açıklamalı yönetim zamandizini 1919 – 1928

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn No: 604

Kamu Ynetimi Aratrma ve Uygulama Merkezi: 8 Trkiye Cumhuriyeti dare Tarihi Aratrmas (TDATA)

AIKLAMALI YNETM ZAMANDZN

1919 1928

CLT - II

Nuray Ertrk KESKN (Editr) Fatma Eda ELK

Recep AYDIN M. Burcu BAYRAK

Asl YILMAZ Esra DK

Ankara, 2012

II

Ankara niversitesi Yayn No: 360

(c) A SBF KAYAUM, Nuray E. Keskin (Ed.)

Aklamal Ynetim Zamandizini: 1919-1928 Trkiye Cumhuriyeti dare Tarihi Aratrmas (TDATA)

A SBF Kamu Ynetimi Aratrma ve Uygulama Merkezi: 8 Ankara, 2012

Prof. Dr. Birgl Ayman GLER, Proje Yneticisi (Nisan 2009-Mart 2011) Do. Dr. Koray KARASU, Proje Yneticisi (Nisan 2011-Aralk 2011)

Do. Dr. Cenk REYHAN, Proje Danman Yrd. Do. Dr. Nuray Ertrk KESKN

Fatma Eda ELK Recep AYDIN

M. Burcu BAYRAK Dr. Asl YILMAZ

Esra DK

ISBN: 978-605-136-074-4

1.Kamu Ynetimi 2. Trk dare Tarihi 3. Cumhuriyet Tarihi 4. Ynetim Zamandizini I. Keskin, Nuray Ertrk (Ed.), II. Aklamal Ynetim Zamandizini: 1919-1928

Yayna Hazrlama: Serpil Hoaf Kapak Tasarm: Fikret Sar

Bask Yeri:

Ankara niversitesi Basmevi ncita Sokak No: 10 06510 Beevler / Ankara

Tel: 0312 - 213 66 55 Basm Tarihi: 21.12.2012

Yayn Yeri:

A Siyasal Bilgiler Fakltesi KAYAUM Mdrl

Cebeci Ankara

Tel: (0312) 595 12 85 Eposta: [email protected] Site: http://kayaum.politics.ankara.edu.tr

Bu alma

Ankara niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Mdrlnce desteklenmi ve Nisan 2009- Aralk 2011 tarihleri arasnda gerekletirilmitir.

III

NDEKLER Ksaltmalar..........................................................................................................v Sunu................................................................................................................. vii

Yirmili Yllarda Ynetim ...................................................................................1 Nuray E. KESKN

1919: gal Ynetimi ve Kurtulu rgtlenmesi............................................15 Nuray E. KESKN

1920: Bamsz ve Halka Doru Ynetim.....................................................195 Nuray E. KESKN

1921: Sava Ynetimi ve Ynetimin Merkezilemesi...................................453 Fatma Eda ELK

1922: Yeni Trkiyeyi Kuracak Zafer in Beeri ve Mali Kaynaklarn Ynetimi ..........................................................................................................923 Fatma Eda ELK

1923: Savan Sonu ve Yeni Rejimin lan: Cumhuriyet...........................1327 Recep AYDIN

1924: Rejimin Gvence Altna Alnmas ve Anayasal Kurulu ................1541 M. Burcu BAYRAK

1925: Kar Devrimciliin Tasfiyesi ve Cumhuriyetin Ynetsel Kuruluu........................................................................................................1737 Asl YILMAZ

1926: Devrimin Toplumsal-Ekonomik likilerinin Hukuki Kuruluu ve Ynetsel Omurgas ...................................................................................1909 Asl YILMAZ

1927: Ynetsel rgtlenme..........................................................................2071 Esra DK

1928: Harf Devrimi ve Laikliin lan.........................................................2181 Esra DK

1927-1928 Devlet Tekilat ...........................................................................2277

Genel Kaynaklar...........................................................................................2307 Aratrmaclar Hakknda.............................................................................2321 Kii Adlar Dizini ..........................................................................................2325 Konu Dizini....................................................................................................2343

V

KISALTMALAR

Zamandizin sayfalarnda son stunda kullanlan ksaltmalardan bazlar kurum, bazlar sreli yayn, bazlar da kitap adlarn temsil etmektedir. Kitaplarda

kullanlan ksaltmalar kitabn balnn ilk harflerinden olumaktadr. Okuyucu tam knyeyi grmek iin bu kitabn sonundaki genel kaynaklara gitmeli,

balk ksaltmasnn yanndaki yazar soyadna/yayn adna bakmaldr. AAK: Anadolu Ajans Kronolojisi ABE: Atatrkn Btn..., 2004 ADTE II: Ergn AG: Alemdar Gazetesi AK: Atatrk Kronolojisi AkG: Akam Gazetesi AKSCK: zakman, 1999 AlG: Albayrak Gazetesi ATA: Boazii ATCK: Kocatrk, 1983. AS: Aksz Gazetesi Aybars: Aybars, 2009 AyD: Aydnlk Dergisi BCA: Babakanlk Cumhuriyet Arivi BMM: Byk Millet Meclisi BK: Bakanlar Kurulu BM: Birlemi Milletler Resmi Internet

Sitesi BMM-G: Demirel, 2007 BOA: Babakanlk Osmanl Arivleri C: Cilt CA: Cemiyeti Akvam (Milletler Cemi-

yeti) CHF: Cumhuriyet Halk Frkas CR: Cerideyi Resmiye Gazetesi CDMSOK: Uluatam, 2001. : Ener, 1963 D: Devre DB: T.C. Dileri Bakanl, Ulus-

lararas Antlamalar Arivi DCA: Gk, 2007 DU: Blaisdell, 1979

EUSC: Warren, 2010 FH: Hot, 2004 GB: Uluatam, 2001 GCZ: Gizli Celse Zabtlar GM: Gayei Milliye Gazetesi HB: Akbal HM: Hkimiyeti Milliye Gazetesi HTK: Baykal, 1974 HTVD: Harp Tarihi Vesikalar.. : tima BA I: imir, 1973 BA III, IV: imir, 2000 H: Karabekir, 1969-2008 HEP: Karabekir, 2001 HMM: Akin, 1976 kG: kdam Gazetesi lG: leri Gazetesi M: Aybars, 1988 : Ergin, 1996 TC: ttihat ve Terakki Cemiyeti YT: Karahanoullar, 2005 KB: Genelkurmay, 1989 Kzlay: Hilali Ahmer KSG: Sarhan, 1993-1996 KSB: Gotthard, 1972 KSMAK: Mderrisolu, 1974 KSMK: Mderrisolu, 1981 LK: ztoprak, 1995 MEB: "Bursa Konumas" MC: Milletler Cemiyeti M: Karay, 1964

VI

MMB: Gkbilgin, 1965 MMA: apolyo, 1967 MMO: nal, 1968 MS: imir, 1972, 1985 MMV: Erdeha, 1975 G: t Gazetesi PS: Peyam Sabah Gazetesi RBr: United Kingdom RG: Resmi Gazete RnG: Renin Gazetesi RGr: "Greece" RIC: Ireland RIT: "Italy" RP: Aydoan, 2001 S: Say SdR: Senato della Repubblica SDYS: Borak, 1997 SF: Serveti Fnun S: imir, 1972 SiT: Armaolu, 1975 SNGP: Cornell, 2001 SRG: Sebilrread Gazetesi SY: Berber, 1997 TA: Aydemir, 1975 TAED: iek TAR: kn, 1997 TCF: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas

TCSYK: Anadolu Ajans, 2004 TD: Akn, 2001 TDP: Oran vd., 2002. TDT: Keskin, 2009 TE: Tevhid-i Efkr Gazetesi THA: Pehlivanl, 1993 TH: Genelkurmay, 1962-1965 TH-GC: Genelkurmay, 2009 TKSK: Jaeschke, 1970 TKSK I: Jaeschke, 1984 TKSK II: Jaeschke, 1973 TMM: Byklolu, 1992 TSA: Soysal, 1989 TSM: Ortayl, 1974 TSP: Tunaya, 2003 TPB: Hosfeld, 2005 TTC: Trk Tayyare Cemiyeti TTDK: Krkpnar, 2001 TV: Takvimi Vekayi VG: Vakit Gazetesi VH: Tengirenk, 1967 VhG: Vahdet Gazetesi YD: Yeni Dnya Gazetesi YG: Yenign Gazetesi YH: Yeni Hayat Gazetesi ZBH: Tepeyran, 1946 ZC: Zabt Ceridesi

1923 Yl 1327

1923: SAVAIN SONU ve YEN REJMN LANI: CUMHURYET

Recep AYDIN* 1923 yln nceleyen iki temel olay, yln genel zelliini belirlemektedir.

Bunlardan biri Kasm 1922de Osmanl hkmetinin ortadan kalkmasyla iki hkmetli yapnn sona ermesidir. Dieri ise uluslararas dzlemde Ankara h-kmetinin siyasal olarak tannmasn getirecek olan Lozan grmeleridir. Sal-tanatn ortadan kalkmas yeni rejimi Cumhuriyete yaklatrm, yln balarnda merutiyet olarak anlan rejim, yl sonunda Cumhuriyete dnmtr.

Genel seimle Meclisteki muhalefet byk lde tasfiye edilmi, bu mu-halefetin stanbuldaki destekileri stanbulda kurulan stiklal Mahkemesi ta-rafndan etkisiz hale getirilmitir. dzenin tesisi adna da ekyalk ve eteci-likle mcadele edilmi ve yl sonunda bu mcadele sonularn vermitir.

