Ընդերք

Ջուր

Հող

Օդ

ՀՀ-նԱբիոտիկբնական

ռեսուրսները

ԷԿՈՆՈՄԻԿԱ

ԷԿՈԼՈԳԻԱ

Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կան էկոլոգիական մեծ տարողություն, իներցիա ունեցող երեք

տարածաշրջաններ՝ Լոռի-Տավուշ (անտառապատվածությունը՝ 28%), Զանգեզուր (13%) եւ Սեւանա լճի էկոհամակարգ

Տավուշ Զանգեզուր

Սևանա լիճ

Մ. Ն. Սկատկինը գրել է.

« - էկոլոգիական դաստիարակությունը

շատ կարևոր կենսախնդիր է , որի լուծումից է մեծ մասամբ կախված

շրջակա միջավայրի պահպանությունը և մարդու առողջությունը:

Հերոսիմա & Նագասակի

1945թ

Ճապոնիայի հասարակության մեջ ձևավորվեց էկոլոգիական

գիտակցություն

ՆՕՕՍՖԵՐԱԲՆություն

+Մարդ

+Հասարակությ

ուն

ԷԿՈՆՈՄԻԿԱ

ԷԿՈԼՈԳԻԱ

Ինչպե՞ս պահպանել,

ինչպե՞ս օգտագործե

լ:

Օդ

Մթնոլորտում թթվածնի

պարունակությունը կազմում է 20.94%:

Բնապահպանության նախարարության վիճակագրությամբ` անտառածածկ է Երևանի

տարածքի ընդամենը 2 %-ը : 

Առաջին մարդածին հրդեհների հետևանքով մթնոլորտը կորցրեց ողջ

թթվածնի 0.02%ը, իսկ ձեռք բերեց ածխաթթու գազի

12%-ը:

Ըստ ակադեմիկոս Ֆ. Ֆ. Դավիթայի,

2020թ-ին մթնոլորտում կանհետանա

մոտ 12000 մլդ տոննա թթվածին (0.77%):

Ջերմոցային Էֆֆեկտ

O

CO

N N

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՄԻԱՑԵԼ Է ԿԻՈՏՈՅԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅԱՆԸ 2002Թ-ԻՆ

Կիոտոյի արձանագրության

Մաքուր զարգացման

մեխանիզմի

շրջանակներում

նախատեսվում է

Լուսակերտի

թռչնաբուծական տոհմային

ֆաբրիկայի տարածքում

կառուցել կենսագազի

գործարան:

Ըստ գիտնականների , եթե արհեստականորեն ` ինքնաթիռների օգնությամբ ,Երկիր

արտանետել աերոդիսպերս համակարգեր` 1մլն տոննա, ապա ըստ իրենց հաշվարկների,

այդ համակարգերի արտանետումը, կնվազեցնի արևի ճառագայթների հոսքը դեպի

երկիր 1%-ով, որն էլ կբերի իր հերթին ջերմաստիճանի 1oC-ով նվազմանը:

Արտանետման աղբյուր

Արտանետվող գազերի, աերոզոլերի չոր մնացորդներ

Չոր մնացորդ

Բնական ամոնիակ

Խոնավ մնացորդ

Թթվային մնացորդներ

Օքսիդացում

Քայքայում

Արև

Ջերմոէլեկտրոկայանները տարեկան մթնոլորտ են արտանետում 33 տոննա ծծմբային անհիդրիդ, այն կարող է վեր ածվել 50

տոննա ծծմբական թթվի:

ԵՐԿԻՐ

O

OO

Օզոնային շերտը ինտենսիվ կերպով կլանում է Արևի կոշտ

ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները:

Թերմոսֆերա

Մեզոսֆերա

Էկզոսֆերա

ՍտրատոսֆերաՏրոպոսֆե

րա

Օզոնային շերտ

Միջինում մեկ ավտոմեքենան մեկ տարվա ընթացքում մթնոլորտ է արտանետում մոտ

200կգ ածխաթթու գազ, 60կգ ազոտի օքսիդ, 40կգ ածխաջրածին, 3 կգ մետաղական և

ռեզինե փոշի, կապար, պոլիկոնդենսացված արոմատիկ համակարգեր և այլն:

Նալբանդյան

փողոց

Աբովյանփողոց

Ավտոմեքենաներից արտանետումների քանակությունը գերակշռում է

Նալբանդյան փողոցում:

Մեքենաները մարդկանցից յոթն անգամ ավելի արագ են ստեղծվում:

