ny◊ gü nor ta-gün ba tar ser he din den geçÿär ler. ≈eÿle-de, Ir lan-diÿa, Hy taÿ we beÿle ki Aziÿa döwlet le rin den-de he miΔe giz lin im mig ra siÿa bo lup durÿar. Ha sap lar he miΔe bir me◊zeΔ bol ma sa-da, Bir leΔen ≈tat lary na ÿyl da 600 mü◊ im mig rant giz lin gelÿär.

Kö ne göç men nakylyn da: „Ame ri ka özü ne çekÿär, ame ri kaly lar döΔü◊den itÿär” diÿilÿär. Gö çüp gelÿän köp çü lik leÿin akymy◊ ame ri kan syÿa saty na, ykdy sadyÿe ti ne we me de niÿe ti ne öz täsi ri ni ÿe tirÿän di gi üçin im mig ra siÿa me se le si ni◊ töwe re gindäki je del ler güÿje di. Ÿö◊e ame ri kaly lary◊ kö pü si Azatlyk heÿke li ni◊ Bir leΔen ≈tat lary◊ nyΔanydygy na, onu◊ elindäki çy ra bol sa „altyn gapyny◊” ö◊ün de galdyrylyp, „er kin bir dem alarlyk howa mätäç lik çekÿän le ri◊” hem me si ni gü ler ÿüz bi len garΔy laÿandygy na çu◊◊ur ynanÿar lar. Bu ynanç, Δeÿle-de, öz le ri ni◊ ata-ba ba laryny◊-da göç men bo landygyny bil mek le ri, Bir leΔen ≈tat lary◊ äh li mil let le ri◊ ÿurdy bo lup gal magy na ÿar dam edÿär. 8



URU≈,

ABA DANÇYLYK

WE

ÇÖK GÜN LI LIK

Çök gün lik ÿyl laryn daky öl mez-ö dü lik üçin no bat, 1930-njy ÿyl lar.

B A P

��

URU≈ WE BI TA RAP HU KUK LAR

1914-n ji ÿyl da Ÿewro pa da urΔu◊ baΔlan magy ame ri kan jemgyÿe ti ni goz ga la◊a saldy. Il ki baΔda bu dartgynly ÿag daÿ on dan ju sa uzak da ÿaly bo lup gö rün di, ÿö ne onu◊ ykdy sady we syÿasy täsi ri ok gunly we hem me ugur lar da duÿuldy. 1915-n ji ÿy la çen li ÿur du◊ se-na gatyny◊ ösüΔi ni◊ az-kem pe se gaç-magy uruΔÿan döwlet le re harby se riΔde-le ri◊, geÿim-ge jim le ri◊ be ril me gi bi len ÿe ne ÿo kary galdy. Ang liÿa we Ger ma-niÿa AB≈-ny◊ jemgyÿet çi lik pi kir le ri ni öz ta rap lary na çekmäge çalyΔÿardy lar, de◊iz de bol sa ame ri kan gämi le ri ni◊ üs-tü ne hü jüm edÿär di ler. Bu ÿag daÿa Pre-zi dent Wil son kes gitly pro test bil dir di. ≈eÿle lik de, Bir leΔen ≈tat lar bi len Ger-ma niÿany◊ arasyn daky gap ma-garΔylyk git di gi çe çu◊laΔÿardy.

1915-n ji ÿyly◊ fewralyn da ger man ser ker de si bri tan suwlary na girÿän äh li söwda gämi le ri ni gark et jek di gi ni yg lan et di. Pre zi dent Wil son Bir leΔen ≈tat lary◊ bi ta rap döwlet hök mün de de◊iz ar kaly söwda et mek hu kugyn dan el çek me jek-di gi ni we her bir gämi we her bir adam ÿit gi si üçin ger man hö kü me tin den „berk

jo gap” ta lap et jek di gi ni Ger ma niÿa hö-kü me ti ne duÿdurdy. Tiz den, 1915-n ji ÿyly◊ ba haryn da, 128-i AB≈-ny◊ raÿaty bo lan 1200 ÿo lagçyly „Lu izi ana” atly bri tan gämi si ne mes ler ta rapyn dan gark edi len de, Ame ri kany◊ ga har-ga zap ta-katy i◊ so◊ky çägi ne baryp ÿet di.

Bir leΔen ≈tat lary◊ urΔa gi riΔme gin-den howatyr lanyp, ger man hö kü me ti öz suwasty gämi le ri ni◊ ser ker de le ri-ne ö◊ün den duÿdur man, hat da, duΔman gämi le ri ni-de oka tut magy ga da gan et di. Ÿö ne, 1915-n ji ÿyly◊ 19-njy awgustyn-da bu gör kez me ber jaÿ edilmän, i◊lis le-ri◊ „Ara bik” gämi si duÿduryΔsyz gark edil di. 1916-njy ÿyly◊ 24-n ji martyn da ne mes ler fran suz lary◊ „Sas seks” gämi si-ni oka tut du lar. ≈on da AB≈-ny◊ birnäçe raÿaty heläk boldy. Wil son Ger ma niÿa ul ti ma tum ber mek bi len on dan beÿle tär de suwasty urΔuny ge çir me gi ni bes et-me gi ta lap et di, baΔga ça ÿag daÿda il çi lik gat naΔyk laryny ke sil jek di gi ni duÿdurdy. Ger ma niÿa eg liΔi ge git di.

Ne ti je de, Δol ÿyl Wil son saÿlawlar-da üs tün çykdy, o◊a de mok rat lary◊ „Ol bi zi uruΔdan sak lady” diÿen meΔhur Δy gary-da uly gol daw ber di. 1917-nji ÿyly◊ ÿanwaryn da Se nat da çykyΔ edip, „ÿe◊iΔsiz pa ra hatçyly ga” çagyrdy we

9-NJY BAP: URU≈, ABA DANÇYLYK WE ÇÖK GÜN LI LIK

„Ame ri kan halkyny◊ esasy iΔi – iΔewür lik dir.”

AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Kelwin Ku lij, 1925-n ji ÿyl


��

Δeÿle pa ra hatçylygy◊ has dowamly bolÿandygyny aÿtdy.

BIR LE≈EN ≈TAT LAR I JA HAN UR≈U NA GIRŸÄR

1917-n ji ÿyly◊ 22-n ji ÿanwaryn-da Ger ma niÿa çäk len di ril me dik suwasty urΔu na täze den baΔlaÿandygyny yg lan et di. 1917-n ji ÿyly◊ 2-n ji ap re lin de, ame ri kan gämi le ri ni◊ 5-si gark edi len-den so◊, uruΔ ba ra daky beÿan na many◊ ka bul edil me gi ni ta lap edip, Pre zi dent Wil son Kong re se ÿüz len di. AB≈-ny◊ hö kü me ti harby güÿç le ri top la ma ga, se na gaty we oba ho jalygyny harby ÿo-la gönük dirmäge haÿal etmän gi riΔdi. 1918-nji ÿyly◊ oktÿabr aÿy na çen li 1 mil li on 750 mü◊ es ger dir ofi ser den yba rat bo lan ame ri kan goΔuny Fran siÿa-da jem len di.

AB≈-ny◊ harby gämi le ri bri tan de◊iz goΔuny na suwasty ga bawy böwüsmäge kö mek et di ler. 1918-n ji ÿyly◊ tom sun da bol sa täze ame ri kan güÿç le ri ne mes le-ri◊ gury ÿerdäki hü jü mi ni yza ser pik dir-mek de aÿgytly he re ket et di ler. Noÿabr aÿyn da bir mil li on dan-da köp ame ri kaly Ma as-Ar gon harby hü jü mi ni ge çirmäge gat naΔdy we üs tün lik li zar ba ur mak bi len öwgü li „Gi den burg” ser he di ni böwüs di.

Wil son Ÿa ran ÿurt lary◊ we AB≈-ny◊ uruΔdaky mak sadyny◊ ger man halky bi-len däl-de, ger man ko rollyk hö kü me-ti bi len gö reΔdi gi ni kes gitläp, urΔu◊ basym gu tar magy na uly ÿar dam et di. 1918-n ji ÿyly◊ ÿanwaryn da ada latly pa-ra hatçylygy ber ka rar et mek üçin esas hök mün de Se na ta hö dür le nen Wil sony◊ ÿör gün li „14 bö lüm den” yba rat giz-lin hal ka ra yla laΔygyny we olary açyk Δert na ma lar bi len çalyΔmagy ga da gan et me gi, de◊iz le ri◊ we söwdany◊ er kin-li gi ni◊ ke pil len di ril me gi ni, ÿurt lary◊ arasyn daky ykdy sady päs gel çi lik le ri aÿyr magy, ÿa rag lary azalt magy, basylyp

al nan ÿer le ri◊ ilatyny◊ bäh bi di ni arap, basy balyjylykly je del le ri◊ çö zül me gi-ni göz ö◊ün de tutÿar. Beÿle ki bö lüm-ler ÿewro pa ÿurt laryny◊ öz yk bal laryny öz le ri ni◊ çöz me gi ne we er kin ykdy sady ösüΔi ne de giΔli dir. Wil sony◊ 14 bö lü mi „beÿik we ki çi döwlet le ri◊ syÿasy ga-raΔsyzlygyny◊ we ter ri to ri al bü tewi li gi-ni◊ öza ra ke pil li gi ni” üp jün et mek üçin mil let le ri◊ ÿa ranlygyny dö ret mek pi ki ri-ne ak pa ta ber di.

1918-n ji ÿyly◊ tom sun da, goΔun lary der bi-dagyn edi lip, yza çe kilmäge baΔlan-da, Ger ma niÿa „14 bo lü mi◊” esasyn da ÿa raΔyk ba ra da gep leΔik le re baΔla mak tek li bi bi len Wil so na ÿüz len di, ÿö ne bu tek li be görä, harby adam lary◊ ne mes halkyn dan ge lip çykÿandygy na göz ÿe-ti rip, Wil son ÿa ran ÿurt lary◊ ma kul la-jakdygy na ke pil geç di we 1918-nji ÿyly◊ 11-n ji noÿabryn da Ger ma niÿa bi len ÿa-raΔyk ba ra daky yla laΔyk ga zanyldy.

MIL LI BIR LE≈IK

Wil son ÿa raΔygy◊ gu tarnykly Δert le-ri, gep leΔi gi◊ barΔyn da iΔle nip dü zü ler diÿip umyt edÿär di, ÿö ne Δöl bir wagty◊ özün de-de ÿa ran ÿurt lar kel le gyzgyny-na Ger ma niÿa aΔa ta lap lar bil di rer ler öÿdüp he der edÿär di. Ol bu ba bat da-da ÿal◊yΔmandy. Onu◊ Mil li bir leΔik dö-ret mek ÿaly, pa ra hatçylykly beÿik mak-sadyny◊ özi ta rapyn dan ÿa ran ÿurt la-ra eg liΔik bol ma sa, ama la aΔma jagy na düΔü nip, ol Wer sal daky ÿa raΔyk ba ra-daky gep leΔik ler de ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan bö lüm me-bö lüm yza tes di. Dog rusy, ol käbir zat lar ba bat da öz ge pi ni gö gert-di: ÿagny Ita liÿany◊ Fÿum de◊iz du ral-gasyny◊ dawasy na garΔy çykdy; Fran-siÿany◊ premÿer-mi nist ri Kle man sony◊ Ger ma niÿa dan Reÿn we laÿatyny we Sa-ar kö mür käni ni al jak bol magy na garΔy çykdy; mun dan öt ri-de, ÿa ran ÿurt lary◊ äh li harby çyk dajy laryny◊ je mi ne ba ra-

��


bar pul bi len öwe zi ni dol ma tek li bi ne hem garΔy çykdy.

Wil sony◊ pa ra hatçylygy gol da ma ga gö nük di ri len mak sat na masyny◊ gowy ta rap lary ba ra da aÿdy lan da, on da Mil-let ler bir leΔi gi ni dö ret mek ba ra daky tek-lip den baΔga gep leΔik le ri◊ ahyry na çen li hiç hi li göwne jaÿ tek lip gal mady diÿen ÿalydy. Täleÿi◊ em ri ne görä, ony dö-re di ji ni◊ özü ne onu◊ öz ÿur dun da bir-leΔi ge ag za bol mak dan ÿüz öwrül me-gi ni gör mek miÿes ser et di. Wa ka lary◊ beÿle ne ti je le re du çar bol magy Wil-sony◊ özü ni◊ goÿbe ren ha ta lary bi len düΔün di rilÿär di. Ol res pub li kaçy garΔy-daΔlary◊ ÿol baΔçysyny we kil hök mün de Pa ri¤de geçÿän pa ra hatçylykly gep leΔik-le re ibermän li gi bi len syÿasy ÿal◊yΔlyk goÿbe rip di. Ol AB≈-a do lanyp ge len den so◊ bol sa, Mil let ler bir leΔi gi ni◊ dö re-dil me gi ni ma kul la mak üçin ze rur bo lan sähel çe eg liΔi ge git mi gi-de ret et di (çün-ki Δol wagt AB≈-ny◊ Se natyn da res pub-li kaçy lar agdyklyk edÿär di).

WaΔing ton da ÿe◊liΔe se zewar bo-lup, Wil son saÿlawçy lary öz ta rapy na çek mek niÿe ti bi len en çe me Δta ta ün-dew iΔi bi len aÿlandy. Ÿö ne, onu◊ sag-lygy Wer sal kon fe ren siÿasyn daky um-masyz uly nerw dartgynlygy we uruΔ wagtyn da ÿurdy do landyr mak da düΔen ag ram lar bi len ju da ÿa ra maz laΔypdy. 1919-njy ÿyly◊ 25-n ji sentÿabryn da Pu-et lo Δähe rin de (Ko lo ra do Δtaty) Wil son ys maz ke se li ne uç rady we on dan açy-lyp bil me di. 1920-n ji ÿyly◊ mart aÿyn-da Se nat uzak ara alyp mas la hat laΔma-lar dan so◊ Bir leΔen ≈tat lar ta rapyn dan Wer sal yla laΔygyny-da, Mil li bir leΔi gi◊ ter tip na masyny-da ma kul la magy ret et-di. Ne ti je de, AB≈ we Orusÿet ag zaly ga girmän le rin den so◊, Mil let ler bir leΔi gi gowΔak gu ra ma bol magyn da galdy.

Wil sony◊ uruΔ we pa ra hatçylyk üçin ah lak we hu kuk esas laryny◊ bol-magyny◊ ze rurlygy na ynamy ÿurdy ruh-

landyrdy, ÿö ne haky kat bu ÿö rel ge le re eÿer mek den daΔda boldy we Wil sony◊ ö◊baΔçylygy göwnü çök gün lik bi len ÿe-ri ni çalyΔdy, ÿur du◊ özi bol sa daΔary syÿa sat da çet leΔmäge çalyΔdy.

URU≈DAN SO÷KY BI DÜZ GÜN ÇI LIK LER

UruΔdan pa ra hatçylykly döwre geç-mek köp ler üçin ÿe◊il-ÿel paÿ iΔ bol-mady. 1917-n ji ÿyl da Ÿewro pa daky uly dü mew ÿaÿra masy, 1918-n ji ÿyly◊ ba-haryn da Bir leΔen ≈tat la ra da ge lip ÿet di. Dü mewden bir ÿyly◊ dowamyn da doly sap lanylÿan ça, ÿur du◊ ilatyny◊ ÿarym mil li onyn dan-da kö pü si ni◊ ömür ta napy ke sil di.

UruΔdan so◊ky az wagtlyk ykdy-sady Δowhunly ösüΔ ge le je ge uly umyt-lary dö ret di, ykdy sadyÿet ka daly ÿag-daÿa ge len den so◊ bol sa, ol umyt lar puç bo lup git di. IΔçi ler gün-gü ze ran gör me gi◊ kyn laΔmagyn dan, iΔ gü nü ni◊ dowamlylygyn dan we ÿol baΔçylyk edi-liΔin den nägi le di ler. Di◊e 1919-njy ÿyl-da 4 mil li on dan-da köp iΔçi iΔ taΔlaÿΔa çykdy. ≈ol ÿyly◊ tom sun da iΔ taΔlaÿyΔ bü tin de mir gazygy we gü nor tany gap-lady. Her ni çik-de bol sa, ÿurdy güÿç-li ga la gop lu ga sa lan wa ka iki ÿyl ozal AB≈-ny◊ çäk le rin den uzak da bo lup ge-çip di. Ol Rus siÿa da 1917-n ji ÿyl da bo-lan bolΔewik öwrülΔi gi di. Rus siÿa da az sanly adam dan yba rat to par häki miÿe ti eÿelän den so◊, ame ri kaly lar Δeÿle to-pary◊ öz ÿurt laryn da hem ÿü ze çyk-magyn dan he der et di ler. 1919-njy ÿyly◊ ap re lin de tany mal raÿat la ra ÿol la nan 40-a go laÿ bom ba ara gat naΔyk gul lukçy-lary ta rapyn dan ele sal nan da, gorky has-da güÿje di.

BaΔ kazy Mit çel Pal mer Ada lat mi-nistr li gi ni◊ için de täze umumy der◊ew bö lü mi ni dö ret di we o◊a Ed gar Guwe-ri ÿol baΔçy edip bel le di. Guwer düÿp li


��

ÿö rel ge ler boÿun ça de lil ler ÿyg na ma-ga gi riΔdi. Onu◊ dür li gu ra ma lary bar-la magy bol sa köp adam lary◊ ÿurt dan çy karyl magy na ÿa-da kowul magy na ge tir di. Pal me ri◊ ÿakymsyz duÿduryΔy ÿurt da „gyzyl howsa lany” öjük dir me-gi dowam et di ren-de bol sa, ol howsa-lany◊ baΔa bar magy pu ja çykdy; 1920-n ji ÿyly◊ tom su na çen li ame ri kaly lar Bir leΔen ≈tat la ra baΔ-baΔdaklygy◊ howp sal maÿandygy na düΔün di ler.

AB≈-NY÷ 1920-N JI ŸYL LAR DA ÖSÜ≈I

1920-n ji ÿyl daky pre zi dent saÿlawlaryn da Res pub li kan par tiÿany◊ we ki li kan di dat Wor ren Gar din gi◊ ajaÿyp ÿe◊Δi Wil sony◊ in ter na si ona liz-mi ni◊ we ide aliz mi ni◊ umumy ret edil-me si ni◊ su but na masy boldy. Bu ba bat da ¤ur na list Wilÿam Al len Waÿt: „Ame ri-kaly lar ala da lar dan ÿa dady lar, olary◊ nus ga alarlykly bol mak ÿü re gi ne düΔdi we o◊a de rek olar pähim li bol maly” diÿip ÿazdy.

1920-n ji ÿyly◊ saÿlawlaryn da Ame-ri kany◊ taryhyn da il kin ji ge zek ÿur du◊ äh li ÿe rin de pre zi dent li ge kan di dat lar üçin aÿal-gyz lar-da ses ber di ler. 1919-njy ÿyl da Kong res Kons ti tu siÿany◊ 19-njy dü ze diΔi ni ma kul la mak üçin Δtat la-ra ber di, olar da gel jek ÿyl Ame ri kany◊ aÿal-gyz lary saÿlawla ra baryp, kan di-dat lary◊ at lary ÿazy lan kagyz lary ses be-rilÿän gu tujyk la ra ok lap bil mek le ri üçin, dü ze diΔi gi jik dirmän tassyk lady lar.

1920-n ji ÿyl lar da, esa san, Δäher ler de ÿur du◊ ykdy sadyÿe ti gülläp ös di, o◊a-da adat dan daΔary kon serwa tiw syÿa sat ÿar dam et di. Ol syÿa sat „eger-de döwlet hu susy te le ke çi li gi◊ ös me gi üçin müm-kin bo lan Δert le ri dö ret se, ilaty◊ äh li gat-lagyny◊ hal-ÿag daÿy ÿo kar la nar” diÿen pi ki re esas lanÿardy.

Bu ugur da he re ket et mek bi len, do landyryjy res pub li kaçy par tiÿa se-na gat önüm çi li gi üçin i◊ amatly Δert-le ri dö retmäge çalyΔdy. 1922-n ji we 1930-njy ÿyl lar da ÿe ne-de AB≈-ny◊ se na gatçy lary içer ki ba zar da agalygy ke pil len dirÿän nyrh gö te rim le ri ni ÿo-kar landyrdy. ≈u nu◊ ÿaly nyrh ka nun-laryny◊ ikin ji si bo lan Smut-Ho uly◊ ka nuny daΔary ÿurt lar dan gelÿän haryt-la ra güm rük salgydyny Δeÿle bir ÿo kary galdydy we lin, mü◊den gowrak ame-ri kan ykdy satçysy Pre zi dent Ger bert Guwer den ony ga da gan et me gi towak-ga et di. Bu wa ka lar beÿle ki ÿurt lary◊ Bir leΔen ≈tat la ra gym mat düΔjek jo gap he re ket le ri ni◊ bol jakdygy ba ra daky çak la ma laryny◊ dogry çy kandygyny tassyk lady lar. ≈ol bir wagty◊ özün de fe-de ral hö kü met salgyt lary◊ de re je si ni pe-seltmäge gi riΔdi, çün ki, ma liÿe mi nist ri Änd ru Mel lony◊ pi ki ri çe, ÿo kary gir de ji salgydy adam lary täze se na gat kär ha na-la ra maÿa goÿma ga höwes len dir meÿär diÿip ha sap landy. 1921–1929-njy ÿyl-lar aralygyn da ka bul edi len bir to par ka-nun da, Kong res uruΔ wagtyn da gi ri zi len gir de ji salgydyny◊, artyk maç gir de ji salgydyny◊ we kor po ra siÿa salgydyny◊ ÿatyryl magy ÿa-da ke mel dil me gi ba ra-daky tek lip le ri ne gyzyk lan ma bi len jo-gap ber di.

Gar ding döwrün de wi se-p re zi dent bo lan we 1923-n ji ÿyl da Gar ding ara dan çy kan dan so◊, 1924-n ji ÿyl da AB≈-ny◊ Pre zi den ti bo lan Wer mont da dog lan, gö nü mel häsiÿet li Kelwin Ku lij: „Ame-ri kany◊ baΔ piΔe si – iΔewür lik dir” diÿip yg lan et di. Ku lij res pub li kaçy par tiÿany◊ kon serwa tiw ykdy sady syÿa saty na ta rap ÿoly has uly üs tün lik bi len ug rukdyrdy, Gar din gi◊ we lin beÿle etmäge ukyby-da ÿet me di, onu◊ do landyryjy laryny◊ kor rup siÿa ÿüz urandyk lary bol sa Pre-zi den ti◊ ölü min den birnäçe aÿ ö◊ äΔgär bo lupdy.

��

Ÿig ri min ji ÿyl lar da hu susy te le ke çi-lik döwlet den sal damly kö mek aldy, Δol san da ola ra fir ma lary◊ gur luΔygy üçin karz lar, ÿük le ri uly gap lar da daΔa mak üçin, bäh bit li bo lan Δert na ma lar ÿaly gy-tak laÿyn kö mek ler-de be ril di. 1920-nji ÿyl daky ara gat naΔyk ba ra daky ka nun uruΔ döwrün de berk gö zeg çi lik astyn-da bo lan de mirÿol lary hu susy eÿe le ri ne gaÿtaryp ber di. 1917–1920-n ji ÿyl lar da de◊iz üs ti söwda döwlet eÿe çi li gin de di. Ol-da hu susy eÿe çi li ge be ril di.

≈ol bir wagt da res pub li kaçy lary◊ oba ho jalyk syÿa saty bar ha köp tankyt-lanÿardy, sebäbi 20-n ji ÿyl lar daky pa jar-lap ösüΔ mülk dar la ra öz täsi ri ni ÿe tir me-di diÿen ÿalydy. 1900–1920-n ji ÿyl lar da AB≈-ny◊ oba ho jalygyn da ÿag daÿ amat-ly boldy, onu◊ önüm le ri ne bo lan ba ha lar ÿo kar landy, esa san-da, uruΔ ÿyl laryn da azyk önüm le ri ne is leg aΔa ar tan da nyrh-lar ÿo kar landy we önüm ön dü ri liΔi ni höwes len dir di. Mülk dar lar uzak wagt lap ekil me dik ÿa-da tarp we to zap ÿa tan ÿer-le ri öz leΔdir di ler. Olary◊ pul gir de ji le ri iki, käbir ÿer ler de üç es se artdy. Olar ö◊ satyn al ma ga milt edip bil me dik haryt-laryny we oba ho jalyk maΔyn laryny sa-tyn al ma ga baΔlady lar, ÿö ne 1920-n ji ÿyly◊ ahyryn da daΔary ÿurt is le gi üzül-ke sil aza lan dan so◊, mö hüm azyk önüm-le ri ni ön dürmäge ÿö ri te leΔen täjir-söwda ho jalyk laryny◊ ÿag daÿy er bet leΔdi. Oba ho jalygyn da pe se gaçyΔly ga Δert dö re-den de lil köp di, olary◊ i◊ esasysy we-lin daΔarky ba zar lary◊ ÿi ti ril me gi bi len bag lanyΔyklydy. Mülk dar lar AB≈-ny◊ daΔary ÿurt dan ge ti rilÿän haryt la ra ÿo-kary nyrh lar bel le nen li gi üçin, döwlet söwdasyny◊ iΔi ni tog ta dan et rap laryn da öz önüm le ri ni er kin ÿer leΔdi rip bil meÿär-di ler. Dünÿä ba zar laryny◊ gapy lary olary◊ ö◊ün de kem-kem den ÿapylÿardy. 30-njy ÿyl lary◊ umumy ykdy sady çykg-ynsyz ÿag daÿy mülk dar lary◊ ÿag daÿyny has-da kyn laΔdyrdy.

GÖ ÇÜP GELŸÄN LE RI÷ ÜS TÜNDÄKI DAWA LAR

Ÿig ri min ji ÿyl lar da gö çüp gel me-gi◊ çäk len di ril me gi syÿasy ug ru◊ öz-ger me gi ne iter gi ber di. Im mig ra siÿa XIX asyry◊ ahyryn da güÿç len di we XX asyry◊ baΔlaryn da i◊ ÿo kary de re-je si ne baryp ÿet di. 1900–1915-n ji ÿyl lar aralygyn da AB≈-na, esa san, Gü nor ta we Gün do gar Ÿewro pa dan 13 mil li on dan-da köp adam gö çüp gel di. Olary◊ kö pü-si ÿewreÿler we ka to lik ler di. Bu ÿag daÿ, aÿratyn-da, ö◊den ot rumly i◊lis-saks lary we pro tes tant lary biyn jalyk et di. Olary◊ käbir le ri täze gelÿän le re ÿig renç bi len ga rady lar, sebäbi olar az hak tö lenÿän iΔ ug run da bäs leΔÿär di ler, beÿle ki ler bol-sa, ÿagny täze gö çüp ge len ler kö ne däp-des sur la ra eÿe rip, Δähe ri◊ az sanly dür li mil let le ri ni◊ we kil le ri ni◊ ÿaΔaÿan ÿer-le rin de ÿaΔaÿardy lar we ame ri kan me-de niÿe ti ne uÿgun laΔma ga garΔylyk gör-kezÿär di ler.

Bi rin ji Ja han urΔun dan so◊ky im mig-ra siÿa tol kunyny◊ ne ti je sin de mil let çi-lik meÿil le ri güÿç len di. Ÿö ne, he re ke te ge len we täze den gur na lan Ku-k luks-klan gu ra masy „100 gö te rim ame ri ka-laΔdyr makly ga” çagyrdy. Täze den gur-mak Klanyn dan ta pawutlylyk da ÿur du◊ ÿer li akÿagyz pro tes tant laryny ag zaly-ga al maklygy çäk len dir di ler. Olar ka-to lik le ri◊, ÿewreÿle ri◊ we im mig rant-lary◊, Δeÿle-de af ro-a me ri kaly lary◊ garΔysy na gö reΔdi ler. Öz duΔman laryny „täze den sel je rip”, Klan öz eÿe ri ji le ri ni de mir gazygy◊ we or ta gün ba tary◊ kä-bir bö lüm le ri ne çen li gi◊elt di we Δo◊a laÿyklyk da gu ra many◊ ag za sany-da artdy.

Gö çüp gel me le re garΔy meÿil le-ri 1924–1929-njy ÿyl lar daky gö çüp gelÿän le ri◊ sanyny çäk len dir mek ba ra-daky ka nun la ra öwrü len en çe me ka rar la-ra öz täsi ri ni ÿe tir di. Ol bir ÿyl da 150000



��

adam bi len çäk len di ril di, he miΔe lik ÿaΔa ma ga ge len le ri bol sa 1920-n ji ÿyl da eÿÿäm AB≈-da ÿaΔap ÿö ren il deΔle ri ni◊ sany na laÿyklyk da bö lüΔdir di ler. ≈eÿle çäk len dir me le ri◊ mak sat laryny◊ bi ri jyns pa raz gu ra ma lary◊ çagyryΔlaryny gowΔat makdy; 1930-njy ÿyl lary◊ Beÿik çök gün li gi im mig ra siÿa akymyny◊ üzül-ke sil azal magy na ge tir di.

ME DE NIŸET LE RI÷ ÇAKNY≈YGY

Ame ri kaly lary◊ käbi ri maΔga la we di ni◊ daΔy na jem len mek bi len 1920-n ji ÿyl lary◊ dur muΔ ta lap laryny ka na gat-landyryp bol maÿandygyny aÿdÿardy-lar, sebäbi ösÿän Δäher we dünÿewi jemgyÿet obany◊ kö ne däp-des sur lary bi len çaknyΔÿardy. Bil li San deÿ ÿaly wagyzçy-e sas landyryjy lar, my sal üçin, ö◊ bir ma hal pro fes si onal beÿs bolçy, so◊ra wagyz yö re di ji, ÿö ne keÿ geç miΔe do lan mak ug run da gö reΔen ler üçin çy-kal ga bo lupdy lar.

Äh ti mal, esas landyryjy lary◊ bi olo-gi ki öz ge riΔi◊ darwin çi lik düΔün di riΔi ne garΔy di ni wagyz düΔün di riΔi ni go ra mak üçin eden haçly ÿö riΔi bu meÿil le ri◊ i◊ dartgynlylygyny◊ ÿü ze çyk masy bo lan bol sa ge rek. 1920-n ji ÿyl da ewolÿu-siÿa dan sa pak ber me gi ga da gan et mek ba ra daky ka nun tas la ma lary Or ta Gün-ba tary◊ we Gü nor tany◊ ka nun çy karyjy eda ra laryn da peÿda bo lup baΔlady. Bu ÿö riΔi◊ baΔyn da eÿÿäm ÿaΔ bol madyk Wilÿam Jen ni◊s Braÿan durÿardy, ol özü ni◊ ewolÿu siÿa garΔy iΔje◊li gi ni, özü ni◊ ir ki düÿp li ykdy sady tek lip le-ri bi len us sat lar ça ut gaΔdyrÿardy we ewolÿu siÿa „ruhy taÿdan täze den dö re-me gi◊ ze rurlygyny ÿa-da müm kin di gi ni inkär et mek bi len öz gert me le re ÿar dam et meÿär” diÿip nyg taÿÿardy. Bu me se-le, esa san-da, 1925-n ji ÿyl da Ten ne si Δtatyn da, raÿat hu kuk laryny◊ Ame ri-

kan ÿa ranlygyny◊ ag zasy bo lan ÿurt da il kin ji ge zek ewolÿu siÿany◊ garΔysy-na du ran ka nu na garΔy çykyΔ eden de çylΔyrym laΔdy. Ÿo kary synp lary◊ ÿaΔ mu gallymy Jon Sko upsy◊ garΔysy na bi olo giÿa sa pak laryn da ewolÿu siÿany okat mak da günäläp, kazyÿet iΔi ni goz-gady lar. Kazyÿet iΔi jemgyÿet çi li gi◊ ün-sü ni özü ne çek di, Δta ta we kil çi lik eden Braÿan bol sa ak lawçy Kle rens Dar row ta rapyn dan ga zaply so ra ga se zewar edil-di. Sko up sa ÿyl ke sil di, ÿö ne azat edil-di, Braÿan bol sa kazyÿet iΔi gu ta ran dan birnäçe gün den so◊ ara dan çykdy.

Me de niÿet le ri◊ esas landyryjylykly çaknyΔyk lary ba ra da baΔga bir my sal, ol-da has güÿç li mil li äh miÿe ti bo lan „spirt-li iç gi le re gi ri zi len ga da ganlykdyr”. 1919-njy ÿyl da, ÿüz ÿyl lap ün dew edi-len den so◊, Kons ti tu siÿa spirt li iç gi le ri ön dür me gi, sat magy we ÿur da ge tir me gi ga da gan edÿän 18-n ji dü ze diΔ gi ri zil di. Ame ri kan jemgyÿe tin de bo lan meÿha-na lary we beÿle ki iç gi içilÿän köp çü lik ÿer le ri ÿok etmäge gö nük di ri len „gury ka nun” „bi ka nun spirt li iç gi le ri◊ söw-dasy” diÿlip at landyry lan mü◊ler çe giz-lin iç gi ha na lary◊ we „spi iki zi iz” ady bi len mälim bo lan ogryn ça spirt li iç gi-le ri◊ ge ti rilÿän mes gen le ri ni◊ – ogryn düΔewünt li söwdany◊ dö re me gi ne ge tir-di. Spirt li iç gi le ri ga da gan edÿän ka nuny a◊ladÿan käma hal lar „paÿhasly sy nag” diÿlip at landyry lan ga da ganlyk ka nuny 1933-n ji ÿyl da ÿatyryldy.

Jaz eÿÿamy, „Δowhunly 20-n ji ÿyl-lar” we ÿe ne-de Δu◊a me◊zeΔler diÿlip at landyry lan jemgyÿet çi lik we akyl-paÿhas öwrü liΔik le ri Δol döwrü◊ din we „iç gi siz lik ka nuny” ÿaly bir sa pa ga dü-zü len paÿhassyz çäk led nir me le ri ne Δol döwrü◊ öz bo luΔly ga raÿΔy na öwrül di. Ame ri kan ÿaΔlaryny◊, esa san-da, kol-lejdäki le ri◊ gylyk-häsiÿet le rindäki, ah-lak gylyk laryn daky we geÿim-ge jim-le rindäki öz ge riΔlik ler köp le ri haÿran

��

galdyrdy. ^ur na list we tankytçy, ame ri-kan dur muΔyn daky äh li galplyk lary we satlyk zat lary de◊i-taÿy bol madyk de re-je de paΔ eden Gen ri Men kon Δol döwrü◊ akyl dar laryny◊ bi ri bo lupdy. Ÿazyjy Skot Fits je rald Δol onÿyllyk lary◊ äh-li güÿç-kuwwatyny we lapy keç lik le ri ni öz gys gajyk he kaÿa laryn da we „Beÿik Gets bi” ÿaly çe per eser le rin de beÿan edip di.

Fits je rald AB≈-ny◊ dur muΔyny◊ baÿly ga gy zanlygyn dan we boΔlugyn dan lapy keç bo lan, uruΔdan so◊ky „ÿi ti ri len ne sil” diÿlip at landyry lan ÿazyjy lary◊ we pähim li le ri◊ uly bol madyk, ÿö ne täsir li he re ke ti ni◊ bir bö le gi di. Olary◊ kö pü si, hu su san-da, he re ke ti◊ i◊ meΔhur ag zasy – ÿazyjy Er nest He mingweÿ – Ÿewro pa gö çüp, Pa ri¤de göç men bo lup ÿaΔady.

Af ri ka dan bo lan ame ri kaly lar-da mil-li öz-ö zü◊i tankyt la ma döwrü ni baΔdan ge çir di ler. 1910 we 1930-njy ÿyl lar aralygyn da ga raÿagyz lar dan i◊◊än köp adam gü nor ta dan de mir gazy ga göç dü-ler. Ol gö çüΔlik 1915–1916-njy ÿyl lar da i◊ ÿo kary de rejä baryp ÿet di. Olary◊ kö-pü si Det roÿt we Çi ka go ÿaly ösen Δäher-ler de ÿer leΔdi ler. Ol ÿer ler de yza ga lak gü nor ta bi len de◊eΔdi re ni◊de iΔ we Δahsy er kin lik üçin köp müm kin çi lik ler bardy. 1910-njy ÿyl da W.E.B. Dÿu bua we beÿle ki akyl dar lar ga raÿagyz lary◊ he-re ke ti ni◊ Mil li bir leΔi gi ni esas landyrdy-lar. Bu gu ra ma ga raÿagyz ame ri kaly la ra wagty◊ geç me gi bi len bar ha güÿç lenÿän mil li ses le ri ne erk etmäge ÿar dam et di.

≈ol bir wagt da „Gar lem di kel diΔ” diÿlip at landyry lan ÿazyjy lary◊ we nak-gaΔlary◊ af ro-a me ri kan he re ke ti dö re di. „Ÿi ti ri len ne sil” my saly, Lengs ton Hugs ÿaly bu ÿazyjy lar-da or ta synpy◊ gym-matlyk laryny, hat da, olar hakyky ame ri-kan dur muΔyny beÿan edÿän-de bol sa lar, Δert li ede biÿat Δe kil le ri ni ret edÿär di ler.

ULY ÇÖK GÜN LIK

1929-njy ÿyly◊ oktÿabryn da gym mat ba haly kagyz lary◊ ba zaryny◊ toz magy bi len, olary◊ 40 gö te ri mi gym-matyny ÿi tir di, ÿö ne Δol toz ma dan so◊ra-da syÿa satçy lar we iri se na gat eÿe le ri ÿur du◊ ykdy sadyÿe ti ba ra da ruhy be lent çak la ma laryny bes et me di ler. Ÿö ne we-lin, çök gün lik güÿjeÿär di we süÿΔü rint-gi le ri ni goÿan goÿumçy lar ömür boÿy top lan pul laryn dan el üz me li bolÿardy-lar. 1933-n ji ÿyl da Nÿu-Ÿork bir¤asyn-da gym mat ba haly kagyz lary◊ nyrhy 1929-njy ÿyl daky nyrhyny◊ bäΔden bi-rin den-de az boldy. Te le ke çi le ri◊ eda-ra lary ÿapyldy, fab rik ler de iΔ ÿatdy, bank lar tozdy. Mülk dar lary◊ gir de ji si 50 gö te rim pe sel di. 1932-n ji ÿy la çen li her dör dün ji ame ri kaly iΔsiz galdy.

Bu me se le le ri◊ düÿp öze ni ön dü ri-ji güÿç le ri◊ ösüΔ de re je si ni◊ we harç ediΔ de re je si ni◊ arasyn daky ta pawudy◊ önüm çi li gi◊ en jam laΔdyrylyΔy bi len de-lil len di ri lip, Δo nu◊ ne ti je sin de uruΔdan so◊ goÿbe rilÿän önü mi◊ möç be ri ame-ri kan mülk dar laryny◊, iΔçi le ri ni◊ we gul lukçy laryny◊ satyn alyΔ ukybyn dan ozup geç di. Baÿ ÿo kary gat lagy◊ we or-ta synpy◊ artyk maç süÿΔü rint gi le ri bi-parh harç landy; gym mat ba haly kagyz-la ra we bi na lary◊ bäh bit le ri ne sowruldy. Gym matly kagyz lar ba zaryny◊ bat magy bir¤a neb sewür li gi ni◊ yra◊ atyp du ran yma ratyny ÿer bi len ÿeg san eden sebäp-le ri◊ il kin ji si boldy.

1932-n ji ÿyly◊ pre zi dent saÿlawlary „uly çök gün li gi◊” sebäp le ri we on dan çyk magy◊ müm kin çi lik le ri ba ra daky çe kiΔme le re öwrül di. Ger bert Guwe-ri◊ki Δowu na bol mady. Ol bir¤any◊ toz magyn dan 8 aÿ ö◊ Ak Tam da pre zi-dent lik we zi pe si ne gi riΔip, bar güÿji bi-len se na gaty◊ tig ri ni ÿe ne aÿlandyr ma-ga çalΔypdy. Ÿö ne ol fe de ral hö kü me ti◊ ykdy sadyÿetdäki wajyplygy ba ra daky



��

däbe öwrü len düΔünjäni◊ ÿe si ri di we Δol sebäp li, aÿgytly çäre le ri gö rüp bil me-di. Onu◊ de mok ra tik par tiÿa dan bo lan garΔy daΔy Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ gu ber-na tory we zi pe sin de ykdy sady çykgyn-syzlygy◊ il kin ji ÿyl laryn da meΔhurlyk ga za nan Frank lin De la no Ruzwelt res-pub li kaçy lary◊ 20-n ji ÿyl lar da ÿö re den syÿa saty ne ti je sin de güÿç le nen Ame ri-kany◊ ykdy sadyÿe ti ni◊ içer ki ösüΔle-ri ni◊ ne ti je sin de çök gün li gi◊ ÿü ze çy kandygyny su but et di. Guwe ri◊ pi ki-ri çe, AB≈-ny◊ ykdy sadyÿe ti ni◊ sagdyn esasy bo lup, o◊a Bi rin ji Ja han urΔy ze-rarly ÿü ze çy kan hal ka ra ykdy sady we

syÿasy çykgynsyzlyk lary◊ täsi ri ÿe tip-di. Guwe ri◊ ykdy sadyÿe ti di kelt mek we çykgynsyzlyk dan baΔ alyp çyk mak üçin te bigy ÿag daÿla ra bil bag la ma-ga çalyΔmagy ÿo kary de lil le re esas-lanÿardy. Ruzwelt we lin, fe de ral hö-kü me ti◊ häkim li gi ni bu ugur da sy nag ge çir mek de peÿda lan magy özü ne ma kul bil di.

Ol saÿlawlar da 22,8 mil li on ses alyp, ajaÿyp ÿe◊iΔ ga zandy, Guwer üçin bol-sa 15,7 mil li on adam ses ber di. Bir leΔen ≈tat lar ykdy sady we syÿasy öz ge riΔlik-le ri◊ täze eÿÿamyny◊ bo sa gasyn da durdy. 9


„TÄZE ÇE

ÇE ME LE≈I≈”

MAK SAT NA-

MASY WE

JA HAN UR≈Y

AB≈-ny◊ „Gün ba tar Wir ji niÿa” we „Ten ne si” atly harby gämi le ri ÿa pon lary◊ Perl-Har bo ra eden hü jü min den so◊.

B A P

��

RUZWELT WE „TÄZE ÇE ÇE ME LE≈I≈”

1933-n ji ÿyl da täze saÿla nan Pre zi dent Frank lin Ruzwelt ynamly we ruhy be lent lik bi len iΔe baΔlady, onu◊ bu häsiÿet le ri adam lary „täze çe çe me-leΔiΔ” atly mak sat na masyny◊ baÿdagy astyn da bir leΔdir di. „Bi zi◊ gork maly ÿe-ke-täk zadymyz, bu – gorkyny◊ özü dir” diÿip, ol özü ni◊ pre zi dent lik we zi pe si ne gi riΔme gi my nasy bet li eden çykyΔyn da aÿtdy.

Täze çe çe me leΔme mak sat na masy bel li bir de re je de eÿÿäm gün ba tar ÿewro-pa ÿurt laryny◊ en çe me sin de ge çi ri len öz gert me le ri Bir leΔen ≈tat lar da hem ge çir me gi a◊ladÿardy. Üs te si ne-de, ol ka pi ta lizm döwrün de döwlet gö zeg çi li-gi ni◊ er kin lik syÿa satyny◊ ÿatyryl magy ba ra daky akymy◊ uzak wagt lap dowam edip, i◊ so◊ky no kady na baryp ÿe ten di-gi ni, ÿagny 1880-n ji ÿyl lar da de mirÿol-lary◊ düz gün leΔdi ril me gin den baΔla nan, Ruzwel ti◊ we Wil sony◊ mil li öz gert-me eÿÿamyny◊ ka nun çy karyjy eda ra-laryny◊ ösen eÿÿamyn da gi ri zi lip di.

AB≈-da täze çe çe me leΔmäni◊ Δeÿle çaltlyk bi len ÿe ri ne ÿe ti ril me gi, dog-ru dan-da, täze lik boldy, çün ki Δeÿle iΔle ri dur muΔa ge çir mek üçin en çe me onÿyllyk lar ge rek bolÿardy. Ÿö ne, köp öz gert me ler howul-ha ra taÿÿar lanypdy we ÿe ter lik dep gin de ge çi ril meÿär-di, käha lat da-ha as la bi ri-bi ri ne garΔy gelÿär di. Täze çe çe me leΔme mak sat na-masyny◊ ka rar laryny◊ çalt ka bul edil-me gi we ama la aΔyryl magy tankyt üçin we er kin ara alyp mas la hat laΔmak üçin açyklygy na galÿardy. Ol ÿe ne-de ame ri-kaly lar da öz döwle ti ni◊ iΔi ne gyzyk lan-ma dö ret di. Ÿur du◊ bank we karz be riΔ ul gamy Ruzwelt pre zi dent lik ka samyny ka bul eden wagtyn da tog tan ÿag daÿyn da diÿen ÿalydy.

Hö kü met is leg bil di rilÿän haryt lary◊ ba hasyny galdyr mak we ber gi dar lary◊ ÿag daÿyny ÿe◊let mek üçin, pu lu◊ or-ta hal hüm met siz li gi ni dö ret mek ba-ra da ka rar ka bul eden den so◊, bank lar Δeÿle haÿran galdyryjy dep gin de açylyp baΔlady lar. Täze mil li bank lar ÿe◊il Δert-ler bi len se na ga ta we oba ho jalygy na karz ber di ler. Bank goÿum lary na 50000 dol la ra çen li möç ber de ätiÿaçlyk gi ri-zil di, bir¤a da gym mat ba haly kagyz lary alyp-sat mak iΔi berk gö zeg çi li ge alyndy.

10-NJY BAP: „TÄZE ÇE ÇE ME LE≈I≈” MAK SAT NA MASY WE JA HAN UR≈Y

„Biz de mok ra tiÿany◊ beÿik mes ge ni bol malydyrys.”

AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Frank lin Ruzwelt, 1941-n ji ÿyl


��

I≈SIZ LIK

1933-n ji ÿy la çen li mil li on-lar ça ame ri kaly iΔsiz di. Uly Δäher ler de çö rek üçin no ba ta dur mak adaty ÿag-daÿa öwrü lip di. Ÿüz ler çe mü◊ adam öl mez-ö di gün görÿär di. IΔdir sü mel-ge gözläp, ÿur du◊ köp ÿe rin de sel peΔip ÿö ren le ri◊ sany köp di. „≈aÿ pul bol-sa hem ber se◊izlä◊, do gan jan?” diÿip, meΔhur aÿdym lar da gaÿta la ma edi lip aÿdylÿardy.

IΔsiz ler üçin il ki baΔda Raÿat go-ragyny◊ iΔje◊ to paryny◊ dö re dil me gi iΔsiz ler üçin bi rin ji mak sat na ma boldy. Kong res on se kiz–ÿig ri mi bäΔ ÿaΔa çen li bo lan ÿaΔlary iΔ bi len üp jün et mek ba ra-daky mak sat na many ka bul et di. Bu mak-sat na ma ÿarym harby häsiÿet li bo lup, iΔsiz ÿaΔ adam la ra aÿda 30 dol la ra go-laÿ hak be rip, iΔ la ger le ri ne haky na tut-mak bi len meΔgul lanÿardy. Onÿyllygy◊ dowamyn da bu mak sat na ma 2 mil li ona go laÿ ÿaΔlar gat naΔdy. Olar dür li te bi-gaty go raÿyΔ mak sat na ma laryny◊ tas-la ma lary na gat naΔdy lar: top ragy◊ üst ki gat lagyny◊ ÿuwlup git me gi ni◊ garΔysy-na agaç na hal laryny oturdÿardy lar, ÿur-du◊ to kaÿ baÿlygyny ber kidÿär di ler we aka ba suwlary◊ ha pa lan magyny◊ ö◊ü ni al mak ug run da gö reΔÿär di ler; balyk lar, ÿa bany haÿwan lar we guΔlar üçin go rag-ha na lar dö redÿär di ler; daΔ kö mür, ne bit, slans, gaz, nat riÿ we ge liÿ çykÿan ÿer le-ri◊ go ragy bi len meΔgul bolÿardy lar.

Raÿat lary◊ iΔ bi len üp jin çi li gi me-se le le ri boÿun ça eda rany◊ dö re dil me gi-de iΔ ÿer le ri ni◊ ÿet mez çi lik me se le si ni çözmäge kö mek et di. Eme li ÿol ar kaly iΔ or nuny dö ret mek de aÿyp lanyp, ÿi-ti tankyt edi len-de bol sa, ol döwlet ta-rapyn dan pul kö me gi be rilÿän, ÿagny aryk gaz mak dan ga raÿol lary be jermäge we mu gallymçyly ga çen li dür lü li gi öz içi ne alÿan goΔma ça iΔ bi len üp jün edÿär di. Ol 1933-n ji ÿyly◊ noÿabryn-

da açylyp, 1934-n ji ÿyly◊ ba haryn da-da ÿapyldy, ÿö ne Ruzwelt we onu◊ to pary iΔsiz li gi ÿok et mek ba batyn daky is len dik mak sat na many gol da mak laryny dowam et di ler.

OBA HO JALYK

Täze çe çe me leΔme mak sat na masyny◊ dur muΔa ge çi rilÿän wagty na mah sus bo-lan bir ynanç bardy. Ol hem has kö püräk düz gün leΔdir me ler ÿur du◊ köp me se le-si ni çö zer diÿen ynamdy. My sal üçin, 1933-njy ÿyl da Kong res mülk dar la ra ÿe◊il lik ber mek mak sady bi len ka nun ka bul et di. Ol ka nuny◊ meÿil na masyny◊ düÿp manysy önü mi◊ ba hasyny galdyr-yp, mülk dar la ra goΔma ça tö leg bi len önüm çi li gi◊ meÿle tin ke mel dil me gi ni◊ öwe zi ni dol mak göz ö◊ün de tu tuldy. Mülk dar la ra tö le mek üçin se riΔde oba ho jalyk önüm le ri ni gaÿta dan iΔleÿän se na gat kär ha na lary na salynÿan salgyt-lary◊ ha saby na dö re dil me li di. Tas la ma gör nüΔin den ka nun Δe ki li ni alan wagtyn-da eÿÿäm ekiΔi◊ gyz ga la◊ly döwri dowam edÿär di we mülk dar lar eÿÿäm artyk maçlygy bo lan ekin le ri◊ ekiΔi ni dowam edÿär di ler. Oba ho jalyk mi nist ri Gen ri Wol lis bu ÿag daÿy: „Bi zi◊ siwi li-za siÿamy za akly◊y haÿran edi ji düΔün di-riΔ” diÿip at landyrdy. ≈eÿle-de bol sa, oba ho jalygyny ba zary◊ ta laby na laÿyklyk da öz gert mek per manyny◊ haryt-karz kor-po ra siÿasyny◊ – am bar lar da sak lanÿan we ba za ra cy karyl maÿan hasyl üçin niÿet le nen mak sat na many◊ kö me gi bi-len önüm çi li gi pe selt mek baΔartdy.

1932–1935-n ji ÿyl lar aralygyn da oba ho jalyk gir de ji si 50 gö te rim den-de köpräk artdy, em ma bu gir de ji fe de-ral mak sat na ma lar sebäp li, bö lek leÿin yo kary galdy. ≈ol ÿyl lar aralygyn da mülk dar lar kären de çi le re we paÿçy-la ra önüm çi lik ÿer le rin den ber mek li-ge höwes len di ri lip di ler we bu döwür de

��

Beÿik säh ralygy◊ se bi ti ne girÿän Δtat la-ra ÿowuz gu rakçylygy◊ gel me gi oba ho-jalyk önüm le ri ni◊ ön dü ri liΔi ni◊ ep-es li ke mel me gi ne ge tir di.

„To zanly oka ra” adyny alan ga zaply ÿel ler we to zanly tu pan lar gü nor ta daky Beÿik säh ralyk lary weÿran edip di, ol, aÿratyn-da, 1935–1938-n ji ÿyl lar da güÿç li boldy. Ekin ler ÿok edil di, maΔyn-lar san dan çykdy, adam lar we mal lar heläk çi lik çek di ler. 1930–1940-njy ÿyl-lar aralygyn da „oki iz” diÿip at alan 800 mü◊e go laÿ adam Ar kan zas, Mi zu ri, Ok-la ho ma Δtat laryn dan gö çüp git di. Olary◊ kö pü si er te ki lerdäki ÿaly bo le lin li gi wa-da edÿän Ka li for niÿa Δtaty na rowa na boldy. Bu ÿer le ri di◊e mülk dar lar terk etmän, eÿsem gün-gü ze ran lary mülk dar-lar bi len bag lanyΔykly bo lan hünär men-ler, dü kan eÿe le ri we beÿle ki adam lar-da Ka li for niÿa ÿo la düΔüp di ler. Ka li for niÿa se bi ti il ki baΔda adam lary◊ edil ar zuw ediΔle ri ÿaly bo lup çy kaÿmady. Gö çüp ge len le ri◊ kö pü si möwsüm leÿin iΔler ug run da bäs leΔdi ler we gaty ujypsyz iΔ haky na hasyl ÿyg nady lar.

Hö kü met olary 1935-n ji ÿyl da esas-landyry lan top rak baÿlyk laryny go rap sak la mak hyz matyny◊ he maÿaty bi len üp jün et di. Mülk dar lary◊ eÿe çi lik siz çe-me leΔme gi ze rarly ha tar dan çy kan top-ragy◊ zaÿa lan magy goÿum lar sebäp li has-da güÿç len di. Ekin eki lip, san dan çy kan ÿer ler de tu pan tu rup top ragy◊ üst-ki gat lagyny◊ toz masyny güÿç len dir di, Δon da bu hyz mat eda rasy mülk dar la-ra top ragy◊ zaÿa lan magyny◊ ö◊ü ni al-magy◊ tär le ri ni öwret di. On dan daΔary, ÿe li◊ güÿjü ni pe selt mek mak sady bi len 30000-e go laÿ ki lo metr araly ga agaç na-hal lary oturdyldy.

Oba ho jalygyny ba zary◊ ta laby na laÿyklyk da öz gert mek per manyny◊ iΔi-ni◊ üs tün lik li bo landygy na ga ra maz dan, önü mi gaÿta dan iΔleÿän se na ga ta salgyt sal mak Kons ti tu siÿa ga bat gel meÿän ÿol bi len ÿö re di len çagyn da, ÿagny 1936-njy ÿyl da öz iΔi ni bes et me li boldy. ≈on-dan alty hep de so◊ Kong res top ragy arryk ladÿan ekin le ri ek me gi◊ möç be ri ni azaldÿan mülk dar la ra öwe zi ni tö le me-gi göz ö◊ün de tutÿan has güÿç li ka nuny ka bul et di.

1940-njy ÿy la çen li 6 mil li ona go-laÿ mülk dar Δu mak sat na ma esasyn da goΔma ça fe de ral kö me gi ni aldy. Täze ka nun dur nukly iÿmit üp jün çi li gi ni, bug-daÿy◊ ätiÿaçlygyny we meÿil leΔdi ri len gor lary◊ ul gamyny dö ret mek mak sady bi len artyk maç oba ho jalyk önüm le ri-ne karz ber di. Tiz wagt dan oba ho jalyk haryt laryny◊ nyrh lary galdy we mülk-dar lar üçin ykdy sady ka da laΔma müm-kin çi li gi açyldy.

SE NA GAT WE I≈ÇI GÜŸJI

1933-n ji ÿyl da dö re di len Mil li di kel diΔi do landyrylyΔ we mil li se na gaty di kelt mek per many ba ra daky ka nun lary iΔ ÿü zün de ada latly bäs leΔik düz gün le-ri ni gi riz mek bi len köpräk iΔ ÿe ri ni we Δeÿle-de, köpräk satyn al ma Δert le ri-ni dö ret mek üçin, ga zaply bäs leΔik le-ri◊ so◊u na çyk ma ga çalyΔdy. BaΔda bu çäre ler gowy garΔy la nan-da bol sa, sa-lymyny bermän, te le ke çi ler ka da laΔdyr-mak da öte ge çilÿän di gin den Δy kaÿat edip baΔlady lar.

1935-n ji ÿyl da Mil li di kel diΔi do-landyrylyΔ Kons ti tu siÿany◊ düz gün le-ri ne laÿyk gel meÿär diÿlip yk rar edil-di. ≈ol wag ta çen li beÿle ki syÿa sat lar se na gaty◊ di kel dil me gi ni gol daÿardy we tiz den hö kü met bel li pu dak lar da ba-ha lary düz gün leΔdir mek bi len meΔgul boldy. Bu bol sa mil li ykdy sadyÿe te uly



��

çyk dajy we onu◊ di kel dil me gi ne böwet boldy.