Siyasi merkezileme abas olarak adlandrlabilecek bu srece ynetsel bir merkezileme de elik etmitir. cra Vekilleri Heyetinin kurulu ve ileyii belli bir dzene kavumutur. Yrtmeyi kuvvetlendirmeye alan hkmet yarg alannda da nemli admlar atarak sreci ynetecektir.

Cumhuriyetin ilan yln en nemli olaydr. Bylece hakimiyeti milliye olarak anlan temel ilke hayat bulmu olacaktr. lanla eski rejimden tam an-lamyla bir kopu gerekleecektir. stanbulun dman igalinden kurtulmas ve Ankarann bakent yaplmas bu kopuu nceleyen iki temel olay olarak kar-mza kmaktadr.

Aada, ncelikle hakimiyeti milliyenin temel kurumu olan Meclis ze-rinde durulacaktr. ne kan kimi siyasi ve idari olaylara deinildikten sonra siyasi merkezileme olarak anlan srece deinilecektir. Sonrasnda i dzenin tesisi ve ynetsel yapdaki deiim incelenecektir.

BRNC MECLSN SONU ve YEN DNEM 1923 yl hem savan sona erdii hem de Cumhuriyetin ilan edildii yldr.

Lozan Antlamas bamszl simgelerken, yaplan genel seim yeni dnemin iaretisidir. Yeni dnemde savan etkileri silinmeye allacak, bir taraftan da i dzenin tesisi iin aba gsterilecektir. Lozanla d gvenlik meselesi hallol-duundan, kinci Meclis ynn dzene evirecektir. Bu, sava artlarnda ku-rulmu olan idari mekanizmann normal seyrine dntrlmesi olarak yorum-lanabilir. Yl bu zellii itibariyle bir gei yldr. Sava artlarnn sona erdii ve idarenin ve siyasetin merkeziletirilmeye alld bir gei yl

* Ar.Gr., Ankara niversitesi Ynetim Bilimleri Anabilim Dal.

Ynetim Zamandizini 1328

Aada yasama sreciyle ilgili dikkat eken birka nokta ve nemli olaya deinildikten sonra hkmet biiminin ve bakentin belirlenmesi ile siyasi ve ik-tisadi dnm gsteren Lozan ve zmir ktisat Kongresi zerinde durulacaktr.

Meclisin leyiiyle lgili Birka Konu Gerek Meclisin alma dzeni gerek inceledii konular asndan Birinci

Meclisle ikincisi arasnda farkllklar bulunmaktadr. Birinci Meclis sava mec-lisi olup grevi bamszla kadar mcadele etmektir. Bu nedenle 1921 Anaya-sasnda, bu Meclisin bamszla kadar dalmadan toplanmas ngrlmtr. Genel seimden sonra kurulan kinci Meclis ise barn saland bir ortamda grev yapacaktr. Bu nedenle devletin inas ve i dzenin tesisi konusunda al-acaktr.

Meclisin ileyiiyle ilgili dikkat eken bir tartma itzkteki boluklardan kaynaklanmaktadr. tzk ve usul tartmalar yla yaylm grnen aksaklk-lara neden olmaktadr. Bu tartmalarn zellikle Birinci Mecliste olduu g-rlmektedir. Baz konularn tartmalarnda itzkteki boluklar nedeniyle Meclis Bakanyla mebuslar arasnda sknt kmaktadr. Oylama usulleri, soru nergeleri ya da gndem oluturma gibi baz faaliyetlerde izlenecek yntemler Mecliste uzun tartmalara neden olmutur. yle ki kimi durumlarda bu tart-malar asl konuyu geride brakacak kadar ne kmaktadr. Osmanl Meclisleri-nin etkilerini bu erevede 1923 ylnda da grmek ilgintir. Kimi konularda i-leyi Osmanlda uygulama bulmu olan durumlara gre belirlenmekte, bu yolla itihat kazanmaktadr. Ayn zamanda Birinci Meclisin savata kurulmu olmas bu tip usul tartmalarnn kenara itilmesine neden olmu ve bu konuda dzen-leme yaparak mesai harcamaktan kanlm gibi grnmektedir.

leyi asndan 1923 ylnda birka sorun dikkat ekmektedir. tzkle ilgili boluklar, Meclisin baz yargsal kararlar ve izin meselesi Meclis ileyiini zora sokan ve yavalatan birka durum olarak ne kmaktadr. Ayrca yln ba-larnda gizli celselerdeki tartmalarn darya yansmas ve yabanc basnda da-hi yer bulmas da uzunca tartlm bir konudur.

Bunun yannda Mecliste Mustafa Kemal Paann ok fazla sz almamas da dikkat ekicidir. zellikle yln balarnda uzun yurt gezilerinde bulunan Mustafa Kemal Paa, Mecliste bulunsa bile ok fazla sz almamaktadr. Meclis Bakan seilmesi ya da yasama yl allar gibi konular dnda, Cumhurba-kan seildiinde sz almtr. Buna ramen nemli tartmalarda etkisi aktr.

Meclisin Yargsal Faaliyetleri Bir sorun alan Hyaneti Vataniye uygulamalar ve Meclisin yksek yarg

yetkisini de ksmen elinde bulundurmas nedeniyle ortaya kan yargsal faali-yetlerdir. 1923 ylnda karlan yasa says kadar yargsal karar alnmas dik-kat ekicidir.1 dam kararlarnn ve Hyaneti Vataniye sularndan yarglananla-rn hkmleri Meclise gelmekte ve Meclis, son sz syleme hakkn kullan- 1 Bu yargsal faaliyetler Heyeti Umumiye karar olarak dzenlenmitir.

1923 Yl 1329

maktadr. Tartmalarda Meclisin byle bir yetkiye sahip olup olmadndan, mebuslarn Ceza Hukukuna hakim olmamalarna kadar ok eitli tepki ve ele-tiriler gelmitir.

24 ubat 1923 gnl itimada bir mahkeme kararnn grmelerinde, konu ksmen tartlmtr. Kii hakkndaki karar ve Adliye Encmeni mazbatas okunduktan hemen sonra Meclisten ne anladk? sesleri gelmi ve zmir mebu-su Abdullah Efendi konuyla ilgili sz almtr.2 Mebusa gre siyasi bir Mec-lisin byle ilerle uramas katiyen doru olmayp bu ilerin yksek mahke-melere braklmas gerekmektedir.

Abdullah Efendinin konumasndan sonra da konunun adaletsizlik yaratt ifade edilerek srete ne zanlnn ne mahkumun dinlendii ne de olayn anla-labildii vurgulanacaktr.

Tartmada asl nemli vurguyu Erzurum mebusu Durak Bey yapacaktr. Karar vermek bir tarafa konuyu dahi anlayamadn ifade eden mebus byk vebal altna girildiini sylemektedir. Bu ilemin yapld kanunun kt za-man Mahkemei Temyiz bulunmadn belirten Durak Bey, artk Temyiz Mah-kemesi olmasna ramen konunun Adliye Encmeni vastasyla Meclise geldii-ni belirterek buna artk gerek kalmadn savunmaktadr.

Tartmalar bir sre daha devam etmi ve sonrasnda bir an nce ilgili kara-rn verilmesi gerektiini savunanlarca oylama yaplm ve karar tekrar grl-mek zere Adliye Encmenine gnderilmitir. Bunun yannda benzer rnekle-rin Meclise gelmemesi ynnde verilen takrirler Adliye Encmenine sevk edilmitir.

Mebus Mezuniyetleri Meselesi Meclisin bir dier dikkat eken tartmas mebuslarn izinleri hakkndadr.

Meclis toplantlarnda ok defa gndeme gelen konu, mebuslarn izinlerinin Meclise onaylanmas, izin alan ok sayda mebus nedeniyle oturumlarda yeterli ounluk salanamamas gibi durumlara neden olmutur. Yl genelinde izin ko-nusunda gzlenen eletirilerin, izin konusunun onaylanmasnn yaratt mesai, Meclis toplant ve karar yeter saylarnn salanamamas ve izinlerin takibi gibi meselelerde younlam olmas dikkat ekmektedir. zin sorunu, Anayasada se-im karar ile ilgili dzenleme yaplrken iyice gz nne kmtr.

Seimle ilgili ilk dzenleme 1 Nisan gn gndeme gelmi ve gerekli yasal deiiklikler yaplmtr. Seim kararnn alnmasndan hemen sonra ise mebus-larn seim blgelerine gitmesi durumu ortaya kmtr. Meclis alr halde ol-duundan mebuslarn seim blgelerine gitmelerinin sknt yarataca aktr. Bunun zerine 5 Nisan 1923 gnl itimada mebuslarn izinleriyle ilgili bir Di-van Riyaset (Meclis Bakanl) karar tartlmtr. Kararda ok sayda mebu-sun izinli olduu, bunun yannda, salk nedeniyle izin isteyenlerin yannda izin hakkn talep eden de ok sayda mebus bulunduu bildirilmekte, izinlerin ve- 2 Sz konusu karar Hyaneti Vataniyeden on sene kree mahkm sabk Muhtar Yrkolu

Mehmed hakkndadr. Karar No. 355, TBMM ZC, D:1, C:27, : 198.


rilmesi durumunda nisab mzakerenin (toplant yeter says) salanamayaca Meclise bildirilmektedir.3 Bunun zerine yaplan tartmalarda mebuslarn seim blgelerine gitmelerinin doal haklar olduu ama bir taraftan da Mecliste kesin-ti olamayaca ifade edilmitir. zellikle Erzurum mebusu Durak Bey izin me-selesine iddetle kar kmaktadr. Durak Beye gre nemli olan seim ya da seilmek deil mevcut durumda yaptklar vazifedir. Efendiler seneden beri tarihe hrikalar kaydeden Meclis, acaba byle bir ay suretiyle dairei intihabiyeyesine gitmek iin bu tarihe altn kalemle yazdrdn silecekler mi-dir? Bu tarihini lekeliyecek midir? gibi sorular sorarak keskin bir dille konuan mebus yi dnelim, eer byle bir karar ittihaz edersek ve buradan arkadala-rmz mezuniyetle dairei intihabiyelerine [seim blgelerine] giderlerse bir daha iki, aya kadar burada itima etmek imkn olamaz diyerek bir ngrde bu-lunmaktadr. Zaten sonu da o ynde olacaktr. Durak Beyin nerisi mebuslarn geri arlmas ve gelmeyenlerin istifa etmi saylmalar ynndedir.4

