nin (ö . llll / 1699) Ijuldşatü'J-eşer'ini (l, 16-17) kaynak göstererek Hamza Bali'nin İbrahim adlı bir tarunu olduğuna dikkat çekmiştir. Muhibbi'nin verdiği bilgileri de­ğerlendiren Ahmet Yaşar Ocak ise adı geçen İbrahim'in idrls-i Muhtefi ile aynı şahıs olduğunu. yani idrls-i Muhtefi'nin Hamza Bali'nin tarunu olduğunu ileri sür­müştür. Eserini idrls-i Muhtefi'nin ölü­münden yetmiş beş yıl sonra kaleme alan Suriyeli müellif Muhibbl, konuyla ilgili bil­gileri Mısırlı müellif Münavi'nin (ö. 1022/ 1613) el-Kevakibü'd-dürriye(telifi: lO ll / 160 2) adlı eserinden derlediğini söyler. Bu eserde İbrahim ' in aslen Bosnalı abid ve zahid bir kişi olduğu. orada doğup büyü­düğü . veli ve salih kişilerle görüşmek için çeşitli şehirleri dolaştığı, her şehirde baş­ka bir isimle (Anadolu'da Ali, Mekke'de Hasa n, Medine'de Muhammed, Mısır'da İbrahim) tanındığı söylenmekte. tarikatı­nın adı Bayramiyye-Geylaniyye olarak ve­rilmekte ve silsilesi Muhammed er-RO­ml. Seyyid Ca'fer, Emir Sikklnl vasıtasıyla Hacı Bayram-ı Veli'ye ulaştırılmaktadır. Ardından Hicaz'da bir süre ikamet ettik­ten sonra Kahire'ye yerleştiği. Kal'atülce­bel'deki dükkanında ipek dokuduğu belir­tilmekte. bazı garip halleri kaydedilmek­te, Muhrikatü'l-kulUb gibi çeşitli risale­ler kaleme aldığı bildirilmektedir. Muhib­bl, bu bilgilere sadece İbrahim'in 1026 ( 1617) yılında vefat ettiğini eklemiştir.

Yaniışiiğı apaçık olan bu malumata daya­narak idrls-i Muhtefı'nin Hamza Bali'nin tarunu olduğunu söylemek oldukça iddialı bir yaklaşımdır. idrls-i Muhtefı'nin çağda­şı Atai'de ve Semeratü'l-tuad, Sergüzeşt gibi Melaml kaynaklarında ve tarikat ge­leneğinde de böyle bir bilgi bulunmamak­tadır.

Önceki dönemlerde taşrada faaliyet gösteren Hamzaviyye. idrls-i Muhtefı ile İstanbul'da , fütüwet ehli esnaf arasında yayılmaya başlamıştır. Bu devirde Fatih Kırkçeşme'de Peştamalcılar Ham'ndaki dokumacı esnafının Hamzavl olduğu , Sarı

Abdullah Efendi'nin Hamzaviyye'ye bura­da intisap ettiği bilinmektedir (La 'llzade Abdülbaki, s. 43) . idrls-i Muhtefi'nin ayrı­ca alimler. şairler ve devlet adamlarından da birçok müridi vardı. ŞeyhOlislam Ebül­meyamin Mustafa Efendi, Sadrazam Kay­serili Halil Paşa. Relsülküttab Sarı Abdul­lah Efendi, Şair Tıfll Ahmed Çelebi bunlar arasında sayılabilir. Sütçü Beşir Ağa , Ha­cı Kabayi Efendi, Lamekani Hüseyin Efen­di, Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi. Bezci­zade Mehmed Muhyiddin gibi Melamllik tarihinin önemli isimleri onun müridieri arasında yer almaktadır.

idrls-i Muhtefi'den günümüze. men­suplarından olduğu anlaşılan Hakiki Bey'in İrşadname'sinde yer alan "devr"e dair bir sayfalık metinle (vr. 43•; ayrıca b k. Sarı Abdullah Efendi, s. 16-17; La' llzadeAb­dülbaki, s. 71-72; Tomar-Melamflik, s. 56) Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi'nin nakletti­ği bir sözü (Sun'ullah Gaybl. vr. 29•), hece vezniyle yazılmış on beş kıtadan meydana gelen şathiyesi ve iki gazeli ulaşmıştır. Şathiye, Ali Şerml Efendi (Süleymaniye K tp .. Nafiz Paşa , nr. 419) ve Ahmed Remzi Dede (Akyürek) tarafından şerhedilmiştir (metni için b k. Hüseyin Vassaf, ll , 309 vd. ).