Ame ri kany◊ taryhyn da ö◊ki wagt-daky lar bi len de◊eΔdi re ni◊de hut „täze-çe çe me leΔis” mak sat na masy ÿyl laryn da gu ra maçylykly zäh me ti◊ esasyn da ägirt uly gir de ji ler ga zanyldy. Mil li se na gaty di kelt mek per many iΔçi le ri◊ te le ke çi ler bi len kol lek tiw Δert na ma lar bag laΔmak hu kugyny ke pil len dir di. 1935-n ji ÿyl-da Kong res zäh met gat naΔyk lary ba ra-da köp çü lik leÿin Δert na many◊ ÿe ri ne ÿe ti ri liΔi ne gö zeg çi lik et jek kär deΔler ar ka laΔygyny◊ gu ra masyny dö retmäge hu kuk ber di. Bu ka nu na laÿyklyk-da Zäh met gat naΔyk lary boÿun ça mil li ge◊eΔ dö re dil di, ol ge◊eΔ köp çü lik leÿin Δert na ma lary◊ üs tün den ga ra maklygy ama la aΔyrdy, saÿlawlar bi len meΔgul-landy we iΔçi le re iΔ berÿän ler bi len dö-reÿän is len dik müΔgil lik le ri ara alyp mas la hat laΔy lan ha latyn da olary◊ bäh-bi di ni go raÿan gu ra many saÿla mak hu-kugyny ke pil len dir di.

Kär deΔler ar ka laΔygy na bir leΔmek iΔçi le ri◊ syÿasy a◊-düΔün je li li gi ne, olary◊ öz bäh bit le ri ni◊ umumylygy na düΔün mek le ri ne ÿar dam et di. Kär deΔler ar ka laΔygyny◊ täsi ri di◊e bir önüm çi lik-de däl, içer ki syÿa sat da-da ÿo kar landy. Ol täsir, esa san iki par tiÿa laÿyn ul gamy◊ çäk le rin de ama la aΔyryldy, özi-de res pub-li kaçy par tiÿa ga ran da, de mok ra tik par-tiÿa, umu man, kär deΔler ar ka laΔygyny◊ uly gol dawyn dan peÿda landy.

IKIN JI „TÄZE ÇE ÇE ME LE≈I≈”

„Täze çe çe me leΔiΔ” özü ni◊ il kin ji ÿyl laryn da ka nun ba bat daky gö rel de le ri◊ um masyz muk dary na howan darlyk et di, önüm çi li gi◊ we ba ha lary◊ ep-es li ÿo kar-lan magyny ga zandy, ÿö ne çök gün li gi◊ we lin, so◊u na çykyp bil me di. Ykdy sady çykgynsyzlygy◊ howpy gowΔan da, täze

ta lap lar ÿü ze çykdy. Te le ke çi ler döwle-ti◊ ykdy sadyÿetdäki te le ke çi lik iΔi ne goΔul mazlyk syÿa satyn dan je bir çek di-ler we Mil li se na gaty di kelt mek ba ra-daky ka nuny◊ ka da laΔdyryl masyn dan ÿa◊a bi zar-pe te◊le ri çykdy. Syÿasy çep-çi ler we sagçy lar ta rapyn dan gykylykly hü jüm ler edil ar zuwçy la ra, tos laÿjy la ra we syÿa satçy la ra ky bap daΔ bo lup, di kel-diΔi◊ dep gi ni bi len ka na gat lan maÿan uly köp çü li gi özü ne çekÿän ykdy sady mel-hem ler ÿaly ÿü ze çykdy. Ola ra: Fren siz Ta un sen di◊ garrylyk boÿun ça pen siÿa ba ra daky meÿil na masy; hüm met siz lik tek li bi ni ö◊e sü ren ra di o-ru hany, se-mit le re garΔy syÿa sat da baΔtu tan lary ta rapyn dan gol da nan, sözlän söz le rin-de hal ka ra bankçy laryny ÿaz garÿan ru-hany Ka uf lin; „Her bir adam – özü ne han” diÿen meÿil na masy bi len çykyΔ eden se na tor we Lu izi ana Δtatyny◊ ö◊ki gu ber na tory, güÿç li we ga zaply ora tor, Δtaty edil öz mül ki ÿaly do landy ran Hÿu Long dagy girÿär di. (Eger-de Hÿu Long öl dü ril me dik bol sady, me ge rem, saÿlaw möwsü mi ne goΔu lardy we 1936-njy ÿyl-da Frank lin Ruzwelt bi len bäs leΔer di.)

Çep çi ler we sagçy lar ta rapyn dan Δeÿle zor salyn magy na du çar bo lan Ruz welt täze ykdy sady we jemgyÿet çi-lik çäre ler tapgyryny gol dady. Olary◊ arasyn da garyply ga garΔy gö reΔ, iΔsiz-le ri iΔ orun lary bi len üp jün et mek we adam lary jemgyÿet çi lik taÿdan ätiÿaç-landyryΔ mak sat na ma lary ta pawut landy.

Kär ha na ösüΔi ni◊ do landyrylyΔy, ÿagny ikin ji täze çe çe me leΔiΔ diÿlip at-landyry lan mak sat na many◊ esasy kö me-gi bu aba dançylyk bi len up jün çi lik bol-man, eÿsem iΔ orny bi len üp jün et mek li ge bo lan sy nanyΔykdy. Kär ha na ösüΔi ni◊ do landyrylyΔy na laÿyklyk da ÿol lar, ae-ro port lar we mek dep ler gu ruldy. Fe de ral te at ral, çe per çi lik we ÿazyjy lar tas la ma-laryny◊ esasyn da aktÿor lar, su rat keΔler, heÿkel ta raΔlar, sa zan da lar we ÿazyjy lar

��

iΔe alyndy lar. On dan daΔary-da, Mil li ÿaΔlar do landyryΔy talyp lary ÿarym iΔ gü ni bi len üp jün et di, treÿning mak sat-na ma laryny gu rady we iΔsiz ÿaΔla ra he-maÿat ber di. ≈ol bir wagty◊ özün de di◊e kär ha na ösüΔi ni◊ do landyrylyΔyny◊ ha-saby na üç mil li ona go laÿ iΔsiz iΔ bi len üp jün edi lip di; 1943-n ji ÿyl da bu gu ra-ma öz iΔi ni bes eden de, onu◊ 9 mil li on iΔsi ze kö mek be ren di gi äΔgär boldy.

Ruzwel ti◊ aÿt magy na görä, „täze-çe çe me leΔiΔi◊” i◊ müΔgil ÿe ri 1935-nji ÿyl daky jemgyÿet çi lik ätiÿaç landyryΔ ba ra daky ka nun boldy. Jemgyÿet çi lik howp suzlygy ba ra daky ka nun iΔçi le-ri◊ we iΔ berÿän le ri◊ salgyt tö leg le ri-ni◊ esasyn da gar taΔan adam lar, iΔsiz ler we iΔe ÿa rawsyz adam lar üçin ätiÿaç-landyryΔ ul gamyny dö ret di. Köp sanly beÿle ki ösen se na gatly döwlet ler, eÿÿäm öz le rin de Δeÿle mak sat na ma lary gi ri zip-di ler, ÿö ne 1900-n ji ÿyl lary◊ baΔlaryn-da prog res çi le ri◊ AB≈-da Δeÿle mak-sat na many esas landyr mak ba ra daky çagyryΔlary na üns be rilmän di. Dog rusy, täze li ge bi perwaÿlyk bi len se redÿän ler jemgyÿet çi lik howp suzlyk ul gamyny◊ Ame ri kany◊ däp-des sur lary na gap ma-garΔy gelÿän di gi ba bat da Δi kaÿat eden-de bol sa lar, ol, haky kat dan-da, käbir zat la ra ga rany◊da, bi raz kö ne çilräk di. Jemgyÿet çi lik howp suzlygy köp ba bat da gir de ji si ne ga ra maz dan, hem me ler üçin bir me◊zeΔ möç ber de iΔläp ÿö ren iΔçi ler-den tu tulÿan gir de ji salgydyny◊ ha saby-na ma liÿe leΔdi rilÿär di. Bu çäk len dir me-ler Ruzwelt üçin mak sat na ma lary ka bul et me gi üp jün eden eg liΔik boldy. Olar il ki baΔda ju da ujypsyz bo lan-da bol sa-lar, Jemgyÿet çi lik howp suzlygy mak sat-na ma lary bu gün AB≈-ny◊ hö kü me ti ni◊ dur muΔa ge çirÿän i◊ uly iç ki mak sat na-ma laryny◊ bi ri bo lup durÿar.

TÄZE WAGT LAŸYN ŸA RANLYK

1936-njy ÿyl da res pub li kaçy par tiÿa Kan zas Δtatyny◊ öz ge le re ga-rany◊da, sabyrly we ta katly gu ber na tory Alf red Len dony pre zi dent li ge kan di dat saÿlady. Ol Ruzwelt bi len bäs leΔme li di.

„Täze çe çe me leΔiΔ” ju da köp tankyt-la nandygy na ga ra maz dan, Ruzwelt 1932-n ji ÿyl daky dan-da uly ÿe◊iΔ ga-zandy. Ol ses le ri◊ 60 gö te ri mi ni aldy we Meÿn we Wer mont Δtat laryn dan baΔga äh li Δtat da üs tün çykdy. Bu saÿlawlar-da täze uly wagt laÿyn ÿa ranlyk döräp, o◊a de mok rat lar, Δeÿle-de iΔçi ler, mülk-dar lary◊ kö pü si, Gün do gar we Gü nor ta Ÿewro pa dan gö çüp ge len ler, af ro-a me-ri kaly lar dan we Δähe ri◊ et nik to par lary gir di ler. Res pub li kaçy par tiÿa te le ke çi-ler, ki çi Δäher le ri◊ we Δäher etek le ri ni◊ or ta synpyny◊ we kil le ri ta rapyn dan gol-dandy lar. Bu syÿasy ÿa ranlyk sähel çe öz ge riΔlik ler bi len en çe me onÿyllyk lar azarsyz dowam et di.

1932–1938-n ji ÿyl lar da „Täze çe çe-me leΔiΔ mak sat na masy AB≈-ny◊ syÿasy we ykdy sady ösüΔi ne näme be rip bil di?” diÿen so rag ÿü ze çykdy we bu so ragy◊ üs tün de çe kiΔme boldy. ≈o nu◊ ne ti je sin-de, onu◊ Ame ri ka da döwlet häki miÿe-ti ni◊ umumy düΔün je si ni öz ger den di gi äΔgär boldy. Halky◊ hal-ÿag daÿy üçin hö kü me ti◊ jo gapkär di gi ba ra daky ÿö-rel ge bar ha gi◊ gol daw tapdy. „Täze çe çe me leΔiΔ” käbir tankytçy lary: „Häki-miÿe ti◊ ygtyÿar laryny◊ çäk siz gi◊el dil-me gi raÿat lary◊ azatlygyny ÿo ga çy ka-rar” diÿip nyg tady lar. Ÿö ne Ruzwelt: „Adam lary◊ ykdy sadyÿe ti ni we eΔre ti ni berk leΔdirÿän çäre ler azatlygy◊ we de-mok ra tiÿany◊ ös me gi ne di◊e ÿar dam eder” diÿip ha sap lady.



��

Ruzwelt 1938-n ji ÿyl da ra di oda çykyΔ edip, ame ri kan halky na Δu aΔak-daky lary ÿat latdy: „De mok ra tiÿa käbir beÿle ki uly ÿurt lar da bi reÿÿäm hakyky manysyny ÿi tir di, onu◊ sebäbi, halky◊ de mok ra tiÿa dan göwnü ni◊ ge çen li gin-de däl dir. Onu◊ sebäbi, adam lar iΔsiz-lik den we er tir ki gü ne ynamsyzlyk dan gaty ÿa danlygyn dadyr, olar öz le ri ni◊ ça ga laryny◊ açlyk dan ejir çe kiΔle ri ne çy dap bil me di ler, Δol bir wagty◊ özün-de-de olar baΔtu tanlyk ÿet mez çi lik edÿän gowΔak häki miÿe ti◊ we bu lam-bu jarlygy◊ ö◊ün de haÿsydyr bir iΔi amal et mek den ejiz dir ler. ≈o nu◊ üçin-de, olar bir döwüm çö re gi◊ haty rasy na azatlyk-laryny pi da et mek ka rary na gel di ler. Biz, ame ri kaly lar öz ins ti tut larymyzy◊ iΔe ukyplydygyny we olary sak la mak müm kin di gi ni bilÿäris. Ÿö ne onu◊ üçin, bi zi◊ & de mok ra tik hö kü me ti◊ amaly he re ke ti ni◊ halky◊ hu kugyny üp jün et-mek we zi pe si ne jo gap berÿän di gi ni & ame ri kan halkyny◊ her edip, he sip edip öz azatlygyny go ra ma ga taÿÿardygyny, bi rin ji go rag çägi ni◊-de onu◊ ykdy sady hu kuk laryny◊ üp jün edil me gi ni◊ su but edil me gi dir.”

IKIN JI JA HAN UR≈UNY÷ Ö÷ÜSY RASYN DA

Ruzwel ti◊ pre zi dent li gi ni◊ ikin ji möh le ti gowy ÿo la düΔen de, onu◊ içer ki syÿa saty na täze howp abandy, me ge rem ony her bir ame ri kaly gaty a◊Δy ra nam däl bol sa ge rek. Ol howp Ÿa po niÿa daky, Ger ma niÿa daky we Ita liÿa daky di◊e bir par tiÿalylyk bi len umumy laΔdyry lan to-ta li tar düz gün ler dir-re¤im le ri◊ dünÿäni bö lüΔmek meÿil le ri di.

1931-n ji ÿyl da Ÿa po niÿa il kin ji bo-lup, Manç¤u riÿany eÿeläp, Hy taÿa zar ba urdy we ony ÿe◊liΔe se zewar et di. In di ki ÿyl ol eÿelän se bit le rin de Manç¤o u-Go oÿnagty döwle ti ni esas landyrdy. FaΔis-tik döwle te öwrü len Ita liÿa Liwiÿa da öz basyp alan ÿer le ri ni gi◊elt di we 1935–1936-njy ÿyl lar da Efi opiÿany basyp aldy. Ger ma niÿa da Adolf Git ler mil let-çi-so si alis tik par tiÿany dö ret di, 1933-n ji ÿyl da häkim li gi ele alyp, Reÿn we laÿaty-na goΔun gi riz di we goΔuny gi◊iΔleÿin ÿa rag landyr ma ga baΔlady.

Ger ma niÿany◊, Ita liÿany◊ we Ÿa po-niÿany◊ ga zaply hü jü mi ni◊ dowam ediΔ ÿag daÿyny we to ta li ta riz mi◊ hakyky häsiÿe ti ni◊ äΔgär bolΔuny gö rüp, ame ri-kaly lary◊ ga har-ga zap duÿgusy güÿje di. 1938-n ji ÿyl da Git ler Awst riÿany ger-man reÿhi ne bi rik di ren den so◊, Çe hos-lowa kiÿany◊ Su de tenländ we laÿatyny ta lap ede nin den so◊, Ÿewro pany is len-dik pur sat da uruΔ baΔlap bil jek ÿag daÿa ge tir di. Bi rin ji Ja han urΔun da de mok ra-tiÿa ug run daky „haçly ÿö riΔi◊” Δowsuz tej ri be sin den lapy keç bo lan ame ri kan halky dawa-jen je le goΔu lan ÿurt lary◊ hiç bi ri si ne nähi li kyn ÿag daÿa düΔse ler-de, öz le ri ni◊ kö mek be rip bil me jek dik le ri-ni yg lan et di ler. 1935–1937-n ji ÿyl lar da bö lek leÿin ka bul edi len de kabr ba ra daky ka nun ame ri kaly la ra uruΔÿan ÿurt lary◊ is len di gi bi len söwda et me gi we o◊a karz ber me gi ga da gan et di. Onu◊ mak-sady is len dik ÿag daÿda Bir leΔen ≈tat-lary◊ uruΔla ra goΔul maÿan ha latyn da öz çägin den daΔar daky uruΔla ra gat naΔÿan ÿurt la ra de giΔli di.

1939-njy ÿyl da ne mes ler PolΔany◊ üs tü ne mil let çi lik niÿe ti bi len çoz magy bi len Ikin ji Ja han urΔy baΔla nan da, ame-ri kaly lary◊ hal ka ra dawa-jen jel syÿa-saty na gatyΔmazlyk duÿgusy güÿç len di. Olar il ki baΔda çet de dur mak islän de bol-sa lar, wa ka lary◊ gi diΔi olary◊ pi ki ri ni◊ üÿt ge me gi ne ge tir di we Ÿewro pany◊

�

howp suzlygy na howp salÿan döwlet-le ri◊ bir leΔme si Bir leΔen ≈tat lary◊-da howp suzlygyny◊ gowΔa jakdygy na Δüb-he goÿmady. ≈u ÿag daÿda Ruzwelt Bir-leΔen ≈tat lary◊ urΔa goΔul mak ba bat da jemgyÿet çi lik pi ki ri ni◊ wa ka lar esasyn-da üÿt ge me gi ne ga raΔmalydy.

Fran siÿa ÿe◊len den so◊, 1940-njy ÿyl da Ang liÿany◊ üs tü ne howa hü jüm le-ri ni◊ baΔlan magy bi len de mok ra tiÿa we hal ka ra dawa-jen je le goΔul mazlyk tek-li bi ni gol dan lar we Or ta gün ba tary◊ bi-perwaÿçy laryn dan çep çi ada latly urΔu◊ garΔysy na çykyΔ edÿän le ri◊ gol dawy na çen li ÿe ten Ame ri kany◊ töwe re gin de Bi rin ji Ko mi te ti gu ran lary◊ arasyn daky çe kiΔme has güÿç len di. Ahyry „Ÿa ran-larymy za kö mek edip, Ame ri kany go-raÿarys” atly ko mi te ti◊ gol da magyn da urΔa zor lukly goΔu lan lar „in terwen si-onçy lar” üs tün çykdy lar.

AB≈ Ka na da bi len bi le lik de Öza ra go ran mak mü dir li gi ni dö ret di we Latyn Ame ri kasy res pub li ka lary bi len gün ba-tar ÿarymΔary◊ de mok ra tik döwlet le-ri ni◊ köp çü lik leÿin öz-ö zü◊i go ra mak ul gamyny gi◊elt mek ba ra da Δert leΔdi-ler. Çykgynsyz ykdy sady ÿag daÿy◊ baΔlan wagt laryn da Kong res um masyz puly täze den ÿa rag lan ma ga harç etmäge ygtyÿar ber di, 1940-njy ÿyly◊ sentÿabr aÿyn da bol sa AB≈-ny◊ taryhyn da il kin-ji ge zek pa ra hatçylykly döwür de harby borç lulyk ba ra da per man ka bul edil di. 1941-n ji ÿyly◊ baΔlaryn da Kong res is-len dik ÿur da, aÿratyn-da, Beÿik Bri ta-niÿa, Sowet Soÿuzy na we Hy taÿa ÿa ragy we en jamy ber mek ba ra daky Ruzwel ti◊ gol dan mak sat na masyny ka bul et di. Bü-tin urΔu◊ dowamyn da karz we kären de-si ne ber mek boÿun ça ame ri kan kö me-gi ni◊ muk dary 50 mil li ard dol lar dan-da geç di.

1940-njy ÿyly◊ pre zi dent saÿlawlary gykylykçy çet leΔdi ri ji le ri◊ yzy na düΔÿän le ri◊ ju da azdygyny gör kez di.

Ruzwel ti◊ garΔy daΔy Wen del Wil ki üns çe ki ji mak sat na ma tek lip edip bil me di, sebäbi pre zi den ti◊ daΔary syÿa satyny onu◊ özi gol daÿardy we onu◊ içe ri syÿa-saty bi len, esa san yla laΔÿardy. Noÿabr-daky saÿlawlar Ruzwel te goΔma ça ses ber di we Ame ri kany◊ taryhyn da il kin ji ge zek ÿe ri ne ÿe ti ri ji häki miÿe ti◊ baΔtu-tany üçün ji möh le te saÿlandy.

ŸA PO NIŸA, PERL-HAR BOR WE URU≈

Ame ri kaly lary◊ Ÿewro pa da urΔu◊ gi-diΔi ni ala da bi len syn laÿan wagt laryn da Aziÿa da-da dartgynlylyk güÿjeÿär di. Öz st ra te gi ki orun laryny güÿç len dir mek müm kin çi li gin den peÿda lanyp, Ÿa po-niÿa „täze düz gün” ba ra da aç-a çan yg-lan et di, ol „düz gü ne” laÿyklyk da Ÿa-po niÿa bü tin ŸuwaΔ um man se bi ti ne agalyk et me li di. Ger ma niÿany◊ mil let-çi li gi ni◊ garΔysy na aman gal mak üçin gö reΔip, garΔylyk gör kez mek üçin güÿji bol man dan so◊, Beÿik Bri ta niÿa eg liΔi-ge gi dip, ≈an haÿdan çyk maly boldy we wagt laÿyn Bir many◊ de mirÿol laryn da he re ke ti tog tatdy. 1940-njy ÿyly◊ tom-sun da Ÿa po niÿa „Wi çi ni◊” gowΔak hö-kü me tin den fran suz hin di-hy taÿyn daky ae rod rom lar dan peÿda lan ma ga ygtyÿar aldy. ≈ol ÿyly◊ sentÿabryn da Ber lin-Rim „bir leΔi gi ne” To ki o-da bir leΔen den so◊, AB≈ jo gap çäre si hök mün de Ÿa po-niÿa me tal ber me gi ga da gan et di.

1940-njy ÿyl da ÿa pon lar gü nor-ta ta ra pa – ne bi te, ga laÿa we ka uçu ga baÿ ÿer ler bo lan bri tan Ma laÿÿasy na we gol land lary◊ gün do gar in deÿle ri ne ymtylÿan ÿaly bo lup gö rün di. 1941-nji ÿyly◊ iÿulyn da Ÿa po niÿa Hin di-Hy-taÿy◊ ga lan bö le gi nem basyp aldy. Mu◊a jo gap edip, AB≈ öz bank laryn-daky ÿa pon ha sap laryny tog tatdy.



�

1941-n ji ÿyly◊ oktÿabryn da Ÿa po-niÿany◊ premÿer-mi nist ri we zi pe si ne ge ne ral Hi de ki To jo geç di. Ol noÿabr aÿyny◊ or ta laryn da döwlet sek re tary Kor dell Hel bi len gep leΔik ler ge çir mek üçin AB≈-a ÿö ri te we kil iber di. Hu su-san-da, ol ame ri kan hö kü me tin den ha-sap lary◊ güÿje gi ri zil me gi ni, ÿagny gaÿta dan di kel dil me gi ni we ŸuwaΔ um man daky ag res siw täsi ri ni bes et me-gi ta lap et di. Kor del Hel hem öz ge ze-gin de ÿa pon döwle ti ne AB≈-ny◊ bank-laryn daky gym matlyk laryny◊ güÿje gi ri zil me gi ni◊ de re gi ne öz goΔun laryny Hy taÿdan we Hin di-Hy taÿdan çy kar-maklygy tek lip et di. Ÿa pon ÿa rany ame ri kan tek lip le ri ni öwren mek üçin, iki hep de pury ja so rady, ÿö ne 1-n ji de-kabr da ol ony öwren me gi ret et di. De-kabry◊ 6-syn da Frank lin Ruzwelt gö-nü den-gö ni sol tan Hi ro hi ta ÿüz tutdy, em ma de kabr aÿyny◊ 7-si gü ni ir bi len ÿa pon harby-de◊iz awi asiÿasy AB≈-ny◊ ŸuwaΔ um man daky harby-de◊iz güÿjü-ni◊ Perl-Har bor daky (Gawaÿy ada lar) ÿer leΔÿän ÿe ri ne duÿdansyz ÿag daÿda hü jüm edip, 19 sany ame ri kan gämi si-ni, Δol san da bäΔ sany uly harby ar til-le riÿa güÿç li gämi le ri we 150-ä go laÿ harby uçary ÿok et di. Ame ri ka ta rapyn-dan we pat bo lan lary◊ sany harby däl ler bi len bir lik de 2300 adam dan-da gowrak boldy. AB≈-ny◊ bagty na, olary◊ ŸuwaΔ um manyn daky uruΔda aÿgytly he re ket et jek awi ano ses le ri Δol ma hal de◊iz de-di ler we Perl-Har bo ra gelmän di ler. Ÿa-pon lary◊ AB≈-ny◊ Gawaÿy ada lar daky we Midweÿ, We ik we Gu am ada laryn-daky harby-de◊iz ba za laryny◊ üs tü ne ço zandyk lary ba ra da ra dio jik me-jik ha bar be ren de, ikir ji◊len me or nuny ga-har-ga za ba ber di. Ruzwelt bu hü jü mi „haÿynlyk da ÿaΔal jak bir gün” diÿip at landyrdy. 1941-n ji ÿyly◊ 8-n ji de-kabryn da Kong res Ÿa po niÿa garΔy uruΔ yg lan et di, üç gün den so◊ bol sa Ger ma-

niÿa we Ita liÿa AB≈-na garΔy uruΔ yg-lan et di ler.

Ÿurt wagt ÿi tirmän, uruΔ üçin adam we maddy taÿdan ze rur zat lary ÿyg na-mak ÿag daÿy na geç di, 1942-n ji ÿyly◊ 8-n ji ÿanwaryn da Ruzwelt 60000 uçar, 45000 tank, 20000 as ma na atyjy top goÿber mek we umumy ÿük gö te ri ji li gi 18000 ton na ÿetÿän söwda gämi le ri ni gur mak meÿli ba ra da ha bar ber di. Oba ho jalygy, se na gat, çig mal çy kar mak, söwda, maÿa goÿum lary, ara gat naΔyk se riΔde le ri, hat da bi lim we me de niÿet ol ÿa-da beÿle ki de re je de döwlet gö zeg çi-li gi ne alyndy. Ägirt uly karz la ra gi ril di, täze kär ha na lar dö re dil di, uçar we gämi gur luΔygyn da akym laÿyn önüm çi li ge akly◊y haÿran edÿän täze teh ni ka we en-jam lar gi ri zil di, iΔçi güÿç le ri ni◊ ÿer le ri üÿt get mek iΔi ama la aΔyryldy. Ÿa ragly güÿç le re 15,1 mil li on adam ÿyg naldy. 1943-n ji ÿyly◊ ahyry na çen li 63 mil li-on ame ri kaly we ame ri kaly aÿal-gyz-lar harby geÿi me gir di we goΔun da we harby-de◊iz güÿjü ni◊ ÿer leΔÿän ÿer le-rin de iΔle di.

AB≈-ny◊ üs tü ne ço zul magy çet leΔdi-ri ji le ri ÿa ragsyz landyrdy we äh lu mumy ÿyg nanyΔygy çalt landyrdy, ÿö ne Perl Har bor dan so◊ we aziÿa içalylygyn dan he der edip, ame ri kaly lar ÿa pon la ra bo-lan çy damsyzlyk laryny bil dir di ler: ÿa-pon lar dan ge lip çy kan ame ri kaly lary◊ äh li si ben di edil di. 1942-n ji ÿyly◊ fewralyn da Ka li for niÿa da ÿaΔaÿan ame-ri kaly-ÿa pon lary◊ 120000 go laÿy öz öÿle rin den gö çü ri lip, daΔy ti ke nek sim li, gaty er bet wagt laÿyn la ger le re ga baldy, so◊ra bol sa gü nor ta-gün ba tar Δäher le ri◊ daΔyn daky daΔy sim bi len ör tü len baΔga has-da ÿowuz ga baw mer kez le ri ne ge-çi ril di. Bu ame ri kan ÿa pon laryny◊ 63 gö te ri mi ni se iler, ÿagny AB≈-da dog lan ÿa pon lar bo lup, AB≈-ny◊ raÿat larydy. Olary◊ içalydyk lary ba ra da hiç hi li su-but na ma ÿokdy. Haky kat da, Gawaÿy-

dan we kon ti nen tal Bir leΔen ≈tat lar dan bo lan ame ri kaly ÿa pon lar italÿan fron-tun da pyÿa da goΔuny◊ ha tar laryn da mert ler çe söweΔdi ler. BaΔga lary ŸuwaΔ um man se bi tin de harby ter ji me çi bo lup iΔle di ler. 1983-n ji ÿyl da AB≈-ny◊ hö-kü me ti uruΔ döwrün de çäk len di ri len tö-leg ler bi len ÿaΔan ÿa pon lary◊ tür me le re ga bal magyny ada latsyzlyk diÿip yk rar et di.

DE MIR GAZYK AF RI KA DAKY WE ŸEWRO PA DAKY URU≈

AB≈ urΔa gi ren den so◊, tiz den onu◊ gün ba tar ÿewro paly ÿa ran lary urΔu◊ esasy geç me li ÿe ri we duΔmany◊ harby güÿç le ri ni◊ ÿer leΔÿän ÿe ri Ÿewro-padyr diÿen ka ra ra gel di ler, em ma ŸuwaΔ um manyn daky urΔa we lin, olar ikin ji de re je li äh miÿet ber di ler.

1942-n ji ÿyly◊ ba haryn da we tom-sun da i◊lis goΔun ne mes le ri◊ Mü sü-re hü jüm le ri ni ser pik di rip, ger man ge-ne raly Erwin Rom me li ni yza Liwiÿa kowdu lar we Or taÿer we Gyzyl de◊iz le-ri ni bir leΔdirÿän Su es ka nalyny◊ howp-suzlygyny üp jün et di ler.

1942-n ji ÿyly◊ 7-n ji noÿabryn da AB≈-ny◊ ÿö ri te leΔdi ri len harby to pary Fran siÿa tabyn bo lan De mir gazyk Af ri-ka düΔdi we ga zaply söweΔler de italÿan we ger man goΔun lary na uly zyÿan ÿe ti-rip, üs tün cykdy lar. 1942-n ji ÿyl gün do-gar front da-da öwrü liΔik ÿyly boldy, ol ÿer de Sowet Soÿuzy uly ÿit gi ler çe kip, Le ning rady◊ we Moskwany◊ ete gin de mil let çi güÿç le ri◊ he re ke ti ni tog tatdy, so◊ra bol sa ne mes le ri Sta ling rady◊ ete-gin de der bi-dagyn et di.

1943-n ji ÿyly◊ iÿulyn da i◊lis ler we ame ri kaly lar bi le lik de Si si liÿa adasyny eÿe le di ler we 1943-n ji ÿyly◊ tom suny◊ or ta laryn da Or taÿer de◊zi ni◊ gü nor tasy faΔist goΔunyn dan aras sa landy. Ÿa ran-lar Ita liÿa da gi◊iΔleÿin hü jü me gi riΔdi-

ler, Ita liÿany◊ hö kü me ti gyΔarnyksyz boÿun egmäge razy bo lan-da bol sa, mil-let çi ler bi len söweΔler ga zaply we sur-nukdyryjy uzak dowam et di. ≈ol wagt da bol sa ÿa ran lary◊ harby awi asiÿasy Ger-ma niÿany◊ çäk le rindäki de mirÿol lary, zawod lary we ÿa rag am bar laryny bom-ba lap, zar ba urÿardy lar. Ger ma niÿany◊ ne bit alÿan rumyn Δähe ri Plo eΔti-de bom ba landy.

1943-n ji ÿyly◊ ahyryn da ö◊de du ran me se le ler boÿun ça en çe me çe kiΔme ler-den so◊, ÿa ran lar rus fron tun dan ne-mes goΔun laryny◊ köprägi ni aÿyr ma ga mej bur et mek üçin, gün ba tar Ÿewro pa-da ikin ji fronty açdy lar. I◊lis-a me ri kan güÿç le ri ni◊ ser ker de baΔylygy na ge ne-ral Dwaÿt Eÿzen ha uer bel len di. Güÿç-li taÿÿarlyk lar dan so◊ 1944-n ji ÿyly◊ 6-njy iÿunyn da Bir leΔen ≈tat lary◊, Bri-ta niÿany◊ we Ka na dany◊ güÿç li har-by awi asiÿa bi len gowy üp jün edi len, ö◊ ha tar daky harby hü jüm edi ji goΔun bö lüm le ri Fran siÿany◊ de mir gazygy-na Nor man diÿany◊ ke nar lary na ge-lip düΔdü ler. Eÿe le nen harby goΔun taÿÿarlyk meÿdan çasy na täze-täze i◊lis-a me ri kan güÿç le ri ge lip düΔÿär di-ler, go ranÿan ne mes es ger le ri bol sa ga-bawa düΔen dik le ri we bö lek le re bö lü-nen dik le ri üçin „hep bi ge” düΔÿär di ler. Bir leΔen goΔun bö lüm le ri Fran siÿany◊ ser het le ri ni◊ üs ti bi len Ger ma niÿa ta-rap süÿΔüp, 25-n ji awgust da Pa ri¤i azat et di ler. Ger ma niÿany◊ ser he din de ne-mes le ri◊ garΔylyk laÿyn hü jü mi ne ti je-sin de, i◊lis-a me ri kan goΔun laryny◊ ö◊e he re ke ti tog tady, ÿö ne 1945-n ji ÿyly◊ fewral-mart aÿlaryn da olar gün ba tar dan Ger ma niÿa gir di ler. Gün do gar da ne mes goΔun lary rus lary sak la jak bo lup, Δow-suz sy nanyΔdy lar. Maÿy◊ 8-in de üçün ji reÿhi◊ guryÿer, harby-de◊iz we harby-howa güÿç le ri ni◊ galyndy lary ÿa ran-lary◊ goΔun lary na boÿun eg di ler.



ŸUWA≈ UM MAN DAKY URU≈

≈ol wagt lar da AB≈-ny◊ ŸuwaΔ um manyn daky hü jüm edi ji he re ke-ti güÿjeÿär di. 1942-n ji ÿyly◊ baΔyn-da ame ri kan goΔun lary Fi lip pin ler de ÿe◊len-de bol sa lar, ÿa ran lar gel jek ki aÿlar da basym güÿç le ri ni bir leΔdir di ler. Ap rel de AB≈-ny◊ harby-howa güÿç le-ri ni◊ ge ne raly Jeÿms („Jim mi”) Du litl To ki ony◊ üs tü ne howa hü jü mi ni ama la aΔyrdy. Bu ame ri kan la ra uly ruhy gol-daw ber di.

In di ki aÿda Ko ral de◊zindäki ga zaply söweΔ taryh da il kin ji ge zek di◊e awi ano-ses ler de ÿer leΔÿän harby uçar lary◊ gat-naΔan de◊iz söweΔi boldy. Bu söweΔde ÿa pon lar Δeÿle uly ÿit gi le re se zewar bol-du lar we lin, Δon dan so◊ olar Awst ra liÿa çoz mak dan el çekmäge mej bur bol du lar. Iÿun aÿyn daky Midweÿ söweΔi ŸuwaΔ um many◊ mer ke zi bö le gin de bo lan söweΔ ÿa ran lar üçin aÿgyt laÿjy pur sat boldy, ÿagny ÿa pon harby de◊iz güÿç-le ri 4 awi ano se si ni ÿi tir mek bi len bi rin ji ge zek i◊◊än uly ÿe◊liΔe se zewar boldy we bu se bit ler de ŸuwaΔ um many◊ mer-ke zin de hü jüm le ri ni bes et di.

Beÿle ki de◊iz söweΔle rin de-de ÿa ran döwlet ler üs tün çykdy lar. Ame ri kaly lary◊ 1942-n ji ÿyly◊ noÿabryn da Gu adal-ka-nal adasyn da ga za nan aÿgytly ÿe◊Δi Bir-leΔen ≈tat lary◊ ŸuwaΔ um man da hü jüm he re ket le ri ni◊ baΔlangyjy boldy. In di ki iki ÿyl Ame ri kany◊ we Awst ra liÿany◊ goΔun lary bi le lik de de mir gazy ga ta rap süÿΔüp, ŸuwaΔ um many◊ mer ke zindäki – So lo mo nowlar, Gil bert, MarΔal, Ma-ri an lar we Bo nin ada laryny yzly-yzy na ÿer de we suwda ÿe◊iΔli harby hü jüm ler bi len azat et di ler.

UR≈U÷ SYŸASY TA RAPY

Ÿa ran lary◊ harby ta gal la lary urΔu◊ syÿasy mak sat lary ba bat da en çe me mö-hüm hal ka ra duΔuΔyk laryn da ara alnyp mas la hat laΔyldy. ≈eÿle duΔuΔyk lary◊ il-kin ji si 1941-n ji ÿyly◊ awgustyn da Pre zi-dent Ruzwel ti◊ we Bri ta niÿany◊ premÿer mi nist ri Wins ton Çer çil li◊ arasyn da en-tek Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary urΔa gir me zin den ö◊ bo lupdy. Ol wagt lar Bir-leΔen ≈tat lar urΔa doly gat naΔmaÿardy, harby ÿag daÿ bol sa gaty ÿowuzdy.

Nÿu fa und len di◊ töwe re gin de, kreÿse-ri◊ üs tün de duΔuΔyp, Ruzwelt we Çer çill At lan ti ka res mi na masyny (syÿasy ta-lap lary◊ we hu kuk lary◊ tas la masyny) dü züp, on da urΔu◊ ahyrky mak sadyny yk rar et di ler: ter ri to riÿany gi◊elt mez-lik; halk lar bi len yla laΔman, ser he ti üÿt-get mez lik; do landyr magy◊ is len dik gör-nüΔi ni saÿlap al ma ga halky◊ hu kugyny◊ bol magy; tabynly ga se zewar bo lan halk-lary◊ syÿasy ga raΔsyzlygyny di kelt mek; äh li ÿurt lary◊ arasyn da ykdy sady hyz-mat daΔlygy ÿo la goÿmak; äh li halk lary uruΔdan, howp dan we mätäç lik den dyn-dar mak; de◊iz er kin li gi ni ber mek; hal ka-ra syÿa satyny◊ gu raly hök mün de güÿç ulan mak dan el çek mek den yba ratdy.

1943-n ji ÿyly◊ ÿanwaryn da Ka sab-lan ka da (Ma rok ko) bo lan i◊lis-a me ri kan kon fe ren siÿasyn da „ÿa ran” döwlet ler we olary◊ bal kan ÿap ja lary bi len di◊e gür-rü◊siz boÿun egen ha latyn da, ÿa raΔyk bag laΔyl jakdygy ba ra da ka ra ra ge lin di. Ruzwel ti◊ berk ta lap et me gin de dü zü len bu tas la ma äh li uruΔÿan halk lary faΔist we mil let çi lik düz gü ni ni◊ we kil le ri bi len ola ra haÿsydyr bir ke pil le ri◊ be ril me gi ÿa-da käbir eg liΔik ler edil me gi ba ra daky mak sat bi len hiç hi li gep leΔik le ri◊ ge çi ril-me je gi ne ynandyr malydy, Δeÿle-de Ger-ma niÿany◊, Ita liÿany◊ we Ÿa po niÿany◊ halk lary na ÿa raΔygy◊ gu tarnykly Δert le ri bil di ril mez den ö◊, olary◊ harby hö kü-

�

met le ri bü tin dünÿäni◊ ö◊ün de öz le ri-ni◊ doly we gu tarnykly ÿe◊len dik le ri ni boÿun al malydy.

1943-n ji ÿyly◊ 22-n ji noÿabryn-da Ruzwelt we Çer çill Ka ir de Ÿa po-niÿany◊ ö◊ki basyp alan ÿer le rin den we ol ja laryn dan el çek mek li gi ba ra da hy taÿ ta rapyny◊ Δert le ri bi len yla laΔmak üçin Çan Kaÿ ≈i bi len duΔuΔdy. Ruzwelt, Çer çill we Io sif Sta lin 28-n ji noÿabr-da Täh ran da täze hal ka ra gu ra masyny, ÿagny Bir leΔen Mil let ler Gu ra masyny dö ret mek ba ra da yla laΔdy. 1945-n ji ÿyly◊ fewralyn da, mil let çi lik düz gü-nin den üs tün çykyl jagy aÿdy◊ bo lan dan so◊, olar ÿe ne-de Ÿal ta da duΔuΔdy lar we birnäçe täze yla laΔyk lary◊ düÿbü ni tut-du lar. Ger ma niÿa boÿun egen den so◊, gys ga wagty◊ dowamyn da Ÿa po niÿa garΔy urΔa baΔla mak ba ra da SSSR giz-lin yla laΔdy. PolΔany◊ gün do gar ser he di 1919-njy ÿyly◊ „Kur zon çägi” boÿun-ça diÿlip kes git le nip di. Ger ma niÿany◊ haryt gör nüΔin de tö le me li tö leg le ri ni◊ öwe zi ni dol ma me se le si öz gu tarnykly çöz gü di ni tap mady – Sta li ni◊ ta lap lary bi len Ruzwelt we Çer çill yla laΔmady-lar. Ÿa ran lary◊ Ger ma niÿany basyp al-mak ba ra daky we harby je naÿatkär le ri◊ iΔi ne kazyÿet de ga ra mak we olary je za-landyr mak ba ra daky me se le ler düz gün-leΔdi ril di.

Ÿal ta daky kon fe ren siÿa gat naΔyjy-lar BMG-ny◊ Howp suzlyk ge◊eΔi ni◊ ge le jek ki ag za lary bol jak ÿurt lary◊ öz howp suzlygy na de giΔli bo lan me se le le-re ga da ganlyk gi riz mek hu kugyny◊ bol-malydygy ba ra da yla laΔy ga gel di ler.

Ÿal ta duΔuΔygyn dan iki aÿ ge çen den so◊, Frank lin Ruzwelt Jor jiÿa da dynç alÿan wagtyn da beÿni si ne gan inip, ara-dan çykdy. Ame ri kaly lar Ruzwel ti◊ ölü-mi ne ÿas tu tuΔy ÿaly, ö◊ hiç ha çan hiç bir Pre zi den ti◊ ölü mi ne beÿle agyr ÿas tut mandy lar: bü tin mil let öwe zi ni do lup bol ma jak ÿit gi ni◊ çu◊◊ur ma tamyny tut-dy. ≈ol wagt aralyk da onu◊ or nuny ö◊ki Mi zu ri Δtatyny◊ Se naty wi se-p re zi dent Gar ri Tru men eÿe le di.

URU≈, ŸE÷I≈ WE ATOM BOM BA LARY

Ger ma niÿa dan üs tün çyky lan dan so◊, ŸuwaΔ um man da uruΔ dowam et-di, ol ÿerdäki so◊ky söweΔler aÿgytly boldy. 1944-n ji ÿyl dan baΔlap, Fi lip pin de◊zindäki söweΔ ÿa pon de◊iz güÿç le ri-ne weÿran edi ji lik li täsir et di, ol ÿag daÿ Ÿa po niÿany◊ premÿer-mi nist ri To ji ony◊ we zi pe den ekil me gi ne ge tir di.

Ÿa pon la ra ÿe sir düΔmek den gor kup, iki ÿyl ozal göwün siz lik bi len Fi lip pin ada laryny taΔlap gi den ge ne ral Dug-las Ma kar tur, oktÿabr aÿyn da AB≈-ny◊ harby-de◊iz güÿç le ri üçin ÿol ar çap, ada gaÿdyp gel di. Leÿte aÿlagyn da bo lan söweΔ ÿa pon harby-de◊iz güÿç le ri ni◊ gu tarnykly ÿe◊liΔi bi len ta mam landy we ÿa ranlyk güÿç le ri ni◊ Fi lip pin suwlaryn-da agalygyny di kelt di.

1945-n ji ÿyly◊ fewral aÿy na çen li ame ri kan goΔun lary Ma ni lany eÿe le di-ler. Olary◊ in di ki mak sat-niÿe ti Ma ri an ada lary bi len Ÿa po niÿany◊ aralygyn-daky ÿo lu◊ ug run daky Bo nin ada-laryny◊ dü zü mi ne girÿän Ji ma adasydy, ÿö ne ÿa pon lar her edip, he sip edip adany bermän sak la magy niÿe ti ne düwüp di ler, Δeÿle hem, go ranyΔ wagtyn da adany◊ te-bigy aÿratynlygyn dan, dag ge riΔle rin den we gowak laryn dan müm kin bol dugy ça peÿda landy lar. AB≈-ny◊ bom ba laÿjy uçar lary ÿa pon lary◊ gury ÿer de aÿgytly


�


garΔylygy na we ka mi kad ze le ri◊ harby uçar da par ran urup janyny pi da edÿän howa hü jü mi ne du çar gel di ler. Ame ri-kaly goΔun lar öz de◊iz çi le ri ni◊ 6000-si ni ÿi ti rip we ÿa pon güÿç le ri ni◊ baryny ÿok edip, mart aÿyny◊ or ta laryn da howa dan üz nük siz hü jü me baΔlady lar. AB≈-ny◊ 20-n ji howa güÿç le ri maÿdan awgus ta çen li ÿa pon ke narÿa ka laryny üz nük siz bom ba lady.

Iÿuly◊ 17-sin den awgusty◊ 2-si aralygyn da Beÿik Bri ta niÿany◊, AB≈-ny◊ we Sowet Soÿuzyny◊ hö kü met baΔtu tan lary Ber li ni◊ ete gindäki Pots-dam da Ger ma niÿany doly basylyp al nan ÿe re öwür mek syÿa saty ba bat da yla laΔy-ga gel mek we onu◊ gel jek ki gur luΔyny◊ mak sat na masyny ka bul et mek üçin duΔuΔdy lar.

Kon fe ren siÿa gat naΔyjy lar mil let çi-lik syÿa saty döwrün de ösüp ÿe tiΔen le ri täze den ter biÿe le me gi◊ ze rurdygyny we ÿurt da de mok ra tiÿany di keltmäge esas bol maly gi◊ syÿasy ÿö rel ge le ri kes git le-me gi◊ ge rek di gi ni yk rar et di ler. ≈eÿle-de, Pots dam da Ger ma niÿa bil di rilÿän öwe zi ni dol ma ta lap lary-da ara alyp mas la hat laΔyldy we Sowet Soÿuzy na Ger ma niÿany◊ di◊e bir onu◊ gö zeg çi lik edÿän se bi tindäki däl-de, eÿsem onu◊ gün ba tar ÿa ran laryny◊ se bi tindäki se-na gat en jam laryny◊ bel li bir bö le gi be-ril me li edil di. Ÿö ne Sowet Soÿuzyny◊ en tek Ÿal ta da bil di ren 10 mil li ard dol lar möç berdäki öwez puly ba ra daky ta laby je del li me se le li gi ne galdy.

Pots dam kon fe ren siÿasy baΔla-mazyn dan bir gün ö◊ Nÿu-Mek si ka Δtatyn daky Ala mo gor da atom bom basy part ladyldy, ol bom ba „Man het ten” tas la masy na laÿyklyk da üç ÿyl lap ge-çi ri len la bo ra to riÿa bar lag laryny◊ ne ti-je si bo lupdy. Pre zi dent Tru men, atom bom basyny◊ kö me gi bi len ÿer üs tün den ço zan dan ÿa pon lar dan çalt we az ÿit gi-ler bi len üs tün çy karyn diÿip ha sap lap,

eger-de ÿa pon lar awgust aÿyny◊ 3-üne çen li boÿun eg me se ler, atom bom-basyny ulan mak ba ra da ygtyÿar ber-di. Ÿa ran lar Pots dam beÿan na masyny 26-njy iÿul da ÿaÿratdy lar we on da eger ÿa pon lar boÿun eg se, Ÿa po niÿany ÿok et mez li gi, gul et mez li gi, eger-de boÿun eg me se, on da ony doly ÿok et jek dik le ri-ni wa da et di ler.

Ame ri kan harby iΔgär le rin den, res-mi syÿasy iΔgär ler den we alym lar dan yba rat bo lan ko mi tet täze ÿa ragy ulan-magy◊ mak sat lary ba ra daky me selä ga-rady. Tru men: „Di◊e harby des ga lar bu ÿa ragy◊ nyΔa nasy bo lup bi ler” diÿip ÿazdy. My sal üçin, harby mi nistr Gen-ri Stim son Ki otany◊ Ÿa po niÿany◊ gad-ymy paÿtagtydygyny we on da mil li we di ni baÿlyk lary◊ we hazy na lary◊ gaty köp dü gi ni, onu◊ bom ba lan maly däl di gi-ni örän ynandyryjylyk bi len su but et di. On so◊, harby se na gaty◊ we harby he re-ket le ri◊ mer ke zi Hi ro si mo saÿlanyp al-yndy. Awgusty◊ 6-syn da Ame ri kany◊ „Eno la Geÿ” uçary Hi ro si mo Δähe ri ne atom bom basyny taΔlady. Awgusty◊ 8-in de ikin ji atom bom ba Na ga sa ki Δähe ri ne taΔlandy. Ame ri kaly lary: „Bu urΔu◊ ta mam lan magyny çalt landy rar” diÿip ynandyrdy lar; bom bany◊ ÿer-ÿeg-san edi ji güÿji ba ra daky düΔün je ep-es li giç gel di. Awgust aÿyny◊ 14-ün de Ÿa-po niÿa Pots dam da iΔle nip dü zü len Δert-ler bi len yla laΔdy. 1945-n ji ÿyly◊ 2-n ji sentÿabryn da Ÿa po niÿa boÿun eg di.

1945-n ji ÿyly◊ noÿabryn da Nÿurn-berg de harby je naÿatkär le re kazyÿet iΔi baΔlandy. Beÿik Bri ta niÿany◊, Fran-siÿany◊, SSSR-i◊ we AB≈-ny◊ uly ÿu-rist le ri reÿhi◊ baΔtu tan laryny di◊e bir basy balyjylykly urΔy taÿÿar la mak da we tu taΔdyr mak da günälemän, Δol bir wagt-da urΔy alyp bar magy◊ ka nun laryny◊ we adamkär çi lik düz gün le ri ni◊ bo zul-magyn da-da aÿyp lady lar. Kazyÿet iΔi 10 aÿdan-da köp dowam et di we iΔi ne

�


ga ralÿan lary◊ di◊e üçü si ni◊ ak lan magy bi len ta mam landy. Ga lan lar günäkär diÿlip yg lan edil di.

UruΔdan so◊ky dünÿäni◊ gur luΔy ba ra da i◊ mö hüm ka rar 1945-n ji ÿyly◊ 25-n ji ap re lin de, Ÿewro pa da uruΔ ta-mam lanyp barÿar ka, ŸuwaΔ um manyn-da bol sa en tek dowam edÿärkä, ka bul edil di. El li ÿur du◊ we ki li San-F ran sis-ko Δähe rin de (Ka li for niÿa Δtaty) Bir-leΔen Mil let ler Gu ra masyny dö ret mek üçin ÿyg nandy. Olary◊ ka bul eden res-mi na masy na laÿyklyk da BMG ÿurt lary◊ arasyn da dö reÿän ag za lalyk lary we je-

del le ri pa ra hatçylykly düz gün leΔdir jek, Δeÿle hem, dünÿäde açly ga we ke sel-çi li ge garΔy gö reΔ boÿun ça he re ket le ri ug rukdyr jak hal ka ra gu ra masy boldy. Eger-de bir wagt AB≈ Mil let ler bir leΔi-gi ne gat naΔmak is le me dik bol sa, in di Se nat BMG-ny◊ har tiÿasyny iki se si◊ garΔy, 89 se si◊ ta rap dar bol magyn da eg-lenmän ma kul lady. Bu ÿag daÿ ö◊ AB≈-ny◊ daΔary syÿa satyn da agalyk eden çet-leΔmäni◊ daΔy na ga ra çyzyk çek di we AB≈-ny◊ mun dan beÿläk hal ka ra gat-naΔyk laryn da esasy orny eÿe le jek di gi ni bü tin dünÿä mälim et di. 9

�

1920-n ji ÿyl lar AB≈-ny◊ umu man pa jar lap ösen döwri bo lan-da bol sa, po lat, awto mo bil, ka uçuk we dok ma se na gatyny◊ iΔçi le ri üçin ol beÿle ki pu dak lary◊ iΔçi le-ri ni◊ki den artyk peÿda ge tir me di. Bu pu dak lar daky iΔ Δert le ri ÿüz ÿyl mun dan ö◊ki ÿalylygy na galypdy. My sal üçin, 1923-n ji ÿy la çen li po lat se na gatyny◊ iΔçi si gü nü◊ dowamyn da or ta ça 12 sa gat iΔleÿär di we iki hep de den bir gün dynç alÿardy.

1920-n ji ÿyl lar da köp çü lik leÿin önüm le ri goÿberÿän kär ha na lary◊ eÿe le ri Ame ri kany◊ zäh met fe de ra siÿasyny◊ howan darlygy bi len bel li bir üs tün lik le ri ga zan ma ga çalyΔÿan kär deΔler ar ka laΔygyny◊ ö◊ü ni al mak mak sady bi len öz ta gal la laryny iki es se artdyrdy-lar. Mu nu◊ üçin olar içalyçylygy, iΔ taΔlaÿyΔlary, ÿa ragly goz ga la◊lary dar gat mak we kär deΔler ar ka laΔyk lary na duÿgu daΔlyk edÿän le ri iΔden kowma ga çen li dür li tär ler den peÿda landy lar. Ga raΔsyz kär deΔler ar ka laΔyk lary köp lenç kom mu nis tik we palylyk da aÿyp lanyldy lar. ≈ol bir wagt da köp kom pa niÿa lar öz Δahsy bir leΔme le ri ni dö ret di ler.

Däp boÿun ça, Δtat lary◊ ka nun çy karyjy eda ra lary „açyk dü kan” düΔün je si ni gol-dady lar. Ol düΔün je kär deΔler ar ka laΔyk lary na bü tin iΔçi ler synpyny◊ ÿe ke je we ÿe ke-täk we kil le ri bol maklygy bök deÿär di. Bu bol sa kom pa niÿa la ra kär deΔler ar ka laΔyk lary köp çü-lik leÿin Δert na ma lary ret etmägi we su du◊ ka rary bi len iΔçi ler bir leΔme si ne bök denç li gi◊ ö◊ü ni al magy ÿe◊il leΔdir di. Has ge leΔik li zat, ÿagny iΔçi le ri◊ öz bäh bit le ri ne yg rarlylygyny üp jün et mek üçin, 1920-n ji ÿyl lar da käbir kom pa niÿa lar iΔçi le re dür li pen siÿa lary, kär-ha na lary◊ gir de ji le rin den paÿ, kär ha nany◊ gym mat ba haly kagyz laryny satyn al ma ga müm kin çi lik, Δeÿle-de saglyk boÿun ça dür li-dür li meÿil na ma lary tek lip edip baΔlady lar.

1919-njy ÿyl da po lat se na gatyn dan baΔlap, köp çü lik leÿin önüm çi li gi◊ äh li pu dak-laryn da bo lan köp iΔ taΔlaÿyΔlar basylyp ÿatyryldy. Ne ti je de, 1920-n ji we 1929-njy ÿyl lar aralygyn da kär deΔler ar ka laΔyk laryny◊ ag za laryny◊ sany 5 mil li on dan 3,5 mil li ona çen li azaldy.

Beÿik çök gün li gi◊ bo sa gasyn da se na gat önüm çi li gi ni◊ äh li gör nüΔle ri ne is leg üzül-kesil pe sel di. Bu uly iΔsiz li ge ge tir di. 1933-n ji ÿy la çen li ame ri kaly lary◊ 12 mil li on dan-da kö pü si iΔsiz di. My sal üçin, 1929–1933-n ji ÿyl lar aralygyn da iΔ orun lary laÿyk iki es se azaldy. IΔ haky Δol wagt da üç den iki es se pe sel di. Frank lin Ruzwel ti◊ saÿlan magy ame ri-kan iΔçi si ni◊ hal-ÿag daÿyny he miΔe lik öz gert di.