Durak Beye ramen sz konusu izinler hakknda, yaklaan Ramazan ay nedeniyle bir eit ertelemeye gidilmesine karar verilecektir. Ramazan aynda, nceki senelerde bir haftayla bir ay arasnda deien tatiller ilan edilmitir. 1923 yl iin de benzer bir ekilde tatil ilan edilerek ve tatil de biraz uzatlarak mevzu hallolabilecektir. Verilen karar bu ynde olmu ve izin meselesi grmelerinin Ramazan tatili grmelerine kadar ertelenmesine karar verilmitir. Buna ra-men Meclis 16.04.1923 gn ikinci celsesini yeterli ounluk olmadndan top-layamamtr. 21.05.1923 gn tekrar toplanmaya alld ama yine yeterli ounluk salanamad anlalmaktadr.5 O gnk itimadan Meclis ancak 11 Austosta yani ikinci devrenin balangcnda toplanabilecektir.

zin meselesi kinci Mecliste de tartma konusu olmaya devam etmitir. Son olarak yl sonunda izin meselesi ile ilgili olarak kanun teklif ve tasarlar ve-rilse de Meclisten gemeyecek ve bu dzenlemeler kanunlaamayacaktr.

Gizli Celselerin Gizlilii Meclis grmelerinin dorudan basnda yer almas, gizli olarak toplanan

celselerdeki tartmalarn yabanc gazetelerde kmas Mecliste tartmalara ne-den olmutur. Bunun yannda birok mebus dorudan gazetelerde yazmakta hat-ta gazete sahibi olan mebuslar bulunmaktadr.6 ou gazetede gncel tartmalar ve genel siyaset, eitim, edebiyat gibi konularda mebuslarn yazlar dikkat 3 Mebuslara, Meclisin nisabn mteessir etmiyecek tarzda izin verilmesi hususunun bir karara

balanmasna dair Byk Millet Meclisi Riyaseti Saniyesi tezkeresi, TBMM ZC, D:1, C:28, : 18

4 Ayn yer. 5 16.04.1923 gnl Zabt Ceridesinin sonunda Meclisin o gn ikinci celseyi toplayamad yaz-

maktadr. Aadaki metin aynen alntlanmtr: Nisab ekseriyet hsl olamadndan o gn ikinci celse alamam ve itima t 21 mays 1339 tarihne braklmtr. O gn de nsabolmadndan meclis alamam ve 11 austos 1339 tarihnde ikinci devre faaliyete ba-lamak zere birinci devre kapanmtr. TBMM ZC, D:1, C:29, :26, s. 240.

6 rnein Yeni Gn ve sonra Anadoluda Yeni Gn adn alan ve Ankara hkmetini destekle-yen gazetelerin sahibi Yunus Nadidir.

1923 Yl 1331

ekmektedir. Mecliste nemli sayda akademisyenin bulunmas da bu erevede tartlabilir. Ama asl tartma gizli celsedeki bir oturumun dorudan gazetede yer almasyla patlak vermitir. Byle olunca aslnda gizli celselerin pek gizli olmad anlalm ve arlkla Lozan veya sava ihtimali gibi konularn tart-ldndan bu mesele ciddi bir tepkiyle karlamtr.

lk olarak 25 Ocak 1923 gnl gizli celse oturumunda tartmalarn basna yansmas meselesi dikkat ekmi ve bunun zerine Ali kr Bey ile cra Ve-killeri Heyeti Reisi Hseyin Rauf Bey arasnda bir tartma yrse de konunun dorudan grlmesi 24 Mart 1923 gnl gizli toplantda gereklemitir. Bu-rada Hseyin Avni Bey dorudan konuyu gndeme getirmi ve sert bir k yapmtr. Son birka yldr sinirlerine hakim olduklarn ve dar bir havadis szmad ve gizli celselerin faydalarn grdklerini ama bu yl sinirlerinde gev-eme olduunu ifade eden mebus, gizli celsede konuulan konularn dorudan dar aktarldn ifade etmektedir. Tartmalarn dorudan Times ve Tan gaze-telerinde yer aldn bildiren mebus Aklna dimana gvenemeyen adam Mecliste oturamamaldr ve (e)er casus ise alaktr7 diyecek ve gerekirse me-buslarn birbirlerini kollamalar gerektiini belirtecektir. Sonrasnda ortam sa-kinlemi ve konu tekrar gndeme gelmemitir.

Ali kr Beyin Katli Yln ne kan olaylarndan biri de Meclisteki muhalefetin nemli isimle-

rinden Ali kr Beyin ldrlmesidir. Meclisin yeni seim karar almasndan nce meydana gelen olay, nce Ali kr Beyin gaybubeti olarak Meclise yan-sm sonrasnda ise ortada bir cinayet olduu anlalmtr. Meclisteki muhale-fete cinayetin siyasi olma ihtimali gndeme getirilince tartma hararetlenmi-tir.

Cinayet ilk olarak 29 Mart 1923 gnl itimada gndeme gelmitir.8 Hse-yin Avni Bey sz alarak hararetli bir konuma yapmtr. Mebus, konuya doru-dan girerek heyecanl olduunu ve sznn kesilmemesini istirham ederek sze balamtr. Mebus bu milletin ismetidir Tecavz arkadalarmza deil, bir milletin namusunadr szleriyle konuyu aan mebus, memleketin sahibi, aza-metli bir tarih sahibi, namusuna hkim bir milletin mebusunun kaybolduunu ve hkmetin iki gndr bulamadn sylemektedir. Szlerine devam eden mebus sz konusu cinayetin adiyen ilenmi olmasn temenni edecek ve Ya siyasi ise efendiler! Ya siyasi ise? diye sorarak memlekette hangi fikir olursa olsun herhangi bir fikrin nderinin leceinin anlaldn belirtecektir. Hseyin Avninin vurgusu bir bakma hkmeti sorumlu grmesinden kaynaklanmakta-dr. Konumasna Trk Milleti bir sancak ekmi. Onu namus telkki etmi ve onun altnda kanunlar neretmi. Bu kanunun fevkine kan alaklar kahrolsun efendiler... kendini gayrimesul, kanunun fevkinde telkki edenler namussuzdur. diyerek devam edecektir. Hkimiyeti milliyenin, memlekette oyunu serbeste 7 TBMM GCZ, C:26, D:1 :180. 8 TBMM ZC, D:1, C:28, :13.


kullanmak, fikrini zgrce dile getirmek demek olduunu vurgulayacaktr. An-kara denilen ky kadar bir yerde zabtasiyle, ordusiyle, milletiyle, meclisiyle, hkmetiyle hepsi mevcudolan Ankara'da Ali kr Bey kaybolmutur ve bulu-namamaktadr diyen mebus, hkmetin bu cinayeti aa karmas gerektiini syleyerek cinayetin adi bir cinayet olmasn umduklarn ama eer deilse de hesabnn millete sorulacan belirtecektir. Ayrca faillerin yarglanmas iin Meclisten de sz isteyecektir. Ancak bu yolla Meclisin alabileceini belirte-cektir.

Vekiller kendileri ekilsinler! Onlarn kudretleri yoksa Heyeti Celile ciz deildir. erefinizi, namusunuzu, kanununuzu muhafaza edecek bir Hkmet tekil edersi-niz. Bu suretle mzakereye imkn vardr. Aksi takdirde paydos efendiler! Paydos! Biz mademki zerimize aldmz vazifeyi idare edemiyoruz, onun iin biz paydos edelim. Millete hakkn verelim. O, hakkn da, erefini de, dinini de muhafaza eder. Ben de onun bir ferdi olarak iftihar ediyorum efendiler!

Szleri alklarla biten Hseyin Avni Beyden sonra cra Vekilleri Heyeti Reisi sfatyla Rauf Bey sz alacaktr. Rauf Bey, haberin kendilerine bir gn n-ce (28 Mart 1923) ulatn bildirerek soruturmann adliye ve kolluk gleri ta-rafndan aratrldn ifade edecektir. Hseyin Avni Beye cevap olarak H-kmetin herhangi bir acziyeti bulunmadn belirtecek; eer olur da sonu ola-rak sorumlular bulamazsa gcnn yetmediini Meclise gelip syleyeceini bildirecektir.