ՄԱՐԴ ՄԵՔԵՆԱ01234567

20002005

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

227000300000

2000 թվականին Երևանում մոտ 227000 գրանցված ավտոմեքենա կար: 2005-ին դրանց թիվն դարձել

է `300 հզ. :

Կտրուկ կրճատվել են մայրաքաղաքի

կանաչ տարածքները: Թվարկված գործոնները

պատասխանատու են Երևանի աղտոտման

97 տոկոսի համար: 

  

Ստեղծվել են հատուկ կետեր, որտեղ

յուրաքանչյուր մեքենա տարվա մեջ մեկ անգամ

պետք է ենթարկվի ստուգման` պարզելու, թե արտանետվող գազը

որքանո՞վ է համապատասխանում թույլատրելի նորմերին (ծառայության արժեքը

1200 դրամ է):

2005 2006 2009

0

5000

10000

15000

20000

ՀՀ ներկրվող մեքենաների քանակությունը մինչ 2009թ-ը

Բրոնխիալ ասթմա

Շնչառական ուղիները` առողջ և

հիվանդ

Ըստ ՀՀ գլխավոր

թոքաբան` Անդրանիկ

Ոսկանյանի. - Վերջին

տարիներին ասթմա

հայտնաբերում ենք նույնիսկ 1-2

տարեկանների մոտ:

2001 20040

2000400060008000

Հիվանդ երեխաներ

Պաշտոնական տվյալների համաձայն` արտանետումները ՀՀ-ում պակասել են 40-90 %-ով, սակայն նույն նյութերը օդային

ավազանում պակասել են ընդամենը 12-30 %-ով :

Հայաստանում մթնոլորտային օդի վնասակար նյութերի արտանետումն

ամբողջությամբ կազմել է 206,5 հազար

տոննա:

83%

17%

Ավտոտրանսպորտ

Արդյունաբերություն

Արտանետումներ

Վնասակար արտանետումների քանակի

մեջ տոկոսային բաժնեմասով առաջինը

բենզինն է` վտանգավոր

արտանետումների մոտ

77 %-ը: Դիզելային վառելիքի և

բնական գազի այրումից 2006

թվականին 17 հազարական տոննա

վնասակար արտանետում է

արձանագրվել, դրանցից

յուրաքանչյուրի բաժնեմասը կազմել է

11 %:   

Ալավերդու պղնձամոլիբդենային կոմբինատ

ՀՀ-ում վնասակար նյութերի արտանետումների 65,1%-ը

կազմում է ծծմբային անհիդրիդը :2008թ. Ալավերդու

պղնձամոլիբդենային կոմբինատը արտանետեց

22,4 հազար տոննա ծծմբային անհիդրիդ:

Մթնոլորտային տեսակարար արտանետումներն ըստ մարզերի 2001թ:

Մթնոլորտ արտ.ծ

վնասակար նյութերի

քանակը, տ

Մթնոլորտային տեսակարար արտանետումները

մեկ բնակչի հաշվով

կգ

մեկ քառ. կմ-ի

հաշվովկգ*

մեկ կազմակեր

պության

հաշվով, տ**

Ք. Երևան 2078.9 1.7 9158.1 13.5

Արագածոտն

57.3 0.3 20.8 5.2

Արարատ 5635.3 18.1 2688.6 115.0

Արմավիր 73.5 0.2 59.2 3.7

Գեղարքունիք

98.4 0.4 23.9 4.5

Լոռի 4263.1 10.9 1125.1 129.2

Կոտայք 4433.4 13.5 2122.3 105.6

Շիրակ 57.0 0.2 21.3 2.4

Սյունիք 158.5 1.0 35.2 39.6

Վայոց Ձոր 34.6 0.5 15.0 11.5

Տավուշ 124.3 0.8 46.0 3.9

Ընդամենը ՀՀ

17014.3 4.5 600.0 43.2

Ընդհանուր արտանետումների

մեծ մասը բաժին է ընկել

Երևան քաղաքի, Արարատի, Լոռու և Կոտայքի մարզերի կազմակերպություն

ներին, որոնց գումարային

արտանետումները կազմել են

16.4 հազ. տ. կամ ընդհանուր

արտանետումների 96.5 %-ը:

Արարատի և Հրազդանի ցեմենտի գործարաններ

2009թ. ցեմենտային փոշու պարունակությունը 

Հրազդանի մթնոլորտում 4,6 անգամ գերազանցել է ՍԹԿ-ն, իսկ Արարատում` 4.1 անգամ:

ՆԿԱՏԵԼԻ ԵՒ ՍՊԱՍՎՈՂ ԳԼՈԲԱԼ ՏԱՔԱՑՈՒՄԸ ՀՀ-ՈՒՄ

1935- 1990ԹԹ-ՆԵՐԻՆ

ՄԹՆՈԼՈՐՏԱՅԻՆ ՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱԱՆԻ ԱՆՈՄԱԼԻԱՆԵՐԸ

ԸՆԴԱՄԵՆԸ ՓՈՓՈԽՎԵԼ ԵՆ

± 10C-Ի ՍԱՀՄԱՆՆԵՐՈՒՄ:

Հայաստանում մթնոլորտային օդի ջերմաստիճային փոփոխությունները 1935 – 1990թթ-ների համար:

Ուսումնասիրված ժամանականահատվածում, ՀՀ-ում օդի ջերմաստիճանի ամենանկատելի բարձրացում դիտվել է ձմռանը`

0.8 0C-ով, գարնան ամիսներին` 0.19 0C, ամռանը` 0.73 0C, և նվազում աշնանը` 0.1 0C-ով: ՀՕԿ հաշվել է ջերմաստիճանային գլոբալ փոփոխությունները` հաշվի առնելով ջերմոցային գազերի արտանետումները: Ստացված արդյունքները ցույց տվեցին, որ

Հայաստանում օդի միջին ջերմաստիճանը 2100թ-ի համար կբարձրանա 1.7 0 C-ով:    

Փոշու կլանման սարքեր

Մեխանիկական

Չոր Ֆիլտրող Թաց

Էլեկտրական

Գազից փոշու կլանման սարքերը լինում են մեխանիկական և

էլեկտրական բնույթի

Կերամիկական, ապակի արտադրման գործարաններում արտանետումների մաքրման

համար օգտագործում են ցիկլոններ և հիդրոդինամիկ

փոշեկլանիչներ:

ՑԻԿԼՈՆ

Քաղցրահամ ջրերի անվերադարձ կորուստները կազմում են 150կմ3/տարի, այսինքն` քաղցրահամ ջրերի համաշխարհային

պաշարների շուրջ 1%-ը: Պետք է հիշատակել, որ միայն 2000թ. քաղցրահամ ջրերի կորուստները

կազմել են 300կմ3 :

ՀՀ ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԻ ՀԱՄԱՌՈՏ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ

ՀՀ ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐ

Մակերևութային ջրեր

Ստորգետնյա ջրեր

Առկա ջրային ռեսուրսներից, Հայաստանը օգտագործում է միայն 35 %-ը, իսկ մնացած

65%-ը ՀՀ-ից դուրս է արտահանվում:

Ջրային ռեսուրսներ

Հայաստանն է

օգտագործում

65%35%

1. Մակերևութային ջրեր

Հանրապետության տարածքում

համեմատաբար խոշոր գետերն են.

Արաքս գետի ավազանում`

Ախուրյանը` Կարկաչուն վտակով,

Մեծամորը` Քասախ վտակով,

Հրազդանը` Մարմարիկով, Արփան`

Եղեգիսով, Որոտանը` Սիսիանով և

Գորիսով, Ազատը, Վեդին, Մեղրին և

Ողջին, Կուրի ավազանում` Դեբեդը`

Փամբակ և Ձորագետ

վտակներով, Աղստևը` Գետիկով,

Տավուշը և Հախումը, որոնք ունեն

100 կմ և ավելի երկարություն կամ

1000 կմ քառ. և ավելի մեծ ջրհավաք

ավազան:

Հայաստանի տարածքում եղած լճերը հիմնականում բարձր լեռնային են և

փոքր, բացառությամբ` Կովկասի Մարգարիտ` գեղեցկուհի

Սեվանա  լճից, որի մակերեսը կազմում է1326 քառ.կմ և գտնվում է ծովի

մակերևույթից1897 մ բարձրության վրա:

ՀՀ մյուս լճերից կարելի է նշել` Արփի, Քուր, Ակնա, Այղր և Սև լճերը, որոնցում

կուտակված մակերևութային հոսքի ջրերը մասնակցում են աղբյուրների և գետերի

սնուցմանը:

ՀՀ-ն հիդրոլոգիական ցիկլի ամենավերջին հաշվարկների համաձայն, ամեն տարի տեղումների

տեսքով լրացուցիչ գոյանում է ավելի քան 17.6 մլրդ. խորանարդ մետր ջուր, իսկ մոտ 11.5 մլրդ. խոր.