Öz gert me le ri◊ meΔhur ta rap dary Fran siz Per kin zi◊ zäh met mi nistr li gi ne bel len me gi Ruzwel ti◊ iΔçi le ri◊ ÿag daÿyny◊ gowu laΔmagy bi len gyzyk lanÿandygyny◊ il kin ji ala maty boldy (Per kinz, Δeÿle-de mi nistr ler ka bi ne tin de Δeÿle we zi pe eÿelän il kin ji aÿal maΔga-lady). 1933-n ji ÿyl da Kong res uly äh miÿe ti bo lan Mil li se na gaty di kelt mek ba ra daky ka-nuny ka bul et di. Ol ka nun iΔ hakyny ÿo kar landyr ma ga, iΔ hep de si ni gys galt ma ga we ça ga zäh me ti ni ulan magy ga da gan etmäge gö nük di ri len di. I◊ mö hüm zat-da ka nun kom pa niÿa-la ra iΔçi le ri „kom pa niÿa lary◊ bir leΔik le ri ni◊” ag za lary bol ma ga mej bur et me gi ga da gan et di, Δeÿle-de iΔçi le ri◊ we gul lukçy lary◊ öz le ri ni◊ is leg le ri boÿun ça ÿa ranlyk la ra bir-leΔmek we olary◊ üs ti bi len köp çü lik leÿin Δert na ma lary bag laΔmak hu kugyny yk rar et di.

Dag-mag dan kär deΔler ar ka laΔygyny◊ baΔtu tany Jon Lÿu is iΔçi ler üçin täze çe çe me-leΔme mak sat na masyny◊ äh mi ye ti ne beÿle ki ÿo kary hünär li baΔtu tan lary◊ äh li sin den gowy düΔün di. Ruzwel ti◊ gol dawyny nyg tap, Lÿu is kär deΔler ar ka laΔyk lar bir leΔme si boÿun ça gi◊ kom pa niÿa gu rady we bir ÿyly◊ dowamyn da öz gu ra masyny◊ ag za laryny◊ sanyny 150000–den 500000-e çen li artdyr magy baΔardy.

SE NA GAT ŸA RAN LARYNY÷ ÖS ME GI



�

Ame ri kan zäh met fe de ra siÿasyny◊ (AZF) ÿe ri ne ÿe ti ri ji ko mi te ti ni◊ ag zasy Lÿu is köp çü lik leÿin önüm çi lik pu dak laryn da Δu◊a me◊zeΔ kam pa niÿa lary ge çir mek mak sady bi len fe de ra siÿasyny◊ baΔtu tany bol makçy boldy. Ÿö ne a◊yr dan hünär li iΔçi ler bi len iΔ salyΔÿan AZF beÿle etmäge meÿil li däl di. Lÿu is we birnäçe beÿle ki baΔtu tan lar iç ki gö-reΔler den so◊ AZF-den arasyny üz dü ler we Se na gat gu ra ma laryny◊ ko mi te ti ni dö ret di ler, so◊ bu gu ra ma Se na gat gu ra ma laryny◊ kong re si ady be ril di.

Awto mo bil we po lat se na gatyny◊ iΔçi le ri ni aÿry-aÿry et mek Lÿu isi◊ we Se na gat gu-ra ma laryny◊ kong re si ni◊ il kin ji no bat daky we zi pe si di. 1936-njy ÿyly◊ ahyryn da „Je ne ral Mo tors” kom pa niÿasyny◊ Kliwlenddäki, Ogaÿo daky (Mi çi gan Δtaty) we Flin tedäki (Mi çi-gan Δtaty) zawod laryny baΔ-baΔdaklyk da dörän otur ma iΔ taΔlaÿyΔlary gurΔap aldy. Lÿu is o◊a ba da-bat baΔ galdyr mak bi len ol ÿe re öz gu ra maçy laryny◊ to paryny we iΔçi le re kö-mek ber mek üçin 100000 dol lar möç be rin de pul ÿol lady. Tiz wagt dan 135000 iΔçi Se na gat gu ra ma laryny◊ kong re si ne goΔuldy we se na gat heläk çi li gi ni◊ bo sa gasy na gel di.

Mi çi gan Δtatyny◊ gu ber na toryny◊ kö me gi bi len 1937-n ji ÿyl da dawa lar düz gün leΔdi-ril di. ≈ol ÿyly◊ sentÿabr aÿy na çen li awto mo bil se na gatyny◊ iΔçi le ri ni◊ ÿa ranlygyny◊ ÿur du◊ awto mo bil se na gatyny◊ 400 kom pa niÿasy bi len Δert na masy bardy, Δol Δert na ma laÿyklyk da iΔçi le ri◊ her sa gatky iΔi üçin i◊ pes iΔ haky 75 sent we hep de si ne 40 sa gat iΔ ke pil len di ril di.

AB≈-ny◊ po lat se na gatyny◊ paÿtagty bo lan Pits burg da (Pen silwa niÿa Δtaty), po lat se na gatyny◊ we kil le ri Lÿu isi◊ üs tü ne hü jüm et di ler, ony „gyzyl” we „gan so rujy” diÿip at-landyrdy lar. Ÿö ne 1936-njy ÿyl da Ruzwel ti◊ täze den saÿlan magy we zäh met gat naΔyk lary ba ra da ka nuny◊ ka bul edil me gi iΔçi le ri◊ ru huny gö ter di. Lÿu isi◊ orun ba sary Fi lip Mar-row ta rapyn dan ÿol baΔçylyk edilÿän Po lat se na gatyny◊ iΔçi le ri ni◊ gu ra maçylyk ko mi te ti iΔläp baΔlan il kin ji alty aÿyny◊ dowamyn da öz ag za laryny 125000 ada ma çen li artdyrdy.

„Je ne ral Mo torsy◊” boÿun eg me gi kom pa niÿany ÿa ra maz ne ti je le re ge tir di. Döwrü◊ üÿt geÿän di gi ne düΔü nip, kom pa niÿa 1937-n ji ÿyl da Se na gat gu ra ma laryny◊ kong re si bi len gep leΔik le re baΔlady. ≈ol ÿyl da Ÿo kary kazyÿet Se na gat gu ra ma laryny◊ kong re si ni ka-nuny diÿip yk rar et di. ≈eÿle lik de, hat da kär deΔler ag za laryny ha la maÿan çak la◊ kom pa-niÿa lar-da Se na gat gu ra ma laryny◊ ko mi te ti ni◊ ÿa ran lary bi len yla laΔyk ga zandy lar. Ka uçuk, ne bit, elekt ron we dok ma se na gat lary ÿaly beÿle ki pu dak lar-da bu gö reldä eÿer di ler. ≈on dan baΔlap, köp çü lik leÿin önüm çi li gi◊ iΔçi le ri ÿe ke bol mady lar. 8

�

B I D Ü Z G Ü N Ç I L I K L E R

WE ÖZ GE RI≈LERXX asyr Bir leΔen ≈tat lar üçin adat dan daΔary bi düz gün lik ler we öz ge-

riΔle ri◊ döwri boldy. Bu onÿyllyk lar da ÿurdy onu◊ bü tin taryhyn daky i◊ ÿa ra maz ykdy sady pe se gaçyΔlar eÿe le di. AB≈ özü ni◊ ÿa ran lary bi len Ikin ji Ja han urΔun da ÿe◊i ji boldy; ÿurt „sowuk uruΔ” ady bi len mälim

bo lan dartgynlylyk da dünÿä ÿol baΔçysyny◊ or nuny eÿe le di; ÿurt için de dur muΔ, ykdy sady we syÿasy öz ge riΔle ri◊ ajaÿyp ÿo luny geç di; eger ö◊ Bir leΔen ≈tat lary◊ öz ger me gi ne ÿüz ler çe ÿyl ge rek bo lan bol sa, in di o◊a

on lar ça ÿyl ÿe ter lik bolÿardy.

F O T O S U R A T L A R

„Beÿik çök gün lik” wagtyn da (aΔak da), 1933-n ji ÿyl, mart aÿy: ala daly goÿum goÿujy lar Nÿu-Ÿor ku◊ bankyny◊ gapysyn da: Täze Pre zi dent Frank lin Ruzwelt bank ätiÿaçlyk laryny◊ ÿet mez çi lig ni◊ so◊u na çyk mak üçin, ÿur du◊ bank laryny wagt laÿyn ÿap ma ga gör kez me ber di. Di◊e tö leg iΔle ri ne ukyply bo lan bank la ra dört „bank dynç alyΔ gü nün den” so◊ açyl ma ga rug sat be ril di.

�

1937-n ji ÿyly◊ 11-n ji martyn da Mis su ri ni◊ Sent Lu is Δähe rindäki ≈ewro le FiΔer Bo di awto mo bil zawodyn da iΔ taΔlaÿyΔ döwrün de iΔ taΔlaÿjy er kek ler we aÿal lar wagt ge çir mek üçin tans edÿär ler. ≈u lar ÿaly iΔ taΔlaÿyΔlar 1930-njy ÿyl lar da Kär deΔler ar ka laΔygyny◊ bü tin ÿurt da se na gat iΔçi le ri ni◊ bäbit le ri ni◊ ö◊e sü rül me gi ni yk rar et me gi ni ga zandy.

Pre zi dent Ruzwelt, äh ti mal, i◊ mö hüm „Täze ugur” ka nun tas la masy na: 1935-n ji ÿyl daky dur muΔ go ragy ba ra daky ka nu na gol çekÿär. Bu gün dur muΔ go ragy mak sat na masy Bir leΔen ≈tat lar da mil li on lar ça ame ri-kalyny garrylyk we maÿyplyk pen siÿasy bi len üp jün edÿän so si al syÿa-sat da i◊ uly mak sat na madyr.

�

ŸuwaΔ um man da Ikin ji Ja han urΔy uly möç ber li harby-de◊iz we harby-howa söweΔle-ri bi len häsiÿet len di. Bu ÿer de 1944-n ji ÿyly◊ iÿunyn da Ma ri an ada laryn daky ame ri kan gämi le ri ne hü jüm eden wagtyn da urulyp, ot için de aΔak gaçÿan ÿa pon uçary su ra ta düΔü ri len. Ame ri kany◊ goΔuny we gämi le ri „ada lary◊ bök me gi” atly harby ama la hem çe kil di. Bu amal 1945-n ji ÿyly◊ ap re lin de Oki nawa hü jüm edilÿänçä, dowam et di.

Üst ki su rat: Ÿewro pa daky ÿa ran goΔun lary◊ baΔ ser ker de si Ge ne ral Dwaÿt Eÿzen ha uer 1944-n ji ÿyly◊ 6-njy iÿunyn daky Nor man diÿa söweΔi ni◊ ö◊ ÿanyn da pa raΔÿutçy lar bi len gür leΔÿär, ol söweΔ Δo nu◊ ÿaly harby amal lary◊ taryhyn da i◊ ulu lary◊ bi ri bo lupdy.Ÿo kar da: 1942-n ji ÿyl da Ge ne ral Dug las MkAr tur ÿa pon goΔun laryny◊ Fi lip pin le re hü jü mi ne ti je sin de gaç ma ga mej bur bo lan wagtyn da: „Men gaÿdyp ge le rin” diÿip di. Iki ÿyl dan so◊ ol wa dasyny ber jaÿ et di we Ame ri-kany◊ goΔun lary Fi lip pin le ri azat edip baΔla mak üçin Leÿte adasy na düΔdi.

Ÿa po niÿaly-a me ri kan lar ben-diwan edi len le ri◊ la ger le ri ne ÿer leΔdi ril me gi ne ga raΔÿar lar. Bu wa ka AB≈-da Ikin ji Ja han urΔy döwrün de adam hu kuk-laryny◊ i◊ gö dek bo zul magy boldy.

Ÿo kar da: Ikin ji Ja han urΔy döwrün de P-38 harby uçar lary◊ ÿyg nalÿan ha tary. Bir leΔen ≈tat-lary◊ harby pu da ga um masyz köp se riΔde goÿber me gi bi len Pre zi dent Ruzwel ti◊ söz le ri bi len aÿt sa◊”, ol „de mok ra tiÿany◊ gor-ha nasy na” öwrül di.

�

Ame ri kaly es ger ler 1951-n ji ÿyl da Newa da çö lün de ge çi-ri len ÿad ro sy nagyny◊ Δaÿady bol du lar. „Sowuk uruΔ” döwrün de ÿad ro ÿa ragyny◊ howpy dur muΔy◊ aÿryl maz hem rasy boldy.

1945-n ji ÿyly◊ fewralyn da Ÿal ta da bri tan Premÿer-Mi nist ri Wins ton Çer çil-li◊, Pre zi dent Ruzwel ti◊ we sowet baΔtu tany Io sif Sta li ni◊ duΔuΔygy. Olar harby ta gal la lary ut gaΔdyr-mak ba ra daky me se le de yla laΔan hem bol sa lar, Ÿewro pany◊ gel je gi ba ra-daky närazylyk lar Ÿewro pa se bi ti ni◊, so◊ra „sowuk urΔu◊” baΔlan magy na esas bo lan Gün do gar we Gün-ba tar Ÿewro pa bö lün me gi-ne ge tir jek di gi ni a◊latdy.

Bir leΔen ≈tat lary◊ pyÿa da goΔuny 1951-n ji ÿyl da Gü nor ta Ko reÿany eÿeläp, De mir gazyk Ko reÿany◊ goΔu nuny◊ üs tü ne hü jüm edÿär ler; harby çaknyΔyk hup batly üç ÿy la çek di.

Äh ti mal, Ame ri kany◊ syÿasy taryhyn da i◊ meΔhur bo lan fo to su-rat da Pre zi dent Gar ri Tru men 1948-n ji ÿyl da pre zi dent saÿlawlaryn-da özü ni◊ ÿe◊len di gi, res pub li kaçy To mas Dÿuwi ni◊ bol sa üs tün çy kandygy ba ra daky nädogry ha bar ÿer-leΔdi ri len ga ze ti elin de sak lap dur. ≈ol döwrü◊ syÿasy bi ler men le ri ni◊ äh li si ni Tru meny◊ ÿe◊Δi haÿran galdyrdy, Δeÿle-de syÿasy saÿlawlar-da ÿe◊len le ri◊ äh li si ni galkyndyrdy.

�

1954-n ji ÿyl daky Kong res di◊le niΔi gin de (ÿo kar da) se na tor Jo zef Mak Kar ti 1950-n ji ÿyl da Bir leΔen ≈tat lar da kom mu nis tik tagly maty◊ ÿaÿran ÿer le ri Δe kil len di ri len kar-tany gör kezÿär, onu◊ di◊le niΔikdäki baΔ garΔy daΔy hu kukçy Jo zef Welç çep ta rap da otyr. Welç bu di◊le niΔik de uly üs tün lik bi len Mak Kar ti ni◊ ab raÿyny dök di, bu te lewi-de niÿe ar kaly bü tin ÿur da gör ke zi len il kin ji di◊le niΔik bo lupdy.

Äh li onÿyllygy◊ pa ra satly Δahsyÿet le ri ni◊ ala maty bo lan Pre zi dent Dwaÿt Eÿzen ha ue ri◊ port re ti.

�

Je ki Ro bin son 1948-n ji ÿyl da beÿs bol oÿnaÿan wagty. Ro bin son „Bruk lin Do jer si◊” ag zasy bo lan bi rin ji ga raÿagyz beÿs bolçydy we beÿs bo lu◊ „ÿyldyz laryny◊” bi ri ne öwrül di.

�

Rok-n-ro lu◊ bi rin ji ame ri kaly ÿyldyzy Elwis Pres li 1950-n ji ÿyl lar daky konsert le ri ni◊ bi rin de. Bu gün öle nin den Δun ça ÿyl lar ge çen so◊ hem, ony „≈a” diÿip at landyrÿar lar.

�

Lÿu sil Bol (çep den ikin ji) beÿle ki aktÿor lar bi len bi le lik de (olary◊ arasyn da onu◊ adamysy De zi Ar naz (dik du ran) hem bar. 1950-n ji ÿyl lary◊ i◊ meΔhur te le ko me diÿa laryny◊ bi ri bo lan „Men Lÿu si ni söÿÿärin” atly ko me diÿasyn-da. Bu oÿun köp sanly teh ni ki täze lik le ri we däp le ri gi riz di, olar bol sa so◊ra beÿle ki ÿüz ler çe te le oÿun lar da üs tün lik li ulanyldy.

��

Ÿo kar da: Ro za Parks 1955–1956-njy ÿyl lar daky Mont go me ri ni◊ (Ala ba ma Δtaty) awto bus kär ha nasyny üs tün lik li boÿkot eden den so◊, Δäher awto busyny◊ ö◊däki orun laryny◊ bi rin de otyr. Boÿkot jyns kem-sit me le ri ne garΔylyk bil dir mek hök mün de gur nalypdy, ol kem sit me le re görä, ga raÿagyz lary awto bus lary◊ yzky ÿer le rin de otur ma ga mej bur edÿär di ler. Ÿo kary kazyÿet boÿkot baΔlanyn dan bir ÿyl so◊, muny Kons ti tu siÿany◊ bo zul magy hök mün de kes git le di. Mar tin Lu ter King, Ki çi ni◊ Ame ri ka da de◊hu kuklylyk ug run daky he re ke ti◊ beÿik ÿol-baΔçysy hök mün de eme le gel me gi hut Δol boÿkot bi len bag lanyΔykly boldy.

In di ki sahy pa da: Mar tin Lu ter King, Ki çi 1966-njy ÿyl da Gre na da daky (Mis si si pi Δtaty) ö◊ki akÿagyz lar üçin bo lan döwlet mek de bi ne ça ga-lary ug radÿar. Mek dep ler de kem sit me ler AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti ta rapyn dan „Bra un bi lim mi nistr li gi ni◊ garΔysy na” atly kazyÿet iΔi my nasy bet li bi ka nun diÿlip yk rar edi len-de bol sa, bü tin ÿur du◊ mek-dep le rin de nägi le lik le ri◊ gör ke zil me gi, syÿasy zor sal mak, kazyÿe ti◊ goΔma ça çöz güt le ri ni al mak ÿol lary ar kaly kem sit me le ri haky kat dan hem ÿok et mek üçin ÿe ne en çe me ÿyl lar ge rek boldy.

��

�

Pre zi dent Ken ne di 1963-n ji ÿyly◊ iÿunyn da Gün ba tar Ber lin de ne mes le ri◊ çärÿek mil li ona go laÿ mähel le si ne ÿüz lenÿär. „Sowuk urΔu◊” i◊ „gyzgyn no kat laryn da” ÿaΔaÿan lary◊ eder men li gi ne sar pa goÿup, ol Δeÿle söz ler bi len ÿüz len di: „Äh li azat adam lar, ni re de ÿaΔaÿandyk lary na ga ra maz-dan, Ber li ni◊ raÿat larydyr lar. ≈o nu◊ üçin-de, azat adam hök mün de men buÿsanç bi len „Ich bin ein Ber li ner” („Men ber lin li”) diÿÿärin.

1963-n ji ÿyl da gol çe ki lip, howa da ÿad ro sy nag-laryny ta mam la magy◊ baΔyny baΔlan, Gün ba tar bi len Gün do gary◊ arasyn-da ÿa rag lanyΔygy◊ üs tün-den gö zeg çi lik et mek ba ra daky il kin ji Δert na-ma lary◊ bi ri bo lan Ÿad ro sy nag laryny çäk len dir mek hakyn daky Δert na many◊ ma kul lan magy ba ra daky res mi na ma.

��

Tur gud MarΔal, äh li ame ri kaly lary◊ de◊ hu kuklylygy ug run da ö◊de baryjy gö reΔi ji le ri◊ bi ri. Ga raÿagyz lary◊ ÿo kary çe kil me gi ug run daky Mil li Bir leΔik-de ge◊eΔçi bo lan wagtyn da, MarΔal 1954-n ji ÿyl da Ÿo kary kazyÿet de „Bra un bi lim mi nistr li gi ni◊ garΔysy na” atly meΔhur iΔde üs tün lik li çykyΔ et di, Δon da kazyÿet döwlet mek dep le rin de kem sit me le ri bi ka nun diÿip yk rar et di. So◊ra AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti◊ kazysy ÿaly ÿo kary we zipäni eÿe le di.

��

Pre zi dent Lin don Jon son 1968-n ji ÿyl da. Te has da dog lan Jon son ÿur du◊ Pre zi dent li gi ne saÿlan mazyn dan ö◊, Eÿzen ha ue ri◊ döwrün de Se nat da agdyk-lyk edÿän par tiÿa dan baΔtu tan, so◊ra Jon Ken ne di ni◊ wi se-p re zi den ti boldy. WaΔing tony◊ i◊ täsir li syÿasy iΔgär le ri ni◊ bi ri Jon son döwle ti◊ içer ki iΔi ne bäh-bit li ka nun lary◊ en çe me si ni Kong res den ge çir me gi baΔardy. ≈eÿle rowaçlyk di◊e Ruzwel te „Täze çe çe me leΔiΔ” döwrün de baΔardypdy. Em ma Wet nam urΔy onu◊ pre zi dent li gi ni ta mam lady we mil le ti◊ bö lün me gi ne alyp bardy.

Ame ri kan goΔunyny◊ harby bö lüm le ri 1965-n ji ÿyl da Gü nor ta Wet nam da pat rullyk edÿän wagtyn da mer gen-le ri ag tarÿar lar. 1965-n ji ÿyl da 60 mü◊ bo lan ame ri kan goΔunyny◊ sany 1969-njy ÿyl da 540 mü◊ adam dan

hem köp boldy, bu bol sa taryh da beÿle ki dawa la-ra ga rany◊da, mil le ti has je bir li bö len dawa da

bo lup geç di. 1973-n ji ÿyl da AB≈-ny◊ i◊ so◊ky goΔuny Wet nam dan çykdy.

��

��

1968-n ji ÿyl da Çi ka go da (Ili noÿ Δtaty) bo lup ge çen de mok rat lary◊ mil li gu rul taÿyn da ga zaply garΔylyk lar döwrün de urΔa garΔy çykyΔ edi ji le-ri◊ we po li seÿle ri◊ çaknyΔygy. UrΔa garΔy pre zi dent li ge da laΔgär le ri◊ arasyn dan gu rul taÿda Lin don Jon sony◊ orun ba sary Hÿu bert Hamf ri üs tün çykdy. Par tiÿa da ag za lalyk bo landygy üçin, Hamf ri saÿlawlar da res pub li kaçy Ri çard Nik son dan ÿe◊il di.

1960-njy ÿyl lar daky aÿal lar he re ke ti ni◊ iki ÿol baΔçysy: Keÿt Mil let (çep de), dawaly „Jynsy syÿa sat” atly ki taby◊ awtory we ¤ur na list Glo riÿa Steÿnem

��

Ame ri ka da me de niÿe ti◊ umumy ka bul edi len ça ruwa lary na çap raz gelÿän me de ni akymy◊ i◊ aÿdy◊ my saly; 1969-njy ÿyl da bo lup ge çen üç gün lük Wuds tok rok fes tiwaly.

��

Mek si kan-a me ri kan zäh met iΔewü-ri Se zar Çawe zi◊ 1968-n ji ÿyl da meÿdan da üzüm hasylyny ÿygyjy-lar bi len gür rü◊leΔip du ran pur saty. Ka li for niÿa da Bir leΔen oba ho jalyk iΔçi le ri diÿen kär deΔler ar ka laΔygyny◊ baΔlygy Çawez gö çüp gelÿän oba ho jalyk iΔçi le ri ni◊ el henç iΔ Δert le ri ne halky◊ ün sü ni çek mek bi len olary◊ hu kuk laryny go rap aÿgytly çykyΔ et di.

��

Pre zi dent Ri çard Nik son aÿaly Pet Nik son we döwlet käti bi Wilÿam Ro jers bi len Beÿik Hy taÿ Diwaryny◊ ÿa kasyn da ge ze lenç de. Nik sony◊ 1972-n ji ÿyl da Hy taÿ Halk Res pub li kasy na ta rap eden ädi mi ame ri kan goΔun laryny◊ Gu nor ta Wet nam dan kem-kem den çy karylÿan döwrün de i◊ uly da ba rasy boldy.

�

1978-n ji ÿyl da Ame ri kany◊ ÿer-li ilatyny◊ WaΔing ton daky nägi le lik çykyΔy. Olar hem so◊ky onÿyllyk lar da öz hu kuk lary we Δahsyÿe ti ug run da gö reΔmäge baΔlady lar.

1991-n ji ÿyly◊ fewralyn da Pars aÿlagyn da urΔu◊ so◊un da yrak tankyny◊ ö◊ün de ne bit ÿanÿar. Bir leΔen ≈tat lar Kuweÿti◊ Yrak ta rapyn dan basylyp alyn magyny◊ so◊u na çyk mak üçin, „Çöldäki tu pan” diÿlip at landyry lan howa we guryÿer harby amal lary na gat naΔan 30-dan gowrak ÿur du◊ bi le leΔi gi ne ÿol baΔçylyk et di.

�

de◊hu kuklylyk ug run daky he re ke ti◊ baΔtu tany we syÿasy iΔje◊ Jes si Jäk son 1984-n ji ÿyl daky syÿasy ÿyg nanyΔyk da. Mar tin Lu ter King, Ki çi ni◊ kö mek çi si Jäk son 30 ÿyl dan hem köp wagty◊ dowamyn da garyp lary, af ro-a me ri kaly lary we beÿle ki et ni ki azlygy bir leΔdi ren „Älem goΔar bir leΔme si ni◊” i◊ gör nük li, syÿasy taÿdan iΔje◊ we sö ze çe per we ki li bo lup galdy. Ol 1984-n ji we 1988-n ji ÿyl lar da de mok ra tik par tiÿa dan özü ni pre zi dent li ge hö dür le di.

��

„≈atl” ul gamyn dan älem gämi si ni◊ gaÿta dan peÿda lanyp bolÿan il kin ji älem se riΔde-si ni◊ goÿbe ril me gi. Or bi ta da hem ra lary◊ de re gi ne ulany lan we älem de gi◊ möç ber li iΔle ri ge çirmäge ukyply bo lan „≈atl” älem bar lag laryny◊ in di ki döwrün de i◊ ge rek li se riΔde bo lar: hal ka ra älem men zi li ni◊ or bi ta da ÿyg nal magy.

��

Pre zi dent Jorj BuΔ 1989-njy ÿyly◊ iÿulyn da Leh Wa le sa bi len WarΔawa da (PolΔa). ≈ol ÿyl Sowuk urΔu◊ ta mam-lan magy, Δeÿle hem, Ÿewro pany◊ duΔmançylykly Gün do gar we Gün-ba tar to par lary na 40 ÿy la çe ken bö lü niΔi-gi◊ ta mam lan magy bi len Δöh rat landy.

Bil Klin ton, Bir leΔen ≈tat lary◊ 42-n ji Pre zi-den ti, 1993-n ji ÿyly◊ 21-n ji ÿanwaryn da we zi pe si ni ka bul edÿän wagty halky◊ ö◊ün de ÿüz len me bi len çykyΔ edÿär.

��


URU≈DAN

SO÷KY

AME RI KA

≈ähe ri◊ töwe re gindäki täze açy lan jemgyÿet de gö çüΔlik gü ni, 1953-n ji ÿyl

B A P

��

AGZY BIR LIK WE ÖZ GE RI≈LIK

Ikin ji Ja han urΔun dan so◊ky il kin-ji ÿyl lar da Bir leΔen ≈tat lar dünÿäde ag-alyk edi ji ÿur da öwrül di. Ÿur da bu uly uruΔdan ze per ÿet me di. Ame ri kan halky öz le ri ni◊ içer ki we daΔarky syÿa sat laryn-da alyp barÿan iΔle ri ne buÿsanç bi len ga-rady lar. De mok ra tiÿany uly ha ra jat lar we ta gal la lar bi len go ran ame ri kan hö kü me-ti ony ber kitmäge we gülläp ös me gi üçin äh li Δert le ri dö retmäge çalyΔdy. „Taÿm” ¤ur nalyny◊ neΔir çi si Gen ri Lÿu is ÿaly, ame ri kan mil le ti ni◊ baΔtu tan lary „Ame-ri kany◊ asyry” baΔlandy diÿip bel le di ler.

Ame ri kaly lary◊ kö pü si ÿig ri mi ÿyla go laÿ wagt lap bu pi ki re ynandy. Olar 1945-n ji ÿyl dan so◊ra dörän „sowuk uruΔda” Sowet Soÿuzyny◊ garΔysy-na berk dur malydygyny yk rar et di ler, döwlet häkim li gi ni◊ güÿç len me gi ni we en tek „täze çe çe me leΔiΔi◊” ÿyl laryn da bel le nen äh li umumy hal-ÿag daÿ döwlet pi ki ri ni ma kul lady. Olar uruΔdan so◊ky ykdy sady ÿo kary gö te ri liΔi◊ eΔre ti ni gör-dü ler, bu döwür de AB≈-ny◊ üs tün lik le ri we maddy ÿag daÿy has-da ÿo kar landy.

Ÿö ne ame ri kaly lar ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan Bir leΔen ≈tat lar daky dur muΔy◊ kä-

bir ta rap lary na berÿän ba ha laryny◊ dog rulygy na ikir ji◊le nip baΔlady lar. Jemgyÿet çi lik bir li gi en çe me de lil le ri◊ täsi ri bi len pe se gaçdy.

El lin ji ÿyl lar da af ro-a me ri kaly lar syÿasy kam pa niÿa baΔlady lar, so◊ra ola-ra beÿle ki et nik to par lar we aÿal lar-da goΔuldy lar. Olary◊ mak sady „ame ri kan ar zuwy na” ÿet mek di. 1960-njy ÿyl lar da syÿasy taÿdan iΔje◊ talyp lar AB≈-ny◊ hal ka ra äh miÿe ti ni◊, esa san-da, Wet-nam daky weÿran edi ji urΔu◊ garΔysy na çykyΔ et di ler.

ŸaΔlary◊ me de ni gap ma-garΔylygy üÿt gewsiz ame ri kan gym matlyk lary na garΔy çykdy. Dur muΔy◊ özi AB≈-ny◊ raÿat laryny ÿurt da täze „jemgyÿet çi lik de◊li gi◊” göz leg le ri ne iter di.

„SOWUK UR≈U÷” MAK SAT LARY

„Sowuk uruΔ” syÿa saty uruΔdan so◊ky il kin ji ÿyl lary◊ syÿasy me se le le ri-ni◊ i◊ mö hü mi boldy. Bu Sowet Soÿuzy bi len AB≈-ny◊ arasyn daky uza ga çe ken syÿasy çap razlyk dan baΔlandy. 1918-n ji ÿyl da ame ri kan goΔun lary bolΔewik le-ri◊ garΔysy na bi le leΔi◊ ha taryn da Rus-sia gi rip di. AB≈-ny◊ bilΔewik re¤i mi bi-

11-N JI BAP: URU≈DAN SO÷KY AME RI KA

„Biz adam mer te be si ne elmy da ma sar pa goÿÿan täze,

artyk maç dünÿäni gur malydyrys.”

AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Gar ri Tru men, 1945-n ji ÿyl


��

len dip lo ma tik gat naΔyk lary tä 1933-n ji ÿy la çen li ÿo la goÿul mady. Hat da, Δon-dan so◊ra-da, gat naΔyk lar da mü◊kür-lik dowam edÿär di. Ikin ji Ja han urΔy döwrün de iki döwlet ÿa ran boldy we duΔman ÿurt la ra garΔy Δowly gö reΔmek üçin öz ag za lalyk laryny ara dan aÿyr-magy baΔardy lar.

Bu lary◊ arasyn daky gap ma-garΔylyk urΔu◊ ahyryn da ÿe ne-de ÿü ze çykdy. AB≈ azatlyk, de◊lik we de mok ra tiÿa ba-ra daky öz düΔün je le ri ni beÿle ki ÿurt lar bi len bö lüΔme gi göz ö◊ün de tutÿardy. Raÿatlyk urΔun dan we sol tanlyk lary◊ dar ga magyn dan goz ga la◊a düΔen Ame-ri ka gob su nan dünÿäni ka daly pa ra-hatçylykly ÿag daÿa ge tirmäge müm-kin çi lik bo lar diÿip umyt edÿär di. 1929–1940-njy ÿyl lary◊ „çök gün li gi-ni◊” sa pak lary ÿadyn da ga lan AB≈ öz artyk maç oba ho jalyk we se na gat önüm-le ri ni ÿer leΔdir mek üçin täze ba zar lary dö retmäge, Δeÿle-de gün ba tar ÿewro pa ÿurt laryny◊ haryt laryny daΔary ÿur da çy kar ma ga bo lan müm kin çi lik le ri ni ke-pil len dir mek mak sady bi len ykdy sady taÿdan ösüΔi ni we ykdy sadyÿe ti ni üÿt ge-dip gur magy◊ se riΔde si hök mün de güm-rük päs gel çi lik le ri ni aÿyr magy niÿet edÿär di.

Hal ka ra söwda er kin li gi AB≈-ny◊ we beÿle ki döwlet le ri◊ ykdy sady ösüΔi ni◊ höwes len di ri ji si hök mün de, AB≈-na dost lukly we ÿa ran ÿurt lary◊ dur nuklylygyny gol daÿan se riΔde hök-mün de göz ö◊ü ne ge ti rilÿär di.

SSSR-i◊ öz mak sat na masy bardy. Orusÿe ti◊ taryhy däbe öwrü len güÿç-li mer kez leΔdi ri len çäk siz hö küm darlyk häki miÿe ti Ame ri kany◊ de mok ra tiÿa dan ugur alÿan häki miÿe tin den üzül-ke sil ta-pawut lanÿardy. Özü ni◊ synpy gö reΔ we kuwwatly döwlet di gi ba ra daky kom mu-nis tik syÿa sat uruΔ döwrün de we uruΔ gu ta ran dan so◊ra-da sowet syÿa satyny kes git le me gi ni dowam et dir di.

Sowet Soÿuzy 20 mil li on raÿatyny◊ ömür ta napyny ke sen urΔu◊ dar ga dan ykdy sadyÿe ti ni di keltmäge çalyΔÿardy we Δeÿle eÿmenç çaknyΔygy◊ gaÿta-lan magyn dan he der edÿär di. Sowet ler, aÿratyn-da, Gün ba tary◊ basy balyjylykly he re ket le rin den eÿmenmän du ra nokdy-lar. Git le ri◊ aÿgytly hü jüm le ri ni yza gaÿta ran rus lar in di in di ki de Δeÿle hü-jüm le re ÿol ber mez li ge çalyΔÿardy-lar. ≈o nu◊ üçin-de, Δin di Sowet Soÿuzy „go rap bil jek” ser he di ni we Gün do gar Ÿewro pa da özü ni◊ düz gün le ri ne we mak sat lary na laÿyk gelÿän re¤i mi ta lap et di. Ÿö ne AB≈ PolΔany◊, Çe hos lowa-kiÿany◊, Δeÿle hem, Mer ke zi hem Gün-do gar Ÿewro pany◊ beÿle ki ÿurt laryny◊ ga raΔsyzlygyny we öz baΔdaklygyny di-kelt me gi özü ni◊ uruΔ döwrün de ö◊de goÿan mak sat laryny◊ bi ri diÿip yg lan et di.

GAR RI TRU ME NI÷ ŸOL BA≈ÇYLYGY

En tek ruΔ ta mam lan man ka, Frank lin Ruzwel ti◊ or nu na Gar ri Tru men geç-di. Mi zu ri Δtatyn dan de mok rat se na tor, so◊ra wi se-p re zi dent bo lan Tru me ni◊ Bir leΔen ≈tat lary do landyr ma ga ÿe ter-lik taÿÿarlygy ÿokdy. Ruzwelt uruΔdan so◊ky çylΔyrymly me se le le ri çöz mek de o◊a bil bag la mandy, Tru me ni◊ hal ka ra iΔle rin de tej ri be si azdy. „Men en tek olar-dan pes gelÿän” diÿip, ol ö◊ki kär deΔi ni◊ ÿanyn da boÿun alypdy.

Mu◊a ga ra maz dan, Tru men täze me-se le le ri◊ çöz gü di ni gaty basym amal et di. Ol hy juwlylyk we höwes bi len iΔde ÿü ze çy kan me se le le ri◊ çöz güt le-ri ni eg lenmän çözÿär di. Onu◊ Ak Tam-daky sto luny◊ üs tün de elmy da ma ÿa tan ÿazgy daky „Bar zady öz üs tü me alÿaryn” diÿen söz le ri tary ha gir di, bu bol sa onu◊ jo gapkär çi lik duÿgusyny◊ ösen di gin den ha bar berÿär di. Onu◊ Sowet Soÿuzy bi-

��

len özü◊i nähi li alyp bar malydygy ba ra-daky pi ki ri „sowuk urΔu◊” baΔlan magy-na uly täsi ri ni ÿe tir di.

„SOWUK UR≈U÷” GE LIP ÇYKY≈Y

Sowuk uruΔ ö◊de baryjy döwlet le-ri◊ arasyn daky ag za lalygy◊ dünÿäni◊ uruΔdan so◊ky gur luΔy ba ra daky me se le-ler boÿun ça öza ra mü◊kür li gi◊ we ynam-syzlygy◊ dö re me gi bi len ÿü ze çykdy. Bu ba bat da il kin ji çap razlyk PolΔa ze-rarly dö re di. Moskwa onu◊ hö kü me ti-ni◊ özü ne ga raΔly bol magyny ta lap et di, AB≈ bol sa PolΔany◊ öz baΔdak, gün ba tar nus gasy na eÿerÿän hö kü met gur luΔly döwlet bol magyny is le di. 1945-n ji ÿyly◊ fewralyn daky Ÿal ta kon fe ren siÿasy dür-li-dür li düΔün di riΔle ri berÿän gi◊iΔleÿin yla laΔyk lary iΔläp düz di. Ol yla laΔyk-lary◊ bö lüm le ri ni◊ için de PolΔa da hiç ki me bagly bol maz dan, er kin saÿlawlary ge çir mek bö lü mi-de bardy.

Tru men özü ni◊ Sowet Soÿuzyny◊ DaΔary iΔler mi nist ri Wÿa çes law Mo-lo tow bi len bo lan il kin ji duΔuΔygyn da PolΔany◊ öz yk balyny özi kes git le mek me se le sin de berk durdy we rus il çi si ne Ÿal ta yla laΔygyny◊ ÿazgy laryny◊ ber-jaÿ edil me gi ni◊ ze rurdygy ba ra da tu tuΔ bir nu tuk okady. ≈on da: „Me ni◊ bi len he niz hiç ha çan hiç kim beÿle ähen de gür leΔmän di” diÿip, Mo lo tow nägi le lik bil dir di. Tru men bol sa: „Öz borç na ma-lary◊yzy ber jaÿ et se◊iz, Δon da si zi◊ bi-len Δeÿle ähe◊de gür leΔil mez” diÿip jo-gap ber di. ≈ol pur sat dan baΔlap, SSSR bi len AB≈-ny◊ arasyn daky gat naΔyk ÿa-ra maz laΔyp ug rady.

Ikin ji Ja han urΔuny◊ so◊ky aÿlaryny◊ dowamyn da sowet harby güÿç le ri bü-tin Mer ke zi we Gün do gar Ÿewro pany basyp aldy. Moskwa öz harby güÿç le ri-ni Gün do gar Ÿewro pa daky kom mu nis-tik par tiÿa lary gol da mak we de mok ra-

tik par tiÿa lary dar gat mak üçin ulandy. Kom mu nis tik par tiÿa lar Moskwany◊ gol da magyn da se bi ti◊ äh li ÿurt lary na öz täsir le ri ni çalt ÿe tir di ler, ol bol sa 1948-n ji ÿyl da Çe hos lowa kiÿa da döwlet ag-darylyΔygy na ge tir di.

Sowuk urΔu◊ baΔlan magyny jemgyÿet çi lik pi kir le ri kes git le di. 1946-njy ÿyl da Sta lin: „Häzir ki wagt da dünÿä ykdy sadyÿe ti ni◊ ka pi ta lis tik ösüΔi ni◊ esasyn da hal ka ra pa ra hatçylygy müm-kin däl dir” diÿip bel le di. UruΔ wagtyn-da Beÿik Bri ta niÿany◊ premÿer-mi nist ri Wins ton Çer çill Ful ton da (Mi zu ri Δtaty) örän hy juwly söz söz le di. Onu◊ çykyΔy wagtyn da Tru men se ki ni◊ üs tün de otyrdy. Çer çill: „Bal ti ka daky ≈tet tin den Ad ri ati ka daky Triÿes te çen li yklymy◊ arasyny ke sen de mir per de ÿapyldy” diÿdi. Ol „Beÿik Bri ta niÿa bi len AB≈-ny◊ bi le lik de sowet howpuny◊ garΔysy-na gö reΔme li di gi ni nyg tady.

„JY LAWLA MAK” SYŸA SATY

Sowet Soÿuzyny „jy lawla mak” Ame-ri kany◊ uruΔdan so◊ky syÿa saty boldy. AB≈-ny◊ SSSR-däki il çi ha nasyny◊ ge◊eΔçi si Jorj Ken nan 1946-njy ÿyl da Döwlet de par ta men ti ne ibe ren gi◊iΔleÿin te leg ram masyn da bu täze çe me leΔmäni◊ kes git le me si ni beÿan et di. Wa tany-na do lanyp ge len den so◊, ol öz baΔlan der◊ewi ni has çu◊laΔdyrdy we „Iks” („X”) la kamy bi len „Fo rin af feÿäz” atly ab raÿly ¤ur nal da ma ka lasyny çap et dir-di.

Rus sia ba batyn da däp bo lan howp-lulyk duÿgu laryny beÿan et mek bi-len, Ken nan SSSR-i◊ bu ba bat da öz tutÿan or nuny hiç bir ÿag daÿda gowΔat-ma jakdygyny su but et di. Ol: „DaΔary syÿa saty-da goΔmak bi len äh li Sowet döwlet me ha niz mi gör ke zi len ÿol bi len bel li bir ta ra pa gö nük di ri len tow be rilÿän oÿnawaç awto mo bil ÿaly, di◊e ge çip



��

bol ma jak päs gel çi lik duΔup sak lanÿan ça, hiç ÿa na sowul man gidÿär” diÿip ÿazdy. „Sowet le ri◊ ÿaÿra mak howpy ni re de dö-re se, ol hüΔgär lik we ez ber lik bi len güÿç ulanyp „jy lawlan malydyr” diÿip bel le di.

„Jy lawla mak” tagly maty il kin ji ge-zek Or taÿer de◊zi ni◊ gün do garyn da ula-nyldy. Beÿik Bri ta niÿa kom mu nist güÿç-le ri◊ häki miÿet baΔyn da otu ran patyΔa raÿatlyk urΔy bi len haÿbat atÿan ÿe ri bo-lan Gre siÿany we Sowet Soÿuzyny◊ ÿer dawasyny edÿän, Δeÿle hem, Bos for bo-gazyn da harby-de◊iz ba zasyny gur ma ga hu kugyny◊ bardygyny ö◊e sürÿän ÿe ri bo lan Tür kiÿäni gol dap gelÿär di.

1947-n ji ÿyl da Beÿik Bri ta niÿa mun-dan beÿläk olary◊ iki si ne-de kö mek ber-mäge ÿag daÿyny◊ ÿok dugyny ame ri kan hö kü me ti ne aÿtdy. AB≈-ny◊ Döwlet de par ta men ti gys sagly ame ri kan kö me-gi ni◊ meÿil na masyny iΔläp düz di, ÿö ne Se nat baΔtu tan laryny◊ Tru me ne düΔün-di riΔle ri ne görä, olar di◊e AB≈-ny◊ Pre zi den ti „daΔar dan dowzahy howpu◊ aba nan” ÿag daÿyn da beÿle ki döwlet le-ri◊ iΔi ne goΔulyΔmazlyk ugry gol da mak müm kin di gi ni aÿtdy lar.

Tru men Δeÿle etmäge taÿÿardy. Tru-me ni◊ tagly maty hök mün de mälim bo-lan beÿan na ma da Δeÿle diÿilÿär: „Men Bir leΔen ≈tat lar, ÿa rag la nan azlyk ta-rapyn dan ÿa-da daΔar dan zor sal ma ze-rarly tabyn etmäge sy nanyΔÿan la ra garΔylyk gör kezÿän azat halk lary gol da-mak syÿa satyny ÿö ret me li dir diÿip ha sap edÿärin”. ≈u mak sat bi len ol Kong res den Gre siÿa we Tür kiÿä ykdy sady we harby kö mek ber mek üçin 400 mil li on dol lar so rady we bu se riΔde goÿbe ril di. Ÿö ne bu ÿe◊iΔ üçin hut Tru me ni◊ özi we ame-ri kan jemgyÿe ti bel li bir ba ha tö le me li boldy. Bir leΔen ≈tat lary „bök de mek lik” syÿa saty na öjük dir mek üçin, Tru men sowet howpuny◊ da ba rasyny aΔa çiΔir-me li boldy. Öz ge ze gin de onu◊ düΔün-di riΔle ri bü tin ÿurt da kom mu niz me garΔy

gowgany◊ tol kunyny möwç alyp galdyr-ma ga we mak kar tiz mi◊ dö re me gi ne esas boldy.

In di ki ga dam uruΔdan lü ti çy kan Gün ba tar Ÿewro pany◊ di kel dil me gi uçin, gi◊iΔleÿin ykdy sady ÿar dam ber-mek di. AB≈ bu se bitdäki ykdy sady we syÿasy taÿdan dur nuksyz köp ÿurt lar-daky Moskwany◊ gö zeg çi li gi astyn-da bo lan ÿer li kom mu nis tik par tiÿa-lar uruΔ wagtyn da öz le ri ni◊ na sist le re gör ke zen garΔylyk laryny◊ ÿazgy laryny goΔma ça gym ma ta öwrüp, häki miÿe-te eÿe bol mak laryn dan he der edÿär di. Nähi li dir bir ÿol bi len çäre si ni gör me-li di, ÿog sa AB≈-ny◊ Döwlet sek re tary Jorj MarΔaly◊ bel leÿΔi ÿaly: „Luk man-lar oÿlanÿan ça lar, näsagy◊ ama nadyny tabΔyr magy müm kin di”.

MarΔal ö◊ AB≈-ny◊ ÿa ragly güÿç-le rin de i◊ ÿo kary we zipäni eÿeläp di we Ikin ji Ja han urΔun da AB≈-ny◊ ÿe◊Δi-ni◊ baΔ gu ra maçysy hök mün de ab raÿy bardy. 1947-n ji ÿyly◊ or ta laryn da MarΔal howsa la düΔen Ÿewro pany◊ döwlet le ri-ne: „Haÿsydyr bir ÿur da garΔy gö nük-di ri len mak sat na ma ÿa-da tagly mat bi-len däl-de, eÿsem açlygy◊, ge daÿlygy◊, göwni çök gün li gi◊ we bu lam-bu jarlygy◊ garΔysy na” gö nük di ri len mak sat na many dö ret mek tek li bi bi len ÿüz len di. Sowet Soÿuzyny◊ we kil le ri il kin ji meÿil leΔdi-ri len mas la ha ta gat naΔdy lar, ÿö ne so◊ra olar sowet ykdy sadyÿe ti ba ra daky mag-lu maty we beÿle ki me se le le ri aÿan et-mez lik, Δeÿle-de Gün ba tary◊ he maÿat ba bat daky gö zeg çi li gi ne boÿun eg mez-lik üçin, on dan gi den le ri ni kem gör me-di ler. Ga lan 16 ÿurt bi le likdäki ma liÿe haÿyΔna masyny iΔläp düz di, ol ahyr ne-ti je de 4 ÿyly◊ dowamyn da tö len me li 17 mil li ard dol la ra ba ra bar boldy.

1948-n ji ÿyly◊ baΔyn da Kong res ÿewro pa ÿurt laryny◊ ykdy sadyÿe ti ni di-keltmäge ÿar dam ber mek üçin ses ber-di. O◊a „MarΔaly◊ meÿil na masy” diÿip

�

at ber di ler, ol meÿil na ma AB≈-ny◊ i◊ Δowly daΔary syÿa sat baΔlangyç laryny◊ bi ri boldy.

UruΔdan so◊ky Ger ma niÿa ame ri-kan lary◊, sowet le ri◊, i◊lis le ri◊ we fran-suz lary◊ basyp alan zo na lary na bö lün-di, Ger ma niÿany◊ ö◊ki paÿtagty Ber lin sowet zo nasyny◊ mer ke zi ne go laÿdy. Ber li ni◊ özi dör de bö lü nip di. Bir leΔen ≈tat lar, Ang liÿa we Fran siÿa öz zo na-laryny bir bü tewi öz-ö zü ni do landyrÿan res pub li ka öwür me gi◊ müm kin çi lik le-ri ni ara alyp mas la hat laΔdy lar, em ma SSSR Ger ma niÿany◊ bir leΔdi ril me gi ne garΔy boldy we Δol sebäp li, bu me se le boÿun ça dört döwle ti◊ daΔary iΔler mi-nistr le ri ni◊ mas la haty ge çi ril me di. Gün-ba tar döwlet ler bir bü tewi fe de ral ger man döwle ti ni dö ret mek çi bolÿandyk laryny aÿdan laryn da, Sta lin mu◊a Ber li ni ga-ba mak bi len jo gap ber di; 1948-n ji ÿyly◊ iÿun aÿyny◊ 23-ün de Δähe ri gün ba tar ÿurt lar bi len bir leΔdirÿän äh li awto mo bil we de mirÿol lar ÿapyldy.

Ame ri kan ÿol baΔçy lary: „Ber li ni ÿi-tir mek Ger ma niÿany ÿi tir mek we yzy sü-re tu tuΔ Ÿewro pany el den gi der mek dir” diÿip dowla düΔdü ler. ≈o nu◊ üçin hem, Gün ba tary◊ üs tün lik li göz boÿagçylygy Ber lindäki „Howa ar kaly ha las edi liΔ” diÿip at alan ÿa ran döwlet le ri ni◊ howa güÿç le ri as ma na galdy we Ber li ne uçar-lar da he maÿat haryt laryny ge tir di ler.

Ame ri kan, i◊lis, fran suz uçar lary ol ÿe re azyk önüm le ri dir ÿangyjy goΔmak bi len 2,25 mln ton na go laÿ ÿük elt di ler. Sta lin 21 gün den, ÿagny 277264 howa reÿsin den so◊ ga bawy aÿyrdy.

SSSR-i◊ Gün do gar Ÿewro pa da täsi ri ni◊ güÿç len me gi gün ba tar ÿurt-lary biyn jalyk edÿär di. AB≈ bök denç-lik döwrün de ykdy sady ta gal la laryny artdyr jak harby ÿa ranlygy dö ret mek üçin ö◊baΔylyk bi len çykyΔ et di. 1949-njy ÿyl da AB≈ we ÿe ne-de on bir döw-let De mir gazyk at lan tik bi le leΔik Δert-

na masyny (NA TO) – köp çü lik leÿin howp suzlyk ÿö rel ge le ri ne esas la nan ÿa-ranlygy dö ret di ler. NA TO-ny◊ ag zasy bo lan bir ÿur du◊ üs tü ne ço zul sa, ÿa ran ÿurt lary◊ äh li si ni◊ üs tü ne ço zuldygy ha-sap edi lip, o◊a köp çü lik leÿin gaÿtawul be ril me li di.

In di ki ÿyl AB≈ öz go ran mak mak sat-laryny anyk laΔdyrdy. Mil li howp suzlyk ge◊eΔi Ame ri kany◊ daΔary we go ran mak syÿa satyny◊ doly esas landyry lan ha sa-baty na jo gapkär di. Bu res mi na ma MHS-68 bel gi li bo lup, ol AB≈-ny◊ täze howp-suzlyk syÿa satyn dan ha bar berÿär di. Ol res mi na ma „Sowet Soÿuzy müm kin bol-dugyn dan äh li ÿer de döwlet le ri◊ gö zeg-çi lik ta gal la laryny janyp keΔlik bi len öz eli ne alypdyr” diÿen çak la ma esas lanyp, dünÿäni◊ is len dik ÿe rin de ÿer leΔÿän ÿa-ran döwlet le re sowet ler ta rapyn dan howp aba nan ÿag daÿyn da Ame ri kany he maÿat bermäge borçlyy edÿär di. Bir leΔen ≈tat-lar Sowet Soÿuzyny◊ Ÿewro pany◊ we ame ri kan lary◊, i◊lis le ri◊ we fran suz-lary◊ gün ba tar Ber lin de bol mak laryny◊ garΔysy na howp sal magy na jo gap edip, özü ni◊ go ran mak syÿa satyny güÿç len-dir mek üçin um masyz çyk dajy et di.

AZIŸA DA WE ŸAKYN GÜN DO GAR DA SOWUK URU≈

Bir leΔen ≈tat lar Ÿewro pa da kom mu-nis tik syÿa sa ta eÿe ri ji le ri◊ peÿda bol-magyny◊ ö◊ü ni al magy◊ ÿol laryny göz-le mek bi le bir wagt da, dünÿäni◊ beÿle ki ÿer le rindäki çagyryΔla ra hem jo gap be rip ÿe tiΔÿär di. Olar Hy taÿda häki miÿe te Mao Zi Du nu◊ baΔtu tanlygyn daky kom mu nis-tik par tiÿany◊ ösüΔin den he der edÿär di ler. Ikin ji Ja han urΔy döwrün de Çan Kaÿ ≈i-ni◊ baΔtu tanlygyn daky mil let çi häki miÿet we kom mu nis tik güÿç ler edil ÿa pon lar bi len uruΔÿan ÿaly, Raÿatlyk urΔuny alyp bardy lar. Çan Kaÿ ≈i uruΔ döwrü ni◊ ÿa-rany bo lupdy, ÿö ne, hat da, ame ri kan kö-



�

me gi-de lagΔan we kur rup siÿa ÿüz uran hö kü me ti häki miÿet baΔyn da sak lap bil-me di. Ma ony◊ güÿç le ri her edip, he sip edip 1949-njy ÿyl da häki miÿe ti eli ne aldy we onu◊ täze gi ri zen düz gü ni ni◊ AB≈-ny◊ garΔysy na gö reΔip, Sowet Soÿuzyny gol da jakdygyny mälim eden de, kom mu-niz mi◊, i◊ bol man-da, Aziÿa da gö zeg çi-lik den çykÿandygy aÿdy◊ boldy.

AB≈ bi len Hy taÿy◊ arasyn daky dart-gynlylygy◊ güÿje me gi ne Ko reÿa daky uruΔ sebäp boldy. Ikin ji Ja han urΔuny◊ ahyryn da Ko reÿany ÿa pon lar dan azat eden le rin den so◊ra, ÿa ran lar onu◊ ter ri-to riÿasyny 38-n ji pa ral lel boÿun ça böl-dü ler. Sowet Soÿuzy 38-n ji pa ral le li◊ de mir gazygyn daky Ÿa po niÿany◊ boÿun egen ÿer le ri ni, ame ri kan lar bol sa gü nor-tasyny aldy lar. Harby düΔün je boÿun ça, Δert li ser het hök mün de bel le nen 38-n ji pa ral lel „sowuk urΔu◊” ÿaÿra magy bi len hakyky ser he de öwrül di. SSSR we AB≈ öz le ri ni◊ gö zeg çi lik edÿän se bit le rin-de öz le ri ne eÿerÿän hö kü met li Ko reÿa döwle ti ni dö ret di ler we, hat da, goΔun-laryny çy ka ran laryn dan so◊ra-da, ola ra gol daw be rip dur du lar. Ko reÿ baΔtu tan-laryny◊ iki si-de ÿurdy bir leΔdir mek ug-run da jan çek di, ÿö ne her si öz Δert le ri esasyn da bir leΔdir mek çi boldy.

1950-n ji ÿyly◊ iÿunyn da De mir-gazyk Ko reÿany◊ goΔun lary 38-n ji pa-ral lel den ge çip, gü nor ta ta ra pa hü jüm et di we Se ul dan geç di ler. Tru men De-mir gazyk Ko reÿany äh li gö reΔde sowet-le ri◊ pen je sindäki gol daw hök mün de ka bul edip, ame ri kan harby güÿç le ri ni söweΔ taÿÿarlygyn da sak lady we ge ne-ral Dug las Ma kar tu ra Ko reÿa ug ra mak ba ra da buÿruk ber di. ≈ol wagt da AB≈ BMG-na De mir gazyk Ko reÿany hü jüm edi ji ÿurt hök mün de ga ra laÿan ka rary çy kart maklygy hem ga zandy. Sowet Soÿuzy özü ni◊ Howp suzlyk ge◊eΔi ni◊ ag zasy bo lup du ran wagty is len dik he-re ke te ga da ganlyk goÿup bil jek di. Ol

BMG-ny◊ HHR-ny özü ne ag za edip al-mazlyk ba ra daky ka rary na garΔy bo lup, ol gu ra ma bi len syÿasy we ykdy sady ara gat naΔyk lary ke sip di.