Sz alan baka mebuslardan sonra Durak Bey bir skunet ars yapa-caktr. Durak Beye gre olay ok yenidir ve adli tahkikat devam etmektedir. Birka gn iinde faillerin ortaya karlamamas veya cinayetin siyaseten ilen-diinin anlalmas durumunda ise Hkmetin grevini yapmamakla sulanabi-leceini ifade etmitir. Meclisten o durumda ne yaplaca ynnde gelen Ne olur? sorusuna da [Hkmeti] dreceiz efendim. Ne olur ne de-mek?diyerek yant verecektir

Tartmalardan sonra Rauf Bey tekrar sz alacak ve aratrmann devam et-tiini tekraren syleyecektir. Konunun gizli celsede konuulmas talepleri oldu-unu oysa buna gerek olmadn, aka her eyin konuulmas gerektiini ifa-de edecek ve kendilerinin Adliye Vekilinden emin olduklarn belirtecektir. Konumasnn sonuna doru hizip meselesi gndeme gelecektir. Rauf Bey ko-nunun frkayla, hiziple alakas olmadn ve bu konuda frka ya da hizipten sz edilemeyeceini ifade edecektir. Szlerini (m)utlak muvaffak olacaz. Bunu gzmzden karmyalm, hissiyata kaplmyalm, skneti muhafaza edelim. Tekrar ediyorum. Hkmetiniz, Adliyenizden, Adliye Vekili muhteremi Bey ar-kadanzdan tam manasiyle emindir diyerek bitirecek ve cinayet hakkndaki tartmann ilk gn bylece kapanacaktr.

ki gn sonra konu tekrar gndeme gelecektir.9 Lazistan Mebusu Mehmed Necati Bey bir takrir vererek herkesin her gn ayr bir haber duyduunu Heyeti Vekilenin hakikati mesele hususunda tenvir ve tatmin etmeleri iin resmen be- 9 TBMM ZC, D:1, C:28, :14.

1923 Yl 1333

yanatta bulunmalarn teklif etmitir. Takririn sonrasndaki aklamasnda h-kmetin bu konuda tek yetkili olduunu ve en azndan ne olup bittii, neler ya-pld hakknda bir resmi aklama yapmas gerektiini ifade etmitir.. Necati Beyden sonra sz alan Adliye Vekili Rifat Bey, Heyeti Vekileden malumat is-tendiini oysa soruturmann hukuken gizli yaplmas gerektiini belirtmitir. zmit mebusu Srr Bey ise konunun Dahiliye Vekiline ait olduunu ve onun aklama yapmas gerektiini syleyecektir. Tartmalar sonunda konu hakknda verilen takrir kabul edilmi ve Hkmetin, Mecliste en azndan duyulan haberle-rin doru olup olmadn yantlamas ynnde karar klnmtr.

2 Nisan1923 gnl itimada10 Ali krnn bulunan cesedi ve gelimeler-le ilgili aklama yapmak zere cra Vekilleri Heyeti Reisi tekrar krsye gel-mitir. Ali krnn cesedinin bir nceki gn bulunduu kendilerine bildiril-mitir. Ayrca zanl olarak kolluk kuvvetlerince teslim alnmaya gidilen Giresun Alay Kumandan Topal Osman ve arkadalarnn, giden kuvvetlerle atmaya girdii, kendisinin yaraland arkadalarnn ise ld kendisinin de sonradan hayatn kaybettiini aklamtr.

Vekilden sonra Hseyin Avni Bey sz alarak, Ali krnn bedenen ayrl-dn ama ruh olarak Mecliste kaldn syleyecektir. Ali krnn, hrriyet ve hakimiyeti milliye konularnda Meclisi halef braktn belirtecektir. Sonra-snda baka mebuslar da sz alm ve gelen birka tane takrire uygun olarak Ali kr Beyin ailesine taziye telgraf ekilmesine karar verilmitir. Ayn gn Van mebusu Haydar Bey ve birka arkadann Topal Osmann cesedinin Meclis nnde salben [aslarak] tehir edilmesine ilikin takrirleri kabul edilecektir.11 Ayrca Ali kr Bey'in naann Trabzon'a gtrlmesine itirak etmeleri iin Trabzon mebusu Nabizade Hamdi Bey ile Lazistan mebusu Ziya Hurid Bey'e izin verilmesine karar verilmi, cenazeye katlmak iinse Lazistan mebuslar Osman Bey ve Dr. Abidin Bey sonraki gn izin almlardr. Trabzon mebusu Ali kr Bey'e 4 Nisan1923 gn Ankara'da bir cenaze treni yaplm olup tm vekil ve mebuslarn, asker ve polislerden gruplar, Afgan Sefiri ve ok sayda ki-inin trene katld bildirilmektedir. Cenaze, merasimden sonra Trabzon'a git-mek zere yola karlmtr.12

Tartma stanbul basnnda da yer bulmu ve konunun siyasi olma ihtimali dile getirilmitir. Hakimiyeti Milliyede ise stanbul basnna ynelik sert k-lar dikkat ekmektedir. Cinayetle ilgili stanbul basnnda yer alan haber ve yo-rumlara "Ya namussuzluk ya aptallktr!" balkl haberle yant verilecek; Ali kr hakkndaki ihtimalleri aklayan stanbul basnna "Gazetecilik aklna ge-leni aklna eseni yazmak deildir. Bunun hyanet tekil edecei zamanlar var-dr." eklinde sert bir cevap verilecektir.13

10 TBMM ZC, D:1, C:28, :16. 11 Karar No. 370, TBMM ZC, Ayn yer. 12 Cenaze Merasimi, Hakimiyeti Milliye, 05.04.1923, s. 3. 13 A.k., s. 2.


Genel Seim: "Sulh Halinde allmas Lazm Gelen ktisadi Bir Devreye Doru 1923 yl Meclis iinde hiziplemenin iyice belirgin olduu yldr denebilir.

nceki yllarda balayan tartmalar bu yllarda daha da iddetlenecek, Ali k-r Beyin katli ve Hoca kr Efendinin risalesi gibi olaylar nedeniyle daha da n plana kacaktr. Bu dnemde Mustafa Kemal Paann bir yurt gezisine k-mas ve bir anlamda nabz yoklamas ilgintir. Yurt gezisinden sonra da cra Vekilleri Heyeti ile grm ve seimlerin yenilenmesi iin karar alnmtr.14

Meclis uzunca bir sre toplanmayacak ve yeni yasama dnemi 11 Austosta balayacaktr.

Seimle ilgili sre, 1923 ubatnda Van mebusu Haydar ve Yozgad mebu-su Sleyman Srr Beylerin ntihab Mebusan Kanununun Tadiline dair bir ka-nun teklifi vermeleriyle balamtr.15 1 Nisanda, Anayasaya 1921de eklenen ek maddenin kaldrlarak seimin yenilenmesi grlecek ve madde kaldrl-madan seimin yenilenmesine Heyeti Umumiye kararyla karar verilecek,16 iki gn sonra da mebus seimini dzenleyen kanunda deiiklik yaplacaktr.17

1 Nisan 1923 gn Aydn Mebusu Esad Efendi ile 120 arkada, Tekilt Esasiye Kanununun maddei mzeyyelesinin ilgasna ve tecdidi intihaba dair ka-nun teklifi vermilerdir. Buna gre Meclis, mdafaai memleket gayesiyle top-lanm olup bu grevi yerine getirmitir. Bundan sonrasnda mesaili sulhiye ve terakkiyat iktisadiye [gibi] iki mhim ve mukaddes gayeyi hedeflemektedir. Bu nedenle genel oylar yenilemek gibi bir zorunluluk bulunmaktadr. Ayrca Tekilat Esasiyedeki maddei mnferide kaldrlmadan yeni bir seime gitmeye imkan da bulunmamaktadr. Bu nedenle maddelik bir teklif verilmitir.

Bahsedilen maddei mnferide memleketin mdafaas amacyla toplanan Meclisin amacn tamamlayana kadar seime gitmeyeceini ngrmektedir.18 Bu nedenle yeni bir kanunla konuyu dzenlemek gerektiinden alttaki teklif veril-mitir:

MADDE 1. 20 Knunusani 1337 tarihli maddei mnferide mlgadr. MADDE 2. bu kanun tarihi nerinden muteberdir. MADDE 3. bu kanunun icrasna Trkiye Byk Millet Meclisi memurdur.

14 hsan Gne, Birinci TBMMnin Dnce Yaps: 1920-1923, Trkiye Bankas Kltr Ya-

ynlar, Yayn No: 360, Temmuz 1997; Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet: kinci Grup, letiim Yaynlar, Ankara, Nisan 1995, s 93 vd.

15 TBMM ZC, D:1, C:27, :190. 16 TBMM ZC, D:1, C:28, :15; Dstur, Tertip:3, C:4, s.15. 17 TBMM ZC, D:1, C:28, :17. 18 Maddei Mnferide yledir: bu kanun tarihi nerinden itibaren meri olur. Ancak elyevm

mnakit Byk Millet Meclisi 5 Eyll 1336 tarihli nisab mzakere kanununun birinci madde-sinde gsterildii zere gayesinin husulne kadar mstemirren mtemi bulunaca cihetle ibu Tekilat Esasiye Kanunundaki 4 nc, 5 inci, 6 nc maddeler gayenin husulne elyevm mevcut Byk Millet Meclisi adedi mrettebinin slsan ekseriyetle [te iki] karar verildii takdirde ancak yeni intihabdan itibaren meriyl icra olacaktr.

(http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa21.htm, 17.10.2011 )

1923 Yl 1335

Verilen teklifin hemen grlmesi nerilmi ve bu, Meclise kabul edil-mitir. Kanun grmelerinde Hseyin Avni Beyin nerisi ilgintir. Yukarda da verilen Anayasa maddesinde yeniden seime gitmek iin byk bir ounluk istemektedir. Ayrca bu madde Anayasann dier maddelerine de dorudan etki yapmamaktadr. Bu nedenle Hseyin Avni Bey, Meclisin bir Heyeti Umumiye karar alarak seimi yenilemeye karar vermesi gerektiini, bunun daha uygun olacan ve adna da Mukaddes Karar denmesini nerecektir.

Kanun grmeleri devam ederken Hseyin Avni Beyin nerisi kabul grm ve madde grmelerinde sz konusu teklifin reddi ve Heyeti Umumiye kararyla seimlerin yenilenmesine karar verilmesi nerilmitir. Kararn Mukad-des adyla anlmasna ise tepkiler olmu, Meclisin her kararnn mukaddes oldu-u, bu nedenle byle bir isimlendirme olamayaca dile getirilmitir. Nihayetin-de Meclis kararyla seim yenilenmesine ilikin verilen takrirler dorultusunda Bakan takrirden, yeniden intihap icras karargir oldu, tarzndaki takriri oy-lamaya sunmu ve bu ynde bir karar kabul edilmitir.