մետր ջրի քանակություն ենթարկվում է գոլորշիացման:

ՀՀ-ն ջրային բալանսը լրացվում է 2 անդրսահմանային ջրային աղբյուրների

հաշվին. 0.94 մլրդ. խոր. մետր ջրի գետային հոսքը կատարվում է Հայաստանի

Արաքս գետից, իսկ ջրի 1.19 մլրդ. խոր. մետր դեպի

Արարատյան արտեզյան ավազան է հոսում Թուրքիայի ստորգետնյա ջրերը:

Հայաստանի գետերի մեծ մասը փոքր, արագահոս և լեռնային են, որոնք

արտացոլվում են ձնհալքների, աղբյուրների և ստորգետնյա ջրային դրենեժային ցանցի

միջոցով:

Գետերի ընդհանուր հոսքը կազմում է 7.15 մլրդ. խոր մետր, որից մոտ 6.25 մլրդ. խոր. մետր գոյանում է երկրի ներսում:

Աղբյուրների տեսակարար կշիռը կազմում է 1.6 մլրդ. խոր. մետր, իսկ դրենեժային

ստորգետնյա ջրերինը` 1.43 մլրդ. խոր. մետր:

ՀՀ-ն հիմնական գետերի բնութագրերը 

ԳետերԵրկարությ

ունկմ

Ջրբաժան ավազան

կմ2

Հոսք1մլն մ3/ տարի

1 Ախուրյան 186 2784 3582 Մեծամոր 38 2240 8343 Հրազդան 141 2565 7104 Ազատ 56 952 2175 Վեդի 58 998 646 Արփա 128 2306 7327 Որոտան 178 2476 7168 Ոխչի (նաև

Նորաշենիքի վտակը)86 1341 366

9 Քասախ 89 1480 23510 Դեբեդ 92 3895 112011 Աղստեվ 133 2480 35912 Սևանա լճի ավազան 4750 26513 Քուռ գետի վտակներ 810 16814 Մեղրի և Արաքս

գետերի վտակներ36 664 103

15 Ընդհ. 29741 6247Հավելյալ հոսքեր Արաքս գետից

940

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ 7187

ՀՀ-ն հիմնական լճերի բնութագրերը  ըստ մարզերի`

Լճերի անվանումը

Ըստ մարզերի

Բարձրություն (մ)

Ծավալ(մլն մ3)

Մակերես

(կմ2)

1 Սևան Գեղարքունիք

1897 (1916*) 33400 1240

2 Արփի Շիրակ 2020 100 22

3 Կարի Արագածոտն

3200 0.36 0.12

4 Այղր Արմավիր 856 0.31 0.16

5 Սեվ Սյունիք 2658 11.6 1.92

6 Կապուտավան Սյունիք 3286 0.47 0.10

7 Ակնա Կոտայք 3030 2.5 0.50

8 Պարզ Տավուշ 1334 0.08 0.03 

2. Ստորգետնյա ջրեր

ՀՀ-ը այն եզակի երկրներից է, որտեղ 1 մլն-ից ավել բնակչություն ունեցող մայրաքաղաք Երևանի

ջրամատակարարումն իրականացվում է ստորգետնյա աղբյուրների ջրերով, առանց լրացուցիչ մաքրման

գործընթացի անհրաժեշտության:

Ստորգետնյա ջրերի պաշարների 70%-ը բաժին է ընկնում Արարատյան հարթավայրին: Խիստ սակավաջուր են

հանրապետության հյուսիսային (Աղստև գետի և Կուրի մանր վտակների ավազաններ) տարածքները, ինչպես նաև

Արագած լեռան հյուսիս արևմտյան և արևելյան տարածքները (Ախուրյան գետի ավազանի միջին

հոսանքները):

Հայաստանում առկա ընդհանուր վերականգվող ստորգետնյա ռեսուրսները կազմել են տարեկան 4.1 մլրդ. խոր. մետր, որից մոտ 1.6 մլրդ. խոր.

մետրը երկրում առաջանում է աղբյուրների ձևով, իսկ 1.4 մլրդ. խոր. մետրը սպառվում է գետերում և լճերում: Հայաստանում սկզբնավորվող խորքային ստորգետնյա ջրերը մոտավորապես կազմում են

1.0 մլրդ. խոր. մետր:

Խորքային ստորգետնյա կարևորագույն աղբյուրներ են հայտնաբերվել Արարատյան արտեզյան ավազանում: Արտեզյան հորերը արտադրում են 5-100 լիտր/վարկյան ջուր` առանց մեխանիկական ջրհանի:

Ստորգետնյա ջրային

ռեսուրսների

պաշարները ըստ

տվյալների կազմում են

2.4 մլրդ. խոր.