BİBLİYOGRAFYA :

Münavi. el-Kevakib(n ş r. Abdülhamld Sa lih Hamdan) , Kahire, ts. (ei-Mektebetü'I-Ezheriyye). ıv, 163-164; Atai. Zeyl-i Şekaik, s. 603-604; Ha­kiki Bey, irşadname, Süleymaniye Ktp., Mihri­şah Sultan, nr. 203, vr. 46'; Abdülmecid Sivasi, Dürer-i Akaid, Süleymaniye Ktp. , Mihrişah Sul­tan, nr. 300, vr. 68•; Olanlar Şeyhi İbrahim Efen­di. Divan, iü Ktp., TV, nr. 333, s. 47; Katib Çele­bi . Fezleke, ll, 373-374; a.mlf .. Keş{ü '?·?Unun, ll , 1613; Sarı Abdullah Efendi. Semeratü '1-{iıad, istanbul 1288, s. 16-17, 258-263; Evliya Çelebi. Seyaha'tname, ı , 399, 425; Muhibbi. ljulaşa­

tü 'l-eşer, I, 16-17; Mehmed Nazmi Efendi, He­diyyetü 'l-ihvan, iü Ktp., TV, nr. 1604, vr. 69'; Sun'ullah Gaybi, Sohbetname, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3137, vr. 29 '; La'liza­de Abdülbaki. Sergüzeşt, istanbul, ts., s. 41-49 , 71-72 ; Müstakimzade. Risale-i Melamiyye-i Şüttariyye, iü Ktp ., İbnülemin , nr. 3357, vr. 43 ' -55 '; Mehmed Tevfik. Mecmüa-i Teracim, iü Ktp., TV, nr. 92, vr. 25'- 26'; Osmanlı Müel­li{leri, I, 23; Tomar-Melamflik, s. 56-59 ; Hüse­yin Vassfıf, Se{ine, ll , 309-315; Abdülbaki [Göl­pınarlı] . Melamilik ve Melamiler, istanbul 1931 , s. 123-128; Tayyib Okiç, "Quelques documents im!dits cancemant !es hamzavites" , Proceed­ings o{the Twenty Second Congress o{ Orien­talisis (haz. Zeki Yelidi Toga n), Leiden 1957, ll, 286-297; Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı Toplu­munda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. yüzyıl­lar) , İstanbul 1998, s. 31 0-313; Cengiz Gündağ­d u. "XVII. Yüzyıl Osmanlısında iki Farklı Su­fı Tipi" , i lam Araştırma Dergisi, ll / 2, İstanbul 1997, s .. 21-39.

li.] NiHAT AZAMAT

L

inRisi, Abdurrahman b. Muhammed

(..s""!J~Y' ~w-ı ~_,ıı~)

Ebu Sa' d Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed el-İdrtst ei-Esterabadt

(ö. 405/1015)

Hadis hafızı, tarihçi. _j

32S'ten (937) sonra muhtemelen Se­merkant'ta doğdu . Büyük dedesi İdrls b. Hasan'a nisbetle idrisi diye tanındı. Este­rabadlı olan babası. EbG Nuaym Muham­med b. Hasan b. Hammuye. EbG Abdur­rahman Abdullah b. es-Sirrl. EbG Ali Mu-