UruΔ ö◊e we yza çaÿkanÿardy. Ame-ri kany◊ we Ko reÿany◊ harby güÿç le ri baΔda gaty gü nor ta da ÿer leΔÿän Pu san Δähe ri ni◊ töwe re gi ne sür lüp di. Ame ri-kan de◊iz pyÿa da goΔunyny◊ Inç hon da, ÿagny Se ul Δähe ri ni◊ de◊iz du ral gasyn-daky gury ÿerdäki we suwdaky güÿç le ri de mir gazyk ko reÿaly lary yza çe kilmäge mej bur et di, em ma harby he re ket ler hy-taÿ ser he di ne go laÿlan pur satyn da Hy taÿ Halk Res pub li kasy Ÿa lu derÿasyn dan uly güÿç le ri ni ge çi rip, urΔa gi riΔdi. Bu ÿag daÿ AB≈-ny◊ we BMG-ny◊ goΔun-laryny ÿe ne-de yza çe kilmäge mej-bur et di, ÿö ne bi raz wagt dan so◊, olar garΔylyk laÿyn hü jü me geç di ler we ÿe ne 38-n ji pa ral le le ÿet di ler.

Ma kar tur Hy taÿy bom ba lany üçin, jemgyÿet çi lik gol dawyny ulan makly ga çalΔyp, harby güÿç le ri◊ raÿatlyk gö zeg-çi li gi ni◊ esasyny bo zan da we yklymy basyp, Çan Kaÿ ≈i ni◊ mil li hy taÿ harby güÿç le ri ni basyp al magy na rug sat be ren-de, Tru men ony öte geç mek lik de aÿyp-lady we ony äh li ygtyÿarlyk laryn dan çet leΔdi rip, onu◊ ÿe ri ne ge ne ral Mätÿu Rijweÿi bel le di. „Sowuk urΔa” bag la nan umyt uly-da bol sa, harby he re ket le ri çäk-len dir mek boÿun ça ame ri kan hö kü me ti-ni◊ ta gal la lary „jy lawla magy◊” sebäp le-ri ne düΔün meÿän le ri◊ lapyny keç et di.

Tru me ni◊ meΔhurlygy 24 gö te ri me, ÿagny pre zi dent ler ba ra da jemgyÿet çi lik pi kir so ralyΔygy ge çi ri lip baΔlaly bäri, pre zi dent le ri◊ arasyn da i◊ pes de rejä çen li aΔak düΔdi.

Ÿa raΔyk ba ra daky gep leΔik ler 1951-n ji ÿyly◊ iÿulyn da baΔlandy. Iki ta rap 1953-n ji ÿyly◊ iÿulyn da, Tru me ni◊ ÿe-ri ne ge len Dw aÿt Eÿzen ha ue ri◊ do-landyryp baΔlan bi rin ji möh le ti wagtyn-da yla laΔy ga gel di.

��

„Sowuk uruΔ” Δol bir wagt da Ÿakyn Gün do gar da-da ÿu ze çykyp baΔlapdy. Sowet goΔun lary, hat da, ame ri kan we i◊lis harby güÿç le ri yza çe ki len den so◊ra-da, wa dasyny ber jaÿ etmän, Eÿran-dan çyk madyk wagtyn da bu ge le jekdäki mö hüm ne bit li se bit 1946-njy ÿyl da har-by taÿdan gowΔak ÿur da öwrül di. AB≈ BMG-dan Moskwany◊ goΔunyny◊ ol ÿer de eg len me si ni◊ ÿaz garyl magyny ta lap et di. Sowet tank laryny◊ se bi te gi-re ni ni Bir leΔen ≈tat lar gö ren ha latyn da, WaΔing ton gö nü mel çaknyΔy ga taÿÿar-landy. Ame ri kan garΔylygy na duΔ ge-lip, sowet ler Eÿran dan goΔun laryny çy-kardy.

Iki ÿyl dan so◊, Bir leΔen ≈tat lar täze Ys raÿyl döwle ti yg lan edi len den 15 mi-nut ge çen den so◊, ony yk rar et di. Tru men bu ka rary MarΔaly◊ we Döwlet de par ta-men ti ni◊ ag za laryny◊ pi ki ri ne garΔy du-rup, ka bul et di. Ys raÿyl bi len ysnyΔykly ara gat naΔygy ÿo la goÿan da, Ame ri ka Ys raÿy la garΔy durÿan arap döwlet le ri bi len-de jet leΔmez li ge çalyΔdy.

EŸZEN HA UER WE „SOWUK URU≈”

1953-n ji ÿyl da Pre zi dent bo lan Dw aÿt Eÿzen ha uer özün den ö◊ki kär-deΔle rin den ta pawutlydy. Onu◊ uruΔda ga za nan gahry manlygy, sa da dan ge len adamkär çi li gi o◊a uly meΔhurlyk ge tir-di. UruΔdan so◊ky ÿyl lar da ol AB≈-ny◊ ÿa ragly güÿç le ri ni◊ Δtabyny◊ baΔlygy, Ko lum biÿa uniwer si te ti ni◊ rek tory, NA TO-ny◊ BaΔ sek re tary we zi pe le rin-de iΔle di, so◊ra bol sa res pub li kaçy par-tiÿa dan AB≈-ny◊ pre zi dent li gi ne kan-di datly ga tek lip edil di. Eÿzen ha ue ri◊ uly gu ra maçylyk ukyby bardy, ÿö ne jemgyÿet çi lik iΔle rin de köp zat lary öz üs tü ne al maÿardy. Her ni çik-de bol sa, ol AB≈-ny◊ daΔary syÿa satyny◊ esasy ÿö rel ge le ri ba bat da Tru men bi len pi kir

alyΔÿardy. Olary◊ iki si-de kom mu niz me dünÿä agalygy ug run da gö reΔÿän uly bir lähe◊ hök mün de ga raÿardy lar. Eÿzen-ha uer Kreml de otu ran Sta lin ÿaly ÿol-baΔçy lary◊ dünÿä öwrü liΔi gi ni◊ gi diΔi ni ägälik bi len gu rap, öz meÿil le ri ni ama la aΔyrÿandyk lary na ynanÿardy. Ol özü-ni◊ pre zi dent lik we zi pe si ne baΔlan daky il kin ji çykyΔyn da „Haÿyr we Δer güÿç-le ri kö pe lip, bir-bi ri ne ganym duΔman bol du lar, beÿle ÿag daÿ taryh da sel çe◊ bolÿar. Er kin lik gul çulygy◊ garΔysy-na, ÿagtylyk ga ra◊kylygy◊ garΔysy na goÿulÿar” diÿdi.

Eÿzen ha uer we Döwlet sek re tary Jon Fos ter Dal les sowet le ri◊ ÿaÿra magyny◊ ö◊ü ni al mak üçin, ÿö ne „jy lawla magy◊” ÿe ter lik däl di gi ba bat daky çe kiΔme de yla laΔy ga gel me di ler, halk lary kom mu-nis tik zu lum dan ha las et mek üçin has iΔje◊ we aÿgytly syÿa saty◊ ze rurdygyny nyg tady lar. Em ma bu bir çiΔi ri len boΔ söz ler bo lup çykdy. Sowet Soÿuzyny◊ agalyk sürÿän çäk le rin de de mok ra tik goz ga la◊lar ör alan da, 1956-njy ÿyl da Weng riÿa daky goz ga la◊ basylyp ÿatyry-lan da, Bir leΔen ≈tat lar sowet harby güÿç le ri ni◊ agdyklyk eden li gi sebäp li, yza çe kil di ler.

Eÿzen ha uer „jy lawla mak” syÿa saty-na we paly bo lup galdy we Δo nu◊ üçin-de, AB≈ ÿad ro ÿa ragyny◊ gal kanyny güÿç len dir di. „Man he ten tas la masy” Ikin ji Ja han urΔy ÿyl laryn da bi rin ji atom bom basyny dö ret di. 1950-n ji ÿyl da Tru-men täze we has kuwwatly wo do rod ÿa ragyny ÿa sa ma ga gör kez me ber di. Eÿzen ha uer döwlet çyk dajy lary na gö-zeg çi lik etmäge çalΔyp, „köp çü lik leÿin täsir ediΔ” ÿö rel ge si ni ö◊e sür di. Bu tagly ma ta laÿyklyk da AB≈ ÿur da ÿa-da onu◊ dur muΔ üçin mö hüm bäh bit le ri-ne howp aba nan ÿag daÿyn da ÿad ro ÿa-ragyny ulan ma ga taÿÿar landy.

Haky kat da, Eÿzen ha uer 1954-n ji ÿyl-da Wet namy◊ kom mu nist harby güÿç le-



��

ri ta rapyn dan fran suz lar kowlup çy kary-lan da ÿa-da Taÿwan da Bir leΔen ≈tat lar mil let çi hy taÿ düz gü ni ni◊ garΔysy na gö-reΔen HHR-ny◊ harby hü jü min den go-ra magy boÿun alan da, Hin di-Hy taÿda ÿad ro ÿa ragyny ulan mak ba ra daky äh li tek lip le re garΔy çykyp, Bir leΔen ≈tat-lary◊ harby güÿç le ri ni uly se re saplylyk bi len ÿaÿba◊landyrdy.

Or ta Gün do gar da Eÿzen ha uer fran suz we bri tan goΔun lary Su es ka nalyny◊ ug-runy eÿelän le rin de we Ys raÿyl 1956-njy ÿyl da Mü sür Su es ka nalyny mil li leΔdi-ren den so◊ra, Si naÿy basyp alan da, bu kuwwatly güÿji ulan ma ga garΔy çykdy. AB≈-ny◊ zor sal magy esasyn da Bri ta-niÿa, Fran siÿa we Ys raÿyl ÿurt lary öz goΔun laryny Mü sür den çy kardy lar, em-ma ka na la bo lan gö zeg çi lik galdyryldy.

BIR LE≈EN ≈TAT LAR DA „SOWUK URU≈”

„Sowuk uruΔ” ÿur du◊ di◊e bir daΔary syÿa saty na däl-de, eÿsem içe ri syÿa saty-na-da uly täsi ri ni ÿe tir di. Ame ri kaly lar düÿp li ag darylyΔyk dan he der edÿär di ler we 1919–1920-n ji ÿyl lary◊ gyzyl lary◊ howpy döwrün de hö kü met ame ri kan jemgyÿe ti ni◊ a◊yn da ga lan gorkyny ÿok et mek li ge çalyΔdy. Ikin ji Ja han urΔun dan so◊ Ame ri ka da kom mu niz mi kö ki bi len ÿok et mek üçin köp ta gal la lar edil di.

DaΔary ÿurt lar da içalyçyly ga esas la-nan wa ka lar we gal ma gal lar Δol döwür-de kom mu niz me garΔy bo lan gowga la-ra öz goΔandyny goΔdy. 1949-njy ÿyl da Sowet Soÿuzy atom bom basyny◊ sy-nagyny ama la aΔyrdy. Bu ÿag daÿ ame-ri kaly lary Bir leΔen ≈tat lary◊ sowet hü-jü mi ni◊ nyΔa nasy na öwrüläÿmek le ri ni◊ hem ah maldygyny gör kez di. 1948-n ji ÿyl da Döwlet sek re taryny◊ kö mek çi si we Ÿal ta kon fe ren siÿasyn da Ruzwel-ti◊ ge◊eΔçi si bo lan Al jer His ö◊ki sowet agen ti Waÿteÿker Çem bers ta rapyn dan

kom mu nis tik içalyçylyk da günälen di. His bu günäni ret et di, ÿö ne 1950-n ji ÿyl da ol ÿa lan Δaÿatlyk da günäkär len di. Ahyry, 1950-n ji ÿyl da hö kü met Sowet Soÿuzy na atom bom basyny taÿÿar la-mak ba ra daky ma te ri al lary ber mek bi-len meΔgul la nan bri tan-a me ri kan içaly-laryny◊ tu tuΔ bir to paryny◊ üs tü ni açdy. Atomy◊ syr laryny açandyk lary üçin, Etel we Ÿu liÿ Ro zen berg le ri◊ tus sag edi lip, iΔle ri ni◊ kazyÿe te ge çi ril me gi ÿurt da kom mu nis tik howpu◊ ö◊ündäki gorkyny has-da güÿç len dir di. AB≈-ny◊ BaΔ kazysy Goward Makg rasy◊ söz le-ri ne görä, ame ri kan kom mu nist le ri ni◊ sany köp di we olary◊ her bi ri „özün de ame ri kan jemgyÿe ti üçin ölüm howpu-ny” gö te rip ÿör di.

1946-njy ÿyl da Kong re se bo lan ara-lyk saÿlawlar da res pub li kaçy lar ÿe◊iΔ ga za nan ha lat laryn da we ÿurt daky ÿykgynçylyk iΔle ri ni der◊e mek is leÿän-dik le ri ni aÿdan laryn da, Pre zi dent fe de-ral gul lukçy lary◊ yk rarlyk laryny bar-la magy◊ mak sat na masyny tassyk lady. Ol kär deΔler ar ka laΔyk lary na we zäh-met keΔle re-de de giΔli edil di we ola ra öz le ri ni◊ bu ul ga ma we palydyk laryny ynandyr mak doly baΔart mady.

Kong res Δol wagt lar özü ni◊ yg rarly mak sat na masyny gi ri zip baΔlady. 1947-n ji ÿyl da We kil ler pa la tasyny◊ Ame ri ka garΔy iΔle ri der◊e mek boÿun ça to pary „AB≈-da dö re dilÿän meΔhur ki no film-ler de kom mu nis tik syÿa sat beÿan edilÿän bo laÿmasyn” diÿen me seläni öwren mek bi len meΔgul landy. Käbir dra ma ÿazyjy-lar gör kez me ber me den boÿun gaçy ran-laryn da, olary to pary hor mat la mazlyk-da günäläp, türmä basdy lar. Ne ti je de, Gol liwudy◊ ÿol baΔçy lary boÿun eg di-ler we ujypsyz Δüb he li adam lar bi len iΔ salyΔmak laryny bes et di ler.

Ÿö ne kom mu niz mi◊ garΔysy na gidÿän i◊ je◊baz se na tor Wis kon sin Δtatyn dan bo lan Jo zef Mak kar ti boldy.

��

1950-n ji ÿyl da 205 sany Döwlet de par-ta men ti ni◊ gul lukçysyny◊ kom mu nist-di gi ni, olary◊ at laryny bilÿän di gi ni we olary◊ sa nawyny◊ elin de di gi ni aÿdyp, ame ri kaly lary◊ ün sü ni özü ne çek di. Dog rusy, so◊ Mak kar ti az muk dar daky sany aÿtdy we hiç hi li su but na ma-da ge-tir me di, onu◊ çykyΔy jemgyÿet çi lik ses-len me si ni aldy.

Mak kar ti 1952-n ji ÿyl da res pub li-kaçy par tiÿa Se nat da köp orun alan da, häki miÿe te gel di. Ol Se nat to pary na ÿol baΔçylyk edip, hakyky „haçly ÿö-riΔe” baΔlady. Ra di odyr te lewi de niÿe-den peÿda lanyp, Mak kar ti her hi li paÿyΔ söz le ri aÿt mak bi len hö kü me ti◊ ÿol-baΔçy laryny dö nük lik de aÿyp la magyny dowam et di. „Ne jis lik”, „haÿynlyk” we Δu◊a me◊zeΔ gö dek söz ler onu◊ di lin den düΔmeÿär di.

Em ma Mak kar ti öte ge çip di. Saÿlawçy lary◊ ÿarsyny◊ Mak kar ti ni◊ ta rapyn da bol magy na ga ra maz dan, onu◊ kö mek çi le rin den bi ri ni goΔun gul lugy-na çagy ran wagt lary Mak kar ti ge ne ra-li te ti dö nük lik de aÿyp lady. Ÿa◊y dörän te lewi de niÿe Se nat da di◊le nen ma te ri-al lary çykyΔlary◊ üs ti bi len mil li on lar ça raÿa ta ÿe tir di. Köp adam lar Mak kar ti ni◊ ÿa ra maz häsiÿet le ri ni il kin ji ge zek gör-dü ler we jo gapkär çi lik siz adamdygy na göz ÿe tir di ler. Mak kar ti ni◊ meΔhurlygy pe se ga çan dan so◊, Se nat onu◊ edep-ter-ti bi ni ÿaz gardy.

≈ol pur sa da çen li onu◊ elin de uly häki miÿet bardy. Mak kar ti Ko reÿa urΔuny◊ de◊me-de◊ ta mam lan magy üçin we kom mu nist le ri◊ üs tün li gi üçin ala da eden le ri◊ baryny günä ÿassygy et di. Tru men döwrün de kom mu niz me garΔy gö reΔ tär le ri bi len ame ri kaly lary◊ a◊y na guÿlan gorky duÿgusy Mak kar ti döwrün de has güÿje di. Mak kar ti köp-lenç hiç bir günäsi bol madyk adam la ra garΔy ulany lan usul lary ka nun laΔdyrdy. BaΔga söz bi len aÿdany◊da, Mak kar ti

„sowuk urΔu◊” Bir leΔen ≈tat lar da i◊ ÿa-ra maz ta rap laryny gör kez di.

1945–1960-NJY ŸYL LARY÷ YKDY SADY ÖSÜ≈I

„Sowuk urΔu◊” dowam edÿän wagtyn da we on dan bäΔ ÿyl so◊, Bir-leΔen ≈tat lar da gör lüp-eΔi dil me dik ykdy sady galkynyΔy ga zandy. UruΔ ÿur du◊ pa jar lap ös me gi ne sebäp boldy. ≈on dan so◊ra AB≈ dünÿäni◊ i◊ baÿ döwle ti hök mün de yk rar edil di.

Ön dü ri len önü mi◊ umumy ÿyllyk gym maty 1940-njy ÿyl da 200 mil li ard dol lar bo lanlygyn dan 1950-n ji ÿyl da 300 mil li ard dol la ra ÿet di. 1960-njy ÿyl-da bol sa 500 mil li ard dan-da geç di. Ame-ri kaly lary◊ bar ha kö pü si özü ni or ta syn-pa de giΔli ha sap edip baΔlady.

Ykdy sady ÿo kary gö te ri liΔi◊ öz sebäp le ri bardy. Olary◊ bi ri awto mo-bil ön dür me gi◊ artdyryl magydy. 1945–1955 ÿyl lar aralygyn da onu◊ ön dü ri liΔi 4 es se ÿo kar landy. Hu su san-da, ö◊ki harby gul lukçy la ra ÿaΔaÿyΔ jaÿ üçin karz ber-me gi◊ ha saby na ÿaΔaÿyΔ jaÿ gur luΔygy güÿç li dep gin ler bi len alnyp baryldy. Mil li önüm iç ki ön dü rilÿän önü mi◊, Δeÿle-de harby ha ra jat lary◊ ös me gi ni◊ ha saby na ÿo kar landy.

1945-n ji ÿyl dan so◊ Ame ri kany◊ i◊ uly kor po ra siÿa lary öz iΔle ri ni has güÿç li dep gin ler bi len ÿaÿba◊landyrdy-lar. 1890-njy we 1920-n ji ÿyl lar da te-le ke çi lik de bir leΔmek tol kun laryny◊ iki gör nüΔi bo lup geç di, 1950-n ji ÿyl lar da bol sa üçün ji si boldy. Önüm çi li gi◊ we hyz maty◊ dür li pu dak lary na gö zeg çi lik edÿän köp pu dakly paÿdar kom pa niÿa lar bu ba bat da ö◊de baryjy lardy. My sal üçin, „In ter neΔnl te le fon end te leg raf” kom pa-niÿasy „≈e ra ton” myh man ha na lar kom-pa niÿasyny, çö rek biΔi ri ji „Kon ti nen-tal beÿking”, „Hart ford faÿer inΔu rans” kom pa niÿa laryny, „Awis rent e kar”



��

awto mo bil le ri ki reÿi ne berÿän fir many we beÿle ki le ri satyn aldy. Uly bol madyk kär ha na lar we gar banyΔha na lar ba batyn-da bol sa, my sal üçin, „Mak do nalds” fir-masy baΔga nus ga daky bir leΔme ler di. DaΔary ÿurt lar da-da uly kom pa niÿa lary◊ AB≈-daky dan iΔçi güÿji ar zan bo lan paÿ sak laÿan kom pa niÿa lar bardy.

Ame ri ka da se na gaty◊ öz ge riΔi-ne laÿyklyk da iΔçi le ri◊ dur muΔy-da öz gerÿär di. Hyz mat ediΔ ul gamyn da iΔleÿän le ri◊ sa nawy se na gat da iΔleÿän-le ri◊ki den agdyklyk edÿär di. 1956-njy ÿy la çen li iΔ haky alÿan lary◊ kö pü si ni◊ „ak ÿa kaly ja” ÿa-da aras sa ja ÿer ler de iΔle ri bardy, ÿagny olar do landyryjy lar, mu gallym lar, satyjy lar we eda ra gul-lukçy lary bo lup iΔleÿär di ler. Käbir fir-ma lar iΔgär le re iΔ hakyny◊ ÿyllyk möç-be ri ne ke pil geçÿär di ler, olar bi len uzak möh let li Δert na ma lar bag laΔÿardy lar we beÿle ki ÿe◊il lik le ri berÿär di ler. Ÿag daÿ Δeÿle bo lan so◊, iΔçi ler synpyny◊ iΔje◊li-gi pe sel di we olary◊ iΔçä mah sus häsiÿet-le ri ni◊ ala mat lary ÿitmäge baΔlady.

Oba ho jalygyny◊ iΔgär le ri kyn pur-sat lary baΔdan ge çirÿär di. Bir ta rap dan, mülk dar lary◊ birnäçe le ri uly ho jalyk-la ra öwrülÿär di ler, Δeÿle lik de, olary◊ ön dü ri ji li gi ÿo kar lanÿardy we mülk-dar lary◊ arasyn da uly te le ke çi ler bar ha köp peÿda bolÿardy. Beÿle ki ta rap dan, maΔga la mülk dar laryny◊ ÿag daÿy ÿa-ra maz laΔÿardy, olary◊ bäs deΔlik ukyby pe se gaçÿardy, ÿer bi len iΔleΔÿän le ri◊ sany azalÿardy.

ŸaΔaÿan ÿer le ri ni we iΔle ri ni üÿt-ge den ame ri kan lar baΔga-da az däl-di. UruΔdan so◊ gün ba tar we gü nor ta-gün ba tar Δtat lary◊, esa san-da „gü neΔli guΔaklyk daky” Δäher ler bo lan Hÿus-tony◊ (Te has), Al bu ker kany◊ (Nÿu-Mek si ka), Tu son we Fe nik si◊ (Ari zo na) ilaty ok gunly dep gin bi len kö pelÿär di. Los-An je los (Ka li for niÿa) Fi la del fiÿa-dan (Pen silwa niÿa) ozup ge çip, ilaty

boÿun ça AB≈-ny◊ Δäher le ri ni◊ arasyn da üçün ji orn eÿe le di. 1963-n ji ÿyl da Ka li-for niÿa Δtatyny◊ ilaty Nÿu-Ÿork Δähe-rindäki den köp di.

Gö çür me gi◊ we göç me gi◊ baΔga has ÿaÿran gör nüΔi-de bardy – ilat Δäher mer kez le rin den Δäher etek le rindäki täze açylÿan ÿer le re göçÿär di. Ol ÿer ler de olary◊ uruΔdan so◊ ça ga do gul magyny◊ art magy bi len ula lan maΔga la lar üçin has gi◊ ÿaΔaÿyΔ jaÿlaryny al ma ga müm-kin çi lik le ri bardy. Wilÿam Lewit tin ÿaly in¤e ner le ri◊, ar hi tek tor lary◊ tas la ma-lary boÿun ça bir me◊zeΔ we köp lük üçin taÿÿar la nan jaÿlary◊ top lumy ine dör dül Δe ki lin de gu rulÿardy. Ol jaÿlary◊ ag la-ba bö le gi zawod da ÿyg nalÿardy. DaΔyn-dan we için den sa da ja bo lan jaÿlar ar-zan düΔÿär di we olary◊ täze eÿe le ri ne „ame ri kan ar zuwyny◊”, i◊ bol man da, bel li bir bö le gi ni ama la aΔyr ma ga ÿar-dam edÿär di.

≈äher etek le ri ösÿän wagty, te le ke-çi lik bar ha täze ÿer le ri eÿe leÿär di. Köp-dür li haryt lary özün de jem leÿän ägirt uly söwda mer kez le ri, söwdany◊, alyΔ-çalΔy◊ gör nüΔi ni üÿt get di ler. Eger-de urΔu◊ ahyryn da Δeÿle söwda mer kez le-ri ni◊ sany bary-ÿogy 8 sany bo lan bol sa, on da 1960-njy ÿyl da ol 34800-e ÿet di. MaΔyn goÿma ga kynçylygy bol madyk we agΔa ma ra o◊aÿly sa gat lar da Δäher dü-kan lary na baryp, edip bol maÿan söwda-la ra doly söwda müm kin çi lik le ri dö re di.

Täze ga raÿol lar gy ra-çet lerdäki söwda mer kez le ri ne baryp-gel me gi ÿe◊il leΔdir di. 1956-njy ÿyly◊ ka rary bi-len Kong res ga raÿol lar gur luΔygy na 26 mlrd dol lar goÿber di. Bu Ame ri kany◊ taryhyn da döwlet iΔi ne goÿbe rilÿän i◊◊än uly puldy. Ÿur du◊ äh li kün je gi ni bir leΔdirÿän 64000 ki lo metr fe de ral ÿol-laryny gur mak göz ö◊ün de tu tuldy.

Te lewi de niÿäni◊ ame ri kan lary◊ jemgyÿet çi lik-ykdy sady dur muΔyn da uly äh miÿe ti bardy. Ol 30-njy ÿyl lar da peÿda

��

bo lup, di◊e uruΔdan so◊ gi◊den ÿaÿrap baΔlady. 1946-njy ÿyl da AB≈-da te lewi-zor lary◊ sany 17000-den kän däl di, üç ÿyl dan so◊ bol sa her aÿda olary◊ 250000 sanysy satyldy. 1960-njy ÿyla çen li maΔga la lary◊ dört den üçü ni◊ i◊ azyn dan bir te lewi zory bardy. 50-nji ÿyl lary◊ or-ta lary na çen li or ta ame ri kan maΔga lasy gün de 4–5 sa ga da çen li te le gep leΔik-le ri görÿär di. Ça ga lar te leÿaÿlym lary-na „Ha udi du di taÿm” we „Mik ki Ma us Klub” girÿär di. Ulu lary◊ „Men Lÿu si ni söÿÿärin” we „Ka kam hem me den köp bilÿär” diÿen ÿaly ko me diÿa lar göwnün-den turÿardy. Dür li ÿaΔdaky ame ri kaly lar haryt lar ba ra daky çe per çi lik bi len gör-ke zilÿän, olar da aÿdylyΔy ÿaly, ka daly ÿaΔaÿyΔ üçin ze rur bo lan haryt lary◊ rek-la ma lary na to maΔa edÿär di ler.

ADA LATLY UGUR

Gar ri Tru me ni◊ içer ki syÿa satyny◊ mak sat na masy na „ada latly ugur” diÿip at ber lip di. Ruzwel ti◊ „täze çe çe me-leΔiΔ” mak sat na masyny dowam et mek-lik bi len, ol fe de ral hö kü me ti◊ ykdy sady müm kin çi lik le ri ni we jemgyÿet çi lik dur-nuklylygy ke pil len dir me li dir diÿip ha-sap laÿardy, Δol sebäp li-de, ol hö kü me-ti◊ äh miÿe ti ni pe selt mek islän bi perwaÿ meÿil li ka nun çy karyjy ga zaply syÿasy garΔy daΔla ra garΔy gö reΔdi.

Pa ra hat döwrü◊ ykdy sadyÿe ti ne geç-me gi Tru men uruΔdan so◊ky ÿyl lary◊ il kin ji no bat daky we zi pe si ha sap lady. Harby gul lukçy lar öÿle ri ne çalt ÿetmäge howlugÿardy lar ÿö ne, AB≈-a ge len le-rin de, olar ÿaΔaÿyΔ jaÿ we iΔ tam pak me-se le le ri bi le ÿyüz be-ÿüz bo laÿardy lar.

„Ji-Aÿ-Bil” diÿlip at landyry lan ka-nun, urΔu◊ ta mam lan magyny◊ ö◊ ÿanyn-da ka bul edi lip, gul luk dan boΔan es ger le-re we ofi ser le re raÿat dur muΔy na gaÿdyp gelmäge he maÿat ber di. Ola ra ÿaΔaÿyΔ jaÿ satyn al ma ga karz pul we täze hünär

ÿa-da bi lim al mak üçin ma liÿe kö me gi be ril di.

IΔçi le ri◊ nägi le li gi hö kü met de uly biyn jalyk dö ret di. Harby önüm çi li gi◊ azal magy ne ti je sin de köp adam iΔsiz galdy we beÿle ki ler ö◊ki gi jik di ri len aÿlyk la ra goΔma ça hak tö le mek le ri-ni is le di ler. 1946-njy ÿyl da ö◊ hiç ha-çan bol madyk wa ka bo lup, 4,6 mil li on adam, esa san-da, po lat, awto mo bil we elekt rik en jam lary se na gatyny◊ iΔçi le-ri iΔ taΔlady lar. Ola ra de mirÿol çu lar we Δah taçy lar goΔu lan ha latyn da Tru men bu ahwa la ta goΔuldy we iΔ taΔlaÿΔy ga da gan et di. ≈eÿle lik bi len, mil li on lar ça ame ri-kan iΔçi si ni özün den daΔlaΔdyrdy.

I◊ mö hüm we gaÿra goÿul masyz we-zi pe le ri çöz mek bi len Tru men hö kü-me ti◊ he re ket ediΔ çäk le ri ni gi◊eltmäge çalyΔÿardy. UruΔ gu ta ran dan so◊, bir hepdä ÿe ter-ÿet mez wagty◊ için de ol 21 bö lüm den yba rat mak sat na many Kong-re si◊ ga ra magy na ber di. Ol mak sat-na ma, aÿratyn-da, zäh met düz gün-ny-zamyny◊ bo zul magy na garΔy gö reΔi, az iΔ hakyny kö pelt me gi, iΔsiz le re be rilÿän kö me gi we ÿaΔaÿyΔ jaÿ satyn al ma ga be-rilÿän kö me gi kö pelt me gi göz ö◊ün de tutÿardy. So◊ky birnäçe aÿy◊ dowamyn-da ol saglygy ätiÿaç landyryΔy we atom ener giÿasyn dan peÿda lan mak ba ra daky ka nun lar hakyn daky täze tek lip le ri hö-dür le di. ≈ol bir wagt da onu◊ bu çe me-leΔme si dagynykdy we anyk mak sady we ugry düΔnük siz di.

Res pub li kaçy lar garΔylyk laÿyn hü-jü me geç me gi tiz leΔdir di ler. 1946-njy ÿyl daky Kong res saÿlawlaryn-da olar saÿlawçy lar dan: „Siz ÿe ter lik aldy◊yzmy?” diÿip so ra lan da, saÿlawçy-lar: „Ÿe ter lik aldyk” diÿip jo gap ber di-ler. Res pub li kaçy lar 1928-n ji ÿyl da il kin ji ge zek Kong re si◊ iki pa la tasyn da-da köp lük se si ni alyp, Ruzwelt den mi ras ga lan ge çi rim li li gi ter si ne üÿt get me gi ÿü rek le ri ne ymykly düwdü ler.



��

Tru men Kong res bi len gö reΔ alyp bardy. Kong res döwlet ha ra jat laryny azaltdy we salgyt lary pe selt di. 1948-n ji ÿyl da Tru men ÿe ne-de pre zi dent li ge özü-ni hö dür le di, saÿlawçy lary◊ meÿli onu◊ peÿdasy na däl di we onu◊ haky kat da üs-tün li ge bil bag la ma ga ÿag daÿy ÿokdy. Saÿlaw möwsü mi ni hy juwly ge çi rip, Tru men gaty Δowly syÿasy öwrüm le ri ama la aΔyrdy we res pub li kaçy par tiÿa-dan kan di dat, Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ gu-ber na tory To mas Dÿui ÿe◊liΔe se zewar et di. Täze çe çe me leΔiΔ döwrü ni◊ syÿasy bir leΔi gi ni di kel dip, Tru men iΔçi le re, mülk dar la ra we ga raÿagyz saÿlawçy la ra bil bag lady we Δol sebäp li-de ÿe◊iΔ ga-zandy.

1953-n ji ÿyl da ol pre zi dent lik we zi-pe si ni boΔa dan dan so◊, onu◊ „ada latly ug runy◊” ne ti je si gaty bir üs tün lik li bol-mady. Ol 1948-n ji ÿyl da fe de ral hö kü-met de ga raÿagyz lary◊ kem si dil me gi ni, ÿagny tabΔyryk lar ÿa-da ÿu muΔlar üçin haky na tut magy ga da gan et di we harby-lary◊ aÿry tu tul maklygyny◊ so◊u na çyk-maklygy na buÿruk ber di. I◊ pes iΔ haky ÿo kar landyryldy, jemgyÿet çi lik üp jün-çi lik gi◊el dil di, ÿö ne, ÿaΔaÿyΔ jaÿ mak-sat na masy we lin, doly ber jaÿ edil me di, saglygy ätiÿaç landyryΔa, bi li me be ril me-li puly Kong res tassyk la mady. Tru me-ni◊ „sowuk urΔa” ber len li gi onu◊ içer ki syÿa sat çäre le ri ni◊ täsi ri ni, güÿç li garΔy-daΔlary◊ bar wagtyn da pe se gaçyrdy.

EŸZEN HA UE RI÷ ÇE ME LE≈ME SI

Dw aÿt Eÿzen ha uer hö kü me ti◊ ygtyÿaryn da täze çe çe me leΔiΔ mak sat-na masyn da kes git le nen häkim li gi we jo-gapkär çi li gi sak lady, ÿö ne, Pre zi den ti◊ äh miÿe ti ni pe seltmäge çalyΔdy. Onu◊ bu çe me leΔme si „di na mi ki kon serwa-tiz mi” ÿa-da „häzir ki za man res pub li-kaçylygy” a◊ladÿardy. Bu bol sa onu◊

öz söz le ri bi len aÿdany◊da: „Pu la ge zek ge len de – kon serwa tizm, yn sa na ge zek ge len de – ge çi rim li lik di”. Bu ba bat da bir tankytçy: „Eÿzen ha uer köp sanly mek-dep gur magy ta lap eder... ÿö ne o◊a pul ber mez” diÿip ÿazdy.

Eÿzen ha ue ri◊ bü jetdäki ÿet mez çi-li gi saz lap bil me gi onu◊ il kin ji artyk-maçlygy boldy. Ol döwlet ha ra jat laryny azaldyp, salgyt lary pe sel dip, dol lary◊ gym matyny güÿç len dir mek çi bolÿardy. Pu lu◊ hüm me ti ni◊ gaç magyny gö zeg çi-lik astyn da sak la mak üçin, res pub li kaçy-lar iΔsiz li gi◊ art magy bi len töwek gel lik etmäge-de garΔy däl di ler. Ykdy sadyÿe-ti◊ ösüΔi ni gaty bir gol da maÿan lar so◊ky se kiz ÿyly◊ için de ÿur du◊ üçün ji ykdy-sady pe se gaç ma dan kö senÿän di gi ni gör dü ler.

Eÿzen ha ue ri◊ do landyryjy lary esasy ne bit ojak laryny◊ üs tün den gö zeg çi lik hu kugyny Δtat la ra ber di we de mok rat-lar ener ge ti ka pu dagyny mil li leΔdir me gi tek lip edÿärkäler, ol ener ge ti ka ba bat-da hu susy te le ke çi li gi höwes len dir di. Eÿzen ha ue ri◊ do landyryjy lary haÿsy bir iΔe baΔla sa lar, olar te le ke çi li gi◊ bäh bit-le ri ni göz ö◊ün de tutÿardy lar.

Eÿzen ha ue ri◊ jemgyÿet de wajy-plyk meÿli häli-Δin di ka nuny taÿdan pe ti ge ge tirÿär di, ÿö ne göwnün den tu-ran mak sat na many ge çir mek de we lin, i◊◊än tu tanÿer li li gi ni gör kezÿär di. Ol pre zi dent lik den gi den de, meΔhurlygyny ÿi tir me dik az sanly pre zi dent le ri◊ ha-taryn dady.

1950-N JI ŸYL LARY÷ ME DE NIŸE TI

1950-n ji ÿyl lar da ame ri kan jemgyÿe ti ne he re ket edÿän däp le re ky-bap bo lup ÿaΔa mak duÿgusy ara laΔdy. ≈ol däp le re eÿer mek ÿaΔla ra-da, ÿaΔy du rugΔan adam la ra-da mah sus boldy. Olary◊ bary to par laÿyn ka da eÿerÿär di ler

��

we Δahsy aÿratynlyk laryny gör kezmäge çalyΔmaÿardy lar. UruΔ wagtyn da önüm-çi lik de aÿal lar er kek ler bi len de◊leΔi be-ren bol sa lar-da, uruΔ gu ta ran dan so◊ra, ÿe ri ne ÿe tirÿän iΔle ri ni◊ däp boÿun ça bö lün me si basym di kel dil di. Er kek adam ek leÿji, aÿal adam, hat da, iΔleÿän-de bol sa, maΔga la daky we zi pe le ri ni berjy edÿär di. Jemgyÿe ti öwre ni ji Dewid Riz-men de◊deΔ jemgyÿet çi lik gat lak lary◊ sabyr-ta kat laryny◊ ze rurlygyny özü ni◊ täsir li „Ÿal◊yz mähel le” atly ki tabyn da gi◊den öwren di. Ol bu täze jemgyÿe ti „baΔga gö nük di ri len” diÿip at landyrdy we Δeÿle jemgyÿet le ri◊ dur nuklyly-ga we eÿer mek li ge alyp barÿandygyny gol dady. Mu◊a dür li ne sil le ri◊ a◊y na jemgyÿet çi lik edep-ek ramy◊ lenç edi len ug runy guÿmakly ga te lewi de niÿe ÿar-dam et di.

Ÿö ne ame ri kaly lary◊ hem me si Δeÿle me de ni ka da la ra eÿe rip dur mady. „Uru-lan ne sil” atly gu ra many◊ ag za lary bo lan birnäçe ÿazyjy lar adaty gym matlyk la ra garΔy çykyΔ et di ler. Er kin li gi we ruhy-lygy nyg tap, olar duÿgyny◊ paÿhas dan, gün do gary◊ syrly ynanç laryny◊ gün ba-tary◊ eda ra laΔan di nin den ÿo karydygy na ynanÿandyk laryny beÿan et di ler. „Uru-lan ne si li◊” ÿazyjy lary hor mat goÿma ga bo lan ga raÿyΔla ra garΔy çyk mak we me-de niÿe ti◊ beÿle ki ta rap lary na tis gin di ri ji täsir et mek üçin köp iΔ et di ler.

Olar öz çe per eser le rin de azatlyk ba ra daky öz le ri ni◊ düΔün je le ri ni beÿan et di ler. My sal üçin, Jek Ke ru ak i◊◊än geç gin li bo lan „Ÿol da” atly he kaÿasyny 75 metr lik düÿr lenÿän kagy za çap et dir-di. Dyngy bel gi le ri◊ düz gün le ri ni◊ ber-jaÿ edil me dik we ab zassyz ÿazy lan bu ki tap dur muΔy◊ „Δert le ri” bi len bagly bol madyk azatlygy wasp edÿär. ≈ahyr Al len Gins berg „I◊◊il di” po emasy bi-len Δöh rat landy, po ema häzir ki za man parhsyz, maΔyn laΔan siwi li za siÿany paΔ et di. Ÿa ra maz maz muny üçin po li siÿa

bu po emany◊ çap dan çy kan laryny ÿyg-nan ha latyn da, awtor nägi le lik bil di rip, kazyÿe te ÿüz tutdy we dawa da utdy. Ony mil le tem gol dady.

Sa zan da lar we su rat keΔler-de goz-ga la◊a goΔuldy lar. Ten ne si Δtatyny◊ aÿdymçysy Elwis Pres li rok-n-rol ähe◊indäki aÿdym lary aÿtdy. Ör dek guÿrugy na me◊zeΔ saçy we bykyn-laryny◊ tit ret me si bi len, ol edep li ame-ri kaly lary haÿran et di. Üs te si ne, Elwis we beÿle ki rok-n-rol aÿdymçy laryny◊ akÿagyz di◊leÿji le re ga raÿagyz lary◊ aÿdym-sazly çykyΔyny gör kez di ler. Bu bol sa ame ri kan me de niÿe ti ne ga raÿagyz-lary◊ aÿdym-saz laryny◊ ara laΔmagyny◊ ösÿän di gi ni su but et di. Jäk son Pol lak ÿaly su rat keΔler su rat çek mek üçin üç aÿakly tek je le ri aÿyrdy lar we po lot na lary◊ uly bö lek le ri ni ÿe re ÿazyp, o◊a su rat laryny açyk re◊k ler, çäge we beÿle ki ma te ri al-lar bi len çek di ler. Bu sun gat iΔgär le ri ni◊ barysyny◊ her bi ri özü çe 60-njy ÿyl lary◊ jemgyÿet çi lik öwrü liΔi gi ni taÿÿar lady, ol öwrü liΔik bol sa olary◊ göz ö◊ü ne ge ti-riΔin den has gi◊ we çu◊◊ur boldy.

RAŸAT HU KUGY UG RUN DAKY HE RE KE TI÷

BA≈LAN MAGY

UruΔ ÿyl laryn dan so◊ra ga raÿagyz ame ri kaly lary◊ iΔje◊li gi ÿo kar landy. UruΔ wagtyn da olar harby gul luk da we önüm-çi lik de jyns kem sit me le ri ne se zewar bol-du lar we gir de ji le ri çäk len di ril di. Mil li-on lar ça af ro-a me ri kaly mülk le ri ni taΔlap, gowy iΔ tap mak üçin de mir gazyk Δtat-lary◊ Δäher le rindäki hyryn-dykyn kül be-ler de gözgyny ÿaΔaÿΔa kaÿyl boldy.



��

GoΔun gul lugyn dan ge len ga raÿagyz-lary◊ „ikin ji de re je li” raÿat bo lup ga las-lary gel meÿär di, ga raÿagyz ilaty◊ beÿle-ki we kil le ri bol sa öz le ri ni◊ akÿagyz lar bi len de◊ hu kukly bol maly wagty◊ ge-len di gi ni aÿdÿardy lar.

Bu 1947-n ji ÿyl da, af ro-a me ri kan Je-ki Ro bin son beÿs boly◊ re◊k li çyzygyny böwsüp, uly beÿs bol bir leΔi gin de oÿnap baΔlan da, jyns pa razlyk päs gel çi lik me-se le si ÿü ze çykdy. Ol „Bruk lin do jers” klu bun da häli-Δin di öz bäs deΔle ri we to par daΔlary bi len bu me se le ba bat-da çaknyΔmaly bolÿardy. Ÿö ne, bi rin-ji oÿun daky ajaÿyp üs tün lik onu◊ ÿag-daÿyny ber kit di, Δon dan so◊ beÿle ki ga raÿagyz sportçy la ra-da ÿol açyldy we olary◊ sport bir leΔik le rindäki de re je si-ni galdyrdy. Bu ÿag daÿ af ro-a me ri kan sportçy lary na çäk len di ri len sport bir-leΔme le ri ne geçmäge-de hu kuk ber di.

Döwle ti◊ res mi adam lary we beÿle ki ame ri kaly lar „sowuk uruΔ” syÿa saty bi len jyns pa razlyk me se le le ri ni◊ arasyn daky ara bag lanyΔygy gö ren le rin den so◊ra, ga raÿagyz lary◊ ta lap lary na uly duÿgu-daΔlyk bi len ga ra ma ga baΔlady lar. Er kin dünÿäni◊ baΔtu tany hök mün de Bir leΔen ≈tat lar Af ri ka dan we Aziÿa dan gol daw göz le di ler, ÿö ne öz ÿurt laryn daky jynsy kem sit me ler, ola ra ÿer Δaryny◊ beÿle ki ÿer le rin de dost lukly gat naΔyk lary ÿo la goÿma ga päs gel ber di.

Pre zi dent Gar ri Tru men raÿat hu-kugy ug run daky he re ke ti gol daÿardy. Ol jemgyÿet çi lik taÿdan bol ma sa-da, syÿasy de◊lik pi ki ri ne ynanÿardy we ga-raÿagyz saÿlawçy lary◊ ses le ri ni◊ ösÿän ze rurlygy na düΔünÿär di. 1946-njy ÿyl da he ni ze çen li Ame ri kany◊ gü nor tasyn da dowam edip ge len öz baΔdak je za landyr-mak we beÿle ki to par laÿyn wagΔyçylyk-lar ba ra da Gar ri Tru men bi len de, ol raÿat hu kuk lary boÿun ça iΔ to paryny dö ret di we o◊a jyns pa razçylyk we di ni esas-da sü tem le ri◊ dö re me gi ni◊ sebäp le ri ni

der◊e me gi tabΔyrdy. IΔ to paryny◊ bir ÿyl dan so◊ çap edi len ha sa batyn da ga-raÿagyz lary◊ de◊hu kukly däl di gi res mi de lil ler bi len tassyk landy. Ol ha sa bat-da fe de ral hö kü me ti◊ Ame ri kany◊ äh li raÿatyny ke pil len di ri len hu kuk lar bi len üp jün et me li di gi nyg taldy.

Tru men mu◊a 10 bö lüm den yba-rat Raÿat hu kuk laryny go ra mak ba ra-daky mak sat na ma bi len jo gap be rip, ony Kong re si◊ tassyk la magy na ug ratdy. Gü-nor taly de mok rat lar öz iΔle ri ni◊ garΔysy-na gö reΔi◊ güÿç len di ri len di gi üçin öç alyp, 1948-n ji ÿyl da par tiÿa dan çykyp gi den le rin de, Tru men fe de ral gul luk da we ÿa ragly güÿç ler de hu kuk kem sit me-le ri ni ga da gan edÿän per man çy kardy. Ol, Δeÿle-de, ga raÿagyz lary◊ harby gul lukçy laryny◊ aÿry tu tul magyny◊ bes edil me gi ba ra daky me selä ga ra-mak boÿun ça iΔ to paryny düz di. So◊ky harby çäk len dir me ler Ko reÿa daky uruΔ wagtyn da ÿatyrylypdy.

Gü nor ta da ga raÿagyz ame ri kaly lary◊ hiç hi li raÿat we syÿasy hu kuk lary ÿokdy. Ikin ji Ja han urΔuny◊ front laryn da 1 mil-li on dan-da köp ga raÿagyz es ger söweΔdi, Δeÿle-de bol sa, uruΔdan so◊ra-da gü nor-taly ga raÿagyz lary◊ saÿlaw hu kuk lary ÿokdy. Saÿlawçy lary◊ sa nawy na öz at-laryny gi rizmäge sy nanyΔan ga raÿagyz-lary sü dürläp çy karÿardy lar, ÿençÿär di-ler, iΔden kowÿardy lar. Olar karz al mak müm kin çi li gin den mah rum edilÿär di ler ÿa-da as la otu ran ÿer le rin den gö çü ri lip goÿbe rilÿär di ler. Öz baΔdak je za landyr-mak düz gü ni he niz-de ga bat gelÿär di, Jim Kro u◊ ka nun lary bol sa Δäher ÿol ara gat naΔygyn da, ot lu lar da, myh man ha-na lar da, res to ran lar da, ke sel ha na lar da, me de ni-köp çü lik jaÿlaryn da we iΔ ÿer le-rin de jynsy kem sit me le ri ta lap edÿär di.

�

AŸRA TU TUL MA LARY÷ ŸOK EDIL ME GI

Ga raÿagyz lar ö◊de baryjylygy öz el-le ri ne aldy lar. Ga raÿagyz ilaty◊ ösüΔi ne Mil li he maÿat as so si asiÿasy 1896-njy ÿyl da Ples si Fer gu sony◊ kazyÿet iΔi ni◊ esasyn da dö re di lip, „Akÿagyz we ga-raÿagyz mek dep okuwçy laryny◊ okuw Δert le ri „aÿratyn, em ma de◊ hu kukly” bol sa, ka nu na laÿyk gelÿär” diÿen ka-nuny tagly maty ÿatyr magy ka rar et di. Bu per man on lar ça ÿyl lap gü nor ta da Δert le ri◊ seÿrek eger-de ol aslyn da bar bol sa, de◊ sak lanÿan ÿer le rin de aÿra tut-ma ga berk çäre gör mek üçin ulanyldy.

Ÿo kary kazyÿet 1954-n ji ÿyl da Ples-si ni aÿryp, Eÿzen ha ue ri◊ bel le me gin-de baΔlyklyk edi len de, ga raÿagyz lar öz mak sat laryny◊ bi ri ne ÿet di ler, BaΔ ada-latçy Örl Wor ren Bra uny◊ ma garyf mi-nistr li gi ni◊ garΔysy na iΔi boÿun ça ka rar çy kardy. Kazyÿet ag za lary: „Aÿratyn Δert ler iΔ ÿü zün de de◊ däl” diÿip, bi-ragyz dan ka ra ra gel di ler we „aÿratyn, em ma de◊lik ÿag daÿda” diÿen tagly-maty◊ mun dan beÿläk döwlet mek dep-le rin de ulanyl maly däl di gi ba bat da per-man çy kardy lar. Bir ÿyl dan so◊ Ÿo kary kazyÿet ÿer li mek dep ÿol baΔçy laryn dan öz ka raryny „i◊ ÿo kary tiz lik de” ber jaÿ et mek le ri ni ta lap et di.

Eÿzen ha uer gü nor tany◊ ze ruryÿet le-ri ne we is leg le ri ne hoΔniÿet li lik bi len se-re dip, öz ge riΔle re ga bat ge len di gi ne ga-ra maz dan, ka nuny gol da mak üçin wagt ÿi tirmän iΔe gi riΔdi we fe de ral paÿtagt WaΔing ton Δähe rindäki mek dep le ri ni◊ aÿra tut ma lary ba ra da per man çy kardy. Ol per many◊ esasyn da fe de ral paÿtagty◊ mek dep le ri ni◊ bü tin ÿur da nus ga bol-malydygyny buÿruk ber di hem-de ur-du◊ äh li ÿe rin de-de jyns kem sit me si ni◊ ÿatyryl magyny berk gö zeg çi lik et di.

Onu◊ pre zi dent lik eden döwrün de i◊ uly dawa 1957-n ji ÿyl da Ar kan zas Δtatyny◊ Litl-Rok Δähe rin de tu taΔdy. Gö-nü den-gö ni aÿra tut ma meÿil na masyny ama la aΔyr mak bi len bag lanyΔyklylyk da akÿagyz lary◊ okaÿan or ta mek de bi ne 9 sany ga raÿagyz okuwçyny◊ ka bul edi-len di gi üçin, Δtaty◊ gu ber na tory baΔa-gaÿlyk tu ruzÿar. Onu◊ buÿrugy boÿun-ça Ar kan zasy◊ mil li gwar diÿaçy lary ol ga raÿagyz okuwçy lary yzy na gaÿtarÿar. Fe de ral kazyÿe ti◊ ka rary bi len goΔun goÿbe ri len den so◊, okuwçy lar mek de be gelÿär ler, em ma ÿyg na nan mähel le olary mas ga ra laÿjy gal ma gal bi len garΔy laÿar. Tiz wagt dan bol sa olary◊ ga har-ga zaby güÿç lenÿär we okuwçy lar ÿe ne-de mek-dep den git me li bolÿar lar.

≈on dan so◊ Eÿzen ha uer ÿer li mil li gwar diÿany fe de ral ser ker de li gi ne tabyn et mek we ony Litl-Ro ka gaÿtaryp ge tir-mek ba ra da gör kez me ber di. Ol bu iΔi örän göwün siz lik bi len ber jaÿ et di, sebä-bi Raÿatlyk urΔun dan bäri fe de ral goΔun ga raÿagyz lary◊ hu kugyny go ra mak üçin ulanyl mandy, ÿö ne on dan baΔga çy kal-gany◊ ÿok dugy na-da düΔünÿär di. ≈eÿle-lik-de, aÿra tut ma es ger le ri◊ synp otag-laryn dan baΔlandy, olar ka nuny◊ ber jaÿ edi liΔi ne gö zeg çi lik edÿär di ler.

Raÿat hu kugy ug run daky he re ket de baΔga bir bel li wa ka Ala ba ma Δtatyny◊ Mont go me ri Δähe rin de boldy. 42 ÿaΔly ga raÿagyz aÿal, hünäri boÿun ça ti kin-çi, Δol bir wagt da Mil li As so si asiÿany◊ ÿer li bö lü mi ni◊ sek re tary bo lup iΔleÿän Ro za Parks, ga raÿagyz lar üçin Δäher ÿol ara gat naΔygyn dan peÿda lan magy◊ düz gü ni ni bo zup, di◊e akÿagyz lar üçin niÿet le nen awto busy◊ ö◊ki bö lü mindäki orun da oturÿar. Ga raÿagyz lar üçin niÿet-le nen yzky bö lümdäki orun la ra geç mek ta lap edi len de, ol gu lak as maÿar we Δon-dan so◊ ony aÿra tut ma ba ra daky ka-nuny bo zandygy üçin, po li siÿa tus sag edÿär. ≈eÿle ÿag daÿa ga raΔyp ÿö ren ga-



�

raÿagyz lary◊ baΔtu tan lary awto bus ÿol-laryn daky ul gam da kem si dilmä garΔy gö reΔ gu raÿar lar. Ga raÿagyz lary◊ di ni ru hanysy ge lip ço kunÿan ga raÿagyz lar bi len duΔuΔÿan bap tist but ha nasyny◊ ru-hanysy Mar tin Lu ter King, Ki çi olary◊ nägi le lik le ri ni◊ jarçysy boldy. Ol: „Öz-le ri ni◊ äs ge ril mez li gin den we ga zaply ur gu la ra sadyklyk bi len çy dap ÿör me gi◊ adam lary◊ deg nasy na deg jek wagty-da ge lip ÿe ter” diÿdi. Kin gi tus sag edÿär-ler we ol tus sag edil me le re birnäçe sa-par du çar bolÿar, ÿö ne Mont go me ri◊ ga raÿagyz ilaty kem si dilmä garΔy gö reΔi gol da magy dowam et dir di. Ne ti je de, awto bus eÿe le ri ni◊ gir de ji le ri 65% pe-sel di. Bir ÿyl dan so◊, AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti: „Awto bus ÿol laryn da, Δeÿle-de mek dep ler de aÿra tut ma bi ka nun” diÿip, yk rar eden den so◊, kem si dilmä garΔy gö reΔ bes edil di. Ga raÿagyz lary◊ raÿat hu kuk lary ug run daky he re ke ti i◊◊än mö hüm ÿe◊iΔ ga zandy we Mar tin Lu ter King, Ki çi ÿaly täsir li, akylly we di lewar baΔtu tanyny tapdy.

Ga raÿagyz ame ri kaly lar, Δeÿle-de akÿagyz lar bi len de◊ ses ber mek hu-kugyny ga zandy lar. Dog rusy, Kons ti-

tu siÿany◊ 15-n ji dü ze diΔi Δeÿle hu kugy göz ö◊ün de tu tan-da bol sa, Δtat lary◊ kö pü sin de saÿlawçy la ra salgyt gi ri zip ÿa-da sowatlylygy ta lap edip, on dan sowlup geçÿär di ler. Eÿzen ha uer we Se-nat da köp çü li gi◊ baΔtu tany Lin don Jon-son iki si ses ber mek hu kugyny Kong re-si◊ ke pil len dir me gi üçin ta gal la laryny bir leΔdir di ler. 1957-n ji ÿyly◊ raÿat hu-kuk lary ba ra daky ka nuny – Raÿatlyk urΔy gu ta ran dan so◊, 92 ÿyly◊ için de Δeÿle çäre ö◊e ädi len ädim boldy, sebä-bi ol ga raÿagyz raÿat la ra ses bermäge päs gel ber jek bolÿan lary◊ ö◊ü ni al ma-ga fe de ral häki miÿet le re ygtyÿar ber di. Ka nun he miΔe ber jaÿ edil meÿär di we 1960-njy ÿyl da ka nun bo zu landygy üçin jo gapkär çi lik çäre le ri ÿo kar landyryldy. Ÿö ne täze ka nun-da fe de ral häkim le ri ga raÿagyz saÿlawçy lary ha sa ba al ma ga borçly et me di.