մետր, որից

66%-ը գտնվում է Արարատի արտեզյան

ջրավազանում

Աղբյուրների մոտավորապես

25%-ը պարունակում են

նիտրատների, նիտ-րիտների ևֆտորի բարձր

կոնցենտրացիաներ: Որպեսզի

հնարավոր լինի կանխել հետագա

աղտոտումը, ստոր-գետնյա աղբյուրների շրջակայքում

պետք է ստեղծվեն

սանիտարական գոտիներ:

Արարատյան արտեզյան ավազանի մի քանի ջրհորներ պարունակում են

հանքային տարրերի բարձր բաղադրություն

(0.5-ից մինչև 2 գրամ/լիտր), որը գերազանցում է առողջապահական ընդունված ստանդարտները, այդ

պատճառով ջուրը չի թույլատրվում օգտագործել խմելու նպատակով:

Մակերևութային ջրերի աղտոտման աղբյուրներն են`

1.կենցաղային- տնտեսական հոսքաջրերը;

2.արդյունաբերական հոսքաջրերը;

3.արդյունաբերական գործարաններից և բնակավայրերից

մակերևութային հոսքաջրերը;4.գյուղատնտեսական

հոսքաջրերը;5.հանքահորային և հանքային

տիպի հոսքաջրերը:

Կեղտաջրերի մաքրումը իրենից ներկայացնում է

ինժեներո- էկոլոգիական և էկոլոգո- էկոնոմիկական սուր դրված

խնդիրներից:

Կեղտաջրում առկա դիսպերսված մասնիկների մաքրումն իրականացվում է`

Դիսպերսված մասնիկների մաքրում

Պարզարաններ

Ֆլոտացիոն

հանգույցՖիլտրեր

Կեղտաջրում առկա մանր դիսպերսված և կոպիտ մասնիկների (d>10-3 սմ) մաքրումն իրականացվում է`

Մանր դիսպերսված և կոպիտ մասնիկների մաքրումն իրականացվում է`

Կոագուլյացիա

Ֆլոկուլյացիա

Նստեցում

Հոսքաջրում լուծված անօրգանական թթուներից և հիմքերից առաջացած աղերի

անջատման համար գոյություն ունեն տարբեր եղանակներ,

որոնցից, տնտեսական առումով, նպատակահարմար

են իոնափոխանակման և հետադարձ օսմոսի (ուլտրաֆիլտրման)

եղանակները:

ԼՕՄ պ-կող հ.ջ.երի մաքրումն կատարվում է

Ռեգեներատիվ

Էքստրակցիա

Ռեկտիֆիկացիա

Սորբցիա

Դեստրուկտիվ

Կենսաբանական

Կեղտաջրում առկա լուծված օրգանական միացություններ պարունակող հոսքաջրերի մաքրումն իրականացվում է`

Թունավոր և ռադիոակտիվ աղտոտման ենթարկված դժվար վնասազերծվող

հոսքաջրերի մաքրման համար տարածում է ստացել

վերջիններիս թաղումը ընդերքի խորը շերտերում, ծովի հատակում (հատուկ

կոնտեյներով) և այլն:

Ամեն տարի, Համաշխարհային օվկիանոս է նետվում ավելի քան 2-

10 մլն. տոննա նավթ: Հիմնականում աղտոտված են Միջերկրական Ծովը,

Ատլանտյան օվկիանոսը և նրա ափերը: Մեկ լիտր նավթը զրկում է քառասուն հազար լիտր ծովի ջուրը

ձկների համար այդքան կարևոր թթվածնից: Մեկ տոննա նավթը աղտոտում է 12կմ2 օվկիանոսի

մակերևույթ:    

Ժ. Ի. Կուստոյին տվյալների համաձայն, օվկիանոսի վերին

շերտերում և 300մ խորության վրա առկա են կապար, սնդիկ, կադմիում,

որոնք սպանում են ձկներին, նույնիսկ` մարդուն:

Ժ. Ի. Կուստոն գրում է` «- Ծովը դարձել է կոյուղային

փոս, ուր նեխում են բոլոր աղտոտիչները` աղտոտված

գետերից արտահոսած - բոլոր աղտոտիչները, որոնք անձրևներն ու քամին

հավաքում են մեր աղտոտված մթնոլորտում, բոլոր այն

աղտոտող նյութերը, որոնք արտանետվում են այնպիսի

թունավոր կառույցների կողմից, ինչպիսիք են

լցանավերը: Այսպիսով` պետք չէ

զարմանալ, եթե աստիճանաբար այդ

կոյուղային փոսում կյանքը վերջանա »:

Ջ ՈՒ Ր Ը Կ Յ Ա Ն Ք Ի Հ Ի Մ Ք Ն Է

«- Ջուր, դու չունես ոչ համ, ոչ հոտ, ոչ գույն, քեզ հնարավոր

չէ նկարագրել, քեզնով հիանում են, չիմանալով, թե դու ինչ ես:

Չի կարելի ասել, որ դու անհրաժեշտ ես կյանքին, դու

հենց կյանքն ես: Դու մեզ երջանկություն ես բերում, որը

չես կարող բացատրել մեր զգացմունքներով: Քեզնով մեզ են վերադառնում մեր ուժերը,

որոնց հետ մենք արդեն բաժանվել էինք: Քո

բարյացակամությամբ մեր մեջ կրկին սկսում է փոթորկել մեր սրտի չորացած աղբյուրները» :

Անտուան- դե- Սենտ- Էկզյուպերի

Ղ

Հ Ո

իրենից ներկայացնում է բնական ռեսուրս, որը չի ավելանում

շահագործման ժամանակ, բայց փոխում է իր հատկությունները`

բերքատվությունը

Հող

Հողային ռեսուրսների մշտական կորուստները լինում են`

*Հողի էռոզիա` պայմանավորված բնական բուսական ծածկույթի փոփոխություններով ,*Տարբեր օբյեկտների կողմից գրավված մեծ

մակերեսներ*հողերի երկրորդային աղակալում

`պայմանավորված հողերի ոչ դրենաժային ոռոգումից և ջրի անկանոն հոսքից

*ագրոտեխնիկայի ոչ ճիշտ կիրառման արդյունքում բերքատվության կորուստ

*հողի դեգրադացիա` կապված մետաղական և ոչ մետաղական օգտակար հանածոների

արդյունահանման հետ*հողի քիմիական աղտոտում

Ընդերք

Հանքաքարեր

Հայաստանում հայտնաբերվել են շուրջ 60 տեսակի օգտակար հանածոների

պաշարների 667 հանքավայրեր, որոնց տնտեսական-համախառն արտադրանքն  ընդերքում գնահատվել է ավելի քան 170

մլրդ դոլար:

Ընդերքօգտա-գործման հիմնական ոլորտներն

են.

•° ընդերքի երկրաբանական հետազոտությունները,° օգտակար հանածոների արդյունահանումը,° հանքավայրերի ուսումնասիրության և շահագործման հետ չկապված ընդերքի օգտագործումը:

Փորձագետները առանձնացնում են Պետական հաշվեկշռում գտնվող

հանքավայրերի 3 խմբեր՝• Հանքավայրեր նորմալ տնտեսական պաշարներով, որոնց շահագործումը նպատակահարմար է մրցակցային

շուկայի պայմաններում:• Հանքավայրեր սահմանափակված տնտեսական պաշարներով, որոնք կարող են շահագործվել հատուկ աջակցության պայմաններում

(հարկային արտոնություններ), ինչպես նաև հատուկ տեխնոլոգիաների

կիրառման դեպքում:• Հանքավայրեր սահմանափակված տնտեսական պաշարներով, որոնց

շահագործումը ներկա պայմաններում տնտեսապես աննպատակահարմար է:

ՀՀ-ն տարածքում հայտնաբերված են 92 մետաղական հանքավայրեր : Սակայն պաշարների

Պետական Հաշվեկշռում հաշվառված են և նախնական գնահատված միայն 18 տեսակ

մետաղների և 47 տեսակ ոչ մետաղական հանքային հանածոների պաշարներ:

1980 թվականին Հայաստանի արտադրանքի 4.9%-ը կազմում էր հանքաարդյունաբերությունը, որում ոչ մետաղական հանքային աղբյուրները կազմում էին

2.4%:

Շինարարա-կան

քար

Հրակա-յուն

հումք

Խեցեգործա-կան հումք

Ապակու հումք

Քիմիական հումք

Բնական հանքայի

ն կլանիչնե

ր

Տուֆ Հրակա-յուն կավ

Կավ Պեռլիտային ավազներ

Գիպս Պեռլիտ

Բազալտ Կվարց Գիպսա-տար

կավեր

Դիատոմիտ

Գրանիտ Կերակրի աղ

Բենտոնիտ

Տրավերտին Ցեոլիտ

Մարմար և այլն

Պեմզա

ՀՀ-ն հիմնական ոչ մետաղական բնական ռեսուրսները զբաղեցնում են 575 հանքավայրեր

ՈՉ ՄԵՏԱՂԱԿԱՆ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԸԹԱՆԿԱՐԺԵՔ ԳՈւՆԱԳԵՂ ՔԱՐԵՐ Փիրուզ

ԿԻՍԱԹԱՆԿԱՐԺԵՔ ԳՈւՆԱԳԵՂ ՔԱՐԵՐ Ագաթ, Օբսիդիան

ԳԵՂԱԶԱՐԴԱՅԻՆ ԳՈւՆԱԳԵՂ ՔԱՐԵՐՕնիքսանման, Մարմար, Քվարց- հասպիս, Լիստվենիտ

ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ՀՈւՄՔայդ թվում`Երեսպատման քարեր, որմնաքարեր, սղոցաքարեր, մանրատված քարեր, շինարարական քարեր

Գրանիտներ, գաբրոներ , բազալտներ, հրաբխային և ֆելզիտային տուֆեր, կոնգլոմերատներ, տրավերտիններ, մարմարներ, բրեկչիաներ, կրաքարեր, տուֆաավազաքարեր, շինարարական ավազ, ավազակոպճային հումք, խճաքար

ԼԵՌՆԱՏԵԽՆԻԿԱԿԱՆ (ՋԵՐՄԱՔԻՄԻԱԿԱՆ) ՀՈւՄՔայդ թվում`Հալանյութեր, հրակայուն, խեցեգորշական և ապակե հումք, աղյուսակղմինդրային հումք, ցեմենտի հումք, կաղապարման հումք, քարաձուլման հումք, հանքային գունագեղ նյութեր

Քվարցիտներ, կրաքարեր, կավեր, պեռլիտային ավազներ, հրաբխային խարամներ, դոլոմիտներ, մերգելներ, թերթաքարեր, բենտոնիտային կավեր, դունիտներ, պերիդոտիտներ, դիաբազներ

ՔԻՄԻԱԿԱՆ ՀՈւՄՔ Կրաքար, քարաղ, գիպս, դոլոմիտներ

ԲՆԱԿԱՆ ՀԱՆՔԱՅԻՆ ԿԼԱՆԻՉՆԵՐԲենտոնիտներ, պեռլիտներ, ցեոլիտներ, դիատոմիտներ, ռեոլիտներ

ՎԱՌԵԼԻՔԱԷՆԵՐԳԵՏԻԿ ՌԵՍՈւՐՍՆԵՐՔարածուխ, գորշածուխ, ածխային և այրվող թերթաքարեր, տորֆ

Երեսպատման քարեր

Շինարարական քարեր:

Լցանյութեր և բալաստային

հումք

Բազալտներ Անդեզիտաբազալտ Մարմարացված կրաքարԳաբրո-սիենիտներ Բազալտներ ՊեմզաԳրանոդիորիտներ Գրանոդիորիտ Ավազակոպճային նյութերՏրավերտին Օնիքսանման մարմար, Գունավոր փշրաքար, Մարմարացված կրաքար

Կրաքար

Հրաբխային խարամ

Ֆելզիտային տուֆ, Մերգել

Քվարցիտ, Պորֆիրիտ, Տրավերտին

Բալաստային հումք

Գաբրոներ ՏուֆՀիալոբազալտ

Մարմար

Տուֆեր

Տուֆավազաքար

ՀՀ-ն ոչ մետաղական ռեսուրսները ըստ օգտագործման ոլորտի:

Քվարց

Բազալտ

ՏուֆԳրանիտ

ՀՀ-ն մետաղական հանքավայրերը

ՍԵՎ ՄԵՏԱՂՆԵՐ ԳՈՒՆԱՎՈՐ ՄԵՏԱՂՆԵՐ

ԱԶՆԻՎ ՄԵՏԱՂՆԵՐ

Մագնետիտ Պղինձ-մոլիբդենային Ոսկի

Ապատիտ-մագնետիտային

Պղինձ-կոլչեդանային Ոսկի-բազմամետաղային

Երկաթ Բազմամետաղային Ոսկի և կվարց

Մագմատիկ

ԽՍՀՄ Օգտակար Հանածոների Պետական Հաշվեկշռի, 01.01.1991թ. դրությամբ Անդրկովկասի մոլիբդենի պաշարների 99.9%-ը (մոլիբդենի արտադրությամբ Հայաստանը ԱՊՀ-ի երկրներում զբաղեցնում է 2-րդ