iDRfsl, Abdurrahman b. Muhammed

hammed b. Ahmed es-Sawat ve Ebu Be­kir eş-Şafii gibi alimiere talebelik eden bir muhaddisti (SehmT, s. 450) . Esterabad'­da Ebu Nuaym Muhammed b. Hasan b. HammGye gibi muhaddislerden faydala­nan idrisi hadis tahsili için Horasan ve Irak bölgelerini dolaştı. Nlşabur'da Ebü'I-Ab­bas Esam. Cürcan'da İbn Adi ile ismaill, Bağdat'ta Darekutnl'den çok sayıda ha­dis yazdı. Hicaz'a gittiğinde bu bölgenin alimlerinden hadis rivayet etti. Dönemin­de Semerkant' ın en meşhur hadis hafızı olan ve Bağdat'ta hadis rivayet eden İd­rlsl'den Ebu Ali eş-Şaşl. Malini. Ebu Ab­dullah Muhammed b. Ali el-Habbazl. Ebu Mes'Gd Ahmed b. Muhammed ei-Becell, Ebü 'l-Kasım Ali b. Muhassin et-TenGhl gibi alimler rivayette bulundu. Hatlb ei­Bağdadl ve İbn Keslr onun sika bir hadis hafızı olduğunu belirtmektedir. Şehir ta­rihleri geleneğinin bir takipçisi olan İdrl­sl. bu konudaki çalışmaları yanında ha­disleri konularına göre bir araya getiren eserler de yazmıştır. idrisi'nin adı. künye­si ve vefat tarihi hakkında kaynaklarda bazı yanlışlıklar bulunmaktadır. İbnü'l­Eslr, onu 405 (1015) yılında vefat eden­ler arasında zikrederken adını yanlış ola­rak EbG Said Abdullah b. Muhammed el­Esterabl diye kaydetmiş. Zirikil ile Keh­hale de verdikleri bilgiler aynı olmakla birlikte onu iki ayrı kişi olarak göstermiş­tir (bk. bibl) 30 Zilhicce 40S'te (21 Hazi­ran 1 O 15) Semerkant'ta vefat eden idrisi Çakerdlze Kabristanı'na defnedildi.

Eserleri. 1. Tari}]u Semer]fand (el-Ke­mal fi ma'ri{eti'r-rical bi-Semerkand). Se­m erkant'ta yetişen şahsiyetlerin, özellik­le Semerkantlı muhaddislerin ele alındığı bir eserdir. idrisi'nin bu çalışmasını Dare­kutnl'ye sunduğu ve onun takdirini ka­zandığı belirtilmektedir. Semerkant ta­rihi yazan Müstağfirl ile el-Kand ii ~ikri 'ulema'i Semer]fand adlı eserinde Nec­meddin en-Nesefı'n in bu çalışmadan çok­ça faydalandığı anlaşılmaktadır. Hatlb ei­Bağdadl'nin Tari}]u Bagdad'da seksen yerde nakilde bulunduğu (Necmeddin en­NesefT, s. 13). Sem'ani(SehavT. s. 247). Ya­küt ( Mu'cemü '1-büldan, I. 289; ı I. 41 5) ve İbn Hacer el-Askalanl ( Tefı?ibü 't-Teh?lb, ll. 68, 136) gibi alimierin iktibaslar yaptığı eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilin­memektedir. z. Tari]]u Esterabôd. Es­terabad'da yetişen alimiere ve tanınmış şahsiyetlere dair bu çalışma sahasında ilk kaynak olup (Necmeddin en-NesefT, s. 12) İbn Hacer ei-Askalanl ondan taydalanmış (Teh?ibü 't-Teh?ib, Xll, 411). Sehml de (ö . 427/1036) esere bir tekmile yazmıştır (i b n Hacer, Lisanü 'l-Mfzan,l, 346).