Ga raÿagyz lary◊ raÿat hu kuk lary ug-run daky he re ke ti öz güÿç le ri ne bar ha köp daÿanyp baΔlady. AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe tindäki we olary◊ Kong resdäki ta rap dar lary 1960-njy ÿyl lar da bu he re-ke ti◊ has ÿo kary gö te ril me gi ne ÿar dam et di ler. 9

��


ÖZ GE RI≈LIK

EŸŸAMY

Ast ro nawt Aÿy◊ üs tün de, 1969-njy ÿyly◊ iÿul aÿyny◊ 20-si.

B A P

��

1960-njy ÿy la çen li ame ri kan jemgyÿe-tin de döwlet ägirt uly or na eÿe bo lup baΔlady. 1930-njy ÿyl lar da Ak Tam ka nuny baΔlangyç bi len çykyΔ et di we „Beÿik çök gün lik” ur gu laryny ÿumΔat-mak üçin, Kong res bi len ysnyΔykly iΔle-di. Dur muΔy◊ mö hüm ugur laryny alyp bar mak üçin täze döwlet eda ra lary we pu dak laÿyn do landyryΔ eda ra lary dö re-dilÿär di. Ikin ji Ja han urΔy ÿyl lary için de fe de ral gul lukçy lary◊ sany 1 mil li on dan 3,8 mil li ona çen li artdy, 50-n ji ÿyl lar da ol 2,5 mil li ona çen li ka daly ÿag daÿa ge-ti ril di. 1929-njy ÿyl da 3,1 mil li ard dol la-ra ÿe ten fe de ral ha ra jat lar 1953-n ji ÿyl da 75 mil li ard boldy, 60-njy ÿyl lar da bol sa 150 mil li ard dan-da geç di.

Hat da, ösüΔi◊ çäk le ri ne dür li-dür-li düΔünÿän-de bol sa lar, ame ri kaly lary◊ kö pü si döwle ti◊ or nuny◊ ös me gi ne o◊yn ga raÿardy lar. De mok rat lar döwlet müm-kin çi lik le ri ni ykdy sadyÿe ti◊ me se le le ri ni çöz mek hem dur muΔ dur nuklylygy üçin peÿda lan mak ug run da çykyΔ edÿär di ler, bi lim, saglygy go raÿyΔ we dur muΔ ha jat-lary üçin fe de ral çyk dajy lary artdyr ma-ga çalyΔÿardy lar, res pub li kaçy lar bol sa

esasy me se le le ri çöz mek de hö kü me ti◊ jo gapkär çi li gi ni yk rar edip, çyk dajy lary azalt ma ga we adam lary◊ Δahsy gö rel de-si ni er ki ne goÿbermäge çalyΔÿardy lar.

KEN NE DI WE TÄZE SEP GIT LER

De mok ra tik par tiÿa dan pre zi dent li-ge da laΔgär Ken ne di 1960-njy ÿyl daky saÿlawlar da ÿe◊ip, AB≈-ny◊ taryhyn-da i◊ ÿaΔ pre zi dent boldy. Ol Δon da 43 ÿaΔyn dady. Bäs deΔi Ri çard Nik son bi len bo lan te le çe kiΔme de ol iΔewür, di lewar hem gu jur-gaÿratly adamy◊ häsiÿet le ri ni gör kez di. Saÿlaw möwsü mi ni◊ gi diΔin-de Ken ne di: „Täze onÿyllyk da ok gunly ö◊e gi diΔlik ze rur, sebäbi is le sek-is le me-sek, täze sep git ler gel di” diÿip aÿdÿardy. Özü ni◊ pre zi dent lik we zi pe si ne gi riΔ il-kin ji sö zü ni ol: „Ÿur du◊ näme be rip bil-je gi ba ra da däl-de, özü◊i zi◊ ÿur da näme be rip bil je gi◊iz ba ra da pi kir edi◊!” diÿen çagyryΔ bi len ta mam lady. Pre zi dent lik eden gys ga döwrü ni◊ tu tuΔ dowamyn-da, Ken ne di ni◊ my la katlylygy, pa ra-satlylygy we ge liΔik li daΔ keΔbi aÿratyn

12-N JI BAP: ÖZ GE RI≈LIK EŸŸAMY

„Men ajaÿyp gün le ri◊ bi rin de jor jiÿany◊

al-el van baÿyr laryny◊ üs tün de

ö◊ki gul lary◊ ogul laryny◊ we ö◊ki

gul eÿe le ri ni◊ ogul laryny◊ bir

sa çagy◊ baΔyn da do gan lar ça

jem len me gi ni ar zuw edÿärin”

Mar tin Lu ter King, Ki çi 1963-n ji ÿyl


��

ut gaΔyp, onu◊ meΔhurlygyny sak laÿyan güÿje öwrül di we täze dö reÿän syÿa-satçy lary◊ tu tuΔ bir nes li ne täsir et di.

Ame ri kaly lary◊ äh li si ni◊ ykdy sady bäh bit ler den öz paÿyny al magy üçin Δert le ri dö ret mek mak sady bi len Ken-ne di ni◊ aÿgytly ö◊e çy kasy gelÿär di, ÿö ne saÿlawda ses le ri◊ sähel çe artyk-maçlygyny ga zan magy onu◊ man datyny çäk len dir di. De mok rat lary◊ Kong re si◊ iki pa la tasyn da hem artyk maçlyk et me-gi de-de, kon serwa tiw meÿil li gü nor taly-lar onu◊ bi lim ul gamy na fe de ral kö me gi artdyr mak, garry lary saglyk ätiÿaçlygy üp jin et mek we ≈äher le ri◊ me se le le ri boÿun ça mi nistr li gi dö ret mek ba ra daky meÿil na ma lary na garΔylyk gör kezÿär-di ler. ≈o◊a görä-de, Ken ne di alyp ba ran syÿa sat lary ba ra da näçe köp gür rü◊ et se-de, olary◊ dur muΔa ge çi ri liΔi çäk li di.

Il kin ji no bat daky mö hüm we zi pe le-ri◊ bi ri hem bi ri ykdy sady taÿdan pe se gaçyΔy tog tat mak dan we ösüΔe täze den gol daw ber mek den yba ratdy. Ÿö ne, 1962-n ji ÿyl da, Ken ne di gör nük li iΔewür ynamyny ÿi tir di çün ki onu◊ ad mi nist ra-siÿasy po lady◊ ba hasyny aΔa ÿo kary ha-sap, ony ar zan lat ma ga çalyΔdy. Ol özü-ni◊ ö◊de goÿan mak sadyny amal et se-de, güÿç li gol dawdan mah rum boldy. Ma ya goÿumyny ös dür mek we ykdy sadyÿe-ti höwes len dir mek üçin salgyt lary pe-selt mek ba ra daky ka nuny Kong res den ge çirmäge sy nanyΔan da, Ken ne di kon-serwa tiw op po zi siÿa bü jet ÿet mez çi li gi-ni dö redÿän ka nuny ka bul etmäge on da hiç hi li umyt goÿmady.

Ken ne di ni◊ pre zi dent li gi ni◊, umu-man, ka nun lary iΔläp düz mek we ka bul et mek nuk daÿna zar dan bi ti ren iΔle ri ju-da gowΔakdy. Pre zi dent raÿat hu kuk lary ug run da gö reΔÿän gör nük li adam lar bi-len duΔuΔyk lar ge çi ren hem bol sa, pre-zi dent li gi ni◊ ahyry na çen li raÿat hu kuk-lary ug run daky he re ke di◊ mak sat laryny do lulygy na ka bul et me di. Ol bi lim we

aΔa gar ran la ra luk mançylyk kö me gi ba bat daky öz syÿa satyny-da dur muΔa ge çi rip bil me di. Ol di◊e pes iΔ hakyny sähel çe artdyr magy ga zanyp bil di. Her ni çik hem bol sa, ol älem bar lag laryny ge çirmäge we ösüp barÿan ÿurt la ra ze-rur kö me gi ber mek mak sady bi len ame-ri kaly lary daΔary ÿurt la ra ug rat mak üçin Pa ra hatçylyk Kor pusyny esas landyr ma-ga se riΔde be ril me gi ni ga zandy. Em ma ol 1963-n ji ÿyly◊ 22-n ji noÿabryn da Te-has Δtatyny◊ Dal las Δähe ri ne sa pa ra gi-den wagtyn da açyk maΔyn da barÿar ka öl dü ril di. Bu edil ö◊ki ne sil üçin Frank-lin Ruzwel ti◊ ölü mi ni◊ bolΔy ÿaly, Δol döwrü◊ nes li üçin-de i◊◊än has ratly we agyr ölüm boldy.

≈ol ÿyl lary◊ wa ka lary na gaÿta dan na zar sa lany◊da, Ken ne di ni◊ li be ral pre zi dent hök mün de ab raÿyny◊ ÿö re-den syÿa sat laryny◊ dur muΔa ge çip-geç-mez li me gin den däl-de, eÿsem onu◊ iΔe çe me leΔin den we ide al laryn dan ge lip çykÿändygyny gör mek bolÿyar. ≈eÿle hem Ken ne di özi ara dan çy kan dan so◊ ama la aΔyry lan öz ge riΔlik le ri◊ ar kasyn-da du ran li be ral güÿç ha sap lanÿar sebäbi 1964–1966-njy ÿyl lar da onu◊ pre zi dent-li gi ni◊ so◊ky ÿylyn da mak sat edi nen we zi pe le ri ama la aΔyryldy.

LIN DON JON SONY÷ „BEŸIK JEMGYŸE TI”

Te hasly Lin don Jon son, se na gat köp-çü li gi ni◊ baΔtu tany, edil Ken ne di ÿaly ez ber bol ma sa-da, has ne ti je li syÿa satçy bo lup çykdy. Onu◊ bu artyk maçlygy en tek wi se-p re zi dent bol man ka, mälim boldy. Kong res de Jon son iΔi so◊u na çen li alyp çyk mak da ab raÿ-Δöh rat ga-zandy, ol haÿyΔ edip, öwüp we hat da haÿbat atyp, öz mak sady na ÿetÿär di. Ken ne di ni◊ or nuny eÿeläp, ol Bir leΔen ≈tat lar da garyply ga garΔy gö reΔme gi niÿet edin di we her bir ame ri kaly „gül-

��

läp ösüΔli gi◊” miwe sin den peÿda lanyp bi ler ÿaly et mek is le di.

Döwle ti do landyrylyΔyny ele al mak bi len Jon son özün den ö◊ki pre zi den ti◊ baΔlan çäre le ri ni dur muΔa ge çirmäge hy juw bi len ÿapyΔdy. Ol salgyt lary pe-seltmäge we raÿat hu kuk laryny üp jün etmäge il kin ji de re je li äh miÿet ber di. Özü ni◊ ynandyr ma ga bo lan ukybyn-dan baΔarnykly peÿda lanyp we mer-hum Pre zi den te sar pa goÿÿan ka nun çy karyjy lary◊ duÿgy-düΔün je le ri ne bil bag lap, Jon son 1964-n ji ÿyl da Ken ne-di ta rapyn dan gi ri zi len Raÿat hu kuk-lary ba ra daky ka nuny◊ Kong res de ka-bul edil me gi ni ga zandy. Bu Gü nor tany◊ täze den gu rul magyn dan so◊ ge çen wagty◊ için de i◊ kämil ka nun bo lupdy. Jon son so◊ra beÿle ki me se le ler bi len meΔgul landy. 1964-n ji ÿyly◊ ba haryn da „Beÿik Jemgyÿet” ba ra daky öz mak sat-na masyny yg lan et di we bu adal ga Δol ÿylky bo lan pre zi dent saÿlawlaryn da kon serwa tiw res pub li kaçy Bar ri Gol du-oter den üs tün çy kanyn dan so◊, has uly äh miÿe te eÿe boldy.

Ykdy sadyÿet ba batyn da Jon so na salgyt lary pe selt mek baΔartdy we Ken-ne di ni◊ bellän garypçyly ga garΔy gö reΔ mak sat na masyny dur muΔa ge çirmäge gi riΔdi. Ol „Bi zi◊ eda ra ediΔ diwany-myz häzir ki pur sat dan baΔlap, Ame ri-ka da garyply ga garΔy barlyΔyksyz gö-reΔi yg lan et di” diÿip aÿtdy. Ykdy sady müm kin çi lik ler mü dir li gi garyp la ra hünär öwret mek bi len meΔgul landy we „jemgyÿet çi lik he re ke ti” bi len olary ÿaΔaÿyΔ jaÿ, saglygy go raÿyΔ we bi lim boÿun ça döwlet mak sat na masyny iΔläp düzmäge gat naΔdyr mak üçin, ÿaΔaÿan ÿer le rin de olary◊ arasyn da iΔ ge çirÿär di.

So◊ra ge zek „Me di ke ar” – aΔa gar-ran lary luk mançylyk taÿdan ätiÿaç-landyr mak mak satn masyny we „Me di-keÿd” garyp la ra luk mançylyk kö me gi ni ber mek mak sat na masyny iΔläp düz di. Ÿig ri mi ÿyl on dan ozal Δo nu◊ ÿaly tas-la ma Tru men ta rapyn dan hö dür le nip di, ÿö ne Kong res den geçmän di, Jon so na we li ony ama la aΔyr mak baΔartdy.

Or ta mek dep le re döwlet kö me gi ni gi◊elt mek boÿun ça onu◊ he re ket le ri-de örän Δowly boldy, ony-da Ken ne di ama la aΔyr ma ga jan edip di. Pes gir de ji li maΔga la lary◊ mek dep ÿaΔly ça ga laryny◊ sany na laÿyklyk da fe de ral bü jet den Δtat-la ra se riΔde bö lü nip be ril di, özi-de döw-let mek dep le ri-de, hu susy mek dep ler-de ma liÿe leΔdi rilmäge de giΔli di ler.

„Beÿik Jemgyÿe ti” dö ret mek mak-sat na masy Δu nu◊ bi len çäk len me di. ŸaΔaÿyΔ jaÿ ba ra daky ka nun garyp la ra ÿaΔaÿyΔ jaÿy ki reÿne alan lary üçin kö-mek pu luny tö le me gi göz ö◊ün de tutdy we ŸaΔaÿyΔ jaÿ gur luΔygy hem Δäher le ri ös dür mek de par ta men ti dö re dil di. 1924-n ji ÿyly◊ ka nunyny◊ gö çüp gelÿän le ri çäk len dir mek ba ra daky kem si di ji düz-gü ni ÿatyryldy. Alym la ra we sun gat iΔgär le ri ne-de bü jet den kö mek bö lü nip be ril di.

Jon sony◊ eda ra ediΔ diwany ÿol he-re ke ti ni◊ howp suzlygyny ÿo kar landyr-mak boÿun ça-da en çe me çäre le ri ka bul et di. ŸaΔ hu kukçy, lob bist le ri◊ Kong-resdäki mas la hatçysy Ralf Neÿder bu tas la many◊ peÿdalydygy na kong res-men le ri ynandyrdy. Ol özü ni◊ „Is len-dik tiz lik de howply: ame ri kan awto-mo bi li ni◊ dü zü mü ni◊ kem çi lik le ri” atly ki tabyn da (1965) AB≈-da ön dü ri len ulag lary◊ köp kysym lary haÿal sür len ha latyn da-da heläk çi li ge uç rap, adam-lary◊ gur ban bol magy na ge ti rip bil jek-di gi ni su but et di. Awto mo bil ÿa saÿjy-lar daΔyny◊ owa danlygy na kowa laΔyp, ulag ulanylyΔyny◊ howp suzlygyny



��

unudypdyr lar. Neÿder Δeÿle heläk çi lik-le re uç raÿan Δowsuz kysym lary bi rin-bi rin sa nap geçÿär. 1966-njy ÿyl da Jon-son awto mo bil ulagy ba ra da iki ka nun tas la masyny tassyk lady. ≈tat lar we ÿer li häki miÿet gu ra ma lary ÿol he re ke ti ni◊ howp suzlyk mak sat na masyny iΔläp düz-mek üçin se riΔde aldy lar, Δeÿle-de awto-mo bil ler we olary◊ ti gir le ri üçin howp-suzlygy◊ döwlet stan darty gi ri zil di.

„Beÿik jemgyÿet” mak sat na masy ka-nun çy kar mak ba batyn da „täze çe çe me-leΔme den” so◊ky i◊◊än uly ö◊e gi diΔlik ler döwri boldy. Em ma Jon sony◊ eda ra ediΔ diwanyny◊ mak sat na masyny◊ jemgyÿet gol dawy eÿÿäm 1966-njy ÿyl da gowΔap baΔla magy bi raz göwnü geç gin lik dö ret-di; tankytçy lar olary „howul-ha raçylyk” we ne ti je siz diÿip ha sap lady lar, olar dan bi ri bol sa: „AB≈-ny◊ döwlet diwany özü ni◊ güÿji ÿa-da täsi ri bi len däl-de, be lent li gi bi len ta pawut lanÿar” diÿip bel le di.

KU BA ZE RARLY AG ZA LALYK

60–70-n ji ÿyl lar da AB≈ kom mu-nis tik döwlet ler bi len ÿi ti dartgynlyly-gy◊ gy sajyn da galdy. ≈ol döwrü◊ ame ri-kaly syÿasy iΔgär le ri pa ra hatçylygy di◊e „sowuk urΔa” daÿanyl magyn da görÿär-di ler we bo lup biläÿjek howpu◊ ö◊ün de dur magy◊ täri ni göz leÿär di ler. Ken ne di-ni◊ pre zi dent lik eden ÿyl laryn da Ku ba Δeÿle „gö reΔ meÿdany” boldy.

AB≈ bi len Ku bany◊ gat naΔygy, 1959-njy ÿyl da Fi del Kast ro öwrü liΔik güÿç le ri bi len häki miÿe ti eÿelän den so◊, has dartgynly geç di. AB≈ Ken ne di ni◊ Ak Ta ma gel me zi ni◊ ö◊ ÿanyn da onu◊ düz gü ni bi len dip lo ma tik gat naΔyk lary kes di we Mer ke zi a◊tawçylyk mü dir-li gi Ku ba dan gö çüp ge len le re harby tälim bermäge gi riΔdi, bu ku baly lar ada düΔme li di ler we ol ÿer de goz ga la◊ tu-

ruz malydy lar. 1961-n ji ÿyly◊ ba haryn da Ko çi nos aÿlagyny◊ se bi tin de edi len bu sy nanyΔyk, olary◊ der bi-dagyn edil me-gi bi len gu tardy. Eÿzen ha uer döwrün de meÿil leΔdi ri len bu et miΔi ma kul lan Ken-ne di bu mas ga raçylykly Δowsuzlygy◊ jo gapkär çi li gi ni öz üs tü ne aldy.

Dö kü len ab raÿyny di kelt mek üçin, Ken ne di so◊ky ÿyl Sowet Soÿuzyny◊ ÿad ro ra ke ta laryny Ku ba da giz lin ÿer-leΔdirÿän di gi ni eΔi den wagtyn da berk durdy. AB≈-ny◊ Pre zi den ti ol ÿe re täze ra ke ta lary◊ ge ti ril me gi ni◊ ö◊ü ni al mak üçin, Ku bany de◊iz den ga ba mak täri ni ulandy we SSSR-den öz ra ke ta laryny ol ÿer den çy kar magyny res mi taÿdan ta lap et di. Dünÿä ÿad ro urΔuny◊ bo sa gasy-na gel di. Birnäçe howsa laly gün den so◊ sowet ÿol baΔçy lary eg liΔik et di. Ken ne-di ni◊ ta rap dar lary o◊a el çarpdy lar, onu◊ AB≈-daky bäs deΔle ri bol sa onu◊ bi de rek ÿe re töwek gel çi li ge gi den di gi ni, ol me-seläni dip lo ma tik ÿol bi len-de çö züp bol jakdygyny aÿtdy lar. Ku bany◊ ra ke-taly dawasy ame ri kan-sowet gat naΔyk-laryn da öwrü liΔik pur saty boldy, sebäbi iki ta rap-da gö nü mel harby çaknyΔyk-la ra ge ti rip bil jek dartgynlylyk lary pa ra hatçylykly ÿol bi len çöz me gi◊ ze rurdygy na göz ÿe tir di. So◊ky ÿyl Bir-leΔen ≈tat lar, Sowet Soÿuzy we Beÿik Bri ta niÿa howa da ÿad ro sy nagyny ga-da gan edÿän ÿad ro ÿa ragyny◊ sy nagyny çäk len dir mek ba ra da meΔhur Δert na ma gol çek di ler.

KOS MOS BAR LAG LARYNY÷ MAK SAT NA MASY

1957-n ji ÿyl da Sowet Soÿuzy Ÿe ri◊ eme li hem rasyny uçu ran dan so◊, älem sowet-a me ri kan bäs deΔli gi ni◊ ÿe-ne-de bir gö reΔ meÿdany na öwrül di. Ame ri kaly lar üçin ol uly zar ba boldy – ÿad ro atymyny alyp gitmäge ukyply ra ke tany dö re dip, SSSR arΔa çyk mak

��

üçin bar ün sü ni jem lemäge olary mej bur et di. SSSR-i◊ üs tün li gi AB≈ üçin aç-a-çan howp salÿan bol sa, özi üçin se bi ta-ra bal lis tik ra ke ta lary◊ täze eÿÿamyny◊ baΔlan magydy. Bir leΔen ≈tat lar öz le ri ni◊ il kin ji „Eksp lo rer-1” hem rasyny 1958-n ji ÿyl da uçurdy. 1961-n ji ÿyl da Sowet Soÿuzy ÿe ri◊ töwe re gindäki or bi ta bi-rin ji kos mo nawty ug ra dan da, ame ri kaly-lary◊ keÿpi has-da bo zuldy. Mu◊a jo gap hök mün de, Ken ne di Bir leΔen ≈tat lary „Δu on ÿyllygy◊ ahyry na çen li” ame ri-kan ast ro nawtyny◊ Aÿa gon magy we gaÿdyp gel me gi üçin müm kin bo lan äh li zady et mek li ge çagyrdy.

„Mer ku riÿ” tas la masy boÿun ça 1962-n ji ÿyly◊ awgustyn da bi rin ji ame ri kan ast ro nawty Jon Glen Ÿe ri◊ töwe rindäki or bi ta uçup çykdy. 60-njy ÿyl lary◊ or ta-laryn da AB≈-ny◊ alym lary adam arΔda uzak wagtlyk bo lan ha latyn da ÿetÿän täsi ri bar la mak üçin „Je mi ni” (latyn di-lin den ter ji me edi len de „ekiz ler” bolÿar) mak sat na masyny ama la aΔyrdy lar. Göwrü mi boÿun ça ol „Mer ku riÿden” uludy, ÿö ne so◊ peÿda bo lan „Apol lon-dan” we li ki çi di. Ol älem gämi sin de iki ast ro nawt uçupdy. „Je mi ni” mak sat na-masyny◊ köp mak sady bardy: Δol bir wagt da 1965-n ji ÿyly◊ awgustyn da o◊a 8 gün lük i◊ uzak uçuΔ we awto ma tik usul da Ÿe re do lanyp gel mek girÿär di. Ast ro nawt lar, Δeÿle-de, uçuΔda iki gämi-ni◊ bi rin ji he re ke ti ni we ame ri kaly lar üçin açyk äle me bi rin ji çykyΔy ama la aΔyrdy lar.

„Apol lon” ul gamyny◊ gämi le ri Ken-ne di ta rapyn dan ö◊de goÿlan mak sa da ÿet di ler. 1969-njy ÿyly◊ iÿulyn da äh li ÿer to ga lagyny◊ ÿüz ler çe mil li on te le-to maΔaçysy Neÿl Armst rongy◊ dünÿäde il kin ji bo lup, Aÿy◊ üs tün de ge zim edip ÿö re ni ni◊ Δaÿady boldy.

≈on dan so◊ „Apol lon” ÿe ne en çe me uçuΔ et di, ÿö ne ame ri kaly lary◊ kö pü-si adamy◊ äle me çyk magyny◊ mak sa-da laÿykdygy na ikir ji◊le nip ug rady lar. 70-n ji ÿyl lary◊ baΔlaryn da, beÿle ki äh-miÿet li iΔler ÿü ze çy kan da, Bir leΔen ≈tat lar älem mak sat na masyny gu tardym et di. „Apol lony◊” bel le nen uçuΔlary ÿatyryldy we „Skaÿlab” arΔ men zi li ni◊ di◊e iki den bi ri ÿa saldy.

WET NAM DAKY URU≈

Hin di-Hy taÿ „sowuk urΔu◊” söweΔ meÿdan laryny◊ bi ri boldy. Bu çaknyΔygy◊, dartgynlylygy◊ düÿp sebäbi Ikin ji Ja han urΔy döwrün den baΔlanypdy. XIX asyry◊ or ta laryn dan baΔlap, fran suz ko lo niÿasy bo lan Wet-namy Ÿa po niÿa basyp aldy. Wet nam kom mu nist le ri ni◊ baΔtu tany Ho ≈i Min ÿurdy ko lo ni al agalyk dan azat et mek li-gi ÿü re gi ne düwdi we AB≈-ny◊ oktÿabr ug run daky uruΔ tej ri be si ne ÿüz len di. Ÿa ran döwlet ler Ÿa po niÿa dan üs tün çy-kan laryn dan so◊, olar Ho ≈i Min bi len gep leΔik ge çir me li bol du lar.

Fran siÿa beÿik döwlet lik ÿag daÿyny di keltmäge dyr jaΔyp, Wet namy◊ özü ne gaÿtaryl magyny ta lap et di, em ma Ho ≈i Min boÿun eg me di we mil li azatlyk ug-run daky gö reΔi ni dowam et dir di. AB≈ Fran siÿany gol da mak bi len Ÿewro pa da kom mu nist le ri jy lawla mak syÿa satyn-dan bäh bit arap, Wet nam da uruΔ alyp bar mak üçin, o◊a ykdy sady kö mek ber-di. Em ma onu◊ ÿar dam et me gi-de Fran-siÿany 1954-n ji ÿyl daky ÿe◊liΔden ha las edip bil me di. ^e newa da bo lan hal ka ra mas la hatyn da Wet nam iki bö le ge bö-lün di: de mir gazyk ÿarymy na Ho ≈i Min ÿol baΔçylyk et di, bud dizm agdyk-lyk edÿän gü nor ta bol sa, an ti kom mu-nist, hris ti anly ga uÿÿan Ngo Din Dÿem baΔtu tan boldy. 1956-njy ÿyl da ÿur du◊ bir bü tewi hö kü met saÿlawlary bel len di.



��

Wet nam da kom mu nist ler häki miÿe-ti eÿe le se ler, Bir ma da, Taÿland da we In do ne ziÿa da-da Δeÿle ÿag daÿy◊ gaÿta-lan mak gor kusy bi len Eÿzen ha uer Dÿe-mi◊ saÿlawdan boÿun gaçyr mak ug runy gol dady we Gü nor ta Wet na ma ykdy-sady hem harby kö mek ber me gi ni art-dyrdy. Ken ne di onu◊ möç be ri ni has-da gi◊elt di, em ma De mir gazyk Wet nam bi len uruΔ üs tün li ge ge tir me di. Dÿe mi◊ düz gü ni ab raÿdan düΔdi we ol 1963-n-ji ÿyl da dar gady (Dÿem Δol ÿyl ara dan çykdy). Bu Jon sony◊ hö kü me ti ni çykg-ynsyz ÿag daÿda goÿdy.

Wet nam daky ÿag daÿ bar ha ÿa ra maz-laΔÿardy. Gü nor ta da par ti zançylyk he re-ke ti („Wÿet kong”) ÿaÿba◊landy. De mir-gazyk dan kö mek alyp, goz ga la◊çy lary◊ bir bö le gi mil li azat ediΔ urΔuny◊ baÿdagy astyn da, bir bö le gi bol sa öz-baΔdak he re ket edÿär di. Kom mu nist le ri◊ ö◊e süÿΔme gi ni sak la mak üçin, Jon son AB≈-ny◊ bu urΔa gö nü den-gö ni gat-naΔdyr mak ka rary na gel di. De mir gazyk güÿç le ri◊ iki ame ri kan gyryjy uçary na de◊iz de hü jüm eden le rin den so◊, Jon son 1964-n ji ÿyly◊ 7-n ji awgust da Ton kin aÿlagy boÿun ça ka rar na many◊ Kong res ta rapyn dan ka bul edil me gi ni ga zandy, ol ka rar na ma bol sa Pre zi den te „ame ri-kan goΔun laryny◊ garΔysy na is len dik hü jü mi◊ ö◊ü ni al mak üçin we mun dan buÿanky ço zuΔlary◊ ö◊ü ni al mak üçin ze rur bo lan äh li çäre le ri ulan magy” rug-sat et di. Jon son 1964-n ji ÿyl da täze den saÿla nan dan so◊, Wet nam daky harby he re ket le ri gör lüp-eΔi dil me dik de re je de ÿaÿba◊landyrdy: eger-de o◊a 1965-n ji ÿyl da 25 mü◊ ame ri kan harby gul lukçy gat naΔan bol sa, on da 1968-n ji ÿy la çen li olary◊ sany 500 mü◊e ÿet di. Howa dan köp çü lik leÿin hem yzy gi der li bom ba-lan magy ze rarly De mir gazyk Wet na ma, Δo nu◊ ÿaly-da Gü nor ta Wet na ma ägirt uly ze lel ÿe ti ril di.

Öz te lewi zor laryn dan söweΔle ri◊ eÿmenç su rat laryny gö rüp, ame ri kaly-lar öz ÿurt laryny◊ Wet nam daky urΔa gat naΔmagy na bar ha hy juwly ga har-ga-zap bil di rip baΔlady lar. DaΔary syÿa sat-da Jorj Ken nan ÿaly hünär men ler AB≈-ny◊ syÿasy ÿal◊yΔlyk laryny tapÿardy lar. Beÿle ki ler bol sa: „AB≈-ny◊ urΔy gu tar-mak üçin hiç hi li çy kal gasy ÿok” diÿip nyg taÿÿardy lar. Köp çü lik leÿin urΔa garΔy he re ket le ri◊ urΔu◊ gi diΔi ne hiç hi li täsir et meÿäni ni ame ri kaly lar gör-dü ler. AB≈-ny◊ daΔary syÿa satyn dan jemgyÿet çi li gi◊ nägi le bol magy, esa-san-da, ÿaΔlary◊ arasyn da nägi le li gi◊ köp bol magy, Jon sony yla laΔyk hakyn da gep leΔik ge çirmäge mej bur et di.

UrΔa garΔy he re ket ler syÿasy häsiÿe-te eÿe boldy. Onu◊ ge ri mi ni◊ gi◊li gi ne göz ÿe ti ren Jon son ikin ji möh le te özü ni hö dür le mek den el çek di. 1968-n ji ÿyl da de mok ra tik par tiÿa Ili noÿ Δtatyny◊ Çi-ka go Δähe rin de mil li gu rul taÿ ge çirÿän wagtyn da, onu◊ syÿa satyn dan nägi le bo lan raÿat lar po li siÿa bi len çaknyΔdy-lar. Esa san-da, iÿun da Ro bert Ken ne di öl dü ri len den so◊, de mok rat lary◊ ha tar-laryn da baΔla nan bi ter tip lik ler, 1960-njy ÿyl lary◊ raÿat hu kuk lary ug run daky he-re ket le ri ni◊ garΔy to pary we üçün ji par-tiÿany◊ – Ala ba ma Δtatyny◊ gu ber na-tory Jor ji Wol lasy◊ da laΔgär li gi (ol öz Δtatyn da, Δeÿle-de Mis si si pi de, Ar kan-zas da, Lu izi ana da we Jor jiÿa da ÿe◊iΔ ga zandy), AB≈-ny◊ pre zi dent lik we zi-pe si ne res pub li kaçy Ri çard Nik sony◊ saÿlan magy na ÿar dam et di. Nik son ame-ri kan jemgyÿe ti ni◊ mun dan buÿa na bö-lün me gi ni◊ ö◊ü ni al mak üçin, AB≈-ny◊ uruΔdan çyk malydygy na düΔünÿär di.

Wet nam dan kem-kem den ame ri kan goΔun laryny çy kar mak ba ra da buÿruk be rip, Δol wagt da Nik son bu ÿurdy bü tin urΔu◊ dowamyn da bo lan lar dan has ga-zaply bom ba la makly ga gör kez me ber di we ol ÿer den Wet na ma be rilÿän kö me gi◊

�

ÿo luny kes mek üçin, Kam bo jany basyp aldy. O◊a jo gap hök mün de garΔylyk he-re ke ti güÿç len di we ame ri kan talyp lary ÿe ne-de hö kü me ti◊ garΔysy na çykyΔ et-di. Ogaÿo Δtatyny◊ Kent Steÿt Δähe rin de bo lan Δeÿle çykyΔlary◊ bi rin de düz gün-ter ti bi di kelt mek üçin çagyry lan mil li go ragy◊ es ger le ri dowul tur zup, 4 talyby öl dü rip dir ler.

AtyΔygy ÿatyr mak ba ra daky gep-leΔik le ri ame ri kan ta rapyn dan Pre zi den-ti◊ mil li howp suzlyk boÿun ça ge◊eΔçi si Gen ri Kis sin jer alyp barÿardy, bu gep-leΔik ler di◊e 1973-n ji ÿyl da ta mam-landy. AB≈-ny◊ goΔun lary çy kary lan hem bol sa, uruΔ De mir gazyk Wet nam 1975-n ji ÿyly◊ ba haryn da tu tuΔ ÿurt boÿun ça öz gö zeg çi li gi ni ber ka rar eden wagty gu tardy.

UruΔ AB≈-a i◊◊än gym mat düΔdi. O◊a bi de re jik harç edi len pu lu◊ muk-dary 150 mil li ard dol lar dan geç di, di ri güÿçdäki ÿit gi ler 58 mü◊ es ger we ofi ser boldy. Wet nam tu tuΔlygy na ha ra baly ga öwrü lip di, onu◊ ilatyny◊ mil li on lar çasy gyrlypdy, maÿyp edi lip di. Bu zat lary◊ hem me si ÿaΔ ame ri kaly lary öz ÿurt-laryny◊ ÿö redÿän syÿa saty na we ame ri-kany◊ gadymy taryhy gym matlyk lary na Δüb he bi len ga ra ma ga mej bur edÿär di.

DARTGYNLYLYGY GOW≈AT MAK SYŸA SATY

Wet nam urΔy ta mam lanyp barÿar ka, Nik sony◊ eda ra ediΔ diwany esasy kom-mu nis tik döwlet le re bo lan gat naΔygyny üÿt get di. Bu ugur da i◊ aÿgytly edi len ädim Hy taÿ Halk Res pub li kasy bi len gat naΔyk lary◊ ka da laΔdyryl magy boldy. Mao Sze Dun häki miÿet baΔy na ge len den so◊, ÿig ri mi ÿyly◊ dowamyn da AB≈-ny◊ hö kü me ti Taÿwan daky „syrkyndy” düz gü ni◊ bü tin hy taÿ halky na we kil çi lik et me gi ni ta lap edip gel di. 1971-n ji ÿyl-da Nik son mu◊a beÿle çe me leΔme den el

çek di, HHR bi len söwda et mekdäki en-çe me çäk len dir me le ri aÿyrdy we 1972-n ji ÿyly◊ fewralyn da ame ri kan pre zi-dent le ri ni◊ arasyn da il kin ji bo lup, res mi sa par bi len bu ÿurt da boldy.

Nik sony◊ Sowet Soÿuzy bi len ÿakyn-laΔmak ÿa-da Δol wagt lar at landyrylyΔy ÿaly, „dartgynlylygy gowΔat mak” syÿa-saty i◊◊än Δowly bo lup çykdy. 1972-nji ÿyly◊ maÿyn da AB≈-ny◊ Pre zi den ti SSSR-e gel di. Moskwa da olar en çe me sa par Le onid Bre¤new bi len mähir li duΔuΔyk lar ge çir di ler, olar ra ke ta garΔy go ranyΔ ul gamyny çäk len dir mek, arΔda hyz mat daΔlyk et mek we söwda gat naΔyk-laryny ös dür mek ba ra daky Δert na ma la ra gol çek di ler. St ra te gik hü jüm ÿa ragyny çäk len dir mek ba ra daky gep leΔik ler ÿad-ro gor ha na laryny◊ art magyny◊ ö◊ü ni al-ma ga müm kin çi lik berÿän yla laΔy ga gol çek mek bi len ta mam landy.

NIK SONY÷ ÜS TÜN LIK LE RI WE ≈OWSUZLYK LARY

Nik son, ÿurdy de mok rat lar 8 ÿyl do landy ran dan so◊, Pre zi dent boldy. Eÿzen ha uer döwrün de wi se-p re zi dentkä, 1960-njy ÿyl daky saÿlaw möwsü mün de Ken ne di den ÿe◊lip, Nik son ÿi ti syÿa-satçy boldy, ÿö ne Jon son ÿaly hy juwly bo lup bil me di. Ol özü ni◊ her bir ädi mi-ni uzak dan ha sap laÿardy we sal dar lap görÿär di. Il kin ji pur sat lar da bu häsiÿe-ti o◊a kö me gem et di, ÿö ne we lin ahyry Δowsuzly ga ge tir di.

Hö kü me ti◊ ma liÿe borç na ma laryny◊ me se le le ri ne res pub li kaçy lary◊ ga-raÿΔy na eÿer mek bi len, Nik son onu◊ ygtyÿarlyk laryny gi◊elt me gi◊ ze rurdygy bi len yla laΔdy we umumy tagly maty◊ çäk le rin de döwle ti◊ äh lu mumy eΔret li ÿurt bol malydygyny yk rar et di. Ol dur-muΔa ge çi rilÿän mak sat na ma lary di◊e ter tip leΔdirmäge hyÿal lanÿardy.



�

Nik son özü ni◊ pre zi dent lik döwrün-de köp sanly ykdy sady me se le ler bi len ÿüz be-ÿüz boldy. 1973-n ji ÿyl da hüm-met siz li gi◊ de re je si 9 gö te ri me ÿet di; 1968-n ji ÿyly◊ noÿabr aÿy bi len 1970-n ji ÿyly◊ maÿ aÿy aralygyn da Dow-Jons gör ke zi ji si 36 gö te rim pe se gaçdy. 1970-n ji ÿyly◊ ahyry na çen li iΔsiz le ri◊ de re-je si 6,6 gö te ri me ÿet di. Nik son 1971-n ji ÿyl da ba ha la ra we zäh met haky na gö-zeg çi lik et me gi gi riz di, mu nu◊ uly äh-miÿe ti boldy.

Ö◊den gö rül me dik wa ka lar ze rarly onu◊ meÿil le ri bo zuldy. Ys raÿyl bi len Mü sü ri◊ we Si riÿany◊ arasyn da baΔla-nan uruΔ sebäp li Sa ud Arabys tany 1973-n ji ÿyl da Ys raÿyly◊ ÿa rany Bir leΔen ≈tat la ra ne bit sat magy ga da gan et di. Beÿle ki ÿurt lar – ne bi ti eks port edÿän ÿurt lar gu ra masyny◊ (OPEK) ag za lary ne bi ti◊ ba hasyny 4 es se galdyrdy lar. Ame ri kaly lar ne bit ÿet mez çi li gi ne we onu◊ üzül-ke sil gym mat la magy na du-çar bol du lar. Hat da, so◊ky ÿyl AB≈-a ÿangyç sat mak ÿe ne ÿo la goÿlan da-da, onu◊ ba hasy ÿo karylygy na galdy. Ol tu tuΔ ame ri kan ykdy sadyÿe ti ne zyÿan ÿe tir di, hüm met siz li gi güÿç len dir di we iΔsiz li gi◊ art magy üçin Δert dö ret di.

Ykdy sadyÿe te gö zeg çi lik etmäge çalΔyp, Nik son ÿurt da „ka nunçylygy we düz gü ni” di keltmäge çalyΔdy. Ame-ri kaly lary◊ bir bö le gi je naÿatkär le ri◊ baΔy na gi den li gi ne we köp çü lik leÿin garΔylyk bil dirÿän le ri◊ çykyΔ edÿän Δäher le rindäki we uniwer si tet mer kez le-rindäki syÿasy dur nuksyzlygy◊ ös me gi-ne, Δeÿle-de neΔe keΔli gi◊ we je lep çi li gi◊ ös me gi ne nägi le lik bil dir di ler, ga har-landy lar. Öz syÿasy daÿanjyny ber kit-mek üçin, Nik son närazylyk bil dirÿän-le ri◊ garΔysy na güÿç ulan ma ga ÿüz urdy, özü ne ÿakymsyz hal da wa ka lary beÿan edÿän dik le ri üçin, köp çü lik leÿin ha bar be riΔ se riΔde le ri ne garΔy gö reΔdi, özü ni◊ garΔy daΔlaryny we tankytçy lary

se si ni çy kar mazly ga mej bur etmäge sy-nanyΔdy.

Bu täri◊ ahyr ne ti je si „Wo ter geÿt iΔi ne” ge tir di. Kong re si◊ iki pa la tasyn-da de mok ra tik köp çü lik bi len çaknyΔyp, Nik son res pub li kaçy lary◊ Kong res de agdyklyk et me gi üçin, 1972-n ji ÿyl daky saÿlawlar da i◊◊än uly ÿe◊iΔ ga zan magy niÿe ti ne düwdi. Bu yla laΔykly syÿa saty ÿö retmäge we ka nun lar ka bul edi len-de, „de◊me-de◊ ÿag daÿy” gu tar ma ga müm kin çi lik be rer di. Pre zi den ti täze den saÿla mak boÿun ça to par (KRP) täze ka-nu na laÿyklyk da ol ÿa-da beÿle ki par-tiÿany◊ gaz nasy na ge çi ri len pul tö le gi-ni◊ möç be ri ni çap et mez den ö◊, se riΔde ÿyg na ma ga baΔlady.

1972-n ji ÿyly◊ baΔyn da Nik sony◊ to pary de mok ra tik par tiÿany◊ WaΔing-ton daky Wo ter geÿt eda ra ediΔ-ÿaΔaÿyΔ top lumyn da ÿer leΔen mil li to paryny◊ te le fon gep leΔik le ri ni di◊le me gi ka rar edÿär. Ol sy nanyΔyk pu ja çykdy. Gapy-ny döwüp gi ren og ru lar el le ri pully we KRP-ny◊ garΔysy na tu taryk bo lup bil jek res mi na maly tus sag edi len le rin de, Nik-sony◊ eda ra ediΔ diwany i◊◊än kyn ÿag-daÿa düΔdi. Nik son der◊ew ge çir me gi res mi taÿdan ga da gan et me dik-de bol sa, by wa ka dan alty gün so◊ ol giz lin lik de Mer ke zi a◊tawçylyk mü dir li gi ni◊ üs ti bi len Fe de ral der◊ew bÿu rosy na döwlet howp suzlygy nuk daÿna zar dan der◊ewi bes et mek ba ra da gör kez me ber di. ≈eÿle ÿag daÿ eda ra ediΔ diwany◊ „duΔman-lary” ÿok etmäge gö nük di ri len he re ket-le ri ni◊ di◊e bir jähe ti di. Bu he re ket ler te le fon gep leΔik le ri bi ka nun di◊le me-gi, gapyny döwme gi we pul top la magy öz içi ne alÿardy. Nik son Δol ÿyl gaÿta-dan saÿla nan hem bol sa, met bu gat, esa-san, „WaΔing ton Post” der◊ewi dowam et di. Dawa ÿü ze çykdy, Kong resdäki de mok rat lar Nik sony pre zi dent lik den aÿyr mak iΔi ne gi riΔdi ler. Bu iΔde onu◊ eli ni◊ bardygy hem aÿan bo lup baΔlady

��

we 1974-n ji ÿyly◊ 9-njy awgustyn da Nik son we zi pe sin den çe kilmäge mej bur boldy.

FOR DU÷ BA≈TU TANLYGY

Je rald Ford Δöh rat pa raz lar dan däl di. Ol syÿasy dur muΔyny◊ köp bö le gi ni Kong-res de ge çir di. Nik sony◊ wi se-p re zi den-ti Spi ro Agnÿu iΔ baΔyn dan gi den den so◊, Ford onu◊ or nuny eÿe le di. Ÿig ri mi aÿdan so◊ Nik son git di, Δon dan so◊ Ford AB≈-ny◊ Pre zi den ti boldy. Onu◊ esasy mak sady Nik sony◊ jo gapkär çi li ge çe kil-me gi ni◊ howpy astyn da we zi pe sin den çet leΔdi ril me gi ni◊ ne ti je sin de ab raÿdan düΔen hö kü me te bo lan ynamy di kelt-mek di. Ame ri kaly lar il ki baΔda For da ynandy lar, em ma ol Nik sony kazyÿet-den we der◊ewden ha las edip, res mi ÿag daÿda günäsi ni ge çen de, täze Pre zi-den ti◊ ab raÿy pe se gaçdy.

Içer ki syÿa sat da ol Nik sony◊ ÿo luny ÿö ret di. Ykdy sady me se le ler durdy: hüm met siz lik we iΔsiz lik ös me gi ni dowam et di, mil li önü mi◊ umumy muk-dary azaldy. Ford baΔda Ger bert Guwe-ri◊ 1929-njy ÿyl da ediΔi ÿaly, jemgyÿet bi len oÿun etmäge sy nanyΔdy, ÿö ne bu kö mek etmän so◊, pu lu◊ hüm me ti ni◊ gaç magyny◊ ö◊ü ni al ma ga sy nanyΔdy, em ma iΔsiz li gi◊ de re je si 12 gö te ri me çen li ÿo kary galdy, ol bol sa „Beÿik çök-gün lik den” so◊ ykdy sadyÿe ti◊ i◊ pe se düΔen wagtyn da ka laÿyk gel di. Salgyt-lary◊ pe sel dil me gi we iΔsiz le re kö me-gi◊ artdyryl magy ÿag daÿy◊ bi raz gowu-lan magy na ÿar dam et di, ÿö ne ykdy sady kynçylygy◊ so◊y gö rün meÿär di.

KAR TE RI÷ PRE ZI DENT LIK ET ME GI

1976-njy ÿyl daky saÿlawlar-da Jor jiÿa Δtatyny◊ ö◊ki gu ber na tory, de mok rat Jim mi Kar ter üs tün çykdy.

Saÿlaw möwsü mi döwrün de özü ni WaΔing ton syÿa satçy lary na de giΔli däl ÿaly gör ke zen Kar ter ÿurdy do landyr-mak da täze ugry saÿlap al magy wa da et-di, em ma onu◊ tej ri be siz li gi Ak Tam da bo lan il kin ji gün le rin de onu◊ ÿag daÿyny çylΔyrym laΔdyrdy. Hünäri boÿun ça in¤e ner bo lan Kar ter teh nok ra tizm de ta-pawut lanÿardy, ame ri kaly lar we li kyn-çylykly wagt lar da ÿur du◊ baΔyn da has baΔar ja◊, ÿi ti syÿa satçyny◊ dur magyny is leÿär di ler.

Ykdy sadyÿet de Kar ter döwlet ha ra-jat laryny we bü jet ÿet mez çi li gi ni artdyr-mak dan baΔlady. Ma liÿe syÿa saty na jo-gap berÿän fe de ral ätiÿaçlyk mü dir li gi olary◊ öwe zi ni dol mak üçin pul goÿber-me gi ni artdy ran da, hüm met siz lik ÿyl da 10 gö te ri me ÿet di. ≈on dan so◊ Kar ter çyk dajy lary ke meltmäge gi riΔdi, ol çäre-de de mok ra tik par tiÿany◊ dur muΔ mak-sat na masyny urgy astyn da goÿdy. Onu◊ pre zi dent li gi ni◊ ahyry na çen li gytlyk ÿo-kary de re je de galdy, te le ke çi li gi◊ döw-let iΔle rin den çet leΔdi ril me gi bol sa hö-kü me ti◊ gym mat ba haly kagyz laryny◊ hüm me ti ni◊ pe sel me gi ne we karz pu lu◊ gym mat la magy na ge tir di.

≈eÿle-de, Kar te ri◊ AB≈-ny◊ daΔary ÿurt dan ne bi ti◊ ge ti ril me gi ne ga-raΔlylygyny pe selt mek li ge niÿet le nen ener ge ti ki mak sat na masyny◊ ne ti je siz li-gi tankyt lanÿardy. Onu◊ söz le ri ne görä, ol ne bi ti◊ ge ti ril me gi „ah lak taÿdan se-re de ni◊de urΔa de◊di”, em ma Kar te ri◊ Kong resdäki garΔy daΔlary dür li ÿol lar ar kaly onu◊ ka bul edil me gi ni bök deÿär-di ler.

Kar ter özü ni „po pu list” diÿip at landy-ran hem bol sa, onu◊ syÿasy ugur lary hiç wagt anyklyk bi len ta pawut lan mandy. Döwle ti◊ ykdy sadyÿet de ka da laΔdyryjy orun da bol magy ug run da çykyΔ edip, ol o◊a eda ra ediΔ gö zeg çi li gi ni◊ gowΔa-magyny◊ baΔyny baΔlady. XIX asyr da AB≈-da bo lan ykdy sady er kin li gi◊ çäk-



��

len di ril me gi bäs deΔli gi bök deÿär, ol bol-sa ba ha lary◊ gal magy na ge tirÿär diÿip, su but et mek bi len Kar ter ne bit se na-gatyn da we ulag da döwle ti◊ ka da laΔdyr-magyny bes et mek li gi ta lap et di.

Kar ter de mok rat lary◊ syÿasy aga-lygyny di kelt mek is leÿär di, em ma bu ne Kong res de, ne-de ÿurt da gol daw tapdy. Kar te ri◊ pre zi dent li gi ni◊ ahyryn-da onu◊ de re je si 23 gö te ri me çen li pe se gaçdy, ame ri kaly lar ÿe ne-de öz umyt-ar zuwlaryny res pub li kaçy par tiÿa bag-lady lar.

AB≈-NY÷ WET NAM DAN SO÷KY DA≈ARY SYŸA SATY

Wet nam urΔun dan so◊ Bir leΔen ≈tat-lar hal ka ra sah na da iΔje◊ syÿa saty alyp bar magy dowam et di ler we olar Ÿewro-pa daky, Ÿakyn Gün do gar daky we Latyn Ame ri kasyn daky me se le ler bi len meΔgul lanypdy lar, em ma 1970-n ji ÿyl-lary◊ ahyr laryn da Sowet Soÿuzy bi len gat naΔyk lar da, hu su san-da, Eÿran ba-batyn da ymykly me se le ler ÿü ze çykdy.

Pre zi dent Ford Sowet Soÿuzy bi len gat naΔyk lar daky dartgynlylygy gowΔat-mak boÿun ça Nik sony◊ eda ra ediΔ di-wanyny◊ ug runy ÿö ret di. Ol 1974-n ji ÿyly◊ noÿabryn da Wla diwos tok da Le-onid Bre¤new bi len duΔuΔdy, ol ÿer de olar ÿa rag lanyΔy ga üs tün den gö zeg çi lik et me gi◊ täze tapgyry ba ra daky wagt-laÿyn yla laΔy ga gol çek di ler. Bu, Δeÿle-de, 1975-n ji ÿyl da 35 döwle ti◊ we hö-kü me ti◊ ÿol baΔçy laryny◊ Hel sin kidäki mas la hatyny ge çir me gi◊ ÿo luny hem ar-ça ma ga ÿar dam et di.

Ÿewro pany◊ taryhyn da i◊ uly duΔuΔyk bo lan Hel sin ki Kon fe ren siÿasy-na 35 ÿewro pa ÿur duny◊, Δeÿle hem, AB≈-ny◊ we Ka na dany◊ ÿol baΔçy lary gat naΔdy lar. Kon fe ren siÿa da 30 mü◊ söz den yba rat bo lan jem leÿji yk rar haty ka bul edil di, o◊a Gün ba tary◊ ta laby boÿun ça Gün do gar bir leΔme le ri ÿurt-laryny◊ hem gör kez me si bi len en çe me mö hüm düz gün ler gi ri zil di. Kon fe ren-siÿa Ikin ji Ja han urΔun dan so◊ky eme le ge len döwlet ser het le ri ni◊ üÿt gewsiz li gi ba ra daky ÿö relgäni nyg tady, SSSR bol-sa uzak wagt lap muny ga zan magy◊ ug-run da bo lupdy. Beÿle ki ta rap dan jem-leÿji yk rar haty adam hu kuk laryny we Δahsy azatlygy ber jaÿ et mek borç na-masyny-da öz içi ne alÿardy. Gün ba tar döwlet ler so si alis tik la ge ri◊ ÿol baΔçy-laryny Δu borç na ma gol çekmäge mej bur edip, ola ra zor sal magy güÿç len dir me gi mak sat edin di ler. Olar yla laΔygy◊ dür li ÿag daÿda bo zul ma lary na jemgyÿet çi li-gi◊ ün sü ni çek mek üçin, Hel sin ki yla-laΔygyny◊ ÿe ri ne ÿe ti ri liΔi ne gö zeg çi lik edi ji le ri◊ wag tal-wag tal ge çi rilÿän ÿyg-nak laryny örän ne ti je li ulandy lar.

Ÿer to ga lagyny◊ „gyzgyn no kat laryn-da” dö reÿän dartgynly ÿag daÿlary Jim mi Kar ter üs tün lik li çöz me gi baΔarÿardy. Ol 30 ÿyl duΔmançylyk da bo lan Ys raÿyl bi-len Mü sü ri ÿa raΔdyrdy. Araçy hök mün-de we pa ra hatçylykly gep leΔik le re gat-naΔyjy hök mün de Kar ter 1978-n ji ÿyl da özü ni◊ Kämp Dewiddäki (Me riländ Δtaty) Δa ha nasyn da Mü sü ri◊ Pre zi den ti Anwar Sa dat bi len Ys raÿyly◊ premÿer-mi nist ri Me na hem Be gi ni◊ duΔuΔygyny ge çir di. Ne ti je de, bu ÿurt lary◊ baΔtu tan-lary 1979-njy ÿyly◊ martyn da Ak Tam-da yla laΔyk Δert na masy na gol çe kiΔmek üçin AB≈-a ÿe ne gel di ler.

Kong res de bo lan uza ga çe ken hem ga zaply çe kiΔme ler den so◊ Kar ter Pa-na ma ka nalyny 2000-n ji ÿyl da Pa na ma gaÿtaryp ber mek ba ra daky Δert na many◊

��

ma kul lan magyny ga zandy. Dip lo ma-tik gat naΔyk lary gi◊elt mek bi len HHR ba batyn da hem ol Nik sony◊ ÿoly bi len git di.

Em ma Kar ter Sowet Soÿuzy bi len gat naΔyk lar da uly üs tün lik ga zan mady. Onu◊ pre zi dent li gi ni◊ baΔla nan döwrü-ne çen li dartgynlylygy◊ gowΔa magy ÿo-kary de rejä ÿe ten-de bol sa, Kar te ri◊ özi hem: „AB≈ kom mu niz mi◊ ö◊ündäki aΔa gor ku dan dyndy” diÿip aÿdan-da bol sa, ol adam hu kuk lary ba bat da barlyΔyksyz orun eÿe le di. Onu◊: „Bi zi◊ adam hu-kuk lary na ta rap darlygymyz kämil bol-malydyr” diÿip berk tut magy sowet hö-kü me tin de duΔmançylykly pi kir dö ret di. St ra te gik hü jüm ediΔ ÿa rag lanyΔygyny mun dan beÿläk çäk len dir mek üçin, täze ädim bo lan SŸÇ-2 Δert na masy na iki döwlet ÿol baΔçysy gol çek di, ÿö-ne Kong res ony ma kul la mady: AB≈-da 1979-njy ÿyly◊ ahyryn da sowet le ri◊ Owganys ta na gir me gi ne garΔylyk he re-ke ti ÿaÿba◊landy. ≈ol ÿyl Kar ter ÿur du◊ go ran mak ukybyny artdyr ma ga baΔlady. Bu iΔ 1980-n ji ÿyl lar da ägirt uly ha ra jat-la ra ge tir di.