Karardan sonra sz alan Mustafa Kemal Paa, Trkiye devletinde tacdarlk ve diktatrln olamayacan, uzun mcadeleler sonucunda hakimiyeti milliyenin egemen olduunu ve devletin ve milletin banda hibir kuvvet veya makamn bulunmadn, sadece tek bir kuvvetin var olduunu onun da hakimi-yeti milliye olduunu vurgulayacaktr.

Seimlerin yenilenmesi karar alndktan sonra seim usulyle ilgili dzen-lemeler gndeme gelmi ve seimi dzenleyen kanunda deiiklik nerilmitir. Bu deiiklik, 1 Nisan 1923 gnl itimada grlmeye balanmak istense de bu mmkn olmamtr. Kanun tasars Kanuni Esasi Encmeninden km olmasna ramen TBMM matbaasnn yanmas nedeniyle baslarak oaltla-mam, tasarnn bir sonraki itimada grlmesine karar verilmitir.

3 Nisan 1923 gnl itimada kabul edilecek olan kanun, Osmanl dnemin-de de uygulanan 20 Eyll 1324 tarihli ntihab Mebusan Kanunu Muvakkatini deitirmektedir. Sz konusu geici kanun ya da Tekilat Esasiyenin herhangi bir hkmnn bu kanunla elimesi durumunda yeni kan dzenlemenin esas olaca belirtilmitir: ntihab mebusan kanunu muvakkatinin ve intihab mebusana mtaallik [ilgili] tevarihi muhtelifede mnteir kavanini saire [farkl tarihlerde baslm baka kanunlar] ile Kanunu Esasinin ibu kanuna muhalif ahkm [hkmleri] mlgadr.

8 maddelik kanunun birinci maddesi seim blgelerinin erkek nfusuna (nfusu zkr) gre seilecek mebus saysn dzenlemektedir. Buna gre Tr-kiye Byk Millet Meclisinin miktar zas Trkiye Devleti halkndan her yirmi bin nfusu zkrda bir nefer [tek kii] olmak zere intihap olunur. Blgenin erkek nfusu yirmi binden az olsa bile her durumda bir mebus semeye hakk olacaktr. Maddede, erkek nfusu yirmi bini geen yerler iin de dzenleme ya-plmtr. Maddeye gre seilecek mebus says aadaki tabloda gsterilmekte-dir. 90000 ve zerinde erkek nfusa sahip olan seim blgelerinde seilecek mebus says bu orana (maddede de belirtilen 20.000 nfusu zkra bir mebus oranyla) gre hesaplanacaktr.


Tablo-1: Seim Blgelerindeki Erkek Nfusa Gre Seilecek Mebus ve kinci Semen Saylar

Erkek Nfusa Gre Mebus Saylar Erkek Nfusa Gre Mntahibi Saniler Daireyi ntihabiye

Nfusu Zkru [erkek nfusu]

Mebus Says Mntahibi Saniler iin ngrlen Nfusu Zkr

[erkek nfus]

Mntahibi Sani Says

20.000den az 1 200-300 1 20.000 30.000 1 301-500 2 30.001 50.000 2 501-700 3 50.001 70.000 3 - - 70.001 90.000 4 - - 90.000den fazla 5 ve zeri - - Dzenlemenin 5. maddesi de seilecek mntahibi sanilerin [ikinci semen]

saysn belirlemektedir. Buna gre her 200 erkek nfusa bir mntahibi sani dmektedir.

Kanunla ayrca semek veya seilmek iin gerekli olan vergi ile mkellef olma art kaldrlmtr. Kanunun 4. maddesi Mntahibi evvel, mntahibisani veya mebus olabilmek iin vergi ile mkellef olmak merut deildir. biiminde dzenlenmitir. Bunun dnda semen ya 18e drlm, ama erkek nfusla snrlanmtr.

Mecliste kadnlara da seilme hakk verilmesi meselesi ksaca tartlm ama bir sonuca balanmamtr. Tartmada kadnlarn da seilebilmesini savu-nan Tunal Hilmi Bey olmutur. Mesele kanunun grld itimada tartl-m ve Hseyin Avni Bey konuyla ilgili bir tartma amtr. Hseyin Avni Beye gre kanun teklifi hazrlanrken kadnlar tekemml edip de, rey hakkn istimal etmek derecesine gelinceye kadar onlar aile efrad beyninde aile reisleri-ne rey vermi gibi telkki edilerek yirmi bin nfusu zkrda bir mebus intihabn esas ittihaz etmitir. Bunu verek anlatan mebus Her eyin bir derecesi, bir vesilei tekemml vardr diyerek bu hak verilmeden ziyade alnacak bir haktr. Her halde onlar da bu husustaki haklarn kendilerine lyk grd za-man bizden alrlar. Bunu zamana terk ediyorum. diyecektir. Tunal Hilmi Bey ise sz konusu dzenlemede kadnlara seme seilme hakknn verilmemesinin yannda mebus saylarnn belirlenmesinde de kadnlarn nfustan bile saylma-dn ifade ederek tepki vermitir. Maddelerin tartlmas srasnda da sz iste-yecek olan Tunal Hilmi Bey, kendisine nisaiyun ya da feminist diyenler oldu-unu ifade edecek, daha nceki tartmalarda kendisinin tek dereceli seim ne-risiyle dalga geildiini ancak bugn o kuraln getirilmek istendiini syleyerek kadnlarla ilgili konuda da ayn durumun ortaya kacan belirtecektir. Fakat konumasn tamamlayamadan sz kesilecek ve (byk olaslkla Meclisteki tartma ve arbede nedeniyle) oturuma ara verilecektir.

Bir dier mesele seme hakk kaytl tutulanlarla ilgilidir. Kanun taslanda asker kiilerin oy kullanmasyla ilgili bir dzenleme bulunmaktadr (m. 3). Buna

1923 Yl 1337

gre Bilcmle memurin ve muallimin ile berr, bahr, hava erkn, mera ve zbitan ve kk zbitan ve niformay lbist kffei mensubini askeriye ve bi-lmum jandarma erkn, mera ve zabitan intihabetmek hakkn haizdir. Dzen-lemede askerlerin oy hakk aka varken Hseyin Avni tarafndan bir itiraz ya-placak ve maddenin tayy [kaldrlmas] ynnde karar verilecektir. Hseyin Avni Beye gre ordu her trl cereyandan azade olmaldr. Olas bir sava durumunda ordunun, hkmetin grn tartmamas, dorudan uygulamas gerektiini ifade eden mebus, bu nedenle askere seme hakk verilmemesini nermektedir. Sonraki tartmalardan sz konusu kanun tasla hazrlanrken se-imin yenilenmesine henz karar verilmedii anlalmaktadr. Anayasada yer alan ek maddeye dayanarak, bir bar antlamas yapldktan sonra ve asker ter-his edilince seime gidileceinden Kanuni Esasi Encmeni dzenlemeyi hazr-larken askerlerle ilgili byle bir hkm koymutur. Bu tartmalar erevesinde askerin oy kullanabilmesini dzenleyen madde tayyedilmitir. Yine bu konuyla ilgili olarak taslakta bulunan ve ayr bir madde olarak dzenlenen (m. 4) Taht silahta bulunan efrad askeriye ile jandarma efrad intihaba itirakten memnu-durlar. ynndeki hkm de kaldrlacaktr. nc madde kaldrlnca yerine Osmanldan kalma dzenleme uygulanacaktr. O dzenlemede de silahaltndaki erlerle ilgili paralel bir kayt olduundan bu maddenin ayrca kabul edilmesine gerek kalmamtr.

Sonraki tartma ise aday olamayacaklarla ilgili olup o da tartlm ve de-itirilmitir. Maddenin ilk hali yledir (m. 5):

Vali, mutasarrf, kaymakam, defterdar, muhasebeci, malmdr olan zevat ile mftler mntahibisani intihabna balanmazdan lakal bir ay evvel istifa etmedik-e mahalli memuriyetlerinin bulunduu dairei intihabiyeden mebusu intihab olunamyacaklar gibi bilmum ahzi asker ube ve kalem reisleriyle jandarma alay, tabur, blk kumandanlar dahi mevkii memuriyetlerinin dhil bulunduu dairei intihabiyeden mebus intihabolunamazlar. Aksi takdirde intihab vki muteber ol-maz. Ancak devairi sairei intihabiye bu hkmden mstesnadr.

Tartmalarda sz konusu grevlilerin kendi blgelerinde kendi makam ve memuriyetlerinin kullanarak halk zerinde bask kurabilecekleri ve bu nedenle seimleri etkileyebilecekleri zerinde durulmutur. Osmanl zamannda var olan durumun onca zaman gemesine ramen tekrar cereyan etmesine izin verilme-mesi gerektii ifade edilmitir. Ayrca memurluklarn hepsinin saylmad, r-nein polis mdrlerinin darda brakld ama ayn etkiyi onlarn da yapabi-lecekleri ifade edilmitir. Bu nedenle ya bu maddenin de kaldrlmas gerektii ya da batan dzenlenmesi ihtiyac olduu ifade edilmitir. Tartmalar devam ederken baz takrirler gelmi, bunlar da baka memurlarn da seilememesi ge-rektii, bu memurlarn en azndan seimden iki ay nce istifa etmi olmalarnn zorunlu oluu gibi neriler duyulmutur. Nihayetinde Saruhan mebusu Read Beyin nerisi kabul edilmi ve kanunda yer almtr. Kanunda, grlen ve tayyedilen dier iki madde nedeniyle, nc madde olarak yer alacak dzenle-me yledir:


Muallimin mstesna olmak zere merkezden mansup bilmum memurin ile mftiler, hkkm ve mddeiumumiler ve belediye reisleri mntahibi sani intihab-na mbaeretten iki ay evvel istifa etmi olmadka mahalli memuriyetlerinin dahil bulunduu dairei intihabiyeden mebus intihap olunamyacaklar gibi ordu, kolordu, frka kumandanlariyle bilmum ahz asker ve kalem ve ube reisleri jandarma alay, tabur ve blk kumandanlar dahi mevkii memuriyetlerinin dahil bulunduu dairei intihabiyede mebus intihap edilemezler. Aksi takdirde intihab vki muteber ol-maz.