491

iDRIST, Abdurrahman b. Muhammed

BiBLiYOGRAFYA :

Sehml. Taril]u Cürcan (n ş r. Muhammed Ab­dülmuld Han) . Beyrut ı407/1987 , s. 260, 450 ; Hatlb, Taril]u Bagdad, X, 302-303; Necmeddin en-Nesefı. el-Kand fi ?ikri 'ulema'i Semerkand, Riyad ı4ı2; ı99ı, s. ı2 - ı4 , 240; Sem'anl. ei­Ensab, ı, ı60 , 2ı4, 265; Yaküt, Mu'cemü 'l-bül­dan, ı, 289 ; ll, 4ı5; İbnü'I-Es1r, el-Kamil, IX, 252; Zeheb1, A'lamü'n-nübela', XVII, 226-227; a.mlf .. Te?kiretü '1-t:ıuffti?, lll , ı 062-1 064; İbn Kes1r. el-Bidaye, Xl, 354; İbn Hacer, Teh?ibü 't­Teh?ib, ll , 68, ı 36 ; XII , 41ı ; a.mlf .. Lisanü'l­Mizan, ı , 346; Sehav1. el-i' lan bi 't-tevbil], s. 247, 265; Keş{ü '?-?Unün, ı, 28ı, 296; İbnü ' I-İmad, Şe?erat, lll , ı75 ; Brockelmann, GAL Suppl. , ı ,

2ı0 ; Kehhale. Mu'cemü 'l-mü'ellifin, V, ı88; VI, 140; Sezgin , GAS, 1, 352; Zirikl1, ei-A'lam (Fet-hullah). Ili, 225; IV, ı21. !Al

(!I!IIJ A Li YARDIM

l• A . A ~ IDRISI, Muhammed b. Alıdülaziz

C.$""'1;.)1' J.Jal'~ ~~ı Ebu Ca'fer Cemalüddln Muhammed

b. Abdil'azlz el-Haşim! (ö. 649/ 1251)

L Tarihçi ve hadis alimi.

_j

568 (1173) yılında Yukarı Mısır ' daki

(Said) Küs şehrinde doğdu. Fas idrisi şe­riflerinden olan babası Fas'tan Mısır'a göç etmiş ve Küs'un Favyalş köyüne yerleş­mişti. Burada başladığı öğrenimini Kahi­re'de tamamlayan idrisi tarih. hadis, ede­biyat ve nesep ilmi sahalarında kendini yetiştirdi. Günümüze ulaşan tek eseriEn­vdru 'ulüvvi'1-ecrdm'da başta babası Abdülazlz olmak üzere Ebü'l-Ferec İbnü'l­Cevzl. Ebu Tahir Ahmed b. Muhammed es-Silefi. Abdüllatif el-Bağdactl, Ebu Mu­hammed İbnü 'l-Cevzl ve Fatıma bint Sa'd el-Hayr'ı hocaları arasında zikretmekte­dir. En meşhur talebeleri ise Ebu Sadık b. Reşldüddin el-Attar, Abdülmü'min b. Halef ed-Dimyati ve Ahmed b. Yusuf el­Erbill'dir.

Kahire'de ömeriyye Medresesi'nde mü­derrislik yapan İdrlsl döneminin önemli muhaddislerinden sayılır. Ancak bu konu­da eseri olup olmadığı bilinmemektedir. Günümüze sadece Mısır piramitleriyle il­gili eseri ulaştığından tarihçilik yönüyle meşhur olmuştur. Şahsen tanıdığı ve pi­ramitlerle ilgili eserinden önemli ölçüde faydalandığı İbn Memmatl'ye yakınlığının onu bu konu üzerinde çalışmaya sevket­tiği söylenebilir. İdrlsl Kahire'de vefat etti.

Kendisine Mısır piramitleri tarihçisi un­vanını kazand ıran Envdru 'ulüvvi'1-ec­rdm fi'l-keşf 'an esrdri'1-ehrdm adlı ese" rini İdrlsl. 623 ( 12Z6) yılında Abbas! Hali­fesi Zahir- Biemrillah'ın Eyyübl Sultanı el­Melikü'l-Kamil Muhammed'e gönderdiği