1979-njy ÿyyl da Kar te ri◊ ö◊ün de Eÿran me se le si has uly ala da dö redÿär. ≈aÿy lary◊ di ni baΔtu tany Aÿa tol la Ru-hul la Ho meÿni ni◊ ÿol baΔçylygyn da ys-lam fun da men ta lit öwrü liΔi gi ne ti je sin de kor rum pir le nen, ÿö ne Bir leΔen ≈tat lar bi len dost lukly gat naΔyk lary sak laÿan Δa düz gü ni ÿyky lan dan so◊, Kar ter tag-dan ag dary lan Δany saglygyny be jert mek üçin Ame ri ka gir me gi ne rug sat ber di. Ga har eden eÿranly lar Ame ri kany◊ Täh-ran daky il çi ha nasyny◊ jaÿyny eÿe leÿär-ler we 53 sany ame ri kany gi rewi ne alyp, bir ÿyl dan-da köp wagt ÿe sir lik de sak-laÿar lar. Kar te ri◊ olary boΔat mak üçin eden äh li sy nanyΔyk lary Δowsuz boldy, bu bol sa onu◊ saÿlawlar da ÿe◊il me gi ne ge tir di.

1960–1980-N JI ŸYL LAR DAKY RAŸAT HU KUK LARY

UG RUN DAKY HE RE KET LER

Ga raÿagyz ame ri kaly lary◊ akÿagyz-lar bi len de◊ hu kuk lar ug run daky he re-ket le ri 60-njy ÿyl lary◊ or ta laryn da özü-ni◊ i◊ ÿo kary de re je si ne ÿet di. Ge çen on ÿyllyk da en çe me ÿe◊iΔle ri ga za nan af ro-a me ri kaly lar garΔylygy◊ zor luk-sü tem-siz gör nüΔi ne bil bag lady lar. Ga raÿagyz ru hany lar dan yba rat bo lan Gü nor ta hris ti an laryny◊ ö◊baΔçy laryny◊ mas la-haty to pary hem-de ÿaΔ ak tiwist ler den dü zü len Talyp lary◊ zor luk ulan maÿan ug rukdyryjy to pary ÿaly to par lar pa ra-hatçylykly se riΔde ler ar kaly öz ge riΔik le-ri ge çir me gi ga zan ma ga çalyΔÿardy lar.

1960-njy ÿyl da ga raÿagyz lar üçin kol le ji ni◊ okuwçy lary De mir gazyk Ka-ro li na daky „di◊e ak lar üçin” bo lan Wul-wort gar banyΔha nasyn da oturdy lar we ol ÿer den git mek den boÿun gaçyrdy lar. Bu köp çü lik leÿin ha bar be riΔ se riΔde le ri ni◊ ün sü ni özü ne çek di we Δeÿle he re ket bü-tin Gü nor tany eÿe le di. In di ki ÿyl raÿat hu kuk lary ug run da gö reΔi ji ler „Azatlyk gat nawlaryny” gu rady lar. Ak lar we ga-raÿagyz lar bi le lik de awto bus la ra mü nüp, Gü nor ta Δtat la ra ta rap ÿo la düΔÿär di ler. Ÿo lug ra olar kem si di ji awto men zil le ri ne ge lip, ¤ur na list le ri◊ we te lewi de niÿäni◊ ün sü ni çekÿär di ler hem-de müm kin bol-dugy ça, üÿt geΔme le ri◊ bol magy na iter gi berÿär di ler.

1963-n ji ÿyl da bu gu ra ma lar kö-pü lik leÿin ÿö riΔle ri hem ge çirÿär di ler we olary i◊ ulusy „WaΔing to na ÿö riΔ” boldy. AB≈-ny◊ paÿtagty na hem me ler üçin de◊li gi◊ ta rap dar laryny◊ 200 mü◊e go laÿy ÿyg nandy. Ÿyg na nan lar halk aÿdym laryny aÿdÿan we söz söz leÿän pur sat laryn da raÿat hu kuk lary ug run da ajaÿyp gö reΔi ji Mar tin Lu ter King, Ki-çi ni◊ meΔhur çykyΔy bu gü nü◊ i◊ uly wa kasy boldy. Ol: „Men ajaÿyp gün le-



��

ri◊ bi rin de Jor jiÿany◊ al-elwan baÿyr-laryny◊ üs tün de ö◊ki gul lary◊ we ö◊ki gul eÿe le ri ni◊ ogul laryny◊ bir sa çagy◊ baΔyn da do gan lar ça jem len me gi ni ar-zuw edÿäri◊” diÿip söz le di. King her ge zek: „Me ni◊ bir ar zuwym bar” diÿip gaÿta lan da, mähel le hy juwly Δowhun bi-len jo gap berÿär di.

Bu di lewarlygy◊ bary ne ti je siz boldy: Pre zi dent Ken ne di raÿat hu kuk-lary me se le sin de gü nor taly la ra zor sal-ma ga çalyΔmaÿardy, sebäbi olary◊ se si o◊a baΔga ÿer de ge rek di. Em ma ÿag-daÿlar ony negr le ri◊ peÿdasy na çykyΔ etmäge mej bur et di. Talyp Jeÿms Me-re di ti ga ralygy üçin Mis si si pi Δtatyny◊ uniwer si te ti ne goÿbe ril me dik ha latyn da, Ken ne di ka nunçylygy we düz gün-ter ti bi ÿo la sal mak üçin, ol ÿe re fe de ral goΔuny iber di. Bir min gemdäki (Ala ba ma Δtaty) seg re ga siÿa garΔy çykyΔla ra gat naΔyjy-lar dan ar al mak howpy sal nan da, Ken ne-di jemgyÿet çi lik ÿer le rin de aÿra tut magy ga da gan edÿän raÿat hu kuk lary ba ra-daky täze ka nun tas la masyny Kong re se ber di. Hat da, ÿo kar da ag zalyp ge çi len WaΔing to na ÿö riΔ hem Kong res to pary-na hiç hi li täsir edip bil me di. ≈ol to par ber len tas la many Ken ne di öl dü rilÿänçä bökdäp sak lady.

Pre zi dent Jon son gowy ne ti je-ler ga zanyp bil di. Asly te hasly bo lup, ol özü ni◊ raÿat hu kuk laryny◊ ta rap-darydygyny en tek da laΔgär li ge hö dür le-nen döwrün de gör kez di. 1963-n ji ÿyl da ol Kong res de: „Raÿat hu kuk lary ba ra-daky ka nun tas la masyny näçe çalt ge-çi rip bol sa, baΔga hiç hi li ma zar baΔyn-daky söz hem ÿa-da baΔga owa dan söz ler hem mer hum Pre zi dent Ken ne-di ni◊ ÿadygär li gi ne sar pa goÿmak üçin de◊ bo lup bil mez” diÿdi. Ol res mi na-many ara alyp mas la hat laΔmagy uza ga çek dir mez li ge se na tor lary ynandyr mak üçin, özü ne bagly äh li iΔi et di we 1964-n ji ÿyl da raÿat hu kuk lary ba ra da üzül-

ke sil ka nuny◊ ka bul edil me gi ni üp jün et di. Jynsy kem sit me ler jemgyÿet çi-lik ÿer le ri ni◊ äh li sin de ga da gan edil di, 1965-n ji ÿyl da bol sa saÿlaw hu kugy ba ra daky ka nun ka bul edil di. Ÿer-li häki miÿet le ri◊ ga ra lary saÿlawçy-lary◊ ha saby na al mak dan boÿun gaçy-ran ÿer le rin de fe de ral hö kü me te ol iΔi ge çirmäge ygtyÿar be ril di. Bir ÿyl dan so◊ „çu◊◊ur gü nor ta daky” Δtat lar da 400 mü◊ negr saÿlawçy ha saby na alyndy, 1968-n ji ÿyl da bol sa ol san 1 mil li ona ÿet di. ≈on da-da ÿaΔaÿyΔ jaÿ me se le sin-de kem sit me le ri ga da gan edÿän ka nun ka bul edil di.

Ka nun çy karyjy lary◊ äh li iΔe◊◊ir li-gi ne ga ra maz dan, ga raÿagyz ame ri kaly-lary◊ bir bö le gi çy damsyzlyk gör ke zip baΔlady. Olary◊ ide olog laryny◊ bi ri – Mal kolm Iks ga raÿagyz lary ak jyns dan bö lüp aÿyr magy ta lap et di. Ga raÿagyz talyp laryny◊ baΔtu tany Stok li Kar maÿkl hem zor sal mazlyk he re ke ti ni◊ ge çi ri-liΔin den we ak lar bi len hyz mat daΔlygy◊ ne ti je le rin den göwnü ni◊ suw iç meÿän-di gi ni aÿtdy. Ol her edip, he sip edip, „ga raÿagyz lary◊ häkim li gi ni” ber ka rar et mek tagly matyny wagyz edÿär di.

Öz ge riΔlik le ri ge çirmäge çagyryΔlar zor luk we sü tem bi len ut gaΔdyrylÿardy. 1966-njy we 1967-n ji ÿyl lar da birnäçe uly Δäher ler de ga raÿagyz ilaty◊ goz ga-la◊lary bo lup geç di. 1968-n ji ÿyly◊ ba-haryn da gan ho ru◊ okun dan Mar tin Lu ter King, Ki çi we pat boldy. Yk baly◊ Δol keç ger diΔi ne garyp lary◊ go ragçysy, Wet-nam urΔu na garΔy çykyΔ edi ji we öl dü-ri len Pre zi den ti◊ do gany se na tor Ro bert Ken ne di-de du çar boldy. Köp ler üçin bu iki gan hor luk raÿat hu kugy ug run-daky he re ke te, edil Δo nu◊ ÿaly-da, urΔa garΔy he re ke te ÿig ren ji◊ we ide aliz mi◊ gu ta randygyny◊ ala maty bo lup gö rün-di. Çep çi le ri◊ söweΔje◊li gi ni◊ art magy, kon serwa tor lary◊ gu tulgysyz gaÿtargy-laryny◊ kö pel dil me gi, mil le ti◊ „ru hun-

��

da” so◊un dan be je ril me gi ne köp ÿyl lar ge rek bol jak uly çat açdyrdy.

Pre zi dent Nik sony◊ döwrün de raÿat hu kuk laryny go ra mak boÿun ça fe de ral häki miÿe ti◊ iΔi pe se lip ug rady. Ol kon-serwa tiw meÿil li akÿagyz la ra bil bag lap, öz ar kasyny ber kitmäge çalyΔdy. Kon-serwa tiwler bol sa negr le ri◊ de◊ hu kuk-lary ug run daky he re ke ti ju da öte ge çen ha sap laÿardy lar. Gü nor tany◊ peÿdasy na bo lan bu iΔ usuly eda ra ediΔ diwanyny ÿaΔaÿyΔ jaÿ me se le si ni ada latly çöz mek üçin edilÿän ha ra jat lary ke meltmäge mej bur et di we Δowsuz hem bo lan bol-sa, 1965-n ji ÿyl daky saÿlawçy lary◊ hu kuk lary ba ra daky ka nuny◊ he re ke-ti ni çäk len dirmäge sy nanyΔy ga iter-di. Ha çan-da 1971-n ji ÿyl da AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti: „Ça ga lary mek dep-le re awto bus lar da gat nat mak kem sit-me gi ÿatyr magy◊ ka nuny usulydyr” diÿip kes gitlän de, Nik son bu ka rary◊ garΔysy na te lewi de niÿe ar kaly çykyΔ edip, ol ka rary◊ Kong res ta rapyn dan ÿatyryl magyny ÿa-da çäk len di ril me gi-ni ga zan mak üçin, ta gal la baryny et di. Muny ama la aΔyr mak o◊a baΔart madyk hem bol sa, ol özü ni◊ or nuny örän äΔgär gör kez di. Ça ga lary awto busly gat nat-magy◊ garΔy daΔlary „Mil li ken Bred li ni◊ garΔysy na” atly kazyÿet iΔin de 1971-nji ÿyl da üs tün çykdy lar. ≈on da Ÿo kary kazyÿet Δähe ri◊ için de ÿaΔaÿan äh li ga-raÿagyz okuwçy lary◊ esa san ak lary◊ okaÿan Δäher ete gindäki mek dep le ri-ne ge çir mek ba ra daky äh li sy nanyΔyk-laryny ÿatyrdy.

Fe de ral häki miÿe ti◊ azlyk lary◊ hu-kugyny ÿo kary tut magy Ÿo kary kazyÿet akÿagyz Alan Baky◊ iΔi ne (1978-n ji ÿyl) ga ran wagtyn da tanky da se zewar boldy. Bu iΔde Alan Bak Ka li for niÿa daky luk-mançylyk kol lej le ri ni◊ ga raÿagyz lar üçin kwo ta lar sak laÿandyygy sebäp li özü ni◊ okuwa alyn mandygy ba ra daky ka bul ediΔ to paryny◊ ka rary na nägi le li gi ne se-

re dil di. Kazyÿet ony kol le je ka bul et mek ba ra da ka rar çy kardy we Δeÿle orun lary◊ sak lan magyny ga da gan et di. Az wagt dan so◊, kazyÿet mil li ge lip çykyΔy boÿu na ala mat lary talyp okuwa saÿlanyp aly-nan da fak tor lary◊ bi ri hök mün de ga ral sa bol jakdygyny tek rar lardy.

≈eÿle-de bol sa, negr me se le si ni◊ töwe re gindäki gap ma-garΔylyk lar we aram-a ram je del li me se le le ri◊ ga ra lary◊ peÿdasy na çö zül me gi köp af ro-a me ri kaly-la ra bu biyn jalykly ÿyl lary◊ dowamyn da or ta syn pa we Δäher ete gin de ÿaΔaÿan la ra bir leΔmäge müm kin çi lik ber di.

AŸAL LAR HE RE KE TI

1950–1960-njy ÿyl lar da dur-muΔa çy kan iΔleÿän aÿal lary◊ sany artdy, em ma 1963-n ji ÿyl da aÿal lar er kek le ri◊ alÿan or ta ça iΔ hakyny◊ 63 gö te ri mi-ne go laÿ hak alÿardy lar. ≈ol ÿyl ÿazyjy aÿal Bet ti Fri dan „Aÿal lary◊ syry” atly ki tabyny çy kardy, bu ki tap da ol AB≈-ny◊ or ta synpyny◊ dur muΔ ÿag daÿyny ga zaply tankyt lady. ≈o nu◊ kö me gi bi len mil li on lar ça ame ri kaly aÿal öz gözgyny, öwer lik siz ÿag daÿy na göz ÿe ti rip bil di. „Öz le ri ne ÿanÿol daΔ tap mak we ça ga do gur mak” olar üçin ÿaΔaÿΔy◊ ÿal◊yz mak sady bo lup durÿandygyny nyg ta-mak bi len, Fri dan öz okyjy laryny aÿal-gyz lary dur muΔda baΔga orun lary◊ we borç lary◊ göz le gi ne çyk ma ga çagyrdy.

Ga raÿagyz lary◊ öz hu kuk lary ug-run daky 60–70-n ji ÿyl lar daky gö reΔle-ri Ame ri kany◊ aÿal laryny◊ gö reΔi ne-de iter gi ber di. O◊a, esa san, or ta synpy◊ we kil le ri gat naΔÿardy lar we olar 1960-njy ÿyl lar da or ta synpy◊ ÿaΔlaryny◊ kalbyny eÿelän to pa la◊ tu ruz mak ruhy bi len „ÿa rag lanypdy lar”. Aÿal lar he re-ke ti ni◊ dö re me gi ne sebäp bo lan ÿe ne bir zat bar, ol hem 1960-njy ÿyl lar daky jyns öwrü liΔi gi di, ol bol sa öz ge ze gin de göwre li bol maklygy◊ ö◊ü ni alÿan der-



��

man se riΔde le ri ni ön dür mek den we köp-çü lik leÿin sat mak dan yba rat boldy.

Kong res de raÿat hu kuk lary ba ra daky ka nuny◊ tas la masyny ara alyp mas la-hat laΔmak ne ti je sin de ÿag daÿy üÿt get-mek baΔartdy. Tas la many tu tuΔlygy na Δowsuzly ga uç rat mak niÿe ti bi len kon-serwa tor lar 1964-n ji ÿyl da de ri si ni◊ re◊ki boÿun ça we jyns ala maty boÿun ça kem sitmäni◊ ka nuny güÿjü ni pu ja çy-karÿan dü ze diΔi tek lip et di ler. Em ma dü-ze diΔ-de geç di, bü tin tas la ma hem geç di we aÿal la ra öz hu kuk laryny üp jün edÿän ka nuny se riΔde ber di.

Aÿal lar öz agyr ÿag daÿlaryny ÿe◊let-mek üçin öz le ri hem gö reΔdi ler. 1966-njy ÿyl da ÿo kary bi lim li 28 aÿal, Δol san da Bet ti Fri dan, „in di ame ri kaly aÿal-gyz-lary jemgyÿe ti◊ mö hüm iΔle ri ni◊ doly hu kukly gat naΔyjy lary et mek üçin” aÿal-lary◊ Mil li bir leΔi gi ni dö ret di ler. So◊ky ÿyl o◊a 1 mü◊ aÿal gir di, ÿe ne 4 ÿyl dan so◊ gu ra many◊ ha taryn da 15 mü◊ aÿal-gyz bardy. ≈u we Δu◊a me◊zeΔ bir leΔik-ler aÿal-gyz la ra öz müm kin çi lik le ri ni◊ çäk len di ri len di gi ne we olary gi◊elt mek ug run da çykyΔ et me gi◊ ge rek di gi ne düΔünmäge kö mek edÿär di ler.

Fe mi nizm ÿa-da aÿal lary◊ öz hu-kuk lary we bäh bit le ri ug run daky gu ra-maçylykly he re ket le ri 1970-n ji ÿyl lary◊ baΔlaryn da gi◊ ge ri me eÿe boldy. ^ur na-list Glo riÿa Steÿnem we baΔga birnäçe aÿal 1972-n ji ÿyl da „Ms” diÿen ¤ur naly çy kar ma ga baΔlady. 1971–1974-n ji ÿyl-lar da luk man aÿal lar ta rapyn dan dü zü-len „Biz we bi zi◊ be de ni miz” atly mag-lu mat ki tap çasyny◊ 850 mü◊ nus gasy ÿaÿradyldy.

Has iΔje◊ fe mi nist aÿal lar AB≈-ny◊ BaΔka nuny na aÿal lary◊ hu kugyny◊ de◊di gi ni jar edÿän ÿö ri te dü ze diΔi Kong re si◊ il ki ka bul et me gi ni, so◊ra-da ma kul la magyny ta lap et di ler. 1972-nji ÿyl da ol dü ze diΔ ka bul edil di we on-da „Ka nun da bel le nen iki jyn sa-da de-giΔli bo lan de◊ hu kuk Bir leΔen ≈tat lar da ÿa-da haÿsydyr bir Δtat da ÿatyryl ma ga, ÿa-da çäk len di rilmäge de giΔli däl dir” diÿlip nyg taldy. So◊ky ÿyl lar da ony 38 Δtat dan 35 Δtat ma kul lady. Kazyÿet ler hem jyns de◊li gi ni üp jün et di ler. 1973-n ji ÿyl daky „Roÿ Weÿdi◊ garΔysy na” atly kazyÿet iΔin de AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti göwre li li gi◊ il kin ji aÿlaryn da ça gany düΔürtmäge ygtyÿar ber di – bu aÿal lar he re ke ti üçin uly ÿe◊iΔdi.

1970-n ji ÿyl lary◊ or ta laryn da we ahyr laryn da, nähi li-de bol sa, aÿal lar he-re ke ti ni◊ dur gunlyk ÿag daÿy gel di. Ol he re ket or ta synp dan daΔary öz täsi ri ni ÿe ti rip bil me di. Or ta we ra di kal fe mi-nist aÿal lary◊ arasyn da bö lü niΔik bo lup geç di. Kon serwa tiw tär le ri◊ ta rap dar lary aÿal lary◊ de◊ hu kuklylygy ba ra daky dü-ze diΔe garΔy kam pa niÿa ge çir di ler we ol dü ze diΔ ony ma kul la mak üçin ze rur bo lan 38 Δtat ta rapyn dan tassyk lan man, 1982-n ji ÿyl da „ara dan çykyp” git di.

LATYN AME RI KASYN DAN GE LIP ÇY KAN

AME RI KALY LARY÷ HE RE KE TI

Ikin ji Ja han urΔun dan so◊ AB≈-ny◊ is pan dil li ilaty-da kem sit me le re se-zewar edil di. Asly Ku ba dan, Pu er to-Ri-ko dan, Mek si ka dan we Mer ke zi Ame-ri ka döwlet le rin den bo lan lar köp lenç sowatsyzdy lar we i◊lis çe gürläp bil-meÿär di ler. Olary◊ bir bö le gi fer ma-lar da möwsüm leÿin iΔçi bo lup iΔleÿär-di we olary hasyl ÿyg nalÿan döwür de ga zaply ezÿär di ler. BaΔga lary Δäher le re

��

si◊ÿär di ler, em ma olary◊-da gü ni ÿe◊il däl di.

Çi ka nos ÿa-da asly mek si kaly ame-ri kan lar, Mek si kan-a me ri kan lary◊ mil li bir leΔi gin de jem le nip, ra di kal bir to par dö ret di ler, em ma di◊e 1960-njy ÿyl lar-da iΔe◊◊ir he re ke te gi riΔdi ler. Çi ka nos Lin don Jon sony◊ garyply ga garΔy gö reΔ mak sat na masy öz içi ne olary◊ öz le ri ni-de alar öÿt dü ler. Ÿö ne olary◊ Bü rok-rat lary◊ se si gowΔak çykÿan lary inkär edÿän dik le ri ne göz le ri ÿet di. Ga raÿagyz-lary◊ tej ri be sii olar üçin aÿratyn nus ga boldy, çün ki olar plÿu ra lis tik jemgyÿet-de syÿasy basyΔy◊ mö hüm di gi ni is pan dil li ila ta öwret di.

1935-n ji ÿyl daky zäh met gat naΔyk-lary ba ra daky ka nun oba ho jalyk iΔçi le-ri üçin hiç hi li ke pil li gi göz ö◊ün de tut-maÿardy. Ÿö ne oba ho jalyk iΔçi le ri ni◊ arasyn da Bir leΔen Is pan Dil li Daÿhan-lar atly kär deΔler ar ka laΔygyny dö re-den Se zar Çawes il kin ji bo lup „gö nü-mel he re ke ti◊” ne ti je li li gi ni gör kez di. Ka li for niÿany◊ üzüm dar lary na sa pak ber mek üçin ol bü tin ÿur du◊ çägin de üzüm iÿmek den sak lan ma ga çagyrdy, bu olary◊ iΔle dip ezÿän, gö çüp ÿö ren iΔçi le ri ne öz kär deΔler ar ka laΔygyny dö retmäge kö mek et di. Beÿle ki önüm-ler den ÿüz öwürmäge çagyryΔlar-da Δowly boldy. Daÿhan lar Çawe se päs-gel bermäge sy nanyΔan hem bol sa lar, möwsüm leÿin iΔçi ler (kär deΔler ar ka-laΔygyny◊ üs ti bi len) iΔ hak laryny ÿo-kar landyr magy we zäh met Δert le ri ni gowu landyr magy ga zan mak üçin ka-nuny hu kuk laryny aldy lar.

Latyn Ame ri kasyn dan ge lip çy kan-lary◊-da syÿasy iΔe◊◊ir li gi ös di. 1961-n ji ÿyl da Te has Δtatyn dan Gen ri Gon sa les, üç ÿyl dan so◊ bol sa Eli zo („Ki ka”) de la Gar sa Kong re si◊ ag zasy bol du lar. AB≈-ny◊ Se naty na Nÿu-Mek si ka dan Jo zef Mon toÿa geç di. Gon sa les-de, de la Gar-sa-da so◊ra we kil ler pa la tasyn da bar lag

to paryny◊ baΔlygy we zi pe si ne çen li ös di. 1970–1980-n ji ÿyl lar da is pan dil li le ri◊ ÿur du◊ syÿasy dur muΔy na gat naΔmagy güÿç len di, Bil Klin tony◊ pre zi dent li ge baΔlan wagty na çen li is pan dil li iki gör-nük li ame ri kaly onu◊ ka bi ne ti ni◊ ha-tary na gir di: San-An to ni ony◊ ö◊ki me ri Gen ri Siz ne ros ÿaΔaÿyΔ jaÿ gur luΔygy we Δäher le ri ös dür mek mi nist ri hök mün de, hem-de Denwe ri◊ ö◊ki me ri Fre de ri ko Pe na ÿük daΔa mak mi nist ri hök mün de.

IN DEŸLE RI÷ HE RE KE TI

1950-n ji ÿyl lar da in deÿler hö-kü me ti◊ öz ÿaΔaÿan re zerwa siÿa laryn-dan çy karylyp, Ame ri kany◊ ilat köp çü-li gin de si◊ip git me gi ne ge ti rip biläÿjek Δäher le re gö çür mek boÿun ça syÿa satyn-dan kynçylyk çekÿär di ler. Bu ÿag daÿda olar di◊e ÿer le rin den jy da düΔmeÿär di-ler; ÿygy-ÿygy dan olary◊ kö pü si Δäher dur muΔy na uÿgun laΔmak da kynçylyk çekÿär di. 1961-n ji ÿyl da hö kü met olary gö çür me gi bes eden ha latyn da raÿat hu-kuk lary boÿun ça Kong re si◊ to pary in-deÿle ri◊ „äh li ÿer de mätäç li ge we kem-sit me le re uç raÿandyk laryny” bel le di.

1960–1970-n ji ÿyl lar da olar öz le ri-ni◊ ka nuny hu kuk laryny çäk len dirmäge edilÿän sy nanyΔyk lary bi len has aÿgytly gö reΔ alyp bardy lar, ol gö reΔ „üçün-ji dünÿäde” mil let çi lik meÿil le ri◊ ös-me gi ne we raÿat hu kuk lary ug run daky he re ke ti◊ ÿo kary gö te ril me gi ne ÿar dam et di. Olary◊ ser dar laryny◊ täze ne sil-le ri ol ÿa-da beÿle ki ugur la ra de giΔli bo lan ÿer ler den ga lan laryny go ra mak üçin kazyÿet le re ÿüz tut du lar. Ÿer den peÿda lan mak ba ra daky Δert na ma lary◊ häki miÿet ler ta rapyn dan köp ÿyl lary◊ dowamyn da bo zulyp gel nen di gi ba ra-daky dawaly Δtat lary◊ sany artÿardy we 1967-n ji ÿyl da il kin ji ge zek olar ÿer we suw se riΔde le ri ba ra daky me se le de ÿe◊iΔ ga zandy lar. Bu ÿe◊iΔ ÿe ke-täk bol mady.



��

1968-n ji ÿyl da esas landyry lan „Ame-ri kaly in deÿle ri◊ he re ke ti” atly gu ra ma öz le ri üçin, Δol san da Δäher ler de öz gün-le ri ni öz le ri gör me li bo lan urug daΔlary üçin hem döwlet den dur muΔ kö me gi ni al magy◊ höt de sin den gel di.

ÇaknyΔma lar kop çü lik leÿin häsiÿe-te eÿe boldy. 1969-njy ÿyl da in deÿle-ri◊ 78 sanysy rug satsyz San-F ran sis ko aÿlagyn daky Al kat raz adasy na gö çüp bardy we 1971-n ji ÿyl da zor luk kow-lup çy karylÿan ça lar, Δol ÿe ri el le rin de sak lady lar. 1973-n ji ÿyl da „Ame ri kaly in deÿle ri◊ he re ke ti ne” gat naΔyjy lar Gü-nor ta Da ko tany◊ Wun ded Ni Δäher çe si ni eÿe le di ler, XIX asyry◊ ahyryn da es ger ler bu ÿer den Siu urugyn dan bo lan in deÿle ri ÿen jip çy karypdy lar. In deÿle ri◊ iΔje◊le ri töwe rekdäki re zerwa siÿa lar daky gözg-yny dur muΔ ÿag daÿy na jemgyÿet çi li-gi◊ ün sü ni çek mek çi bol du lar, bu ilaty◊ ÿarysy döwlet kö me gi bi len ÿaΔaÿardy we arak hor luk baΔy na gi dip di. Po li siÿa bi len tut luΔyk da olary◊ bi ri ÿa ra landy, bi ri öl dü ril di, em ma Δtaty◊ hö kü me ti in-deÿler bi len Δert na many◊ Δert le ri ne täze-den ga ra ma ga söz ber di. Ÿö ne hö kü met öz be ren wa dasyn da tapyl mady.

Her ni çik-de bol sa, in deÿle ri◊ he re ke-ti bel li bir ne ti je le ri ber di. Ame ri kaly lar olary◊ mätäç lik le ri ba ra da ha barly bol-du lar, döwlet ÿol baΔçy lary bol sa olary◊ ata-ba ba laryny◊ ÿer le ri ni ulan mak üçin de◊hu kukly Δert na ma lary bag laΔmak ba-ra daky ta lap lary na baΔ galdyr ma ga mej-bur bol du lar. 1992-n ji ÿyl da Ko lo ra do Δtatyn dan Ben Naÿt hos Kemp bel bi rin ji in deÿ ag zasy bo lup AB≈-ny◊ Kong re si-ni◊ Se naty na saÿlandy.

ÇAP RAZ ME DE NIŸE TI÷ WE EKO LO GIK HE RE KE TI÷

DÖ RE ME GI

De◊ müm kin çi lik ug run daky he re ket dür li ugur lar dan tol gunΔyk la ra ÿol açdy. Ame ri kaly ÿaΔlar Ikin ji Ja han urΔun dan so◊ öz ene-a ta lary ta rapyn dan dö re di len or ta synpy◊ ka da laΔan gym matlyk laryn-dan kes git li ÿüz öwür di ler. ŸaΔlary◊ bir bö le gi ra di kal syÿasy iΔle re baΔ goΔdy-lar; has köprägi egin-eΔi gi◊ täze ül◊ü-le ri ni saÿlap aldy lar we öz le ri ni jynsy taÿdan alyp baryΔlary na täze çe ga rap baΔlady lar.

1960-njy ÿyl lary◊ ahyryn da, 1970-n-ji ÿyl lary◊ baΔyn da ame ri kan jemgyÿe-tin de me de niÿet le ri◊ çap raz gelÿän ala-mat lary gö ze ilip baΔlady. Uzyn saç, uzyn sak gal ada ta öwrül di. Gök jin si dir ÿe◊siz maÿka lar gi◊ jal bar lary◊, pen-jek lery◊ we gals tuk lary◊ or nu na gel di. Geç miΔi◊ bag lap goÿan dar çäk le rin-den çykyp, a◊a dynç ber me gi mak sat edi nip, bi ka nun neΔe se riΔde le ri ni ulan-magy◊ möç be ri ös di. Rok-n-rol ös di; sazy◊ beÿle ki gör nüΔle ri bi len baÿlaΔyp, dür li wa ri asiÿa la ra öwrü lip baΔlady. Bitlz, Rol ling Sto unz we beÿle ki bri tan to par lary ÿurt da aza wagty◊ için de uly meΔhurly ga eÿe boldy. „Agyr rok” bar ha meΔhurly ga eÿe bolÿardy, kom po zi tor we ÿe ri ne ÿe ti ri ji Bob Di lany◊ aÿdym-lary ÿaly dur muΔ we syÿasy mowzukly aÿdym lar bol sa i◊ meΔhur aÿdym la ra öwrül di ler. 1969-njy ÿyly◊ awgustyn-da Wuds tok da, Nÿu-Ÿork Δtatyn da ge-çen ÿarym mil li ona go laÿ adam ÿyg-nan üç gün lük aÿdym-saz fes tiwalyn da ÿaΔlary◊ garΔy gidÿän me de niÿe ti özü-ni◊ i◊ ÿo kary de re je si ne ÿet di. Köp sanly film ler we aÿdym-saz al bom lary ar kaly rowaÿa ta öwrü len fes tiwal – Wuds tok nes li diÿip, eÿÿamy◊ özü ne-de at ber di.

Raÿat hu kuk lary ug run daky he re-ket le ri we garΔy gidÿän me de niÿe ti

galkyndy ran güÿç ler, 1960-njy ÿyl lary◊ or ta laryn da eko lo gik he re ket le re-de iter-gi ber di. Reÿçel Kar sony◊ „Dymÿan çeΔme” (1962) atly ki taby köp ame ri-kaly lary tol gundyrdy, ol ki tap da pes-ti sid le ri◊, esa san-da DDT-ny◊ weÿran edi ji täsi ri ba ra da gür rü◊ be rilÿär. DaΔky gurΔawy ha pa laÿan beÿle ki zat lar – te-bi gaty◊ gö zel li gi ne we aras salygy na howp salÿan zyÿanly gaz lar, se na gaty◊ galyndy lary, ne bit guÿu lary ba ra da adam lar näçe köp bil dik le ri çe, Δon ça olary◊ yn jalyksyzlygy artÿardy. 1970-nji ÿyly◊ 22-n ji ap rel de mek dep okuwçy-lary we raÿat to par lary tu tuΔ Bir leΔen ≈tat lar da Ÿer gü nü ni bel le di ler. Adam-la ra töwe re gi gurΔap alan te bi gaty◊ ha-pa lan magyny◊ äh li howpuny düΔün dir-mek üçin uniwer si tet le ri◊ ÿanyn da açyk okuwlar gu raldy.

Em ma köp ame ri kaly lar ÿur du◊ howasyny we suwyny eko lo gik taÿdan

aras sa la mak boÿun ça tas la ma lary◊ dur-muΔa ge çi ril me gi ne garΔy çykÿardy lar. ≈eÿle çäre le ri◊ ge çi ril me gi ni◊ kär ha-na lary◊ we Δahsy adam lary◊ pul tö le-gi ni◊ ha saby na ama la aΔyryl malydy we adam lar ÿaΔaÿyΔ we iΔ en dik le ri ni üÿt-get me li bol jakdy lar. Her ni ik hem bol-sa, 1970-n ji ÿyl da Kong res, 1967-n ji ÿyl da ka bul edi len at mos fe ra zyÿanly galyndy lary taΔla magy ga da gan et mek ba ra daky ka nu na dü ze diΔ gi riz di we howany◊ aras salygy ba ra da ÿe ke-täk ame ri kan stan dartyny ka bul et di. ≈eÿle-de, suwu◊ hi li ni gowu landyr mak ba ra da ka nun ka bul edil di, ol ka nun ke nar ÿa-kasyn daky ne bit des ga laryny◊ eÿe le ri-ni ne bi ti syzdyryp suwa akdyr ma ga ÿol ber mez li ge borçly et di. ≈ol ÿyl da daΔky gurΔawy go ra mak boÿun ça ga raΔsyz fe-de ral gul lugy hök mün de DaΔky gurΔawy go ra mak gul lugy dö re dil di we onu◊ üs-tü ne äh li gö zeg çi lik iΔle ri ÿük len di. 9


�

�

XX asyr Bir leΔen ≈tat lar üçin adat dan daΔary bi düz gün lik ler we öz ge riΔle ri◊ döwri boldy. Bu onÿyllyk lar da ÿurdy onu◊ bü tin

taryhyn daky i◊ ÿa ra maz ykdy sady pe se gaçyΔlar eÿe le di. AB≈ özü ni◊ ÿa ran lary bi len Ikin ji Ja han urΔun da ÿe◊i ji boldy; ÿurt „sowuk uruΔ” ady bi len mälim bo lan dartgynlylyk da dünÿä ÿol baΔçysyny◊ or nuny eÿe le di;

ÿurt için de dur muΔ, ykdy sady we syÿasy öz ge riΔle ri◊ ajaÿyp ÿo luny geç di; eger ö◊ Bir leΔen ≈tat lary◊ öz ger me gi ne ÿüz ler çe ÿyl ge rek bo lan

bol sa, in di o◊a on lar ça ÿyl ÿe ter lik bolÿardy.

F O T O S U R A T L A R

Ge çen onÿyllygy◊ sanly en jam lary◊ gel me gi bi len ÿü ze çy kan rewolÿu siÿa iΔe täsir et mek bi len ykdy sadyÿe ti we ame ri kan lary◊ ÿaΔaÿyΔ ÿo luny, iΔdeΔle ri◊, maΔga la lary◊ we dost lary◊ öza ra gat naΔyk laryny, mag lu mat al maklygy, hat-da, söwda et mek li gi hem-de boΔ wagty◊y ge çir mek en dik le ri ni üÿt ge dip gu rady.

XXI ASYRY÷Ÿ U R D Y

��

Keÿbl Nÿus Networ king (CNN) Moskwa dan alyp gör kezÿän täze lik le ri. Ka bel te lewi de niÿe si ni◊ we Si-En-En ÿaly täze lik le ri◊ 24 sa gatlyk gul-lugyny◊ ut gaΔdyryl magy bü tin dünÿäde ha bar lar gul lugyny◊ ös me gi ne de◊i-taÿy bol madyk iter gi we çaltlyk berÿär.

Ge çen sahy pa da ÿo kar da: ÿaΔlar, rok saz we 24 sa gatlyk ka bel te lewi de niÿe si ut gaΔdyryl sa „Em-Ti-Wi” Δe kil li aÿdym lar dan baΔlap, mo dadyr, ma zam gör kezÿän te lewi zi on ÿaÿlymy eme le ge ler.

��

Ogaÿo Δtatyny◊ Ko lum bus Δähe rin de ÿer leΔÿän Ramp ke gaÿta-dan iΔleÿiΔ mer ke zin de gaÿta dan iΔle mek üçin say la nan haryt-lary◊ top lumy üÿΔüp dur. Bir leΔen ≈tat lar da daΔky gurΔawa akyl ÿe tir mek li gi◊ bar ha ös me gi aÿna, kagyz, po lat we alÿu min ÿaly ma te ri al lary gaÿta dan iΔläp ulan mak üçin uly ta gal la lar et mek li ge alyp bardy.

��

Äpet uly SPID ÿor gany, onu◊ her dört burç lugy bü tin dünÿä has raty na öwrü len ke sel bo lan SPID-i◊ bir pi dasy na bagyΔla nan.

��

Ame ri kaly lary◊ täze nes li özü ni◊ gel je gi ne ga raÿar.

Atasy we ene si iΔleÿän adaty maΔga la lar üçin Bir leΔen ≈tat lary◊ äh li ÿer le rin de ça ga la ra gün diz ideg edÿän mer kez ler iΔleÿär.

��

Ame ri kaly lary◊ awto ula ga bo lan yh lasyny◊ art magy dowam edÿär, bu bol sa ulag he re ke ti ni◊ dyknyΔygyny◊ art magy na, Δeÿle hem, Δäher ÿer ler de howany◊ ha pa lan magyny pe selt mek üçin hö kü me ti◊ we se na gaty◊ barlyΔyksyz gö reΔme gi ne ge tirÿär.

��


XXI ASY RA

GA DAM

Pre zi dent Ro nald Reÿgan we Mi ha il Gor ba çow Or ta uzaklyk daky ÿad ro ÿa rag-lary ba ra daky yla laΔy ga gol çe ken le rin den so◊, 1987-n ji ÿyly◊ de kabr aÿy.

B A P

�

GE ÇI≈ DÖWRÜNDÄKI JEMGYŸET

Birnäçe ÿyl, hat da, onÿyllyk lar dan ö◊ baΔlan, ame ri kan jemgyÿe ti ni◊ gur-luΔyn daky ö◊e gi diΔlik ler 1980-n ji ÿyl lar ge len de has aÿdy◊ ÿü ze çykdy. Ilaty◊ dü zü min de we ame ri kan jemgyÿe ti ni◊ has wajyp iΔle rin de we hünär le rin de uly öz ge riΔlik ler bo lup geç di.

Ykdy sadyÿet de hyz mat ediΔ ul-gamyny◊ agalyk et me gi je del siz boldy. 80-n ji ÿyl lary◊ or ta lary na çen li ÿarym asyr dan hem gowrak wagt lap äh-li iΔleÿän le ri◊ dört den üç bö le gi hyz-mat ediΔ ul gamyn dady, me se lem, bö lek söwdagär ler, eda ra gul lukçy lary, mu-gallym lar, luk man lar we beÿle ki saglygy go raÿyΔ iΔgär le ri, hö kü met iΔgär le ri, ak-lawçy lar, hu kuk we ma liÿe hünär men le-ri hök mün de.

Hyz mat ediΔ ul gamyny◊ iΔi kompÿu-ter le ri◊ elÿe ter li li gin den we köp çü lik-leÿin ulanyl magyn dan peÿda tapdy. Bu „mag lu mat asyrydyr”, in di ha sap teh ni-kasy ar kaly, ykdy sady we dur muΔ hady-sa lar ba ra daky mag lu mat lary◊ ö◊ göz ö◊ü ne ge tir mek hem kyn bo lan jem le-ri ni ha sap lap bolÿar. Fe de ral hö kü met 1950–1960-njy ÿyl lar da özü ni◊ harby we älem mak sat na ma laryny◊ bir bö le gi hök mün de kompÿu ter teh ni kasy na um-masyz uly se riΔde goÿber di. 1970-n ji ÿyl lary◊ ahyryn da iki sany ÿaΔ Ka li for-niÿaly te le ke çi ga ra¤y◊ daΔyn da iΔläp, öÿde peÿda lan mak üçin niÿet le nen, köp möç ber de saty lan bi rin ji kompÿu-te ri ÿyg nady lar we o◊a „Äppl” diÿip at dakdy lar, Δeÿle lik bi len ö◊e gi diΔli ge iter gi ber di ler. 1980-n ji ÿyl lary◊ baΔy na çen li ki çi kompÿu ter le ri◊ mil li on lar çasy AB≈-ny◊ te le ke çi lik pu dagy na we öÿle-ri ne ÿol tapdy hem-de 1982-n ji ÿyl da „Taÿm” ¤ur naly kompÿu te ri „Ÿyly◊ ab-zaly” diÿip at landyrdy.

13-N JI BAP: XXI ASY RA GA DAM

„Ame ri ka öz ger me li dir... ame ri kan ÿö rel ge le ri bo lan dur muΔy, azatlygy,

bagty go rap sak la mak üçin öz ger me li dir. Biz öz döwrü mi zi◊

sazy astyn da ga dam basÿan hem bol sak, bi zi◊ we zipämiz

mü di mi dir.”

AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Bil Klin ton, 1993


�

≈ol wagt da bol sa Ame ri kany◊ po-lat guÿujy we dok ma se na gaty ÿaly „tüs se leÿän se na gat lary” pe se gaç mak döwrü ni baΔdan ge çirÿär di. AB≈-ny◊ awto ulag se na gaty bol sa öz bö lüm le ri-ni Bir leΔen ≈tat lar da açan ÿo kary ön dü-ri ji lik li awto mo bil ön dürÿän „Toÿo ta”, „Hon da” we „Nis san” ÿaly ÿa pon fir-ma lary bi len bäs leΔik de gowΔady. 1980-nji ÿy la çen li awto mo bil ön dürÿän ÿa-pon fir ma lary ame ri kan ba zaryny◊ bir çärÿe gi ni eÿe leÿär di ler. Di◊e 1980-n ji ÿyl lary◊ ahyryn da, 1990-njy ÿyl lary◊ baΔyn da AB≈-ny◊ awto ulag ön dü ri ji fir-ma lary ÿa pon bäs deΔle ri ni◊ ykdy sady ne ti je li li gi ne we teh ni ki stan dart lary na laÿyk ge lip baΔlady lar, hem-de ö◊ki iki onÿyllygy◊ dowamyn da iç ki awto ulag ba zaryn da ÿur da ge ti rilÿän ulag la ra ber-len orny yzy na gaÿtar ma ga baΔlady lar. Bu ga zaply bäs leΔik den alyjy lar peÿda ga za nan bol sa lar hem, kompÿu ter önüm-çi li gi ÿaly beÿle ki ÿo kary bäs leΔik li pu-dak lar da bolΔy ÿaly, ba ha lary pe selt mek boÿun ça agyr gö reΔ AB≈-ny◊ awto mo-bil se na gatyn daky mü◊ler çe iΔçi orun-lary◊ he miΔe lik ÿi ten li gi ni a◊latdy.

Ÿur du◊ ilatyny◊ dü zü min de-de üÿt-geΔme ler bo lup geç di. Takmy nan 1946-njy ÿyl dan 1964-n ji ÿy la çen li dowam eden uruΔdan so◊ky de mog ra fik ösüΔ ta mam la nan dan so◊, ilaty◊ ösüΔi pe sel-di we ilaty◊ arasyn da uly ÿaΔly adam lar agdyklyk et di. 1980-n ji ÿyl da maΔga la öÿ ho jalyk laryny◊ gö te ri mi pe se düΔdi; bi le ÿaΔaÿan lary◊ dört den bir bö le gi in-di „maΔga la bol madyk öÿ ho jalyk lary” diÿlip at landyryldy hem-de bu ho jalyk-lar da iki ÿa-da on dan hem köp garyn daΔ bol madyk adam lar bi le lik de ÿaΔaÿardy-lar.

Täze gö çüp ge len ler ame ri kan jemgyÿe ti ni◊ häsiÿe ti ni baΔga ÿol la ra ug rukdyrdy. Gö çüp gel me syÿa satyn da 1965-n ji ÿyl da bo lup ge çen öz gert me-ler ün sü ni Gün ba tar Ÿewro pa dan sowdy

we ne ti je de Aziÿa dan we Latyn Ame ri-kasyn dan täze gö çüp gelÿän le ri◊ sany üzül-ke sil artdy. Wet nam daky uruΔ ta-mam la nan dan so◊, ol ÿurt dan AB≈-a köp sanly bos gun gel di. Di◊e 1980-nji ÿyl da Ame ri ka 808 mü◊ sany adam gö-çüp gel di, bu 1960-njy ÿyl lar daky i◊ ÿo kary gör ke zi ji di, Δeÿdip, AB≈ ÿe ne-de bü tin dünÿäden gelÿän adam lar üçin gaçy ba tal ga boldy.

1980-n ji ÿyl lar da goΔma ça to par-lar raÿat de◊li gi ug run daky gö reΔe iΔje◊ gat naΔyp baΔlady lar. Be çe baz lar raÿat hu kuk lary boÿun ça he re ke ti◊ tälim le ri-ni ulanyp, beÿle ki to par lary◊ ta lap ediΔi ÿaly, aÿra tut magy ÿok etmäge çalyΔdy-lar. 1975-n ji ÿyl da, my sal üçin, AB≈-ny◊ Raÿat gul lugy boÿun ça to pary be-çe baz lary iΔe al magy◊ ga da gançylygyny ÿatyrdy we en çe me Δtat lar da olary aÿra tut magy ga da gan edÿän ka nun ka-bul edil di. So◊ra olary◊ he re ke ti ne böwΔe◊lik ara laΔdy we be çe baz la ra bo-lan ki tüw ÿü ze çykyp baΔlady.

Mun dan so◊, 1981-n ji ÿyl da adamy◊ ke sel ÿok dur maÿan ul gamyny weÿran edip, ha tar dan çy karÿan ke sel – adamy◊ im mun de fi sit sind romy (SPID) tapyldy. SPID jyns ÿol lar ÿa-da gan ar kaly ge çip bilÿär; Bir leΔen ≈tat lar da il kin ji no bat-da be çe baz la ra we da maryn dan sanjym edÿän neΔe keΔle re ölüm howpy bi len ÿo-kuΔdy. Ga lan ila ta hem Δeÿle ke sel ÿo-kuΔa gan boldy. 1992-n ji ÿy la çen li 150 mü◊den hem köp ame ri kaly SPID-den ara dan çykdy; 300 mü◊den bir mil li on-dan gowra ga çen li adam bol sa onu◊ wi-rusyny gö te ri ji boldy. Em ma SPID-i◊ gy rany di◊e Bir leΔen ≈tat lar bi len çäk-len me di, Δo nu◊ üçin-de, bü tin dünÿäni◊ äh li luk man lary o◊a garΔy gö reΔde ta-gal la laryny bir leΔdir di ler. Ame ri kan we fran suz alym lary SPID-i◊ wi rusyny aÿra laΔdyryp, on dan gan üp jün çi lik ul-gamyny go ra mak boÿun ça sy nag lary ge-çir mek de il kin ji üs tün li gi ga zandy lar.

��

KON SERWA TIZM WE RO NALD REŸGANY÷

BE LEN DE GÖ TE RIL ME GI

Ö◊ki iki onÿyllygy◊ ykdy sady, dur-muΔ we syÿasy meÿil le ri, köp Δäher ler-de je naÿatkär çi li gi◊ we jyns pa razlygy◊ baΔy na git me gi, Kar te ri◊ pre zi dent lik eden ÿyl laryn da ykdy sadyÿe ti◊ pe se gaç magy we hüm met siz lik köp ame ri-kalyny◊ lapyny keç et di. Hö kü me te we onu◊ çu◊◊ur or naΔan ÿur du◊ dur muΔ we syÿasy kynçylyk laryny ne ti je li çözmäge ukyplydygy na adam lary◊ ynamsyzlygy ÿe ne-de güÿje di.

Köp wagt dan bäri ÿurdy mil li de re-je de do landyryp bil meÿän kon serwa-tor lar bu täze meÿil le ri öz peÿda lary na öwürmäge taÿÿardy lar. Bu döwür olary◊ hö kü me ti◊ ygtyÿarlyk laryny çäk len-dir mek, mil li go ranyΔy güÿç len dir mek hem-de däbe öwrü len gym matlyk lary häzir ki jemgyÿe te mah sus bo lan eden-et-di lik den we ter tip siz lik den go ra mak ba-ra daky ÿüz len me le ri◊ raÿat lary◊ kö pü si ta rapyn dan ma kul bi linÿän döwrü di

Kon serwa tiz mi◊ Δeÿle ÿo kary gö-te ri liΔi ni◊ köp çeΔme si bardy. Aÿratyn hem, In ji le Hu daÿy◊ i◊ gö ni hem-de i◊ dogry dünÿäsi hök mün de ga raÿan fun-da men ta list hris ti an lary◊ uly to pary je-naÿatkär çi li gi◊ we jynsy ah laksyzlygy◊ ös me gin den ala da galÿardy. 1980-n ji ÿyl lary◊ baΔyn da syÿasy taÿdan i◊ ne-ti je li to par lary◊ bi ri „Ah lak köp çü li gi” diÿlip at landyrylÿardy we o◊a bap tist ru hany Jer ri Folwell ÿol baΔçylyk edÿär-di. Pet Ro bert sony◊ ÿol baΔçylyk edÿän baΔga to pary 1990-njy ÿyl lar da res pub-li kaçy par tiÿa da kuwwatly güÿç bo lan „Hris ti an bir leΔme si” diÿlip at landyry-lan eda ra dö ret di. ≈u la ra me◊zeΔ beÿle ki köp to par lar ÿaly, bu lar ame ri kaly lary◊ dur muΔyn da di ni◊ ö◊ki äh miÿe ti ni di-kelt me gi is leÿär di ler. Folwell we Ro-bert son ÿaly In jil mowzugyn dan bo lan

te le gep leΔik ler ge çirÿän ler örän köp ad-amy öz ta rap lary na çekÿär di ler.

Kon serwa tor lar üçin ÿe ne bir gyz-ga la◊ly me se le – bu döwrü◊ i◊◊än çe-ke leΔik li we tol gundyryjy me se le le ri ni◊ bi ri bo lan aÿal lary◊ ça ga düΔürt mek me-se le si di. 1973-n ji ÿyl da AB≈-ny◊ Ÿo-kary kazyÿe ti „Rou Weÿdi◊ garΔysy na” diÿlip at landyry lan iΔ boÿun ça çöz güt ka bul et mek bi len, aÿal lary◊ göwre li li-gi◊ il kin ji aÿlaryn da ça gany düΔürt mek hu kugyny yk rar et di, ÿö ne um masyz köp sanly gu ra ma lar we aÿry Δahs lar bu çöz gü de garΔy bol du lar. Bu lary◊ arasyn-da ka to lik ler, barypÿa tan kon serwa tor lar we but ha na gul lukçy lary garΔylyk bil-di rip, çykyΔ et di ler. Olary◊ kö pü si ça ga düΔürt mek li gi◊ nähi li ÿag daÿda ama la aΔyry landygy na ga ra maz dan, ony gan-horly ga de◊eÿär di ler. Olar öz le ri bi len yla laΔÿan syÿa satçy lary gol da ma ga we öz le ri bi len yla laΔmaÿan lary◊ garΔysy na çykyΔ etmäge taÿÿardy lar. Ça ga düΔürt-me gi◊ ta rap dar lary we garΔy daΔlary närazylyk çykyΔlaryny ge çirÿär di ler, bu çykyΔlar bol sa AB≈-ny◊ „syÿasy gör-nüΔi ni◊” üÿt gewsiz bö le gi boldy.

Res pub li kan par tiÿany◊ sag ga naty ÿe ne-de güÿç le nip baΔlady. 1964-n ji ÿyl da sagçy lar Res pub li kan par tiÿany◊ ÿol baΔçylygyny öz el le ri ne aldy lar, Δol par tiÿa dan Bar ri Goldwo ter pre zi dent-li ge da laΔgär boldy, ÿö ne so◊un dan olar kem-kem den üns mer ke zin den gaçyp baΔlady lar, em ma 1980-n ji ÿy la çen li, häzir ki za man pul top la mak usul laryny peÿda lan mak bi len, sagçy lar par tiÿany◊ aralyk ga natynyny◊ yzyn dan ÿet di ler. Ykdy satçy Mil ton Frid man, ¤ur na list ler Wilÿam Bak leÿ we Jorj Wil ÿaly kon-serwa tor lary◊ we Mi ras gaz nasy ÿaly ylmy-bar lag ins ti tut lary◊ akyl ÿe ti-riΔ ukyp lary na daÿanyp, Täze sagçy lar 1980-n ji ÿyl lary◊ syÿa satyn da örän wa-jyp orny eÿe le di ler.



��

Beÿle ki kon serwa tor lar ÿa-da kö ne sagçy lar ÿaly, täze sagçy lar ykdy sadyÿe-te döwle ti◊ goΔul magy na berk çäk len dir-me ler gi rizmäge ÿar dam et di ler. Em ma täze sagçy lar maΔga la gym matlyk lary-na bo lan öz ga raÿyΔlaryny◊ gol dal-magy üçin be çe bazlyk gylyk-häsiÿet le ri çäk len dir mek üçin hem-de we je ralygy teswir leÿän ede biÿaty gö zeg çi lik den ge-çir mek üçin döwle ti◊ güÿjü ni ulan ma-ga taÿÿardy lar. Umu man, täze sagçy lar je naÿa ta garΔy, mil li go ranyΔ boÿun ça, döwlet mek dep le rin de na maz oka ma ga rug sat ber mek ba ra da Kons ti tu siÿa üÿt-get me gi riz mek boÿun ça, abor ta garΔy çyk mak boÿun ça, aÿal-gyz lary◊ de◊ hu kuklydygy ba ra daky üÿt getmäni◊ güÿjü ni ÿatyr mak ÿaly me se le ler boÿun-ça hem berk çäre ler görÿär di ler.

Bu de◊eΔdi rip bol ma jak ugur lary◊ äh li si ni bir bü tewä jemläp bi len adam Ro nald Reÿgan boldy. Ili noÿ Δtatyn-da dog lan Reÿgan en tek syÿa sa ta baΔ goΔman ka, Gol liwud ki no laryn da su-ra ta düΔüp we te lewi de niÿe de çykyΔ edip, özü ni ta natdy. 1964-n ji ÿyl da Bar ri Goldwo te ri gol dap, mil li te lewi de niÿe-de çykyΔ et mek bi len, ol il kin ji ge zek syÿasy meΔhurlygy ga zandy. 1966-njy ÿyl da Reÿgan Ka li for niÿany◊ gu ber na-toryny◊ we zi pe si ni eÿe le di, mu◊a bol sa Ka li for niÿa-Ber ke leÿ Uniwer si te tindäki talyp lary◊ goz ga la◊y na garΔy saÿlawçy-lary◊ ses len me le ri sebäp boldy. Reÿgan bu we zipäni 1975-n ji ÿy la çen li eÿe le di. 1976-njy ÿyl da Res pub li kaçy par tiÿa-dan pre zi dent li ge da laΔgär li ge hö dür len-mek üçin Reÿga na azajyk muk dar daky ses ÿet mez çi lik et di. 1980-n ji ÿyl daky saÿlawlar da mak sady na ÿe tip, ol Jim mi Kar ter den üs tün çykdy. 1984-n ji ÿyl da bol sa Kar te ri◊ orun ba sary bo lan Wol ter Mon deÿl den ses le ri◊ has agdyklyk et-me gi bi len, Reÿgan gaÿta dan saÿlandy.