Mntahab sanilik ile ilgili dzenlemenin tartmalarnda Ktahya mebusu Besim Atalay Bey, sz konusu iki dereceli seimin milletin grn tam yan-stmadn, ikinci semenlerin oy kullanrken karar deitirmelerinden tr s-kntlar ktn ve bu nedenle tek dereceli seime geilmesini nerecektir. Mntahibi sanileri dzenleyen maddenin tayyedilerek, yerine intihabat bir de-recelidir demenin daha uygun olacan dile getirecektir. Karahisar Sahib me-busu Mehmed kr Bey de Besim Atalay Beye katldn ifade ederek H-kimiyeti Milliyenin tamamen tecellisi, her halde her ferdin hakk intihabn biz-zat ve bilfiil istimaliyle meruttur diyecek, ama halkn iki dereceli seime al-kn olmas nedeniyle dzenlemeyi birden deitirmenin uygulamada sakncalara neden olacan belirtecektir. Tartmalar devam etse de sz konusu maddede ikinci semenle ilgili bir deiiklik yaplmamtr. Bir baka takrirle konu yle dzenlenmitir:

Bir nahiye dahilinde bulunan nfusu zkrden her ikiyz kii iin bir mntahibisani intihap olunur. Bu miktardan fazlas iin bervehi ti muamele ifa olunur. yze kadar bir, yz birden be yze kadar iki, be yz birden yedi yze kadar ilh mntahibisani intihap olunur.

Grmelerde dikkat eken bir konu da kanunun icrasndan kimin sorumlu olacayla ilgilidir. Teklifte konu bu kanun Byk Millet Meclisi tarafndan icra olunur. biiminde dzenlense de buna itirazlar olmu ve seimi ynetecek olan kurumun cra Vekilleri Heyeti ya da Adliye veya Dahiliye Vekaletleri ol-mas gerektii savunulmutur. Dier gr ise cra Vekilleri Heyetinin ya da herhangi bir Vekaletin seim dneminde ortaya kacak herhangi bir sorunla il-gili ikayeti zebilmek iin Meclise ihtiyac olduunu, Heyeti Vekilenin kendi bana yasa karamayaca iin konunun Meclise grlmesinin zorunlu ol-masndan hareketle icra merciinin Meclis olmas gerektiini savunmaktadr. Tartmalar bym ve verilen takrirlerin hibiri kabul edilememitir. Nihaye-tinde tayini esamiyle reye sunulmas kabul edilmi ve cra Vekilleri Heyeti ka-nunun icrasna memur olsun ya da olmasn seenekleri oylanmtr. Sonu olarak cra Vekilleri Heyetinin kanunun uygulanmasnda memur olmas 67 ret ve 5 ekimsere kar 114 oyla kabul edilmitir.

Yeni seim karar alnp gndemdeki nemli konular bir an nce yasalat-rlmaya allrken mebuslarn izin meselesi gndeme gelmitir. Kendi seim blgelerine gitmek isteyen mebuslarn byk ksm topluca izin almaya alm, Meclis de alamaz hale gelmitir. Normalde almaya devam edecek olan

1923 Yl 1339

Meclis, son toplantsn 16 Nisanda yapacak ve 11 Austosa kadar toplanama-yacaktr.19

Seim almalar Hakimiyeti Milliyeden takip edildiinde ilk olarak 6 Ni-san tarihinde Dahiliye Vekilinin seimle ilgili Vatan Gazetesi muhabirine yap-t bir aklama karmza kmaktadr (s. 1). Seimle ilgili genel bir bilgi veren Vekil, "Meclis mdafaai memlekete mnhasr olan ilk vazifesini ima ve ikmal etmitir [tamamlamtr]. Bundan sonra sulh halinde allmas lazm gelen ikti-sadi bir devre almtr." diyecektir. Yeni devreye yeni bir Meclisle girmek ge-rektii ynndeki gr Meclisteki tartmalarla koutluk gstermektedir. Son-rasnda 9 Nisan tarihinde nl 9 umdenin [prensip] yaynland grlecektir. (bkz. Ek-1)

Umdeler Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi Gazi Mus-tafa Kemal" imzasyla yaynlanmakta olup bir eit seim ilkeleri dizisi gibi g-rnmektedir. Sonrasnda, umdeler Zaferden saadete ulamak iin etrafnda top-lanacamz umdeler balyla verilmeye devam edilecektir. 9 ilkenin yannda bir de ek olarak sulh hakkndaki grn de ifade edildii bir madde bulunmak-tadr.20 Maddeler hakimiyeti milliye anlayna deinmekte, ayn zamanda mali, iktisadi ve siyasi kimi konular hakknda vaatte bulunmaktadr.

29 Nisan 1923 gnl Hakimiyeti Milliyede Dahiliye Vekaletinden yaplan bir aklama yer almaktadr. Nfus ve yerleim gz nnde bulundurularak, me-bus saylar belirlenerek yaplan aklamada toplamda yeni seimle 306 mebus kaca, mebuslarn 285'inin Anadolu'ya 21'inin stanbul'a ait olaca bildiril-mektedir. Osmanldan kalma bir seim kanunu uygulandndan, o kanunda de-iiklik getiren kanunun Meclis grmelerinde Osmanldan bu yana azalan n-fusun doru temsilinin salanmas nerilmi ve eski kanunun uygulanmasyla Meclisin ancak 90 ila 100 ye arasnda mebusa sahip olaca belirtilmiti. Ya-plan deiiklikle beraber bu sorunun ald anlalmaktadr.

Dikkat eken bir konu Mustafa Kemal Paann iki kez seilmesi olmutur. Buna gre bata zmirliler de Mustafa Kemal Paann zmir aday olmasn is-temiler21 ama seim sonular geldiinde Ankara ve zmir olmak zere iki defa mebusluk kazanld anlalmtr. Bunun zerine birka farkl neri gelecek Mustafa Kemal Paann hem zmir hem de Ankara mebusu olmas nerilecekse de bu kabul edilmeyecek, tartmalar sonrasnda tercih Mustafa Kemal Paaya braklacaktr. Nihayetinde ise Mustafa Kemal Paa Ankara mebusu olacak ve zmirdeki eksik mebusluk iin yeni bir seim yaplacaktr. O seim sonrasnda Osmanzade Hamdi Bey zmir mebusu olacaktr.22

19 Konu Mebus Mezuniyetleri Meselesi balnda daha ayrntl incelenmitir. 20 Dokuz Umdenin tam transkripsiyonuna, Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler: 1859-

1952, stanbul, 1952 knyeli eserden ulamak mmkndr (s. 580-581). lgili ilkelerin ksmen sadeletirilmi haline Atatrkn Btn Eserleri, Kaynak Yaynlar, C:15, s. 278-280den ula-labilir.

21 "zmir Paa Hazretlerinin namzetliini istiyor.", Hakimiyeti Milliye, 12.04.1923, s. 2. 22 Yeni zmir mebusu, Hakimiyeti Milliye, 08.10.1923, s. 1.


Seim sonular Haziran aynda gelmeye balayacaktr. Buna gre ilk seim sonucu Bigadan gelecektir.23 Sonrasnda da gnlk seim sonucu belli olan yer-lerden seilenlerin listesi yaynlanacaktr. Bunun yannda kadnlarn zaferini anlatan kimi haberler de seim sresince kmaktadr. Kadnlarn seme ve se-ilme haklar bulunmasa da kimi yrelerde mntahibi saniler, baz isimlere oy verecektir. rnein Latife Hanm Elazizde 46 oy alm grnmektedir. Habere gre Latife Hanm yekunda 146 oy alm bulunmaktadr. Oy alanlar arasnda Halide Edip de vardr. Gazete, bu durumu Trk kadnnn zaferi olarak nite-lemektedir.24

Seimle ilgili bir dier ilgin konu ttihat ve Terakki Partisi hakknda Mus-tafa Kemal Paaya sorulan sorudur.25 Habere gre mevcut hkmetle ttihat ve Terakki Partisinin ibirlii yapacana ilikin haberlerin dolat bildirilmekte, bu meselenin Mustafa Kemal Paaya sorulduu anlalmaktadr. Mustafa Ke-mal Paa ise, o partinin kendini feshettiini ve kendilerinin de dahil olduu ok sayda yesinin yeni oluumlara gittiini, byle bir frkann artk olmadn ve herhangi bir temsilciyle de grme yapmadn beyan edecektir. Partiler sz konusu olduunda seim sonrasnda dorudan bir grup kalmad sylenebilir. Birinci Meclis ierisinde var olduu sylenen ikinci grup seimde genel olarak etkisiz kalmtr. Net bir gruplama olmadndan dorudan partileme ya da li-der seip aday belirleme gibi bir srece gidemedikleri anlalmakta olup, bu grubun seimde bir varlk gsteremedii grlmektedir.