տեղը), ոսկու 80%-ը, պղնձի 85%-ը ( պղնձի արտադրությամբ` 3-րդ տեղը), երկաթի ավելի քան 50%-ը

հաշվառված են եղել Հայաստանի տարածքում:

Պղնձի պաշարների զգալի մասը

կենտրոնացված է պղնձա-

մոլիբդենային (Քաջարան, Ագարակ,

Լիճք), ինչպես նաև պղինձ- պիրիտային (Կապան, Ալավերդի,

Շամլուղ) և ոսկի-բազմամետաղային

(Շահումյան, Արմանիս)

հանքավայրերում: Հայաստանը

հարուստ է նաև մոլիբդենով

(Քաջարան): 1952թ-ից գործում է Զանգեզուրի

պղնձամոլիբդենային կոմբինատը` Քաջարանի

պղնձամոլիբդենային հանքի բազայի վրա:

Ագարակի հանքավայրը

շահագործվում է 1963թ-ից սկսած:

Քաջարան

Ագարակ

Կապան

Շահումյան

Պղնձի և մոլիբդենի պաշարների զգալի մասը

կենտրոնացված է նաև

Թեղուտի պղնձա-

մոլիբդենային հանքավայրում:

Թեղուտ

Այս պրոցեսը ուղեկցվում է ֆլոտացիոն մեթոդով հանքանյութի

հարստացումով: Առաջացած կոնցենտրատը այրում են` մինչև

МоО3 -ի առաջացումը` 2MoS2 + 7O2 → 2MoO3 + 4SO2,

МоО3 –ը ենթարկում են հավելյալ մաքրման` այն ջրածնով

վերականգնելով. MoO3 +H2 → Mo + H2O

Մոլիբդենի արդյունաբե

-րական

ստացումը:

Ոսկու զգալի պաշարներ կան

ոսկու (Սոթք, Մեղրաձոր,

Լիճքվազ-Թեյ) և ոսկի-

բազմամետաղային (Շահումյան,

Արմանիս, Ազատեկ, Գլա-ձոր, Մարջան)

հանքավայրերում:

Սոթքի հանքավայրում մաքուր ոսկին

մոտ 200 տոննա է, և դա

վերջնական թիվը չէ:

Սոթք

Երկաթի հանքավայրերը տեղակայված են Կոտայքի մարզում, և

ներկայացված են

հիմնականում Հրազդանի

սկարնային և Աբովյանի հիստերո-

մագնատիկ հանքավայրերո

վ:

Հրազդան

Աբովյան

ՀՀ-ն բոլոր ուսումնասիրված հանքերի արդյունաբերական յուրացումն ու շահագործումը կազմում է 32մլն տոննա`

տարեկան վերամշակման համար: Հումքի արդյունավետ օգտագործումը հնարավորություն է տալիս արտադրել 140 հզ.

տոննա մետաղային արտադրանք, 30մլն տոննա տարբեր շինարարական նյութեր,

որոնց ընդհանուր արժեքը կազմում է 1600 մլրդ. դրամ:

Պինդ օգտակար հանածոների պաշարները կշռային տեսքով որոշվում են հետևյալ ընդհանուր բանաձևով`

Q = V d, 

V -ն հանքամարմնի ծավալն է (մ3) d –ն հանքաքարի ծավալային զանգվածն է

ընդերքում (տ/մ3): 

V = S m,S -ը հանքամարմնի մակերեսն է հզորությանը

ուղղահայաց հարթության վրա m –ը հանքամարմնի միջին հզորությունն է:

Օգտակար բաղադրիչի պարունակության պաշարը կշռային տեսքով որոշվում է հետևյալ բանաձևով.

P = Q c

P –ն օգտակար բաղադրիչի պաշարն է c –ն օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունն է

հանքաքարում:

Եթե c –ն ներկայացված է տոկոսներով, ապա`

P = Q c/100S = S1 cosα

S1 –ը հանքամարմնի մակերեսն է չափված հատակագծի վրաα –ն հանքամարմնի տարածման հարթությանը ուղղահայաց

հարթության և հատակագծի հարթության միջև կազմած անկյունն է

Շնորհակալությո

ւն