Pre zi dent Reÿgany◊ eg sil mez ruhy-be lent li gi we ga zany lan la ra Δat lan mak ukyby hem-de ame ri kan halkyny◊ ar-zuw-hyÿal lary onu◊ pre zi dent lik eden iki möh le ti ni◊ hem dowamyn da my da ma onu◊ bi len boldy. Ol köp ame ri kaly lar üçin, ynam we dur nuklylyk duÿgusyny dö redÿän adamdy. Nädogry beÿan na-ma lar bi len çykyΔ etmäge ÿykgyn ede-gen li gi ne ga ra maz dan, te lewi de niÿe-de us satlyk bi len çykyΔ edÿän li gi üçin Reÿga na „Beÿik te le gep leΔik çi” adyny be rip di ler. Ol 1950-n ji ÿyl lary◊ aba-dançylygyny we mu nu◊ bi len bagly bo-lan dur muΔ asu dalygyny gaÿtaryp ber di. 1950-n ji ÿyl lar bol sa baΔga bir mäh rem, gi◊ köp çü li gi◊ göwnün den tu ran döwlet adamyny◊ – Pre zi dent Dwaÿt Eÿzen ha-ue ri◊ ÿurt do landy ran döwrü di.

Hö kü me ti◊ ame ri kan dur muΔu-na örän çu◊ or naΔandygy na Reÿgan ynanÿardy. Ol „pul sowrujylygy, kez-zaplygy we haÿa nat et me le ri” ÿok et mek bi len ÿur da ge rek bol madyk mak sat na-ma lary ÿatyr maklygy niÿe ti ne düwüp-di. Öz pre zi dent lik ÿyl laryn da Reÿgan döwlet ka da laΔdyr masyny aÿyr mak mak sat na masyny Jim mi Kar ter den has barlyΔyksyz ÿe ri ne ÿe tir di. Reÿgan ne ti-je li bol madyk, gym mat düΔÿän we ykdy-sady ösüΔe päs gel berÿän ha sap lap, sarp edijä, iΔ or nu na we daΔky gurΔawa täsir edÿän düz gün le ri ÿatyr ma ga çalyΔdy.

AB≈-NY÷ YKDY SADYŸE TI 1980-N JI ŸYL LAR DA

Eger hu susy pu da ga azatlyk, er kin-lik be ril se, mil let gülläp öser diÿen pi kir Pre zi dent Reÿgany◊ içer ki mak sat na-masy na or naΔypdy. Onüm ön dü ri ji le ri◊ haryt lary we hyz mat lary köp muk dar-da tek lip et mek li gi ykdy sady ösüΔi◊ i◊ çalt ÿoly diÿip nyg taÿan na zarÿe ti◊ ta rap dary bo lan Reÿgan harç edi liΔe, tygΔytlyly ga we maÿa goÿma ga ÿar dam

��

et mek üçin, salgyt lary◊ ep-es li pe sel dil-me gi ni ga zandy. Onüm ön dü ri ji le ri◊ ile-ri tu tul magyny gol daÿan ykdy satçy lary◊ pi ki ri ne görä, salgyt lary◊ pe sel dil me gi maÿa goÿum laryny◊ we gir de ji le ri◊ ös-me gi ne, Δu ösen gir de ji le re salgyt sal-mak bi len döwle ti◊ gir de ji si ni◊ ös me gi-ne-de ge tirÿär. Se nat da res pub li kan lary◊ sähel çe agdyklyk edÿän di gi ne, We kil ler pa la tasyn da bol sa de mok rat lary◊ agalyk edÿän di gi ne ga ra maz dan, pre zi dent li-gi◊ bi rin ji ÿylyn da ykdy sady mak sat na-masyny◊ esasy düz gün le ri ni gi riz mek, Δol san da raÿat la ra salynÿan salgyt lary üç ÿyly◊ dowamyn da 25% pe selt mek Reÿga na baΔartdy. ≈eÿle hem, Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwany, Sowet Soÿuzy ta-rapyn dan he niz bar bo lan we güÿjeÿän howp ze rarly mil le ti◊ harby güÿjü ni kämil leΔdir mek mak sady bi len go ranyΔ üçin edilÿän ha ra jat lary ep-es li artdyr-ma ga çalyΔdy we bu iΔ Δowu na boldy.

Reÿgany◊ pre zi dent li gi ni◊ il kin ji ÿyl laryn da ÿur du◊ ykdy sadyÿe ti ni◊ pu-dak laryny◊ kö pü sin de ösüΔ pe se gaçdy. Ykdy sady ösüΔ tog tady diÿen ÿalydy. 1982-n ji ÿyl da hakyky mil li önü mi◊ je-mi 2,5 gö te rim azaldy, Δol bir wagt da iΔsiz lik 10 gö te rim artdy, ne ti je de, Ame-ri kany◊ se na gat kuwwatyny◊ üç den bir bö le gi iΔle meÿär di. Bü tin Or ta Gün ba-tar da „Je ne ral Elekt rik” we „In ter neΔnl Harwes ter” ÿaly uly fir ma lar iΔçi le ri ni iΔden boΔadÿardy lar. Ne bit ÿet mez çi-li gi ÿag daÿy has-da agyr laΔdyrÿardy. AB≈-ny◊ ön dü ri ji li gi pe se gaçdy, Δeÿle hem, Ger ma niÿa we Ÿa po niÿa ÿaly ykdy sady bäs deΔler dünÿä söwdasyn-da öz paÿlaryny artdyrdy lar. Ame ri ka da beÿle ki ÿurt lar da ön dü ri len haryt lary◊ sarp edi liΔi bir den artdy.

Oba ho jalygy-da agyr pur sat lary baΔdan ge çirÿär di. Daÿhan lary◊ sanyny◊ ke mel me gi bi len önüm çi lik bar ha az sanly daÿhan lary◊ elin de jem lenÿär-di. 1970-n ji ÿyl lar da Hin dis ta na, Hy-

taÿa, SSSR-e we oba ho jalyk önüm le ri-ni◊ ÿet mez çi li gin den hor lanÿan beÿle ki ÿurt la ra kö mek ber mek bi len ame ri kan daÿhan lary goΔma ça ÿer satyn al mak we önüm çi li gi gi◊elt mek üçin bergä batdy-lar. Ne bi ti◊ ba hasyny◊ ÿo kar lan magy olary◊ çyk dajy laryny artdyrdy, 1980-n ji ÿyl da dünÿä ykdy sadyÿe ti ni◊ pe se gaç-magy bol sa, oba ho jalyk önüm le ri ne bo-lan is le gi pe se gaçyrdy. Daÿhan lar zor-dan gün le ri ni görÿär di ler.

Eÿsem-de bol sa, 1982-n ji ÿyl da ne bi-ti◊ ba hasyny◊ ar zan la magy bi len ut gaΔan ykdy sady pe se gaçyΔy◊ bir örän peÿdaly ta rapy boldy: ol Kar ter döwrün de baΔla-nan dyngysyz hüm met siz li gi◊ ö◊ü ni al-ma ga müm kin çi lik ber di. 1983-n ji ÿyly◊ ahyryn da ykdy sadyÿe ti◊ birnäçe pu-dagyn da ÿag daÿ gowu laΔdy; 1984-n ji ÿyly◊ baΔyn da bol sa ykdy sadyÿet jan-lanyp baΔlady hem-de Bir leΔen ≈tat lar, Ikin ji Ja han urΔun dan bäri ykdy sady ÿo kary galyΔy◊ i◊ uzak döwür le ri ni◊ bi ri ne ga dam urdy. Ÿa po niÿa öz awto-mo bil le ri ni Bir leΔen ≈tat la ra elt me gi ni çäk len dir mek bi len yla laΔdy. Äh li Δtat la-ra de giΔli bo lan salgyt lary◊ pe sel dil me-gi sarp edi liΔi◊ ÿo kar lan magy na ge tir di. Satyn alyjylyk Δowhuny gaz na bir¤asy na amatly täsir et di we onu◊ ÿag daÿy ÿo-kar landy. Ÿo kary galyΔ baΔla nanyn dan bäΔ ÿyl so◊ mil li önü mi◊ je mi ÿyl da or-ta ça 4,2 gö te rim ÿo kar landy. 1986-njy ÿyly ha sa ba al many◊da, 1983–1987-n ji ÿyl lar da hüm met siz li gi◊ ÿyllyk de re je si 3–5 gö te rim aralygyn da sak landy, 1986-njy ÿyl da bol sa ol so◊ky onÿyllyk lary◊ için de i◊ pes de re je si ni gör kez di. Iki gö-te rim den hem aΔak düΔmek bi len, mil li önü mi ni◊ je mi 1980-n ji ÿyl lar da ep-es li artdy; 1982–1987-n ji ÿyl lar da AB≈-ny◊ ykdy sadyÿe tin de 13 mil li on dan hem gowrak täze iΔ orny peÿda boldy.



��

Mu◊a ga ra maz dan, bu ÿo kary galyΔy◊ howsa la salÿan gö te rim le ri zyÿanly harç ediΔle ri◊ art magy na esas-lanÿardy. Reÿgan döwrün de mil li ber-gi üç essä go laÿ artdy. Üs te si ne-de, haky kat da ÿurt da di◊e i◊ ÿo kary gir de-ji li ilat to paryny◊ hal-ÿag daÿy ÿo kary galÿardy. Köp garyp maΔga la lary◊ we or ta synp lary◊ gü ze ran gör me gi kyndy, sebäbi jemgyÿet bi len de◊ git mek üçin, pes hünär li we ÿarym hünär li iΔçi le ri◊ ÿe ri ne ÿe tirÿän iΔle ri ykdy sadyÿet den aÿrylypdy.

Salgyt lary pe selt mek hakyn daky borç na masy na eÿer mek bi len pre zi dent-li gi ni◊ ikin ji möh le tin de Reÿgan ge çen 75 ÿyly◊ için de i◊ düÿp li fe de ral salgyt öz ge riΔli gi ni ge çir di. Bu çäre res pub li-kaçy lar ta rapyn dan hem, de mok rat lar ta-rapyn dan hem gi◊den gol dandy. Gir de ji salgydyny◊ möç be ri pe sel dil di, salgyt salynÿan gir de ji ler to pary düz gü ne sa-lyndy, ony tö le mek den gaç mak müm-kin çi li gi ÿok edil di. Bu gir de ji si pes bo lan ame ri kaly la ra de giΔli has ada latly salgyt syÿa satyny ÿö retmäge müm kin çi-lik ber di, em ma düÿp li me se le ler en tek galypdy. Umumy ykdy sady ÿag daÿy◊ gowu laΔmagyn dan „my da malyk garyp-lar” peÿda tap mady lar. Daÿhan lar he-niz kö senç lik çekÿär di ler, 1986-njy we 1988-n ji ÿyl lar daky er bet gu rakçylyk lar daÿhan lary◊ baΔdan ge çirÿän kynçylyk-laryny has-da agyr laΔdyrdy.

Salgyt lary◊ pe sel dil me gi we luk-mançyly ga edilÿän döwlet ha ra jatyny◊ art magy bi len ut gaΔan harby bü je ti◊ ös-me gi, her ÿyl fe de ral hö kü me ti◊ çyk-dajysyny◊ gir de ji den has art magy na ge tir di. Käbir sel je ri ji ler gytçyly◊ eme li-di gi ni çün ki ÿur du◊ içer ki ze rurlygy üçin edilÿän ha ra jat lary◊ mun dan bu ÿa na art magyny◊ ö◊ü ni al mak mak sady bi len hö kü me ti◊ bil geΔleÿin edÿän hi le si ni◊ bir bö le gi di gi ni aÿdyp fe de ral hö kü-me ti aÿyp laÿardy lar. De mok rat lar bol-

sa ÿur du◊ içer ki ze rurlygy üçin edilÿän ha ra jat lary artdyr ma ga ça layΔÿardy lar. ≈eÿle-de bol sa, Kong res de de mok rat lar hem, res pub li kaçy lar hem Δu ha ra jat lary azalt ma ga garΔy çykdy lar. Fe de ral bü je-ti◊ ÿet mez çi li gi 1980-n ji ÿyl da 74 mil-li ard dol lar bo lan bol sa, 1986-njy ÿyl da 221 mil li ard dol la ra ÿet di, ÿö ne 1987-n ji ÿyl da ol 150 mil li ard çen li pe sel di. 1987-n ji ÿyly◊ ahyryn da gaz na bir¤asyny◊ bat magy ykdy sadyÿe ti◊ dur nuklylygyny Δüb he astyn da goÿdy.

AB≈-NY÷ DA≈ARY SYŸA SATY

AB≈-ny◊ daΔary syÿa satyn da Pre zi-dent Reÿgan ÿurt üçin has ma kul orun eÿe le jek bolÿardy we Mer ke zi Ame ri ka il kin ji sy nagyny ge çirmäge müm kin çi lik ber di. Salwa dor da par ti zan lar goz ga la◊y hö kü me ti ÿyk ma ga howp sa lanyn da, Bir leΔen ≈tat lar o◊a ykdy sady kö mek ber di we harby taÿÿarlyk geç di. ≈eÿle hem, AB≈ halk ta rapyn dan saÿlanÿan de mok ra tik hö kü me te geç me gi gi◊den gol dady, ÿö ne sagçy lary◊ je za landyryjy harby „ölüm to par laryny◊” edÿän iΔle ri-ni sak la ma ga eden sy nanyΔyk lary di◊e bö lek leÿin Δowly boldy. AB≈-ny◊ gol-da magy ÿag daÿy ka da laΔdyr ma ga kö-mek et di, ÿö ne Salwa dor daky sü tem we eden-et di lik azal maÿardy we 1989-njy ÿyly◊ ahyr laryn da bol sa ol, hat da kö-pel dem. Her ni çik-de bol sa, 1992-n ji ÿyly◊ baΔyn da pa ra hatçylyk yla laΔygy ga zanyldy.

Ni ka ra gua ba batyn da AB≈-ny◊ syÿa saty je del li di. 1979-njy ÿyl da öz-le ri ni San di nis taçy lar diÿip at landyrÿan öwrü liΔik ge çi ri ji ler So mo zany◊ je za-laÿjy sagçy döwlet gur luΔuny ÿok et-di ler. San di nis ta hö kü me ti ni◊ Bir leΔen ≈tat lary◊ Ku ba we SSSR bi len harby hyz mat daΔlygy bes et mek, öz syÿasy ul gamyny de mok ra tik öz ge riΔlik le re ta-rap aç mak ba ra daky ta labyny ret et me-

��

gi ne ti je sin de AB≈-ny◊ se bit de pa ra-hatçylygy di kelt mek boÿun ça ta gal la lary Δowu na düΔme di we eda ra ediΔ diwan-yny◊ ün si San di nis taçy lary◊ düz gü nü ne garΔy çykÿan güÿç le re, ÿagny „kont ra-la ra” ÿar dam etmäge ta rap gö nük di ril di. Bu syÿa sat ba batyn daky dartgynly çe-kiΔme ler den so◊ Kong res 1984-n ji ÿyly◊ oktÿabryn da „kont ra la ra” harby taÿdan kö mek ber me gi ni tog tatdy, ÿö ne gu ma-ni tar kö mek ber me gi ni dowam et dir di. Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwanyny◊ zor sal-magy bi len 1986-njy ÿyly◊ güÿzün de Kong res düÿp gö ter baΔga ta ra pa dön di we 100 mil li on dol lar goÿbe rip, „kont-ra la ra” harby kö me gi gaÿta dan di kelt di. Mu◊a ga ra maz dan, „kont ra lary◊” söweΔ meÿdanyn daky Δowsuzlyk lary, adam hu kuk laryny boz ma lary hem-de Eÿra na ogryn ça ÿa rag satyl magyny◊ ha saby na öz le ri ne pul se riΔde le ri ni◊ ge çi ri len di gi-ni◊ üs ti açyl magy, Kong re si◊ San di nis-taçy la ra garΔy he re ke ti harby taÿdan gol-da magyny◊ bes et me gi ne ge tir di.

So◊un dan Pre zi dent Jorj BuΔu◊ eda-ra ediΔ diwany „kont ra la ra” harby kö-mek ber me gi ni doly bes et di. BuΔu◊ eda ra ediΔ diwany Wi olet ta Ça mor rony◊ ÿol baΔçylygyn daky garΔylyk syÿasy bir leΔme si ni gol dady. 1990-njy ÿyly◊ fewralyn da bu bir leΔme saÿlawlar da ÿe◊ip, San di nis taçy lar dan üs tün çykdy.

Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwany Gwa te-ma la dan baΔlap, Ar gen ti na çen li latyn-a me ri kan ÿurt laryny◊ äh li sin de diÿen ÿaly de mok ra tiÿany◊ ber ka rar bol-magyny◊ Δaÿady boldy. De mok ra tik ÿol bi len saÿla nan hö kü met le ri◊ dö re-me gi di◊e Latyn Ame ri kasy bi len çäk-len me di: Aziÿa da Ko ra zon Aki nony◊ „halk häki miÿe ti” ug run daky syÿasy ün dewle ri Fer di nand Mar kosy◊ hök-mü rowanlygyny ÿok et di, Ko reÿa daky saÿlawlar onÿyllyk lary◊ dowamyn da agalyk eden harby hö küm darlygy◊ ta-mam lan magy na ge tir di.

Ter si ne, Gü nor ta Af ri ka Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwanyny◊ je del li „dö re-diΔ borç na ma lar” syÿa saty ar kaly jyns-pa raz apar te idi (ÿur du◊ ilatyny zor luk bi len böl me syÿa saty) ÿyk magy çalt-laΔdyr ma ga sy nanyΔygy na boÿun eg-me di. 1986-njy ÿyl da bu me se le de hiç hi li ö◊e gi diΔli gi◊ ÿok dugyn dan göwni ga lan AB≈-ny◊ Kong re si Reÿgany◊ ga da gançylygyny ÿatyrdy we Gü nor ta Af ri ka garΔy ykdy sady je za çäre le ri ni ulandy. Di◊e 1988-n ji ÿyly◊ de kabryn da Reÿgany◊ pre zi dent li gi ni◊ i◊ so◊ky hep-de le rin de AB≈-ny◊ çy damly araçylyk syÿa saty ahyry üs tün li ge eÿe boldy we Gü nor ta Af ri ka daky Na mi biÿa boÿun ça taryhy pa ra hatçylykly ÿol bi len düz gün-leΔdi riΔe we ga raΔsyzlygy ba batyn daky me selä öz goΔandyny goΔdy.

Kom mu niz me garΔy aç-a çan di-lewarlyk et me gi ne ga ra maz dan, Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwanyny◊ harby güÿç le rin den gö nü den-gö ni peÿda lan-magy ö◊kä görä çäk len di ril di. 1983-n ji ÿyly◊ 25-n ji oktÿabryn da go◊Δy döwlet le-ri◊ gys sagly kö mek et mek haÿyΔy boÿun-ça ame ri kan goΔuny Ka rib de◊zindäki Gre na da adasyn da düΔü ril di. Bu wa ka öz mark sis tik ga raÿyΔly par tiÿasyny◊ ag za-lary ta rapyn dan Gre na dany◊ premÿer-mi nist ri ni◊ öl dü ril me gin den so◊ ge çi ril di. Gys ga söweΔler den so◊ AB≈-ny◊ goΔuny ÿüz ler çe ku ba harby gul lukçysyny we gur luΔykçysyny ÿe sir aldy we sowet ler-de ön dü ri len ÿa rag am maryny ele saldy. 1983-n ji ÿyly◊ de kabryn da i◊ so◊ky ame ri kan söweΔje◊ goΔuny Gre na da dan çykdy, bir ÿyl dan so◊ bol sa ol ÿer de de-mok ra tik saÿlawlar ge çi ril di.

Liwan da we lin Bir leΔen ≈tat lar gowΔak, ÿö ne gün ba ta ra ÿa ramly aram hö kü me ti häki miÿet baΔyn da sak la jak bo lup, näçe sy nan sa-da, onu◊ harby ta-gal la lary has ratly ta mam landy. 1983-n ji ÿyly◊ oktÿabryn da ter rorçy lar ta rapyn-dan gu ra lan part la ma da 241 sany de◊iz


��


pyÿa da es ge ri we pat boldy. 1986-n ji ÿyly◊ ap re lin de AB≈-ny◊ harby-de◊iz güÿç le ri we harby-howa güÿç le ri ni◊ uçar lary Tri po li ni we Liwiÿa bom ba-lady lar. Mu nu◊ mak sady Ÿewro pa daky AB≈-ny◊ harby gul lukçy laryny◊ jany na liwiÿaly lary◊ gu ra maçylykly kast eden-dik le ri üçin, olar dan ar al makdy.

Pars aÿlagy ba batyn da ame ri kan-eÿran gat naΔyk laryn daky ö◊ki howply döwür hem-de Eÿrany◊ Yrak bi len urΔy, se bit de AB≈-ny◊ harby-de◊iz iΔle ri ni ÿo kar landyrdy. Il ki baΔda Bir leΔen ≈tat-lar Kuweÿti◊ ne bit we ne bit önüm le ri ni daΔaÿan gämi le ri ni go ra mak ba ra daky haÿyΔyny ÿe ri ne ÿe tir di. Ÿö ne i◊ so◊un-da AB≈ Gün ba tar Ÿewro pany◊ de◊iz döwlet le ri ni◊ harby gämi le ri bi len bi le-lik de ne bit we ne bit önüm le ri ni daΔaÿan gämi le ri◊ we Pars aÿlagyn da ÿo kary-aΔak syÿa hat edÿän beÿle ki bi ta rap gämi le ri◊ ÿany bi len gi dip, örän mö hüm bo lan de◊iz ÿol laryny açyk sak lady lar.

AME RI KAN-SOWET GAT NA≈YK LARY

Sowet Soÿuzy bi len gat naΔyk lar da Pre zi dent Reÿgany◊ yg lan eden syÿa-saty güÿjü◊ kö me gi bi len pa ra hatçylyk ga zan mak syÿa saty boldy. „Sowuk urΔu◊” düz gü nin de ke ma la ge len Reÿgan özü ni◊ „zalym im pe riÿa” diÿip at landy ran ÿurdy bi len gat naΔyk et me gi gu tarnykly çöz di. Ame ri kan-sowet gat-naΔyk laryn daky dartgynlylygy iki wa ka has-da güÿç len dir di: olary◊ bi ri 1981-n ji ÿyly◊ de kabryn da PolΔa daky iΔçi le-ri◊ „RaÿdaΔlyk” atly he re ke ti ni◊ basy-lyp ÿatyryl magy, ikin ji si bol sa 1983-n ji ÿyly◊ 1-n ji sentÿabry da 007 sa par boÿun-ça uçan we ug runy ÿi ti ren Ko reÿany◊ ÿo lagçy uçaryny◊ sowet re ak tiw gyryjy uçary ta rapyn dan ur lup ÿykyl magydyr. ≈eÿle hem, Bir leΔen ≈tat lar Owganys-tan daky dowam edÿän sowet hü jü mü ni

ÿaz garyp, garΔy dur magy◊ gö reΔi ji le ri bo lan mo ja hed le re kö mek berÿär.

Reÿgany◊ pre zi dent li gi ni◊ bi rin-ji möh le tin de onu◊ eda ra ediΔ diwany köp çü lik leÿin go ranyΔ ul gamyny dö ret-mek li ge he ni ze çen li gör lüp-eΔi dil me dik möç berdäki se riΔde sarp et di: Δol san da, Sowet Soÿuzyny◊ or ta uzaklyk da tä-sir edÿän ÿad ro ra ke ta lary na garΔy dur-mak üçin, Δo lar ÿaly ra ke ta lary Ÿewro-pa da ÿer leΔdir mek. 1983-n ji ÿyly◊ mart aÿyny◊ 23-ün de Reÿgan özü ni◊ häki-miÿet baΔyn daky bü tin döwrü ni◊ için-de i◊ bir gyz ga la◊ly çe kiΔme ler dö re-den wajyp ka rary ka bul et di. Mu nu◊ özi ö◊de baryjy teh no lo giÿa lary, ÿagny se bi-ta ra bal lis tik re ak tiw ra ke ta lary na garΔy go ran mak üçin la zer we ÿo kary ener-giÿaly atÿan ÿa rag lary iΔläp taÿÿar la ma-ga gö nük di ri len St rat gik go ranyΔ baΔar-ja◊lygy atly bar lag mak sat na masyny ama la aΔyr mak ba ra daky ka rardy. Alym-lary◊ kö pü si bu tas la many ama la aΔyryp bol jakdygy na ynan ma sa lar-da, ykdy-satçy lar hem onu◊ ba hasyny◊ ju da gym-matdygyny nyg ta sa lar-da, Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwany ol tas la many dur muΔa ge çirÿär di.

1984-n ji ÿyl da gaÿta dan saÿla nan dan so◊, Reÿgan ÿa rag lary◊ üs tün den has berk bo lan gö zeg çi li gi bi raz gowΔatdy. Öz ta rapyn dan Moskwa yla laΔmaly boldy, sebäbi sowet ykdy sadyÿe ti ni◊ AB≈-ny◊ go ranyΔ ul gamy bi len bäs-leΔmek üçin ge rek bo lan se riΔde le ri çy-kar ma ga müm kin çi li gi ÿokdy. 1985-n ji ÿyly◊ noÿabryn da Reÿgan ^e newa da täze sowet ÿol baΔçysy Mi ha il Gor ba çow bi len duΔuΔdy. Olar st ra te gik ço zuΔ ÿa-rag laryny◊ 50 gö te rim ke mel dil me gi ba-ra da yla laΔdy lar, Δeÿle hem, or ta uzaklyk-da täsir edÿän ÿad ro ra ke ta lar boÿun ça il kin ji yla laΔy ga gel di ler. 1987-n ji ÿyly◊ de kabryn da Pre zi dent Reÿgan bi len BaΔ sek re tar Gor ba çow or ta uzaklyk da täsir edÿän ÿad ro ra ke ta lar boÿun ça Δert na ma

��

gol çek di ler. Bu Δer ta na ma da ÿa rag lary◊ Δu gör nüΔi ni◊ äh li si ni◊ ÿok edil me gi göz ö◊ün de tu tulÿardy.

„≈ATL” ÄLEM GÄMI SI

S t ra te gik go ranyΔ baΔar ja◊lygy Reÿgany◊ ad mi nist ra siÿasy üçin çö-zül me si kyn me se le bo lan hem bol sa, beÿle ki älem mak sat na ma laryny◊ gel je-gi has uludy. 1981-n ji ÿyl da AB≈ adam ta rapyn dan do landyrylÿan we köp ge-zek ulanylÿan „Ko lum biÿa” atly il kin-ji älem gämi si ni uçurdy. „≈atl” diÿlip at landyrylÿan bu gör nüΔdäki gämi le-ri◊ 1981–1985-n ji ÿyl lar aralygyn daky uçuΔlary olary◊ ulanylyΔ müm kin çi lik-le ri ni◊ gi◊di gi ni gör kez di: or bi ta da bo-lan laryn da ast ro nawt lar dür li sy nag lar ge çi rip, su ra ta düΔü rip, Δeÿle hem, älem des ga laryny uçuryp, yzy na gaÿtaryp we eme li hem ra lary abat lap bilÿär di-ler. Ÿö ne 1986-njy ÿyly◊ ÿanwaryn da bet bagtçylyk boldy – „Çel len jer” älem gämi si uçanyn dan 73 se kund so◊ part-lady. Alty sany ast ro nawt bi len bir lik-de il kin ji älem ÿo lagçysy bol mak islän mek dep mu gallymy-da we pat boldy. Älem bar lag lary we ae ro nawti ka boÿun-ça mil li ko mi tet (NA SA) howp suzlyk üçin „Δatl lary” gaÿta dan düzÿänçä, olary◊ uçuΔy näbel li möh le te tog tadyldy. 1988-n ji ÿyly◊ ahyryn da „Dis kawe ri” älem gämi si ni◊ uçurylyΔy Δowly geç di. Ÿö ne gämi ni◊ äle me goÿbe ri liΔin den ö◊ onu◊ uçuΔ ul gam lary na we kompÿu ter prog ram ma lary na 300-den hem gowrak dü ze diΔler gi ri zil di.

EŸRA NA GAR≈Y WE „GA RA BA≈GÜ NI”

Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwanyny◊ daΔary syÿa sat boÿun ça i◊ bir çylΔyrymly me se le si pre zi dent li gi◊ ikin ji möh le-ti ta mam lanyp barÿar ka, ÿü ze çykdy. Eÿrany◊ ÿol baΔçysy Ho meÿni ta rapyn-dan gö zeg çi lik edilÿän ra di kal gu ra ma lar ta rapyn dan ele sal nan we Liwan da sak-lanÿan gi rew al nan ame ri kaly lary ha las et me gi◊ haty rasy na eda ra ediΔ diwan-yny◊ Eÿra na ogryn ça ÿa rag sa tandygy ame ri kaly la ra 1987-n ji ÿyl da mälim boldy. Kong res harby kö me gi ga da-gan eden wagty, der◊ew ÿa rag sat mak-dan gelÿän se riΔde le ri◊ Ni ka ra gu adaky garΔylyk he re ke ti ne gidÿän di gi ni◊ üs tü ni açdy.

Se naty◊ we we kil ler pa la tasyny◊ bir leΔen bar lag to paryn da Eÿra na garΔy iΔ di◊le nen den so◊, Eÿra na ÿa rag sat-magy◊ ka nunylygy ÿa-da däl di gi ba ra-daky me seläni ara alyp mas la hat laΔmak bi len bir ha tar da AB≈-ny◊ Ÿakyn Gün-do gar da we Mer ke zi Ame ri ka da daΔary syÿa sat bäh bit le ri ba ra daky gi◊ me-selä-de ga raldy. Umu man, Eÿra na garΔy iΔ, 14 ÿyl mun dan ö◊ Se nat da di◊le nen meΔhur „Wo ter geÿt iΔi” ÿaly, hö kü me-ti◊ köp çü li gi◊ ö◊ün de ha sa bat bermäge borç ludygy ba ra daky hem-de ÿe ri ne ÿe-ti ri ji we ka nun çy karyjy häki miÿet le ri◊ arasyn daky saz laΔykly gat naΔyk lar ba ra-daky düÿp li me se le le ri goz gady.

1987-n ji ÿyly◊ 9-njy oktÿabryn da Bir leΔen ≈tat lar ykdy sady hady sa du çar bol du lar. ≈ol „Ga ra BaΔgün de” gym-mat ba haly kagyz lary◊ ba hasy 22 gö-te rim pe se düΔdi, bu bol sa az wagty◊ için de 1929-njy ÿyl daky meΔhur gaz-na bir¤asyny◊ toz magyny ÿat latdy, on dan so◊ 1930-njy ÿyl lary◊ „Beÿik çök gün li gi” baΔlanypdy. 1987-n ji ÿyl-daky toz gunlygy◊ sebäbi paÿna ma lary sak laÿjy lary◊ AB≈-ny◊ daΔary söw-



��

dasyny◊ ÿag daÿyn dan we äh li Δta ta ra de giΔli bo lan bü je ti◊ ÿet mez çi li gin den hem-de eda ra lary◊ we hu susy karz lary◊ de re je si ni◊ ÿo karylygyn dan dörän yn-jalyksyzlyk boldy. ≈u nu◊ bi len bag-lanyΔykly gaz na bir¤asyn da kompÿu ter prog ram ma laryny◊ esasyn da gym mat ba haly kagyz lary sat mak atly täze çi lik gi ri zil di: bir¤a kompÿu ter le ri bel li bir ÿag daÿlar bi len baglylyk da köp sanly paÿna ma lary satyn al mak ÿa-da sat mak ba ra da buÿruk lary berÿär.

Mu◊a ga ra maz dan, ÿurt bu baΔa-gaÿlyk dan i◊◊än çalt aÿ◊aldy. Raÿat-lary◊ kö pü si gaz na bir¤asyn dan el çe kip, maÿa goÿu muny◊ has howp suz gör nüΔi-ne ge çen bol sa lar hem, bu ykdy sady taÿdan pe se düΔmä ge tir me di. Haky-kat da, ykdy sadyÿet ös me gi ni dowam et di, iΔsiz li gi◊ de re je si 1988-n ji ÿyly◊ iÿunyn da 14 ÿyl mun dan ö◊ki de re je si-ne – 5,2 gö te ri me düΔdi.

JORJ BU≈U÷ PRE ZI DENT LI GI

Reÿgan pre zi dent li gi ni◊ ikin ji möh-le ti ni◊ ahyryn da i◊◊än uly meΔhurly ga eÿe bo lupdy, ÿö ne AB≈-ny◊ BaΔka nuny boÿun ça 1988-n ji ÿyl da üçün ji ge zek özü ni pre zi dent li ge hö dürläp bil meÿär-di. Onu◊ syÿasy ÿo luny ÿö re di ji, se kiz ÿyl lap pre zi dent lik eden döwrün de onu◊ orun ba sary bo lan Jorj BuΔ Reÿgany◊ meΔhurlygyn dan özi üçin köp peÿda tapdy we Bir leΔen ≈tat lary◊ 41-n ji Pre-zi den ti bo lup saÿlanyldy.

BuΔ öz saÿlaw möwsü mü ni Reÿgan wagtyn da ÿe ti len aba dançylygy mun dan beÿläk hem ös dür me gi wa da et mek bi-len alyp bardy. ≈eÿle hem, ol öz tej ri be si bi len Bir leΔen ≈tat lary◊ go ranyΔyny de-mok ra tik par tiÿa dan bo lan bäs deΔi maÿkl Du ka kis den has gowy ber kit me gi baΔar-jakdygyny nyg taÿÿardy. Mas sa çu sets Δtatyny◊ gu ber na tory bo lan Du ka kis, iΔle ri o diÿen Δowly bol madyk ame ri kaly-

lary◊ ykdy sady taÿdan zyÿan çekÿän dik-le ri ni hem-de hö kü met Δo lar ÿaly adam-la ra kö mek et me li we Δol bir wagty◊ özün de fe de ral ber gi le ri we go ranyΔ üçin edilÿän çyk dajy lary gö zeg çi li ge al maly diÿip bel leÿär di. Mu◊a ga ra maz dan, saÿlawçy la ra täze salgyt lary gi riz mez li-gi söz be ren BuΔu◊ ykdy sady mak sat na-masy has özü ne çek di. Saÿlawlar da BuΔ saÿlawçy lary◊ 54 gö te rim, Dy ka kis bol-sa 46 gö te rim se si ni aldy.

BuΔ özü ni◊ pre zi dent li gi ni◊ bi rin ji ÿylyn da aralyk ma liÿe mak sat na masy-na eÿer di, hem-de Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwanyny◊ ykdy sady mak sat na masy-na ga bat gelÿän salgyt lar, harç lanyΔ we ber gi ler syÿa satyny alyp bardy. Em ma uly möç berdäki bü jet ÿet mez çi li gi we ony azalt mak ba ra daky ka nun BuΔy kyn ÿag daÿa saldy – ol döwlet çyk dajy lary ba ra daky täze mad da lary gi ri zip bil-meÿär di. ≈eÿle lik bi len, WaΔing to na i◊ ar zan düΔme li bo lan syÿa sat mun dan beÿläk hem ile ri tu tuldy. Hu susy se na-gaty◊ hem-de ÿer li we Δtat lary◊ häki-miÿet le ri ni◊ se riΔde le ri ni◊ kö pü si daΔky gurΔawy go ra mak we bi lim me se le le ri ne harç lanÿardy, BuΔ bu syÿa sa ta üÿt get-me ler gi riz di. 1990-njy ÿyly◊ noÿabryn-da ol Δäher le ri◊ ga ra tüs se si, awto ulag-lary◊ howa goÿberÿän zyÿanly gaz lary, zäher li ji sim le ri◊ howa goÿbe ril me gi we kis lo taly ÿagyΔlar boÿun ça äh li Δtat la-ra de giΔli täze çäk len dir me ler gi riz mek üçin, ka nun tas la masyny tassyk lady, ÿö ne onu◊ çyk dajy laryny◊ ag la ba bö-le gi ÿe ne-de ha pa lan many◊ sebäbi bo-lan se na gat pu dagyny◊ üs tü ne ÿük len di. ≈eÿle hem, Pre zi dent haÿyr-sa hawaty gi◊elt mek boÿun ça iΔle re baΔlady, BuΔ ony „mü◊ler çe ÿaldy rawuk no kat lar” diÿip, ÿat dan çyk ma jak jüm le bi len at-landyrdy.

�

BÜ JET WE ŸET MEZ ÇI LIK

Fe de ral bü je ti◊ ÿet mez çi li gi ni gö zeg-çi li ge al mak ba ra daky BuΔu◊ ad mi nist-ra siÿasyny◊ sy nanyΔyk lary has kynçy-lykly boldy. Kynçylyk lary◊ sebäp le ri ni◊ bi ri döwlet süÿΔü rint gi le rindäki we karz-laryn daky öwrü liΔik boldy. Kez zapçylyk, ÿa ra maz do landyryΔ, kämil leΔdi ril me dik ka nun lar we Bir leΔen ≈tat lary◊ bel li bir se bit le rin de 1980-n ji ÿyl lary◊ baΔyn-da we or ta laryn da ykdy sady pe se gaçyΔ süÿΔü rint gi ler we karz berÿän eda ra-laryny◊ kö pü si ni◊ toz magy na ge tir di. 1970-n ji ÿyl lary◊ ahyryn da olary◊ sany 3100-den hem geçÿär di, 1990-njy ÿyly◊ 30-njy iÿunyn da bol sa olar dan di◊e 2453 sanysy galdy. 1993-n ji ÿy la çen li satyΔlary◊ we kär ha na lary◊ ÿapyl magy-na edilÿän çyk dajy lary◊ umumy möç be-ri, goÿum lary hö kü met ta rapyn dan ke-pil len di ri len tygΔytlylygy pu ja ge tir di, bu möç ber 300 mil li ard bi len 500 mil li-ard dol lar aralygyn da durdy.

1990-njy ÿyly◊ ÿanwaryn da Pre zi-dent BuΔ Kong re se bü jet tas la masyny ber di. De mok rat lar ony aΔa ynamly ha-sap lady lar we ony ÿet mez çi li gi azalt-mak hakyn daky ka nu na laÿyk lap ge çir-mek üçin, salgyt lary artdyr magy◊ we go ranyΔ ha ra jadyny◊ ke mel dil me gi ni◊ ze rurdygyny aÿtdy lar. Bü jet ba ra daky çe kiΔme ler uza ga çek di we iÿun aÿy-na çen li dowam et di, iÿunyn da Pre zi-dent BuΔ saÿlawlary◊ ö◊ ÿanyn da be ren wa da lary na ga ra maz dan, Kong resdäki ÿol baΔçy la ra mil li ykdy sadyÿet de bo-lan öz ge riΔlik ler ze rarly ÿur du◊ umumy bü je ti boÿun ça is len dik yla laΔygy◊ bir bö le gi ni◊ salgydy artdyr mak ba ra da bol-malydygyny aÿt ma ga mej bur boldy.

Bü jet boÿun ça ga zany lan yla laΔy ga ga ra maz dan, ykdy sady pe se gaçyΔy◊, karz we süÿΔü rint gi ler eda ra laryny di-kelt mek üçin edi len ha ra jat lary◊ hem-de Me di kea we Me di keÿd saglygy go raÿyΔ

mak sat na ma lary üçin edilÿän çyk dajy-lary◊ bar ha art magyny◊ ut gaΔmak lary bü jet ÿet mez çi li gi ni pe selt mek boÿun-ça äh li çäre le ri pu ja çy kardy we 1991-n ji ÿyl da ÿet mez çi lik ö◊ki de re je sin de galdy.

SOWUK UR≈U÷ TA MAM LAN MAGY

1980-n ji ÿyl lary◊ ahyryn da iki beÿik döwle ti◊ – AB≈ bi len SSSR-i◊ gat naΔyk lary Gün do gar Ÿewro pa daky syÿasy baΔa gaÿlygy◊ täsi ri astyn da eme-le gelÿär di. Bir leΔen ≈tat lar we bü tin dünÿä de mok ra tik öz ge riΔlik le ri◊ ug run-da halk lary◊ goz ga la◊laryny◊ ne ti je sin-de tu tuΔ se bit de kom mu nis tik düz gün le-ri◊ synyΔyny syn laÿardy lar.

1989-njy ÿyl da Mal ta da bo lup ge-çen BuΔ bi len Gor ba çowy◊ arasyn daky üs tün lik li duΔuΔy ga ga ra maz dan, 1990-njy ÿyl da ame ri kan-sowet gat naΔyk lary Δeÿle ÿo kary ne ti je li öser diÿip hiç kim pi kir hem et meÿär di. Kong re se ÿur du◊ ÿag daÿy ba ra daky ÿanwaryn daky ha bar hatyn da Pre zi dent BuΔ Ÿewro pa daky ame ri kan goΔun laryny◊ sanyny 195 mü◊e çen li azalt mak niÿe ti ba ra da aÿtdy. Fewral da BuΔu◊ eda ra ediΔ diwany Sowet Soÿuzy bi len ÿa rag lanyΔygy◊ üs-tün den gö zeg çi li gi ÿo la goÿmak ba ra-da, Δeÿle hem, Gün do gar hem Gün ba tar Ger ma niÿany bir leΔdir mek ba ra da mas-la hat ge çir di. Iki ta rap laÿyn we köp ta-rap laÿyn ge çi ri len ÿe di aÿa çe ken mas-la hat dan so◊, SSSR öz uruΔdan so◊ alan hu kuk laryn dan el çek di we NA TO-ny◊ doly hu kukly ag zasy hök mün de bir leΔdi-ri len Ger ma niÿany ka bul et di. Ger ma-niÿa ba batyn daky me seläni◊ gu tarnykly düz gün leΔdi ri len di gi ba ra daky Yla laΔy-ga 1990-njy ÿyly◊ 12-n ji sentÿabryn da Moskwa da gol çe kil di.



�

1990-njy ÿyly◊ 19-njy noÿabryn-da Pre zi dent BuΔ we 21 döwle ti◊ ÿol-baΔçy lary Ÿewro pa daky adaty ÿa rag lar we ÿa ragly güÿç ler ba ra daky Yla laΔy-ga gol çek di ler. Bu Ÿewro pa da howp-suzlyk we hyz mat daΔlyk boÿun ça Kon-fe ren siÿa da döwlet baΔtu tan laryny◊ üç gün lük duΔuΔygyny◊ barΔyn da bo lup geç di. Ÿewro pa daky adaty ÿa rag lar we ÿa ragly güÿç ler ba ra daky Yla laΔyk At-lan ti kany◊ ke nar laryn dan Ural dag lary-na çen li aralyk daky NA TO we WarΔawa Δert na masy na girÿän ÿurt lar da jem le nen mü◊ler çe tanky, harby uçary we topy näme et me li di gi ba ra da bo lan i◊◊än çylΔyrymly we gör lüp-eΔi dil me dik yla-laΔykdy.

So◊ra, 1991-n ji ÿyly◊ 31-n ji iÿulyn-da AB≈ özü ni◊ SSSR bi len ÿa ragsyz lan-mak boÿun ça i◊ so◊ky uly yla laΔygyny bag laΔdy. St ra te gik hü jüm ediΔ ÿa rag-laryny azalt mak ba ra da uza ga çe ken gep leΔik le ri◊ je mi bo lan bu yla laΔy ga BuΔ we Gor ba çow Moskwa da gol çek di. Bu yla laΔyk da iki döwle ti◊-de ÿad ro gor-ha na laryny 30–40 gö te rim azalt mak göz ö◊ün de tu tulÿardy. Ÿö ne Δu de re jedäki azalt ma lar hem BuΔu◊ täze Orusÿet Fe de ra siÿasyny◊ Pre zi den ti bo lan Bo-ris Ÿel sin bi len bag laΔan yla laΔygyn da göz ö◊ün de tu tu lany bi len de◊eΔdi re-ni◊de, ujypsyz bo lup gör ner. Ol yla laΔyk boÿun ça bö lünÿän boÿe go lowkaly äh li ra ke ta lar 2003-n ji ÿy la çen li ÿok edil-me li di. Ne ti je de, bu iki yla laΔyk bar bo-lan ÿad roly boÿe go lowka lary◊ sanyny üç den iki es se azalt malydy. Boÿe go-lowk lary◊ sanyny, takmy nan, 21000-den 6000–7000-e ge tir me li di. Ÿad ro ÿa-rag laryny◊ ÿok edil me gi hem-de ÿad ro ÿa rag laryny◊ her wagt ÿaÿrap bil je gi ba-ra daky ala da lar WaΔing ton bi len Mosk-wany◊ arasyn daky ÿad ro urΔuny◊ how-puny ÿatyrdy.

Sowuk uruΔ haky kat dan hem gu-tardy.

PARS AŸLAGYN DAKY URU≈

Sowuk urΔu◊ gu ta ranlygy ba ra daky Δatlykly ha bary◊ so◊y 1990-njy ÿyly◊ 2-n ji awgustyn da Yragy◊ Kuweÿte ço-zup gi ren di gi ba ra daky has ratly ha bar bi-len ut gaΔdy. Yragy◊ Kuweÿti◊ üs tün den agalyk et me gi we onu◊ Sa ud Arabys-tany na hem-de Pars aÿlagyn daky ki çiräk döwlet le re salÿan howpy Bir leΔen ≈tat-lary◊ bäh bit le ri ne-de howp abandyrdy, sebäbi AB≈ we umu man Gün ba tar, ne-bit üp jün çi li gi ze rarly bu se bi te ga raΔly bo lup durÿardy lar.

Pre zi dent BuΔ Yragy◊ bu he re ket le-ri ni ÿaz gardy we haÿal etmän hem-de hök many su rat da goΔunyny çy kar magy on dan ta lap et di. BMG-ny◊ Howp-suzlyk ge◊eΔi ni◊ no bat dan daΔary mej-li si Yragy◊ he re ket le ri ni ÿaz garyp, o◊a garΔy bi ragyz dan ses ber di, haÿal etmän, atyΔygy bes et me gi we Kuweÿt den yrak goΔun laryny◊ çy karyl magyny ta lap et di.

Yrak awgust da Kuweÿti basyp alÿandygyny yg lan et di, ol ÿerdäki äh-li daΔary ÿurt il çi ha na laryny ÿap magy buÿurdy we gi rew hök mün de Kuweÿtdäki ame ri kan we i◊lis raÿat laryny ele saldy. Awgusty◊ 8-in de Pre zi dent BuΔ mil-li te lewi de niÿe ar kaly çykyΔ edip, ame-ri kan goΔun laryny◊ Ÿakyn Gün do ga ra gi ri zilÿän di gi ni aÿtdy. So◊ra Pre zi dent Ÿewro pa, Aziÿa we Af ri ka ÿurt laryny◊, Δeÿle-de Ÿakyn Gün do gary◊ ÿa ragly güÿç le ri ni bir leΔdirÿän, häzir ki za man-da de◊i-taÿy bol madyk harby we syÿasy bir leΔmäni dö retmäge gi riΔdi.

Yrak Kuweÿte gi ren den so◊, birnäçe hepdäni◊ dowamyn da BMG-ny◊ Howp-suzlyk ge◊eΔi Yragy◊ basy balyjylyk he-re ket le ri ni ÿaz garÿan hem-de o◊a garΔy gi◊ ykdy sady tem mi çäre le ri ulan magy ta lap edÿän 12 sany ka rar ka bul et di. Noÿabry◊ 29-yn da ka bul edi len 12-nji Ka rar Yrak 1991-n ji ÿyly◊ 15-n ji ÿanwary na çen li Kuweÿt den öz goΔun-

��


laryny çy kar madyk ÿag daÿyn da, BMG-ny◊ ag zasy bo lan ÿurt lary◊ goΔun laryny ulan magy ma kul lady. Täze ame ri kan-sowet gat naΔyk lary BMG-ny◊ Yragy◊ ço zuΔuny sak la ma ga gö nük di ri len he-re ket le ri üçin amatly Δert dö ret di. ≈u iki ÿur du◊ arasyn da täze dost lukly yla laΔyk bol madyk bol sady, BMG Yra ga garΔy harby he re ket le re hiç ha çan ygtyÿar ber-mez di.

Kong res ag za lary Pars aÿlagyn daky dartgynlylygy pa ra hatçylykly ÿol bi len çöz mek üçin müm kin bo lan äh li çäre-le ri gör me gi haÿyΔ edip, Pre zi dent BuΔa we hal ka ra bir leΔme le ri ne açyk ÿüz len-di ler. Bu ÿüz lenmäni◊ a◊yrsyn da AB≈-ny◊ BaΔka nunyny◊ düz gü ni boÿun ça uruΔ yg lan et mek hu kugyny◊ ka nun çy karyjy häki miÿe te de giΔli di gi ni◊ ÿat-la masy durÿardy. BaΔga bir ta rap dan aÿdy lan da, XX asyry◊ ikin ji ÿarymyn-da AB≈ Kong re si◊ res mi ygtyÿaryny al man, en çe me ge zek harby he re ket le re gat naΔypdy, my sal üçin, Wet nam urΔy Δo lary◊ bi ri dir. Kong re si◊ käbir ag za-lary BuΔu◊ urΔy baΔla maz dan ö◊, Kong-re si◊ gol dawyny al malydygyny aÿtdy-lar. Beÿle ki ler bol sa, mu◊a ga ra maz dan, Kong re si◊ haky kat da uruΔ yg lan et me gi◊ jo gapkär çi li gi ni öz üs tü ne al mak däl-de, AB≈-ny◊ urΔy alyp bar maly ÿe ri, wagty we Δert le ri ba ra da aÿt mak is leÿän di gi ni nyg tady lar.

1991-n ji ÿyly◊ 12-n ji ÿanwaryn da i◊ so◊ky ber len möh le te 3 gün ga lan-da, Kong res Pre zi dent BuΔa so◊ky el li ÿyly◊ için de hiç pre zi den te be ril me dik uruΔ yg lan etmäge äh li gi◊ ygtyÿarlyk-lary ber di.

UruΔ BMG ta rapyn dan kes git le nen so◊ky möh let ta mam la nan dan so◊, 24 sa gat geçmänkä baΔlandy. AB≈-ny◊, Beÿik Bri ta niÿany◊, Fran siÿany◊, Saud Arabys tanyny◊ we Kuweÿti◊ harby güÿç le ri bir leΔdi ril di, AB≈-ny◊ ÿol-baΔçylygyn da bir aÿdan sähel çe köp

wag ta çe ken howa dan weÿran edi ji bom ba la mak bi len, Kuweÿti azat et mek ug run daky iΔ Δowu na boldy. Howa hü-jüm le ri gury ÿer den bro ne tank lary◊ we howa de sant pyÿa da goΔun bö lüm le ri ni◊ Kuweÿti◊ we Yragy◊ üs tü ne çoz magy bi len dowam et di ril di. Uly tiz li ge, çak-gan manÿowra we ok atyΔ kuwwaty na eÿe bo lan ÿa ran goΔun lar bary-ÿogy 100 sa gady◊ için de yrak goΔunyny der bi-dagyn et di ler.

AB≈ we onu◊ ÿa ran lary ö◊le rin de goÿan we zi pe le ri ni ber jaÿ et di ler, em-ma we lin bu doly ÿe◊iΔ däl di. Sad dam Hu seÿn häki miÿet baΔyn da galypdy we harby he re ket ler gu ta ran dan so◊, de-mir gazyk daky kürt le ri◊ we gü nor ta-daky Δaÿy mu sul man lary◊ goz ga la◊yny ga zaply ÿatyrdy. Yragy◊ bil geΔleÿin ÿa kan ÿüz ler çe ne bit guÿu laryny◊ ÿangyn lary 1991-n ji ÿyly◊ noÿabryn da sön dü rilÿänçä sak landy. Sad damy◊ düz-gü ni, BMG-ny◊ Howp suzlyk ge◊eΔi ni◊ ka rar laryny ber jaÿ edip, Yrak da köp çü-lik leÿin gyryΔ ÿa rag laryny◊, Δol san da ÿad ro ÿa ragyny ön dürÿän des ga lary◊ we hi mi ki ÿa rag lary◊ uly gor laryny◊ ÿer-leΔen ÿer le ri ni bi lip, olary ÿok et me gi◊ üs tün de iΔleÿän BMG-ny◊ ins pek tor-lary na päs gel çi lik dö redÿär di.

Her ni çik-de bol sa, Pars aÿlagyn-daky uruΔ Bir leΔen ≈tat la ra arap döwlet-le ri ni◊, Ys raÿyly◊ we Pa les ti nany◊ we-kil le ri ni, se bit de so◊y bi len dowamly pa ra hatçyly ga ge ti rip bil jek çylΔyrymly me se le le ri◊ birnäçe si boÿun ça gö nü-mel gep leΔik le re baΔla ma ga yr mak üçin müm kin çi lik ber di. Gep leΔik ler 1991-n ji ÿyly◊ 30-njy oktÿabryn da Is pa niÿany◊ paÿtagty Mad rid de baΔlandy. Öz no-batyn da, bu gep leΔik ler Norwe giÿa daky giz lin gep leΔik le ri◊ baΔlan magy na esas boldy. Norwe giÿa daky gep leΔik ler bol sa Ys raÿyly◊ we Pa les ti nany azat ediΔ gu-ra masyny◊ arasyn da taryhy yla laΔygy◊ bag laΔyl magy na alyp bardy, bu yla laΔy-


��

ga 1993-n ji ÿyly◊ 13-n ji sentÿabryn da Ak Tam da gol çe kil di.

PA NA MA WE NAF TA

Pre zi dent ge ne ral Ma nu el An to nio Norÿe gany◊ dik ta tor düz gü ni ni ag dar-mak mak sady bi len 1989-njy ÿyly◊ 20-n ji de kabryn da ame ri kan goΔun laryny Pa na ma gi riz mek üçin Kong re si◊ iki par-tiÿasyny◊ hem gol dawyny aldy. 1980-nji ÿyl lar da neΔe mad da laryny ulan mak ÿo kanç ke se le öwrül di we Pre zi dent BuΔ „neΔe mad da lary na garΔy urΔy” içer ki syÿa satyny◊ esasy we zi pe si edip goÿdy. AB≈-da Norÿe gany◊ neΔe ga çakçylygy-na gat naΔÿandygyny◊ su but na masy bardy, Δo nu◊ üçin-de güÿç bi len gir mek ar kaly ony kazyÿe te çek mek is le di ler. Ÿö ne baΔga-da sebäp ler bardy. BuΔu◊ mak sat laryny◊ bi ri Norÿe gany Gil ler mo En da rany◊ ÿol baΔçylygyn daky hö kü met bi len çalyΔmakdy. Gil ler mo En da ra pre-zi dent saÿlawlaryn da üs tün çykypdy, ÿö ne Norÿe ga bu saÿlawlary güÿç süz ha sap et di. ≈eÿle-de, BuΔ Ame ri kany◊ raÿat laryny go ra mak, ÿurt da de mok ra-tiÿany di kelt mek, Pa na ma ka nalyny◊ ka daly iΔle me gi ni üp jün et mek üçin, Pa na ma goΔun gi ri zen di gi ni ha barçy-la ra aÿtdy. I◊ so◊un da Norÿe ga ame-ri kan häki miÿet le ri ne meÿle tin lik bi-len boÿun eg di, Δon dan so◊ ol Flo ri da Δtatyny◊ maÿa mi Δähe rindäki AB≈-ny◊ fe de ral kazyÿe tin de neΔe mad da laryny◊ söwdasyn da we ta la◊çylyk da günäkär edi lip, jo gapkär çi li ge çe kil di.

BuΔu◊ eda ra ediΔ diwany AB≈-ny◊, Mek si kany◊ we Ka na dany◊ arasyn da Er-kin Söwda ba ra da De mir gazyk Ame ri ka Yla laΔygyny (NAF TA) bag laΔmak ba ra-da gep leΔik le re baΔlap, ykdy sady pu dak-daky ö◊e gi diΔlik le ri belläp geç di. Klin-tony◊ eda ra ediΔ diwanyn da NAF TA-ny ma kul la mak ba ra da gyz ga la◊ly çe kiΔme-ler bo lup geç di. Kär deΔler ar ka laΔyk lary

AB≈-ny◊ haryt laryny◊ bäs deΔli gin den çe kinÿär di ler, eko log lary bol sa se na gat zi bil le ri bi len daΔky gurΔawy◊ ha pa lan-mak me se le si tol gundyrÿardy. BuΔu◊ we Klin tony◊ eda ra ediΔ diwan lary, mu◊a ga ra maz dan, NAF TA-ny◊ ar zan haryt-dyr hyz mat lar bi len üp jün et je gi ni hem-de bu üç döwle ti◊ se na gatyny◊ dünÿä ba zaryn da bäs leΔmek ukybyny artdyr-jakdygyny nyg taÿÿardy lar. 1993-n ji ÿyly◊ ahyryn da gyz ga la◊ly çe kiΔme ler-den so◊ Kong res ta rapyn dan ma kul la nan NAF TA köp ler äh li Gün ba tar ÿarymΔar-da er kin söwda ul gamy na ge ti rip bil jek ge le jekdäki söwda yla laΔyk laryny◊ sy-nag meÿdany hök mün de ga raÿardy lar.