Seimin sonlarna doru Halk Frkasnn bir araya gelmeye balad sy-lenebilir. 8 Austos tarihli bir habere gre Ankara'da bulunan Halk Frkas me-buslar ilk defa toplanacaklardr. Seimlerin balamasndan bu yana seilen me-bus saysnn da 270 olduu haberde bildirilmektedir.26 Yeni Meclisin al da 11 Austos gn yaplacak ve mebuslarn faaliyetleri balayacaktr.

Cumhuriyetin lan Meclise Nasl Yansd? Cumhuriyetin ilan yln belki de en bilinen ve nemli olaydr. Mecliste

byk bir heyecanla grlm olan konunun Meclis gndeminde kal hayli ksadr. Cumhuriyetin ilan meselesi Meclis gndemine sadece Anayasa dei-iklii sebebiyle gelmitir. Bundan nce gazetelerde gndeme gelmi, hatta yln banda bakent meselesiyle ilgili Mustafa Kemal Paann nutuklarna da yan-sm olan ilan ani ya da gizli olmutur.27 23 "lk yeni mebuslarmz", Hakimiyeti Milliye, 08.06.1923, s. 1. 24 Hakimiyeti Milliye, 22.07.1923, s. 1. 25 "ttihat ve Terakki Frkas var mdr?", Hakimiyeti Milliye, 15.04.1923, s. 1. 26 "Halk Frkasnn lk tima", Hakimiyeti Milliye, 08.08.1923, s. 1. 27 Konuyla ilgili, an veya baka kaynaklarda srele ilgili bilgi bulmak mmkndr. almada,

birincil kaynaklardaki bilgiler ilenmitir. Bu erevede konunun ilk yansmas 27.09.1923 gnl Hakimiyeti Milliye gazetesinin haberidir. Konunun ksa tarihesi iin bkz. Hamza Erolu, "Trkiye Cumhuriyetinin lan", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S: 56, C: XIX, Temmuz 2003, Trkiye Cumhuriyeti'nin 80. Yl zel Says. Kaynaa http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=164 adresinden eriilebilir (19.07.2011).

1923 Yl 1341

Hakimiyeti Milliyede, Cumhuriyet meselesi 29 Ekimden yaklak bir ay nce, 27 Eyllde yaymlanan bir rportajla gndeme gelmitir.28 22 Eyll gn Avusturya basnndan bir gazeteyle [Wiener Neue Freie Presse] yaplan rpor-tajda, Mustafa Kemal Paaya bir Anayasa deiiklii tasarlarnn olduu, bu-nun ierii sorulmutur.29 Mustafa Kemal Paa tarafndan verilen demete, gaze-teciye Tekilat Esasiye Kanunu deiikliinin ilk iki maddesi okunarak deiik-liin tek kelimeyle Cumhuriyet olaca zetlenmitir.

Konunun Meclise gelmesi ise ilan gn olan 29 Ekimde gereklemitir.30

Kanuni Esasi Encmeni31 tarafndan Anayasada deiiklik ngren bir layiha hazrland belirtilmi ve ncelikle gndeme (ruznameye) alnmasna karar ve-rilmi ve sonrasnda konunun hemen (derakap) mzakeresi nerilmi ve kabul edilmitir.32 Bu neri kabul edildikten sonra deiiklik ngren dzenleme okunmutur. Kanuni Esasi Encmeni mazbatasnda konunun nemi u szlerle ifade edilmektedir:33

Milletimizi refahiyet ve saadete sal [eritirmek] ve istiklli tamameye mazhar eden Mcahedei Hdapesendanede [Allahn beenecei ekilde arpma; cihad] hkimiyeti milliye esas sureti katiyede kabul edilmi ve daima buna riayet edilegelmiti. Bu usuln Trk Milleti necibesine ne azm muvaffakiyet temin ettii aikrdr. Hkimiyetin bilkaydart millete aidiyeti ve idare usulnn mukaddera-t milleti bizzat ve bilfiil idare etmek esasna mstenit bulunmas [dayanmas] za-ten (Cumhuriyet) demek olduundan saltanat terdiyeyi [st kapal] katiyen dfi [def eden] olan bu kelimenin istimali ve Trkiye Devletinin ekli Hkmeti Cum-huriyet olmas hakknda Tekilt Esasiye Kanununun maddei mahsusasnn bir fkra ile tavzih edilmesi [aklamak] hukukan ve maslahaten mnasip grlmtr. Bir Cumhuriyet tesis klndktan sonra bu Cumhuriyetin mmessili olan bir riyaset makamnn da ihdas tabidir. Bundan baka Hkmeti tekil edecek olan Bavekilin Reisicumhur tarafndan t-yini, mesuliyetin tesbiti noktai nazarndan umuru zaruriyedendir.

Mazbatann okunmasndan sonra Kanuni Esasi Encmeni Reisi Yunus Nadi Bey, kanun hakknda aklamalarda bulunmutur. Aklamalar dzenlemelerin hangi mantkla yapldn iermektedir. Konunun daha net anlalmas iin de-iiklikleri bir tabloyla gstermek ilevseldir. 1921 Anayasas balkl stunda deitirilen maddeler, dier stunda ise nasl dzenlendikleri gsterilmektedir:

28 Hakimiyeti Milliye, s.1 29 zellikle yabanc basna verilen deme veya yabanc basnda kan haberlerin yaynlanmasnda

bir haftadan bir aya kadar deien, dnemin koullarndan kaynakland dnlebilecek olan, bir gecikme olduu dikkat ekmektedir. Bu balk altndaki takvim uyumazl bu nedenledir.

30 Dnemde mevzunun mebuslar arasnda tartld ikincil kaynaklarda yer almaktadr. rnek olarak Hamza Erolunun almasna baklabilir (bkz. dp.27).

31 Encmen olarak ifade edilen kurumlarn bugnk komisyonlar olduu aklda tutulmaldr. 32 TBMM ZC, D:2, C:3, :43. 33 Ayn yer.


Tablo-2: Cumhuriyetin lanyla Deien Anayasa Maddeleri 1921 Anayasas 1923 Deiiklii34 Md. 1- Hakimiyet bil kayd art milletin-dir. dare usul halkn mukadderatn biz-zat ve bilfiil idare etmesi esasna mstenit-tir.

Md. 1- Hakimiyet bil kayd art milletindir. dare usul halkn mukadderatn bizzat ve bil-fiil idare etmesi esasna mstenittir. Trkiye Devletinin ekli Hkmeti Cumhuriyettir.

Md. 2- cra kudreti ve teri salahiyeti mil-letin yegne ve hakiki mmessili olan B-yk Millet Meclisinde tecelli ve temerkz eder.

Md. 2- Trkiye Devletinin dini Dni slmdr; resm lisan Trkedir.

Md. 3- Trkiye Devleti Byk Millet Mec-lisi tarafndan idare olunur ve hkmeti Byk Millet Meclisi Hkmeti nvann tar. [kinci maddenin eklenme-siyle bu madde 4. Madde olacaktr.]

Md. 4- Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur. Meclis, Hkmetin in-kisar ettii uabat idareyi cra Vekilleri vastasiyle idare eder.

Md. 8- Byk Millet Meclisi, hkmetinin inksam eyledii devairi kanunu mahsus mucibince intihap kerdesi olan vekiller va-stas ile idare eder. Meclis icrai hususat iin vekillere vehe tayin ve ledelhace bunlar tebdil eyler.

Md. 10- Trkiye Reisicumhuru, Trkiye Byk Millet Meclisi Heyeti Umumiyesi tarafndan ve kendi zas meyanndan bir intihap devresi iin intibab olunur. Vazifei Riyaset yeni Reisicum-hurun intihabna kadar devam eder. Tekrar intihabolunmak caizdir.

Md. 9- Byk Millet Meclisi Heyeti Umumiyesi tarafndan intihap olunan reis bir intihap devresi zarfnda Byk Millet Meclisi Reisidir. Bu sfatla Meclis namna imza vazna ve Heyeti Vekile mukarreatn tasdika salahiyettardr. cra Vekilleri heye-ti ilerinden birini kendilerine reis intihap ederler. Ancak Byk Millet Meclisi Reisi vekiller heyetinin de reisi tabiisidir.

Md. 11- Trkiye Reisicumhuru Devletin Reisi-dir. Bu sfatla lzum grdke Meclise ve He-yeti Vekil(e)ye riyaset eder.

Md. 12- Bavekil Reisicumhur tarafndan ve Meclis zas meyanndan intihabolunur. Dier vekiller Bavekil tarafndan yine Meclis zas arasndan intihabolunduktan sonra heyeti umumiyesi Reisicumhur tarafndan Meclisin tasvibine arz olunur. Meclis hali itimada de-ilse keyfiyeti tasvip Meclisin itimana talik olunur.

Yunus Nadi Bey, konumasnda Birinci Meclisin Tekilat Esasi ile hk-

meti kurma erefine erdiini, bu Meclisin ise kurulan esas takviye ve ila ede-ceini [ycelteceini] sylemektedir. Yaplacak ilerden birinin uluslararas sa-hada kullanlacak olan hkmetin [devletin] unvann belirlemek olduunu bildi-ren Yunus Nadi Bey, ...bu kanunun birinci maddesiyle, hkimiyeti bilkayd-art millete veren ve mukadderatn bizzat milletin idare etmesi iin bir ekli 34 Yaplan Anayasa deiiklii ile hkmet eklini Cumhuriyet olarak deitiren dzenleme, 364

sayl Tekilat Esasiye Kanununun Baz Mevaddnn Tadiline Dair Kanundur.