492

elçilik heyetinin başında bulunan Ebu Mu­hammed İbnü 'l-Cevzl ve arkadaŞlarının isteği üzerine telif etmiştir. Müellif. onla­rın bu arzusunu yerine getirmek için, da­ha önce kaleme aldığı Mısır tarihiyle ilgili üç eserinden derleme yaparak bu kitabı hazırladığını söyler (Envaru 'ulüvvi'L-ec­ram, s. 2-4. ı ı 3). idrisi Mısır tarihiyle ilgili Arapça kaynaklardan da istifade etmiş­tir. Said b. Ebu Meryem Hakem'in (İbn Ebu Meryem) Tdri{ıu ]fudumi'1-Me,mCın Mışr'ı, Ebu Zeyd el-Belhl'nin Şuverü'1-e]fdlim'i (Ta~vfmü '1-büldan), Ebu Abdur- . rahman el-Uteki'nin et-Tari{! u '1-cdmi'i, Ku dal'nin Kitdbü Ifıtatı Mışr'ı ile İbn Zu­lak ve ömer b. Muhammed b. Yusuf el­Kindl'nin eserleri müellifin kaynaklarının başında gelmektedir. Günümüze ulaşma­yan bu çalışmaların yanında Kitdbü'l­Cevhereti'1-yetime ii a{ıbdri Mışr e1-]fadime, Kitdbü Matla'i't-tali'i 's-sa'id ii a{ıbdri'ş-Şa'id, Kitdbü '1 -Edvdr ve'1-feterdt (a.g.e., s. 4 vd., 52 ) adlı eserlerle İbrahim b. Vaslfşah'ın Tdri{ı 'inden , Ebü's­Salt ed-Dan! ve İbn Memmatl'nin piramit­ler hakkındaki risalelerinden de faydalan­mıştır.

idrisi'nin kitabı, piramitler hakkında sis­tematik ve muhtevalı bilgiler ihtiva eden ilk Arapça eserdir. Bir mukaddime ile ye­di bölümden oluşan kitabın birinci bölü­münde müellif. eskiden yaşamış olan mil­letierin bıraktıkları eserleri incelemenin

Muhammed b. Abdülaziz el-idrisi'nln En uii ru 'ulüvvi 'l­ecriim adlı .eseri nden bir sayfa (Manchester John Ryıands

Library, MS, nr. 262. vr. 3' )

.._,..ı ı,~lj -~'CU"lt"--;ı>~ , Ô!kıı,.._j\..1--ı~ ,Y!,bı .... ~ .,:.;;..ı.;,\ı_.ı:.oı; • .:;..!Jüıı,ı\>>"ı ı~~·

(~.1 1 ic~t_l.~ı,4- ""'~' ':-::;JJ >A.Ij~J<!~· v-....ı.·~ı.:ıü,.;,ıı •• J+i,:,ı-~,:.~Jijaj-} ı

·cı:ıı,Jlf"ı<:!<.;ı_...~!ı~'.:ro~..:.a_,sı...;,5.ı.:G.­eı~ ı~~·~ı u..J~tje~'~,M4~~ı.:,ı, voJ'U:~~Iı..Jı . ." li • .J<.,.PI ' ı.t~Y . - ~ - J .. Q~.;,L.:,,IJ tf.,b ~.J~,~fi.:,-.J\J>', •#~ L,:.~ .. ~!IJ ~ .:;..;j )_,~lol~~(,•.uUI

..:_ıl ... l .~t~ı.i-· ·~..w·.ı;;.~ı. ..:,..~,,;. ~).Jcv.ifı ,, e}bJj:.J-:1_;-.M l;J ı...

v- v-~,oı~.~.l'-i!-•~~ı.r · ·eıi-ı:..ı:evı... _,.. bJlJJa.:.4llJ •._;..,;,ıı,..,.ı.-c:>'iJ.:;;...I,4\.1'\:ÖII

;;:. ttl.~~ .... ..ı..;,ı ~~~, • ..:ı.,;(ııı.ıı_,....·~\:b ... ')l.'ı.: .cil lj ._,~'>1 ~ıı.;ıı-;'ıs;;;; .. •.:.JJ')} 1 \1'­--+j·~.A.i·. ı;..:.';ı ~_....., ı_,.y lı!t-V .~_;..;._, ı.ıı.:.ı..,. .:...ıı..ıtd"J U,_1ı..,.,. ,"J..4J

• • • • • - . ,PJ ..