1992-N JI ŸYLY÷ PRE ZI DENT SAŸLAWLARY

1992-n ji ÿyl daky pre zi dent saÿlawlaryny◊ go laÿlaΔmagy bi len ame-ri kaly lar öz le ri ni dört ÿyl mun dan ö◊ göz ö◊ü ne hem ge ti rip bol madyk de re-je de öz ge ren dünÿäde gör dü ler. „Sowuk urΔu◊” bel li bo lan ala mat lary – Ber-lin diwaryn dan baΔlap, my da ma doly söweΔje◊ taÿÿarlygyn da du ran se bi ta-ra ra ke ta la ra we bom ba atyjy la ra çen li bary ÿok edi lip di. Gün do gar Ÿewro pa azat bo lupdy, Sowet Soÿuzy dar gapdy, iki Ger ma niÿa bir leΔip di, arap lar we ys-raÿylly lar gö ni gep leΔik le re baΔlapdy lar, ÿad ro urΔuny◊ howpy bol sa ep-es li pe-se lip di. Bu lar, ha ma la, taryhy◊ bir beÿik jil di ta mam lanyp, täze si baΔlan ÿaly bo-lup gö rün di.

Öz ÿurt laryn da we li ame ri kaly lar o diÿen ynamly däl di ler, olar Δol bir kök uran me se le ler bi len çaknyΔmaly bolÿardy lar. Pars aÿlagyn daky urΔu◊ ta-mam lan magy my nasy bet li baÿramçylyk-lar we da ba ra lar gu ta ran des si ne, 1980-n ji ÿyl lary◊ baΔlaryn dan bäri i◊ çu◊◊ur ykdy sady pe se gaçyΔ tu tuΔ AB≈-ny eÿe-le di. Ge çen ÿyl lar da „gök ÿa kaly lar”,

��


ÿagny se na gat iΔçi le ri köp zyÿan çe ken bol sa lar, in di or ta ÿol baΔçylyk we zi pe-le ri ni eÿe leÿän „ak ÿa kaly lary◊”, ÿagny eda ra iΔgär le ri ni◊ arasyn da hem iΔsiz-lik artdy. 1992-n ji ÿyl da ÿag daÿ gowu-laΔma ga baΔlady, em ma ykdy sady ösüΔ i◊◊än ujypsyzdy we ÿur du◊ köp et rap-lary he ni ze çen li pe se gaçyΔa höt de ge-lip bil meÿär di. Üs te si ne-de, saglygy go raÿyΔ üçin edilÿän çyk dajy lary◊ kö-pel me gi sebäp li, äh li Δtat la ra de giΔli bo-lan bü je ti◊ ÿet mez çi li gi ni◊ art magyny dowam edÿär di. Köp ame ri kaly lar öz-le ri ni◊ gel je gi ne doly umytsyzlyk bi len ga raÿardy, olar öz ÿurt lary nädogry ÿol-dan barÿar diÿip ha sap edÿär di ler.

Kon serwa tiw ¤ur na list Pat rik Bÿu-ka nan ta rapyn dan olary◊ iΔi ni◊ tankyt-la nandygy na ga ra maz dan, Res pub li kaçy par tiÿa dan pre zi dent li ge BuΔ, wi se-p re-zi dent li ge bol sa Den Ku eÿli gaÿta dan hö dür len di. De mok ra tik par tiÿa dan Ar-kan zasy◊ gu ber na tory Bil Klin ton öz par tiÿasyny◊ beÿle ki bir to par da laΔgär-le ri ni gysyp çy kardy. Wi se-p re zi dent-li ge da laΔgär edip ol Ten ne si Δtatyn dan bo lan se na tor Al Gory saÿlap aldy. Al Gor Kong res de daΔky gurΔawy◊ i◊ so-watly we di lewar go raÿjysy hök mün de hem me ler ta rapyn dan yk rar edil di.

≈ol bir wagt da ykdy sadyÿe ti◊ ÿag-daÿyny ame ri kaly lary◊ i◊◊än ala da et-me gi AB≈-ny◊ pre zi dent li gi ne meΔhur ga raΔsyz da laΔgäri◊ – gurply te hasly te le ke çi Ros Pe rony◊ hö dür len me gi ne ÿar dam et di. Kompÿu ter sat mak dan we mag lu mat lary iΔläp taÿÿar la mak dan um-masyz baÿlyk top lan Pe ro, waΔing tonly ÿol baΔçy lary◊ ykdy sady kynçylyk la ra, il kin ji no bat da, bü jet ÿet mez çi li gi ne höt-de gel me gi baΔar maÿandyk lary na parh-syz ga rap bil meÿär di. Onu◊ kö mek çi le ri ÿur du◊ 50 Δtatyny◊ äh li sin den Pe rony pre zi dent li ge da laΔgär le ri◊ sa nawy na goΔdur mak üçin saÿlawçy lary◊ ÿe ter lik muk dar daky go luny ÿyg nady lar. Iÿul

aÿyn da öz da laΔgär li gi ni aÿyr mak, güÿz-de ÿe ne-de ony di kelt mek bi len ol haky-kat da özü ni ÿe◊iΔ ga zan mak müm kin çi-li gin den mah rum eden-de bol sa, onu◊ saÿlaw möwsü mü ne gat naΔmagyny◊ özi hem möwsüm de ykdy sady me se le-le ri◊ mil li mas la haty◊ mer ke zin de bol-magyny üp jün et di.

AB≈-da geçÿän her bir pre zi dent saÿlawlary me se le le ri◊, da laΔgäri◊ keΔbi ni◊ we Δahsyÿet lik a◊yÿe ti ni◊ ut-gaΔmagydyr. ≈o nu◊ üçin-de, mil li me-se le le re we da laΔgär le ri◊ ab raÿlary na ÿo kary üns ber len di gi ne ga ra maz dan, 1992-n ji ÿyly◊ saÿlawlary-da üÿt geΔik bol mady. Täze den saÿlan mak üçin BuΔ, adat ça häki miÿet baΔyn da du ran lary◊ ulanÿan oÿ-pi kir le rin den peÿda landy, ÿagny ol öz tej ri be si ne we köp çü li gi◊ ynamy na daÿandy. Saÿlawlary◊ ö◊üsy-rasyn daky möwsüm, haky kat da, ne sil le-ri◊ gö reΔi ne öwrül di. AltmyΔ se kiz ÿaΔly Jorj BuΔ, me ge rem, AB≈-ny◊ Ikin ji Ja-han urΔu na gat naΔan i◊ so◊ky Pre zi den ti bo lan bol sa ge rek, onu◊ juwan bäs deΔi 46 ÿaΔly Bil Klin ton bol sa hiç ha çan goΔun da gul luk et me dik we Wet nam-daky urΔu◊ garΔysy na närazylyk he re-ket le ri ne gat naΔan adam. Öz pre zi dent-lik we baΔ ser ker de lik tej ri be si ne aΔa ba ha be rip, BuΔ Klin tony paÿhassyz hem gowΔak erk li adam hök mün de häsiÿet-len dirÿän di gi ni ÿa◊zytdy.

Klin ton öz saÿlaw möwsü mi ni kö-ne, saÿlaw syÿa satyn da sy nag dan ge-çen usul da – öz ge riΔlik le re çagyryΔy ulan mak esasyn da gur nady. ŸaΔlygyn-da Klin to na Pre zi dent Ken ne di bi len duΔuΔmak miÿes ser edip di we 30 ÿyl dan so◊ onu◊ di lewarlygyny nus ga edin mek bi len, Ken ne di ni◊ 1960-njy ÿyly◊ saÿlaw möwsü mün de alyp ba ran syÿa saty na eÿe rip, ol ame ri kaly lary öz ge riΔlik le re paÿhasly çe me leΔmek li ge çagyrdy.


��

Ar kan zas Δtatyn da 12 ÿyl gu ber na tor bo lan Klin ton ykdy sady ösüΔ, bi lim we saglygy sak laÿyΔ me se le le ri ni çöz mek-de öz tej ri be si ne salgy lanyp bil di. Bu me se le ler, jemgyÿet çi lik pi ki ri ni◊ jo-gap laryny◊ gör ke ziΔi ne görä, Pre zi dent BuΔu◊ i◊ gowΔak ÿer le ri boldy. Eger BuΔ pes salgyt la ra we azaldy lan döwlet ha ra jat lary na esas la nan ykdy sady mak-sat na masyny tek lip eden bol sa, Klin ton gurp lu lar dan alynÿan salgyt lary artdyr-magy we bi lim, ulag we ara gat naΔyk ul-gamy üçin maÿa goÿum lary kö pelt me gi tek lip et di, olar bol sa öz ge ze gin de ön-dü ri ji li ge we ykdy sady ösüΔe iter gi be-rer, diÿmek, ne ti je de bü jet ÿet mez çi li gi-ni pe sel der diÿip ha sap et di. Klin tony◊ saglygy go raÿyΔ üçin edilÿän çyk dajy-la ra gö zeg çi lik et mek tek li bi fe de ral hö kü me ti◊ saglygy go raÿyΔ üçin edÿän ha ra jat laryny BuΔu◊ka ga ran da, has köp muk dar da artdyr ma ga çagyrÿardy.

Klin ton saÿlaw möwsü mü ni◊ gi diΔin-de-de, oktÿabr aÿyn da Pre zi dent BuΔ we Ros Pe ro bi len bo lan üç tapgyrly te lewi-zi on çe kiΔme ler de-de jemgyÿe ti öz ge-riΔlik le re üs tün lik li taÿÿar lady. Noÿabr aÿyny◊ 3-ün de Bil Klin ton saÿlawçy se-si ni◊ di◊e 43 gö te ri mi ni alandygy na ga-ra maz dan, üs tün çykyp, AB≈-ny◊ 42-n ji Pre zi den ti boldy.

SÖZ SO÷Y

Özü ni◊ ösüΔi ni At lan ti ka ke naryny ÿa ka lap otu ran nämälim hem aÿry-aÿry ko lo niÿa lar dan baΔlan Bir leΔen ≈tat lar ajaÿyp taryhy ÿoly geç di. Ÿazyjy Ben Wat ten ber gi◊ söz le ri ne görä, Bir leΔen ≈tat lar, haky kat da, ÿer to ga lagyny◊ äh-li mil le tin den we et ni ki to par laryn dan yba rat 250 mil li ona go laÿ ilatly „bi rin ji bü tin dünÿä mil le ti ne” öwrül di. Bu ÿurt-da äh li zat – ykdy sadyÿet, teh no lo giÿa, me de niÿet, de mog ra fik we dur muΔy to par-da my da ma he re ket de, my da-ma ösüΔde dir. AB≈ köp lenç öza ra bag-lanyΔykly dünÿämizdäki beÿle ki ÿurt la-ra we halk la ra so◊ra hök man ÿaÿraÿan öz ge riΔlik le ri◊ we kämil leΔdi ri liΔi◊ ha-barçysy bolÿar.

Mun dan baΔga-da, Bir leΔen ≈tat lar öz le ri ni◊ dö re di len wagtyn dan dowam et di rip gelÿän yzy gi der lik duÿgusyny, esasy mil li gym matlyk lar top lumyny he niz sak lap, ola ra uÿup gelÿär. Bu lar Δahsyÿe ti◊ azatlygy na we de mok ra tik hö kü me te bo lan ynamy, jemgyÿe ti◊ äh li ag za lary na ykdy sady müm kin çi lik le ri◊ be ril me li di gi ni◊ we ö◊e gi diΔli gi◊ ze-rurlygyny öz içi ne alÿar lar. In di, ha çan-da ÿurt we bü tin dünÿä täze ÿüzÿyllygy◊ täsin derwe ze si ne go laÿlaΔan wagtyn da, Bir leΔen ≈tat lary◊ mun dan bu ÿanky we-zi pe si – bu baÿ we joΔgunly taryhy◊ mi-rasy bo lan azatlyk dan, de mok ra tiÿa dan we amatly müm kin çi lik ler den yba rat bo-lan mil li gym matlyk lary◊ go ral magyny we mun dan beÿläk ös dü ril me gi ni üp jün et mek bo lar. 9

��

Bir leΔen ≈tat lar, adat ça, iki par tiÿa ul gamly ÿurt ha sap lanÿar. Haky kat da, ol Δeÿle-de: 1852-n ji ÿyl dan bäri her ÿyl Ak Tam daky be lent we zipäni ÿa de mok rat ÿa-da res pub li kaçy eÿe leÿär. ≈ol bir wagt da ÿurt da ÿyl lary◊ dowamyn da dörän üçün ji we ki çi par tiÿa lary◊ bir gi de ni he re ket edÿär. My sal üçin, 1992-n ji ÿyl daky pre zi dent saÿlawlary na 58 par tiÿa hö dür len di. Olary◊ arasyn da Apa tiÿa par tiÿasy, Yza se redÿän le ri◊ par tiÿasy, Nÿu-Me hi-kony◊ Ga da gan edi ji par tiÿasy, TiΔi◊ Ga raΔsyz raÿat lary par tiÿasy we Wer monty◊ Salgyt tö leÿji ler par tiÿasy ÿaly ge◊ par tiÿa lar hem bar.

Umu man, üçün ji par tiÿa lar haÿsy hem bol sa bir ÿa-da birnäçe anyk me seläni◊ daΔyn-da jem lenÿär ler. Olar üs tün lik ga zan mak üçin höwes dö re di ji ÿol baΔçyny◊ bol magy hök-man diÿip ha sap laÿar lar. Pre zi dent saÿlawlaryn da olar ÿe◊Δi umyt etmän, esa san, saÿlaw möwsü mi ni öz syÿasy we dur muΔ bäh bit le ri ni yg lan et mek üçin peÿda lanÿar lar.

Te odor Ruzwelt. Bu ÿüzÿyllyk da üçün ji par tiÿa dan i◊ Δowly da laΔgär res pub li kaçy par tiÿa dan ö◊ki Pre zi dent Te odor Ruzwelt boldy. Onu◊ prog res siw ÿa-da Bul-Muz par-tiÿasy 1912-n ji ÿyl daky saÿlawlar da ses le ri◊ 27,4 gö te ri mi ni aldy. Res pub li kaçy par-tiÿany◊ prog res siw ga naty Ruzwel ti◊ özü ne orun tu tar hök mün de saÿlan Pre zi den ti Wilÿam Goward Taft dan göwni ge çip, 1912-n ji ÿyl daky saÿlawla ra özü ni hö dür lemäge Ruzwel ti yrdy. Ol hem Δony et di we da laΔgär hö dür le mek boÿun ça il kin ji ses be riΔlik de Taft dan üs tün çykdy, em ma, Δeÿle-de bol sa, par tiÿa maΔyny Tafty◊ elin de di we ol özü ni◊ hö dür len me gi ni ga zandy.

≈on dan so◊ Ruzwel ti◊ ta rap dar lary par tiÿa dan bö lün di ler we prog res siw par tiÿasyny dö ret di ler. Özü ni ame ri kan su guny – Bul-Muz ÿaly (par tiÿany◊ meΔhur ady-da Δun dan ge lip çykÿar) sagdyn ha sap lan Ruzwel ti◊ saÿlaw möwsü mün de ö◊e sü ren mowzuk lary „uly te le ki çi li ge”, aÿal la ra saÿlaw hu kugyny ber me gi, dur nukly gir de ji salgydy, Pa na ma ka nalyny we daΔky gurΔawy go ra magy ka da laΔdyr mak boldy. Ol Tafty ar kaÿyn ÿe◊ip bilÿär di. Em ma, mu◊a ga ra maz dan, ol res pub li kaçy par tiÿany böl mek bi len, diÿmek ses-le ri◊ bö lün me gi bi len, de mok ra tik par tiÿa dan da laΔgär Wud row Wil sony◊ saÿlawlar da ÿe◊me gi ne kö mek et di.

So si alist ler. So si alis tik par tiÿa hem 1912-n ji ÿyl da umumy ses le ri◊ 6 gö te ri mi ni alyp, öz meΔhurlygyny◊ ÿo kary de re je si ne ÿet di. Onu◊ da laΔgäri Ÿu jin Debs Δol ÿyl 900 mü◊den gowrak ses aldy. Ol ulag we ara gat naΔyk ul gamy na to par laÿyn eÿe lik et mek li gi, iΔ gü nü ni gys galt magy we iΔsiz li gi azalt mak üçin, jemgyÿet çi lik iΔle ri◊ tas la ma laryny gol dap çykyΔ et di. Bi rin ji Ja han urΔy döwrün de halky goz ga la◊a öjük di re ni üçin, tus sag edi len Debs 1920-n ji ÿyly◊ saÿlaw möwsü mi ni öz tus sag lar sak lanÿan otagyn dan alyp bardy, ÿö ne ol we onu◊ Δägirt le ri 1912-n ji ÿyly◊ ne ti je si ni gaÿta lap bil me di ler.

Ro bert La Fol let. Beÿle ki prog res çi se na tor Ro bert La Fol let di, ol 1924-n ji ÿyl da bo lan saÿlawlar da ses le ri◊ 16,6 gö te ri mi ni aldy. Daÿhan lary◊ we se na gat iΔçi le ri ni◊ bäh bit le ri ni go raÿjy we uly te le ke çi li gi◊ ganym duΔmany bo lan La Fol let Bi rin ji Ja han urΔun dan so◊ prog res çi ler par tiÿasyny täze den dö ret mek li gi◊ esasy „ö◊e sü rü ji güÿji” bo lupdy. Daÿhan-lary◊ we iΔçi le ri◊, Δeÿle-de so si alist le ri◊ we Ruzwel ti◊ Bul-Muz par tiÿasyny◊ galyndy-laryny◊ gol da magyn da La Fol let saÿlaw möwsü mü ni alyp bardy hem-de saÿlawçy la ra ÿur du◊ de mirÿol laryny we te bigy baÿlyk laryny mil li leΔdir me gi wa da et di. Ol, Δeÿle-de, gurply lar dan alynÿan salgydy artdyr magy we to par laÿyn Δert na ma lar bag laΔmak hu-kugyny gol dady. Käbir se bit lerdäki örän gowy gör ke zi ji le re ga ra maz dan, ol di◊e öz Δtaty bo lan Wis kon sin de üs tün çykdy.

ÜÇÜN JI PAR TIŸA WE GA RA≈SYZ DA LA≈GÄR LER


��

Gen ri Wol las. Prog res siw par tiÿa öz iΔi ne 1948-n ji ÿyl da ö◊ki oba ho jalyk mi nist ri we Frank lin Ruzwel ti◊ orun ba sary Gen ri Wol lasy da laΔgär li ge hö dür le mek bi len täze den baΔlady. Ol gys ga wagtlyk Gar ri Tru meny◊ pre zi dent lik eden döwrün de söwda mi nist ri boldy we Sowet Soÿuzy ba bat da Tru meny◊ nuk daÿna zary na garΔylyk gör ke ze ni üçin, we zi pe sin den çet leΔdi ril di. 1948-n ji ÿyl daky saÿlaw möwsü mi ni Wol las „sowuk urΔa” garΔy, MarΔaly◊ meÿil na masy na we uly te le ke çi li ge garΔy alyp bardy. Ol, Δeÿle-de, ga-raÿagyz lary◊ we aÿal lary◊ kem si dil me gi ne garΔy çykyΔ et di, iΔ hakyny◊ pes de re je si ni◊ kes git len me gi ug run da gö reΔdi we We kil ler pa la tasyny◊ ame ri kan däl he re ket ler boÿun ça to paryny ÿatyr ma ga çagyrdy. Onu◊ da laΔgär li gi ni gol dan AB≈-ny◊ kom mu nis tik par-tiÿasyn dan ÿüz öwür me gi ni◊ ne ti je sin de onu◊ ab raÿy we meΔhurlygy pe se gaçdy we ol umumy se si◊ bary-ÿogy 2,4-den gowrak gö te ri mi ni aldy.

Dik sik rat lar. ≈ol muk dar daky se si ≈tat lary◊ Hu kuk lary ÿa-da Dik sik rat par tiÿasy aldy. O◊a Gü nor ta Ka ro li nany◊ gu ber na tory St rom Tur mand ÿol baΔçylyk edÿär di. Prog-res çi ler ÿaly, dik sik rat lar de mok rat lar dan 1948-n ji ÿyl da bö lü nip aÿryldy lar. Em ma olary◊ garΔy to pa ra geç me gi ne Tru meny◊ „sowuk uruΔ” syÿa satyny alyp bar magy däl-de, onu◊ raÿat hu kuk lary na bo lan ga raÿΔy sebäp bo lupdy. Ol Δtat lary◊ hu kugy ug run daky par tiÿa at landyryl sa-da, haky kat da par tiÿany◊ esasy mak sady jyns kem sit me le ri ni we ol kem-sit me le ri gol daÿan „Jim Krowy◊” ga raÿagyz lary◊ hu kuk laryny çäk len dir mek ba ra daky ka nun lary dowam et mek bo lup durÿardy.

Jorj Wol las. 1960-njy ÿyl lar daky jyns pa razlyk we dur muΔ bi düz gün çi lik le ri ÿe ne-de bir jyns pa raz gü nor ta Δtaty◊ gu ber na tory Jorj Wol la sa köp çü li gi◊ ün sü ni özü ne çekmäge ÿar dam et di. Raÿat hu kuk laryny, azatlygy we fe de ral hö kü me ti ÿi ti tankyt la mak bi len, Wol las öz daΔy na ÿa ran laryny top lady. 1968-n ji ÿyl da ol Ame ri kany◊ Ga raΔsyz par-tiÿasyny esas landyryp, Ala ba ma Δtatyn da Mont go me ri Δähe rin de Δtaty◊ ka nun çy karyjy häki miÿe ti ni◊ bi nasyn dan saÿlaw möwsü mü ni ge çi rip, umumy pre zi dent lik se si ni◊ 13,5 gö te ri mi ni aldy.

Ross Pe ro. Her üçün ji par tiÿa esasy iki syÿasy par tiÿa dan we fe de ral hö kü met den halky◊ nägi le lik le ri ni peÿda lan ma ga çalyΔÿar. Mu◊a ga ra maz dan, taryh da birnäçe ge zek ÿag daÿ 1992-n ji ÿyl daky saÿlawlar da bolΔy ÿaly, dartgynly bo lupdy. Te hasy◊ örän baÿ te le ke çi si Pe rony◊ Köp çü li gi◊ paÿhasyly ykdy sady mak sat na many we ma liÿe jo gapkär-çi li gi ame ri kan halkyny◊ ö◊ün de aÿdy◊ beÿan ediΔ usuly bardy. Mil li ÿol baΔçy laryny◊ ady na ajy gül kü li eser le ri ÿazyp we öz ykdy sady mak sat na masyny hem me le re düΔnük li gör nüΔde gys galdyp, Pe ro a◊satlyk bi len köp çü lik leÿin ha bar be riΔ se riΔde le ri ni◊ ün sü-ni özü ne çek di. Onu◊ „Agzy bir li ge daÿanyp öse li◊!” atly saÿlaw möwsü mi ni alyp barÿan gu ra masyn da, esa san, meÿle tin çi ler iΔleÿär di ler we Pe ro öz ha saby na ma liÿe leΔdirÿär di. Onu◊ rowaçlygyny ÿig renmäge de rek, köp ame ri kan lar onu◊ te le ke çi likdäki üs tün lik le ri-ne, on da bar bo lan er kin li ge haÿran galÿardy lar. Saÿlaw möwsü mi ni ge çir mek üçin, Pe ro hiç kim den pul se riΔde si ni so ra maÿardy we hiç ki mi◊ bäh bi di ne ga raΔly däl di.

Pe ro iÿul aÿyn da öz adyny da laΔgär ler sa nawyn dan aÿyrdy. Saÿlawlary◊ baΔla magy-na bir aÿ ga lan da, ol ÿe ne-de goΔdy hem-de 19 mil li on ses aldy. Ame ri kany◊ taryhyn da üçün ji par tiÿa dan bo lan da laΔgär le ri◊ saÿlawda ga zany lan ses le ri ba batyn da, Pe ro i◊ köp ses ga zan magy baΔardy. Ses le ri◊ umumy pro sent gat naΔygy na se re de ni◊de bol sa, Pe rony◊ ga za nan ne ti je si di◊e Ruzwel ti◊ 1912-n ji ÿyl daky saÿlawlar daky gör ke zi ji sin den so◊ ikin ji ÿer de durdy. 8


�

AHLST ROM, SYD NEY E.A Re li gi ous His tory of the Ame ri can Pe op leYa le Uni ver sity Press, 1972

AL BA NE SE, CAT HE RI NE* Ame ri ca: Re li gi ons and Re li gi onWadsworth Pub lis hing Co., 1992

AL LEN, FRE DE RICK L.The Big Chan ge: Ame ri ca Trans forms It self, 1900–1950Har per & Row, 1986

AMB RO SE, STEP HEN E.Ei sen hower (2 vols.)Vol. 1: Sol di er, Ge ne ral of the Army, Pre si dent-E lect, 1890–1952Vol. 2: The Pre si dentSi mon & Sc hus ter, 1985

AMB RO SE, STEP HEN E.Ri se to Glo ba lism: Ame ri can Fo re ign Po licy sin ce 19386th rev. ed.. Vi king Pen gu in, 1991

ASHWORTH, JOHNAg ra ri ans & Aris toc rats: Party Po li ti cal Ide ology in the Uni ted Sta tes, 1837–1846Camb rid ge Uni ver sity Press, 1987

BAD GER, ANT HONYThe New De al: The Dep res si on Ye ars. 1933–1940Hill & Wang, 1989

BA ILYN, BER NARDFa ces of Re vo lu ti on: Per so na li ti es and The mes in the St rugg le for Ame ri can In de pen den ceRan dom Ho use, Inc., 1992

BA ILYN, BER NARDIde olo gi cal Ori gins of the Ame ri can Re vo lu ti onHar vard Uni ver sity Press, 1967

BA ILYN, BER NARD, RO BERT DAL LEK, DA VID B. DA VIS, DA VID H. DO NALD, JOHN L. THO MAS and GOR DON S. WO ODThe Gre at Re pub lic: A His tory of the Ame ri can Pe op le(2 vols.), 3rd ed., DC. He ath, Co., 1985

BAN NER, LO IS W.Eli za beth Cady Stan ton: A Ra di cal for Wo man’s RightsScott Fo res man, 1987

BE IS NER, RO BERT L.From the Old Dip lo macy to the New, 1865–19002nd ed., Har lan Da vid son, 1986

BER LIN, IRASla ves Wit ho ut Mas ters: The Free Neg ro in the An te bel lum So uthNew Press NY, 1992

BIL LING TON, RAY A.The Far Wes tern Fron ti er, 1830–1860Har per Col lins, 1962

BLUM, JOHN MOR TONThe Prog res si ve Pre si dents: The odo re Ro ose velt, Wo od row Wil son, Frank lin D. Ro ose velt, Lyn don B. John sonW.W. Nor ton & Co., Inc., 1982

BLUM, JOHN MOR TONV Was for Vic tory: Po li tics and Ame ri can Cul tu re Du ring World War IIHar co urt Bra ce Jo va no vich, Inc., 1977

AME RI KANY÷ TARYHY BOŸUN ÇA GYS GA ÇA BIB LI OG RA FIŸA

* Gaty jiltdäki neΔi ri gör kezÿär

�


BLU MENT HAL, SID NEY AND THO MAS ED SALLThe Re agan Le gacy: A Na ti on Ad riftPant he on Bo oks, 1988

BOD NAR, JOHNThe Transp lan ted: A His tory of Im mig rants in Ur ban Ame ri caIn di ana Uni ver sity Press, 1985

BO ORS TIN, DA NI EL J.* T he Ame ri cans (3 vols.):Vol. 1: The Co lo ni al Ex pe ri en ceVol. 2: The De moc ra tic Ex pe ri en ceVol. 3: The Na ti onal Ex pe ri en ceRan dom Ho use, Inc., 1975

BOWEN, CAT HE RI NE DRIN KERMi rac le at Phi la delp hia: The Story of the Cons ti tu ti onal Con ven ti onLitt le, Brown & Co., 1986

BO YER, PA UL and STE VEN NIS SEN BA UMSa lem Pos ses sed: The So ci al Ori gins of Witchc raftHar vard Uni ver sity Press, 1974

BRANCH, TAY LORPar ting the Wa ters: Ame ri ca in the King Ye ars, 1954–1963Si mon & Sc hus ter, 1989

BRI DEN BA UGH, CARLJa mes town, 1544–1699Ox ford Uni ver sity Press, 1980

BRO DIE, FAWN M.Ric hard Ni xon: The Sha ping of His Cha rac terHar vard Uni ver sity Press, 1983

BROWN, DEEBury My He art at Wo un ded Knee: An In di an His tory of the Ame ri can WestHenry Holt & Co., 1991

BUR NER, DA VIDJohn F. Ken nedy and a New Ge ne ra ti onScott Fo res man & Co., 1988

CAN NON, LOUPre si dent Re agan: The Ro le of a Li fe ti meSi mon & Sc hus ter, 1992

CHA FE, WIL LI AM H.The Un fi nis hed Jo ur ney: Ame ri ca sin ce World War II2nd ed., Ox ford Uni ver sity Press, 1991

CHA SE, GIL BERT* A me ri ca’s Mu sic: From the Pilg rims to the Pre sent3rd rev. ed., Uni ver sity of Il li no is Press, 1987

COCH RAN, THO MAS C.Fron ti ers of Chan ge: Early In dust ri alism in Ame ri caOx ford Uni ver sity Press, 1981

COTT, NANCY F.* T he Gro un ding of Mo dern Fe mi nismYa le Uni ver sity Press, 1987

CRA VEN, WAY NE AND RIC HARD MAR TINTwo Hund red Ye ars of Ame ri can Art: The Mun son-Wil li ams Proc tor Ins ti tu teUni ver sity of Was hing ton Press, 1987

CRA VEN, WES LEY F.The So ut hern Co lo ni es in the Se ven te enth Cen tury, 1607–1689Lo ui si ana Sta te Uni ver sity Press, 1949

DAL LEK, RO BERTFrank lin D. Ro ose velt and Ame ri can Fo re ign Po licy, 1932–1945Ox ford Uni ver sity Press, 1979

DAN GER FI ELD, GE OR GEThe Awa ke ning of Ame ri can Na ti ona lism, 1815–1828Har per Col lins, 1965

DEG LER, CARL N.Out of Our Past: The For ces that Sha ped Mo dern Ame ri ca3rd ed., Har per & Row, 1984

DE LO RIA, VI NE Jr.Ame ri can In di an Po licy in the Twen ti eth Cen turyUni ver sity of Ok la ho ma Press, 1992

DE TOC QU EVIL LE, ALE XIS (THO MAS BEN DER et al., eds.)De moc racy in Ame ri caMcG raw-Hill, Inc., 1981

DE VO TO, BER NARD, ED.The Jo ur nals of Lewis and ClarkHo ugh ton Miff lin, 1973

DIG GINS, JOHN P.Pro ud De ca des: Ame ri ca in War & Pe ace, 1941–1960W.W. Nor ton & Co., Inc., 1989

DIN NERS TE IN, LE ONARD, RO GER NIC HOLS and DA VID M. RE IMERSNa ti ves and St ran gers: Blacks, In di ans and Im mig rants in Ame ri ca2nd ed., Ox ford Uni ver sity Press, 1990

DI VI NE, RO BERTThe Cu ban Mis si le Cri sis2nd rev. ed., Wi ener Pub lis hing, Inc., 1988

DI VI NE, RO BERT* E isen hower and Sput nikOx ford Uni ver sity Press, 1993

DO UG LASS, FRE DE RICKThe Li fe and Ti mes of Fre de rick Do ug lass: The Comp le te Au to bi og raphyMac mil lan Pub lis hing Co., 1962

DRA PER, THE ODO REA Very Thin Li ne: The Iran-Cont ra Af fa irsRev. ed., Si mon & Sc hus ter, 1992

DU BO IS, EL LEN C.Fe mi nism and Suff ra ge:The Emer gen ce of an In de pen dent Wo men’s Mo ve ment in Ame ri ca, 1848–1869Cor nell Uni ver sity Press, 1978

DU BO IS, W.E.B.Black Re const ruc ti on in Ame ri ca, 1860–1880Mac mil lan Pub lis hing Co., 1992

DUR HAM, PHI LIP and EVE RETT L. JO NESThe Neg ro CowboysUni ver sity of Neb ras ka Press, 1983

FE ARON, PE TERWar, Pros pe rity and Dep res si on: The U.S. Eco nomy, 1917–1945Uni ver sity Press of Kan sas, 1988

FER REL, RO BERT H.Harry S. Tru man and the Mo dern Ame ri can Pre si dencyScott Fo res man, 1987

FER RELL, RO BERT H.Wo od row Wil son and World War I, 1917–1921Har per Col lins, 1986

FITZ GE RALD, FRAN CESFi re in the La ke: The Vi et na me se and the Ame ri cans in Vi et namRan dom Ho use, Inc., 1989


FLEX NER, ELE ANORCen tury of St rugg le:The Wo men’s Rights Mo ve ment in the Uni ted Sta tesRev. ed., Belk nap Press, 1975

FLEX NER, JA MES T.Was hing ton: The In dis pen sab le ManNew Ame ri can Lib rary, 1984

FO NER, ERICFree So il, Free La bor, Free Men:The Ide ology of the Re pub li can Party be fo re the Ci vil WarOx ford Uni ver sity Press, 1970

FO NER, ERICRe const ruc ti on: Ame ri ca’s Un fi nis hed Re vo lu ti on, 1863–1877Har per Col lins, 1989

FO OTE, SHELBYThe Ci vil War: A Nar ra ti ve(3 vols.), Ran dom Ho use, Inc., 1986

FRANK LIN, JOHN H. and ALF RED A. MOSS Jr.From Sla very to Fre edom:A His tory of Neg ro Ame ri cans6th ed., Alf red A. Knopf, 1987

FRE DE RICK SON, GE OR GE M.The Black Ima ge in the Whi te Mind:The De ba te on Af ro-A me ri can Cha rac ter & Des tiny, 1817––1914Uni ver sity Press of New Eng land, 1987

FRE EH LING, WIL LI AM W.* T he Ro ad to Di su ni on: Se ces si onists at Bay, 1776–1854Ox ford Uni ver sity Press, 1990

FRE ELAND, RIC HARD M.* T he Tru man Doct ri ne & the Ori gins of Mc Carth yism:Fo re ign Po licy, Do mes tic Po licy & In ter nal Se cu rity, 1946–1948New York Uni ver sity Press, 1985

FRE IDEL, FRANKFrank lin D. Ro ose velt: Ren dez vo us with Des tinyLitt le, Brown & Co., 1991

FRI ED, RIC HARD M.Night ma re in Red: The Mc Carthy Era in Pers pec ti veOx ford Uni ver sity Press, 1991

FRI ED MAN, LAWREN CE M.Ame ri can Law: An Int ro duc ti onW.W. Nor ton & Co., 1985

GALB RA ITH, JOHN KEN NETHThe Gre at Crash of 1929Ho ugh ton Miff lin, 1988

GAR ROW, DA VID J.Be aring the Cross: Mar tin Lut her King Jr. & the So ut hern Ch ris ti an Le aders hip Con fe ren ceRan dom Ho use, Inc., 1987

GE NO VE SE, EU GE NE D.Roll, Jor dan, Roll: The World the Sla ves Ma deRan dom Ho use, Inc., 1976

GO ODWIN, DO RIS K.Lyn don John son and the Ame ri can Dre amSt. Mar tin Press, 1991

GRA EB NER, NOR MAN A.Ame ri ca as a World Power: A Re alist App ra isal from Wil son to Re aganSc ho larly Re so ur ces, Inc., 1984

GRA HAM, OTIS L. Jr.The Gre at Cam pa igns: Re form and War in Ame ri ca, 1900–1928Ab rid ged ed., Kri eger Pub lis hing Co., 1987


�

GRE ENS TE IN, FRED I. and FRANK B. FE IGERTThe Ame ri can Party Sys tem and the Ame ri can Pe op leRev. 3rd ed., Pren ti ce-Hall, 1985

HAL BERS TAM, DA VIDThe Best and the Brigh testFawcett Bo oks, 1993

HA MIL TON, ALE XAN DER, JA MES MA DI SON AND JOHN JAYThe Fe de ra list Pa persBan tam Bo oks, 1982

HAND LIN, OS CARThe Up ro oted2nd ed., Litt le, Brown & Co., 1973

HER RING, GE OR GE C.Ame ri ca’s Lon gest War: The Uni ted Sta tes and Vi et nam, 1950–19752nd ed., McG raw-Hill, Inc., 1986

HOFS TAD TER, RIC HARDThe Age of Re form: From Br yan to FDRRan dom Ho use, Inc., 1960

HOFS TAD TER, RIC HARDThe Idea of a Party Sys tem:The Ri se of Le gi ti ma te Op po si ti on in the Uni ted Sta tes, 1780–1840Uni ver sity of Ca li for nia Press, 1969

HO GAN, MIC HA EL J.The Mars hall Plan:Ame ri ca, Bri ta in, & the Re const ruc ti on of Wes tern Eu ro pe, 1947–1952Camb rid ge Uni ver sity Press, 1989

HOWE, DA NI EL W.The Po li ti cal Cul tu re of the Ame ri can WhigsUni ver sity of Chi ca go Press, 1984

HUG GINS, NAT HAN I.Har lem Re na is san ceOx ford Uni ver sity Press, 1971

JAN DA, KEN NETH, JEFF REY M. BERRY, JERRY GOLD MAN, eds.The Chal len ge of De moc racy: Go vern ment in Ame ri ca3rd ed., Ho ugh ton Miff lin, 1992

JEN NINGS, FRAN CISEm pi re of For tu ne:Crowns, Co lo ni es and Tri bes in the Se ven Ye ar’ War in Ame ri caW.W. Nor ton & Co., Inc., 1990

JO HANN SEN, RO BERT W.To the Halls of the Mon te zu mas: The Me xi can War in the Ame ri can Ima gi na ti onOx ford Uni ver sity Press, 1984

JOHN SON, HAY NES* S le epwal king th ro ugh His tory: Ame ri ca th ro ugh the Re agan Ye arsW.W. Nor ton & Co., Inc., 1991

JO NES, LAN DONGre at Ex pec ta ti ons: Ame ri ca and the Baby Bo om Ge ne ra ti onBal lan ti ne Bo oks, 1986

JOR DAN, WINTH ROP D.Whi te Over Black: Ame ri can At ti tu des Toward the Neg ro, 1550–1812W.W. Nor ton & Co., Inc., 1977

KAR NOW, STAN LEYVi et nam: A His toryVi king Pen gu in, 1991

KE EGAN, JOHNThe Se cond World WarVi king Pen gu in, 1990

KEN NAN, GE OR GE F.Ame ri can Dip lo macy, 1900–1950Uni ver sity of Chi ca go Press, 1985


�

KER BER, LIN DA K.Wo men of the Re pub lic: In tel lect & Ide ology in Re vo lu ti onary Ame ri caW.W. Nor ton & Co., Inc., 1986

KIND LE BER GER, CHAR LES P.The World in Dep res si on: 1929–1939Rev. ed., Uni ver sity of Ca li for nia Press, 1986

KRA UT, ALAN M.The Hudd led Mas ses:The Im mig rant in Ame ri can So ci ety, 1880–1921Har lan Da vid son, 1982

KUT LER, STAN LEY I.The Wars of Wa ter ga te:The Last Cri sis of Ric hard Ni xonW.W. Nor ton & Co., Inc., 1992

LA FE BER, WAL TERAme ri ca, Rus sia, and the Cold War4th ed., McG raw-Hill, Inc., 1987

LA VEN DER, DA VIDThe Way to the Wes tern Sea: Lewis and Clark Ac ross the Con ti nentDo ub le day, 1990

LIN COLN, AB RA HAM (DON E. FEH REN BAC HER, ed.)Spe ec hes and Wri tings (2 vols.):Vol. 1: 1832–1858Vol. 2: 1859–1864Lib rary of Ame ri ca, 1989

LINK, ART HUR S.Wo od row Wil son and the Prog res si ve Era, 1910–1917Har per Col lins, 1963

LI VE SAY, HA ROLDAnd rew Car ne gie and the Ri se of Big Bu si nessScott Fo res man, 1987

LI VE SAY, HA ROLDSa mu el Gom pers and Or ga ni zed La bor in Ame ri caScott Fo res man, 1987

LONG, RIC HARD A. and EU GE NIA W. COL LI ER, EDS.* Af ro-A me ri can Wri ting: An Ant ho logy of Pro se and Po etry2nd ed., Pensyl va nia Sta te Uni ver sity Press, 1985

MA LO NE, DU MASTho mas Jeferson and His Ti me(6 vols.), Litt le, Brown & Co., Inc., 1948–1981

MANC HES TER, WIL LI AMAme ri can Ca esar: Do ug las Ma cArt hur, 1880–1964Dell Bo oks, 1983

MANC HES TER, WIL LI AMDe ath of a Pre si dent: No vem ber 1963Har per Col lins, 1988

MA RAB LE, MAN NINGW.E.B. Du Bo is: Black Ra di cal De moc ratMac mil lan Pub lis hing Co., 1987

MARS DEN, GE OR GE M.Re li gi on and Ame ri can Cul tu reHar co urt Bra ce Jo va no vich Col le ge Pub li ca ti ons, 1990

MC CUL LO UGH, DA VID* T ru manSi mon & Sc hus ter, 1992

MC DO NALD, FOR RESTAle xan der Ha mil ton: A Bi og raphyW.W. Nor ton & Co., Inc., 1982

MC FAR LAND, GE RALD W., ED.* Mugwumps, Mo rals and Po li tics, 1884–1920Uni ver sity of Mas sac hu setts Press, 1975


�

MCP HER SON, JA MESBatt le Cry of Fre edom: The Era of the Ci vil WarBal lan ti ne Bo oks, 1989

MIL LER, JOHN C.The Fe de ra list Era, 1789–1800Har per Col lins, 1963

MIL LER, PERRY G.The Trans cen den ta lists: An Ant ho logyHar vard Uni ver sity Press, 1950

MONT GO MERY, DA VIDThe Fall of the Ho use of La bor: The Workp la ce, the Sta te, and Ame ri can La bor Ac ti vism1865–1925, Camb rid ge Uni ver sity Press, 1989

MOR RIS, RIC HARD B.* T he Pe ace ma kers: The Gre at Powers and Ame ri can In de pen den ceNort he as tern Uni ver sity Press, 1983

MURPHY, FRAN CIS, ED.Of Ply mo uth Plan ta ti on, 1620–1647McG raw-Hill, 1981

MUR RAY, CHAR LESLo sing Gro und: Ame ri can So ci al Po licy, 1950–1980Ba sic Bo oks, 1986

NASH, GARY B.Red, Whi te and Black: The Pe op les of Early North Ame ri ca3rd ed., Pren ti ce-Hall, 1991

NASH, GARY B. ET AL.The Ame ri can Pe op le: Cre ating a Na ti on and a So ci ety(2 vols.), 2nd ed., Har per Col lins, 1990

NE US TADT, RIC HARD E.Pre si den ti al Power: The Po li tics of Le aders hip from FDR to Car terMac mil lan Pub lis hing Co., 1980

NE VINS, AL LANOr de al of the Uni on(4 vols.), Mac mil lan Pub lis hing Co., 1992

OA TES, STEP HEN B.With Ma li ce Toward No ne: The Li fe of Ab ra ham Lin colnNAL-Dut ton, 1978

OA TES, STEP HEN B.Let the Trum pet So und: The Li fe of Mar tin Lut her King Jr.NAL-Dut ton, 1983

PAT RICK, REM BERT* Jeferson Da vis and His Ca bi netAMS Press, 1944

PAR RISH, THO MAS* Ro ose velt and Mars hallMcG raw-Hill Pub lis hing Co., 1989

PER KINS, GE OR GE, E. SCUL LEY BRAD LEY, RICH MOND BE ATTY AND E. HUD SON LONGThe Ame ri can Tra di ti on in Li te ra tu re7th ed., McG raw-Hill, 1989

PER MAN, MIC HA ELEman ci pa ti on and Re const ruc ti on, 1862–1879Har lan Da vid son, 1987

PE TER SON, MER RILL D.Tho mas Jeferson & the New Na ti on: A Bi og raphyOx ford Uni ver sity Press, 1986

PRAN GE, GOR DON W.At Dawn We Slept: The Un told Story of Pe arl Har borVi king Pen gu in, 1982

QU AR LES, BEN JA MINThe Neg ro in the Ci vil WarDa Ca po, 1989


�


RE EVES, THO MAS C.The Li fe and Ti mes of Joe Mc CarthyMa di son Bo oks UPA, 1983

RE MI NI, RO BERT V.And rew Jack sonHar per Col lins, 1969

ROD GERS, DA NI EL T.The Work Et hic in In dust ri al Ame ri ca, 1850–1920Uni ver sity of Chi ca go Press, 1979

ROYS TER. CHAR LESA Re vo lu ti onary Pe op le at War: The Con ti nen tal Army & Ame ri can Cha rac ter, 1775–1783W.W. Nor ton & Co., Inc., 1982

SCH LE SIN GER, ART HUR M. JR.Age of Ro ose velt: The Co ming of the New De alHo ugh ton Miff lin Co., 1959

SCH LE SIN GER, ART HUR M. JR.The Cri sis of the Old Or derHo ugh ton Miff lin Co., 1988

SCH LE SIN GER, ART HUR M. JR.The Po li tics of Up he avalHo ugh ton Miff lin Co., 1988

SCH LE SIN GER, ART HUR M. JR.Ro bert Ken nedy and His Ti mesBal lan ti ne Bo oks, Inc., 1985

SCH LE SIN GER, ART HUR M. JR.The Age of Jack sonLitt le, Brown & Co., 1988

SCULLY, VIN CENTAme ri can Arc hi tec tu re and Ur ba nismRev. ed., Henry Holt & Co., 1988

SEL LERS, CHAR LES, HENRY MAY AND NE IL R. MC MIL LENA Sy nop sis of Ame ri can His tory7th rev. & comb. ed., Ivan R. Dee. 1992

SHE EHAN, NE ILA Bright Shi ning Lie: John Pa ul Vann and Ame ri ca in Vi et namRan dom Ho use, Inc., 1989

SIT KOFF, HAR VARDThe St rugg le for Black Equ ality, 1954–1980Hill & Wang, 1981

SMITH, ADAM* T he Ro aring ‘80sSum mit Bo oks, 1988

STEG NER, WAL LA CE E.The Gat he ring of Zi on: The Story of the Mor mon Tra ilUni ver sity of Neb ras ka Press, 1992

STEWART, JA MES B.Holy War ri ors: The Abo li ti onists and Ame ri can Sla veryHill & Wang, 1976

SUND QU IST, JA MES L.Po li tics and Po licy: The Ei sen hower, Ken nedy, and John son Ye arsBro okings Ins ti tu ti on, 1968

THO MAS, EMORY M.The Con fe de ra te Na ti on 1861–1865Har per Col lins, 1981

TIN DALL, GE OR GE B. AND DA VID E. SHIAme ri ca: A Nar ra ti ve His tory3rd ed., W.W. Nor ton & Co., Inc., 1992

TIN DALL, GE OR GE B.The Emer gen ce of the New So uth, 1913–1945Lo ui si ana Sta te Uni ver sity Press, 1967

TOFF LER, AL VINFu tu re ShockBan tam Bo oks, 1971

�


TO LAND, JOHNIn famyDo ub le day, 1992

TRACH TEN BERG, ALANThe In cor po ra ti on of Ame ri ca: Cul tu re & So ci ety in the Gil ded AgeHill & Wang, Inc., 1982

TRASK, DA VID F.The War with Spa in in 1898Mac mil lan Pub lis hing Co., 1981

UT LEY, JO NAT HAN G.Go ing to War with Ja pan, 1937–1941Uni ver sity of Ten nes see Press, 1985

UT LEY, RO BERT M.The Last Days of the Si oux Na ti onYa le Uni ver sity Press, 1963

VAN DE USEN, GLYN DON G.The Jack so ni an Era, 1828–1848Wa ve land Press, 1992

VAN DE USEN, GLYN DON G.The Li fe of Henry ClayGre enwo od Press, 1979

VAN DO REN, CARLBen ja min Frank linVi king Pen gu in, 1991

VI ORIST, MIL TONFi re in the St re ets: Ame ri ca in the 1960sSi mon & Sc hus ter, 1981

WAL TERS, RO NALD G.Ame ri can Re for mers, 1815–1860Hill & Wang, 1978

WASH BURN, WILC0MB E.The In di an in Ame ri caHar per Col lins, 1981

WHI TE, THE ODO RE H.Ame ri ca in Se arch of It self: The Ma king of the Pre si dent 1956–1980War ner Bo oks, 1988

WIL KIN SON, J. HAR VIEFrom Brown to Bak ke: The Sup re me Co-urt and Sc ho ol In teg ra ti on, 1954–1978Ox ford Uni ver sity Press, 1979

WITT NER, LAWREN CE S.Cold War Ame ri ca: From Hi ros hi ma to Wa ter ga teHar co urt Bra ce Jo va no vich Col le ge Pub-li ca ti ons, 1978

WOL FE, TOMThe Right StuffBan tam Bo oks, 1984

WO ODWARD, C. VANNThe St ran ge Ca re er of Jim Crow3rd rev. ed., Ox ford Uni ver sity Press, 1974

WO ODWARD, BOB AND CARL BERNS TE INAll the Pre si dent’s MenSi mon & Sc hus ter, 1987

YORK, NE IL L.Toward a Mo re Per fect Uni on: Six Es says on the Cons ti tu ti onSta te Uni ver sity of New York Press, 1988

�

MIN NET DARLYK

„AB≈-ny◊ gys ga ça taryhy” AB≈-ny◊ Mag lu mat lar gul lu guny◊ i◊ ir ki neΔir le ri ni◊ bi ri dir. Bi rin ji neΔir (1949–1950) Fren sis Wit ni-ni◊ re dak siÿasy esasyn da, il ki Döwlet de par ta men ti ni◊ jaÿyn da, so◊ra AB≈-ny◊ Ha bar lar gul lu gun da taÿÿar landy. Ri çard Hofs tad-ter, Ko lum biÿa Uniwer si te ti ni◊ taryh pro fes sory we Wud Greÿ, Jorj WaΔing ton Uniwer si te ti ni◊ ame ri kan taryhy boÿun ça pro fes sory ki-taby◊ ylmy mas la hatçy lary bol du lar. Berk li Δähe rin den (Ka li for niÿa Δtaty) Stiwen Ends li goΔma ça ma te ri al lary taÿÿar lady. Keÿt Ol sen, Me riländ Uniwer si te ti ni◊ ame ri kan taryhy boÿun ça pro fes sory, Na-tan Glik, ÿazyjy we AB≈-ny◊ Mag lu mat lar gul lu guny◊ „Di alog” ¤ur nalyny◊ ö◊ki re dak tory ta rapyn dan ki tap daky mag lu mat lar köp ÿyl lary◊ dowamyn da gaÿta-gaÿta täze le nip we dü ze di lip durdy. Alan Wink ler, maÿa mi Uniwer si te ti ni◊ taryh pro fes sory, Δu neΔir üçin uruΔdan so◊ky döwür ba ra daky bap lary ÿazdy, Δeÿle-de, tu tuΔ ki tap bu ÿer de ag zalyp ge çi len re dak tor lar ta rapyn dan täze den göz-den ge çi ril di.

Re dak tor: Goward Sin kot taRe dak tor lar: De bo ra M.S. Bra un, Ste fan Bÿu ro,

MiΔel Grin, ^an S. Hol den, Ri çard MarΔalSu rat lary: ≈e re Jon son-Jor dany◊kyDi zaÿn: Bar ba ra Mor gan


Cover Design: © tom white.images with photos from: AP/Wide World (George Washington; Jesse Owens; Golden Gate Bridge; Ellis Island Immigrants, Abraham Lincoln; Model T Ford; Susan B. Anthony; Iwo Jima Memorial; John F. Kennedy; Dwight D. Eisenhower; Reagan/Gorbachev signing). Getty Images (Louis Armstrong; Franklin D. Roosevelt; Albert Einstein). Library of Congress (Benjamin Franklin; U.S. Territorial expansion map detail). © Joseph Sohm/Photo Researchers Inc. (Statue of Liberty). National Archives and Records Administration (U.S. Constitution, first page). All others, Royalty-Free from PhotoDisc, Fotosearch, or PhotoSpin, Inc. Pages 4, 5: (c) © Russ Finley/Finley-Holiday Films. 21: National Atlas of the United States. 22–38: Library of Congress (3). 39: Courtesy The Pennsylvania Academy of Fine Arts. 40, 41: USIA Library – Library of Congress (2). 42, 43: Library of Congress (LOC); Time Life Pictures/ Getty Images – The American History Slide Collection,© Instructional Resources Corporation (IRC). 44, 45: Painting by Don Troiani, www.historicalprints.com. 46, 47: AP/Wide World Photo; LOC – courtesy www.texasphilatelic.org. 48: National Portrait Gallery, Smithsonian Institution. 49: AP/Wide World Photo. 50, 51: LOC. 66, 67: Virginia Museum of Fine Arts, Richmond. Gift of Edgar William and Bernice Chrysler Garbisch. 89, 90: LOC (3). 91–93: The National Archives (NARA) – LOC (3). 94, 95: American History Slide Collection, © IRC (2), top right, LOC. 96: LOC – Amherst College Archives and Special Collections, by permission of the Trustees of Amherst College. 97: LOC – AP/Wide World Photo. 98, 99: LOC; NARA. 100, 101: courtesy Oklahoma Historical Society – AP/Wide World Photo. 102, 103: Culver – LOC. 104, 105: LOC. 106, 107: Edison Birthday Committee; © Bettmann/CORBIS – Fox Photos/Getty Images. 108: The National Archives (2). 109: Hulton Archive/Getty Images – AP/Wide World Photo. 110, 111: © Bettmann/CORBIS. 127: Courtesy Bureau of Census, Perry-Castaneda Library Map Collection, University of Texas. 128, 129: LOC. 154,155: California

State Railroad Museum Library. 161-166: © Robert Llewellyn. 167: © James Casserly. 168: Mark C. Burnett/Photo Researchers, Inc. 169: © Miles Ertman/Masterfile – © Chuck Place. 170, 171: AP/Wide World Photo – Cameron Davidson/FOLIO, Inc. 172, 173: Shawn Thew/AFP/Getty Images. 174: PhotoSpin, Inc. 175: Mario Tama/AFP/Getty Images. 176: Interior Department/National Park Service – Michael Ventura/FOLIO, Inc. 188, 189: LOC. 202, 203: The American History Slide Collection, © (IRC). 212, 213: The National Archives. 229: New York Daily News. 230: AP/Wide World (2). 231: The National Archives. 232: U.S. Army – The National Archives. 233: Lockheed – American History Slide Collection, © IRC. 234: U.S. Army – LOC. 235: © Bettmann/CORBIS – U.S. Army. 236: © Bettmann/CORBIS – Yousuf Karsh. 237: AP/Wide World Photo. 238: AP/Wide World Photo. 239: Culver. 240: © Bettmann/CORBIS. 241: AP/Wide World Photo. 242, 243: USIS Berlin – © Bettmann/CORBIS. 244: Ebony Magazine. 245: AP/Wide World Photo. 246, 247: U.S. Army. 248, 249: CORBIS – AP/Wide World Photo; Culver. 250, 251: Arthur Schatz/Time Life Pictures/Getty Images; © Bettmann/CORBIS. 252, 253: Barbara Ann Richards; Carol Hightower – John Wicart. 254: National Aeronautics and Space Administration (NASA). 255: David Valdez/The White House – Dwight Somers. 256, 257: J.R Eyerman/Time Life Pictures/Getty Images. 274, 275: NASA. 293: Chris Honduras/Newsmakers/Getty Images. 294: Courtesy CNN – Courtesy MTV. 295, 296: AP/Wide World Photo; © John Harrington/Black Star. 297. Ken White – © Steve Krongard. 298, 299: Kevin Horan. 300, 301: Dirck Halstead/Time Life Pictures/Getty Images.

FO TO SU RAT LA RA MIN NET DARLYK:

��

http://usinfo.state.gov/

ab≈-ny÷ taryhy · 2016-07-02 · ab≈-ny÷ taryhy gys ga Ça ab≈-ny döwlet de par ta men ti...

Documents