~

ve bunlardan ders afmanın önemine te­mas etmiş, ikinci bölümde piramitleri zi­yaret eden peygamberler, sahabiler. ha­lifeler, yöneticiler ve alimlerden bahset­miş. üçüncü bölümde piramitlerin bulun­duğu bölgenin topagrafisi ve piramitle­re ulaşan yollar hakkında bilgi vermiştir. Diğer bölümlerde sırasıyla piramitlerin inşa tarihi, yapı malzemeleri. piramitlerin içindeki gizli hazinelerden bahsetmiş, son bölümde ise piramitler hakkında yazılan şiirleri aktararak bunların açıklamasını yapmıştır.

Altı nüshası günümüze ulaşan eserin (bulundukları kütüphaneleriçin bk. Enva­ru 'ulüvvi'l-ecram, neş redenin girişi , s. 16)

en eski yazması Manchester'dadır (John Rylands Library, MS. nr. 262) . Abdülkadir el-Bağdadl( ö. 1093/ 1682) kitabın okuna­mayacak hale gelmiş bir nüshasını bul­muş. bu nüshayı tashih ederek el-Ma]f­sadü'l-merdm ii 'acd,ibi'l-ehrdm adını verdiği eserini kaleme almıştır. Bu eserin Bağdadl'nin oğlu Muhammed tarafından yazılan nüshası Süleymaniye Kütüphane­si'nde bulunmaktadır (Şehid Ali Paşa, nr. 2733) . Kitap önce Ursula Sezgin tarafın­dan Manchester nüshasından tıpkıbasım olarakyayımlanmıştır (Frankfurt 1988).

Naşir, diğer beş yazmanın Bağdadl'nin

kullandığı nüshadan istinsah edildiği ka­naatindedir (Envaru 'ulüvvi'l-ecram, neş ­

redenin giri ş i. s. 9) . Ulrich Haarmann. eserin Princeton nüshasını esas alıp diğer beş nüsha ile karşılaştırmak suretiyle ten­kitli neşriniyapmıştır(Beyrut 1991). idri­si'nin ayrıca e1-M üiid ii g;ikri men de­J;ale'ş-Şa'id adlı tamamlanmamış bir ki­tabının olduğu kaydedilmektedir (Ca 'fer b. Sa'leb el -Üdfüvl. s. 536) .

BiBLiYOGRAFYA :

Muhammed b. Abdülaziz ei-İdrls1, Envaru 'ulüvvi'l-ecram {i'l-keş{ 'an esrari'l-ehram (n ş r.

Ursula Sezgin). Frankfurt ı408/ 1988, neşrede­

nin girişi, s. 5-ı7 ; Ca'fer b. Sa'leb ei-Üdfüvi, et­Tali'u 's-sa'idü'l-cami' esma~ nüceba'i 'ş-Şa'id

(nşr. Sa'd M. Hasan), Kal)ire 1966, s. ı79 vd. , 535 vd.; İbn Hacer, Lisanü 'l-Mizan, V, 262; SüyCıt!, lfüsnü 'l-muf:ıtiçfara, Kahire ı299, ı , 319; Keş­fü '?·?Un ün, 1, ı94; ll , ı777 ; De Slane, Catalogue des manuscrits arabes de la Bibliotheque Na­tionale, Paris ı883, s. 398, 399; Brockelmann, GAL, 1, 630; Suppl., 1, 879, 880; George Vajda, Index general des manuscrits arabes musul­mans de la Bibliotheque Nationale de Paris, Paris ı953, s. 26ı; Nazif Hoca, "Abdalqadir b . 'Omar ei-Bağdadi' nin Eserleri", ŞM, IV ( ı96ı) . s. ıı9-ı45; P. M. Holt~ "Das Pyramidenbuch des Abü Ga' fer al-Idrisi" , BSOAS, LVI/1 (I 993), s. ı29-ı30 ; Ulrich Haarmann. " al-Idrisi ", E/2

Suppl. (İng . ) , s. 407 -408; Mehdi Selmasi. "İdri­si", DMBi, VII, 34ı-342 .

Iii NASUHİ Ü NAL KARAARSLAN