1923 Yl 1343

Hkmet kabul etmi ve onun iin yaamakta bulunmutur. Biliyorsunuz ki, bu ekil Hkmetin ad; usul Cumhuriyyettir diyerek dnyada, beynelmilel ha-yatmzda, unvan sahihamz almak lzumunu hissederek bu maddenin zmnn-da zaten mevcudolan usul Cumhuriyeti, Tekilt Esasiye Kanununun birinci maddesine bir fkra ile ilve ediyoruz aklamasnda bulunmutur.

Yunus Nadinin aklamalarndan sonra sz alan Saruhan mebusu Vasf Bey, Yunus Nadi Beyi onaylayan konumasnda, Trk milletinin ezelden beri ahslarn hakimiyeti altnda olduunu vurgulayarak Trk Milleti bundan sonra hibir ferdin esiri olamaz. Bundan byle dorudan doruya kendisi hkim, ken-disi efendidir demitir. Vasf Beyin aklamalar salonda alklarla karlan-mtr. Vasf Beyi takiben sz alan birka mebustan sonra kanunun bir an nce oylanmas nerilmi ve peinden Cumhurbakan seilmesi ve top atlaryla kutlanmas nerilmitir. Bunu takiben hemen oylamaya geilmitir.35 Oylamada tek tartma Reisicumhurun grev sresine ilikin olmutur. Dzenlemede daha nce seilen Reisicumhurun tekrar seilmesi mmkn klnmtr. Bunu dzen-leyen 10. maddeye gre Trkiye Reisicumhuru, Trkiye Byk Millet Meclisi Heyeti Umumiyesi tarafndan ve kendi zas meyanndan bir intihap devresi [se-im dnemi] iin intibab olunur. Vazifei Riyaset yeni Reisicumhurun intihabna kadar devam eder. Tekrar intihabolunmak caizdir. Anayasadaki dzenlemeye gre bir intihap devresi iki yldr. Maddenin grlmesinde bu konu gndeme gelmitir. Eskiehir mebusu Emin Bey, byle nemli bir seimin iki senede bir yaplmasn sakncal bulduunu syleyerek en azndan Reisicumhuru, seilen nc Meclisin semesinin daha uygun olacan ifade etmektedir. Dnyada bunun rneklerinin olduunu sylemekte ve ayrca ki devrei intihabiye olma-ldr ve Reisicumhur btn milletin mal olmaldr. Ekseriyet f(rk)asnn olma-maldr.36 Emin Beyin itirazlar kabul edilmemi ve dzenleme mevcut haliyle onaylanmtr. Ayn gn ilgili kanunun heyeti umumiyesi kabul edilmi ve d-zenleme yasalamtr.

Dzenlemenin kabulnden sonra, hemen Reisicumhur seimi yaplmas ve hem Reisicumhuru hem de Cumhuriyeti kutlamak iin top at yaplmas ne-rilmi ve kabul edilmitir. Sonrasnda gizli oyla seim yaplm ve Mustafa Ke-mal Paa Reisicumhur seilmitir. Seimden sonra ksa bir konuma yapan Mus-tafa Kemal Paa, Meclise teekkr etmi ve bundan sonra Milletimiz, haiz ol-duu evsaf [vasflarn] ve liyakatini Hkmetinin yeni ismiyle cihan medeni-yete daha ok suhuletle [kolaylkla] izhara muvaffak olacaktr Milletin tevec-chn da ima noktay istinat telkki ederek, hep beraber ileriye gideceiz. Tr-kiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktr diyerek konumasn tamamlamtr.

35 Birinci maddenin onaylanmasndan sonra alklarla beraber yaasn Cumhuriyet sesleri du-

yulduu cerideden anlalmaktadr. 36 Emin Bey, bir bakma, bugn, seim dnemiyle Cumhurbakanl dneminin ayn olmamas

ynndeki uygulamaya benzer bir usul nermekte ve bu nedenle, sadece ounluk partisinin Cumhurbakan sememesi iin bu yolda bir dzenleme yapmak gerektiini vurgulamaktadr.


Byk Millet Meclisi Dn Gece Sekiz Buukta Trkiye Devletinin eklini Mttefikan Cumhuriyet Olarak Tesbit ve Dokuza eyrek Kala Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerini Mttefikan Reisi Cumhur ntihab Eyledi (Hakimiyeti Milliye, 30.10.1923, s. 1)

Ankarann Bakent Olmas Ankaray bakent yapma dncesi senenin banda gndeme gelmi; neri

bizzat Mustafa Kemal Paa tarafndan 16-17 Ocak tarihli zmit konumas sra-snda dile getirilmitir. Mustafa Kemal Paa, stanbul bakent olamayacana gre Ankarann uygun olacan belirtmitir.37 Ankarann bakent olmas ise 13 Ekimde gerekleecektir. Ankara dndaki seenein stanbul olmas ve hat-ta Mecliste bunun baz mebuslarca nerilmi olmas, durumu ilgin klmaktadr. Zira stanbulun tahliyesi olarak anlan Trk askerlerinin stanbulu sembolik olarak geri almas da ayn gnlerde gereklemitir. Ankarann bakent olmas iin smet Paa tarafndan yaplan neriyle38 stanbulun tahliyesinin (6.10.1923) arasnda ok ksa bir sre bulunmas iki konu arasnda bir ilikinin varln akla getirmektedir.

Konunun Hakimiyeti Milliyede ilk gndeme gelii 8 Austostur. Habere gre hkmet merkezi tartmalar srmekte, birok kii birok yer hakknda g-r bildirmekte ise de Hakimiyeti Milliyeye ulaan bilgiye gre Ankara, Meclis aldktan sonra, ki Meclis 11 Austosta alacaktr, bakent ilan edilecektir.39

37 Atatrkn Btn Eserleri, C: 14 (1922-1923), Kaynak Yaynlar, 2004, s. 275 vd. 38 neri 10.10.1923 tarihinde yaplm ve Layiha Encmenine gnderilmitir. TBMM ZC, C: 2,

D: 2, : 34, 39 Ankara merkez, Hakimiyeti Milliye, 08.08.1923, s. 1.

1923 Yl 1345

Sonra gndeme gelen bir dier haber ise nerinin verildii gn kacaktr.40 Bu-na gre 9 Ekimde toplanan Halk Frkasnda konu grlmtr. Yaplan ne-rilerden ilki bakentin Anadoluda olmas ynndedir. Bu kabul edildikten sonra bakentin Ankara olmas nerilmi ve bu neri de kabul edilmitir.

Halk Frkasnn kararndan sonra yukarda da ifade edildii gibi 10 Ekim gn smet Paann verdii teklifle konu Meclise yansm ve teklif Meclisten Layiha Encmenine sevk edilmitir. Teklifin Encmenden Meclise dn ise 13 Ekimde olacaktr. Bata konunun mstacelen mzakeresi nerilse de gr-lmekte olan Mbadele, mar ve skan Vekaletinin kurulmasyla ilgili dzen-leme ertelenmemi, yine de konu ayn gn ikinci celsede grlebilmitir.41

smet Paa ve arkadalarnn verdii teklifin esbab mucibesinde Lozan Antlamasnn mtemmimlerinden olan Tahliye Protokolnn uygulanmas so-nucunda ecnebi igalinden, kurtulan Trkiye'nin fiilen tamamiyeti tahakkuk ettii bildirilmektedir. Bu nedenle Trkiye devletinin makarr- idaresinin [h-kmet merkezi, bakent] belirlenmesi zaman geldii bildirilmektedir. Bakent olacak yerin, corafya ve sevkulceyiyenin [askerin sevki veya geri ekilmesi-nin ynetimi]gerei olarak Anadolunun merkezinde yer almas gerektii, s-tanbulun boazlarla ilgili antlamadan kaynaklanan durumu nedeniyle bakent olmaya uygun olmad bu nedenlerle Ankarada karar klnd anlatlmaktadr.

Kanun layihas tek maddeden ibaret olup Trkiye Devletinin makarr ida-resi Ankara ehridir biiminde dzenlenmitir. Madde dzenleni itibariyle bir Anayasa maddesini hatrlatmaktaysa da Anayasada bir deiiklik yaratmamtr. Kanunlama srecinde kanun layihasna ilikin Kanuni Esasi Encmeni mazba-tas kabul edilmitir. lgili mazbatada Me(z)kr teklifi kanunde mnderi [var olan] maddei kanuniyenin bilhara tanzim ve kabul klnacak mufassal [ayrntl] Tekilt Esasiye Kanunumuzun silsilei mevadd meyanna ithali temenniyatnn Heyeti Umumiyeye arzna mttefikan karar verilmitir ifadesi yer almaktadr. Oturumun sonunda, dzenleme onaylanrken Bozok mebusu Avni Bey, oylama-nn tayini esamiyle [isim oylamas] yaplmas gerektiini sylemise de oturumu yneten Meclis Reisisanisi Ali Fuad Paa, Kanuni Esasi Encmeni mazbatasnn oylandn ifade ederek Kanunu Esasiye bir madde ilve etmedik. Encmen mazbatasn reyi lilerine vaz'ettim. Encmen mazbatasn dikkatle okuyunuz diyecektir.

Kanun layihas ve encmen mazbatalarnn okunmasnda sonra sz alan Gmhane mebusu Zeki Bey sert bir k yaparak dman igalinde kalan s-tanbulun neden bakent yaplmadn eletirmi ve stanbulun igali yaama-snn yannda bir de byle bir mahrumiyet yaamamas gerektiini belirtmitir. Mecliste ayrca iktisadi ve ticari olarak stanbulun en gelimi ehir olduu sa-vunulmu, bakentlerin artk askeri adan deerlendirilmedii ve yerlerinin bu adan pek nemli olmad ifade edilmitir. Cevaben Gelibolu mebusu Celal Nuri Bey sz alarak, bu konulardaki grlerini dile getirmitir. Hkmet mer- 40 "Ankara Trkiye devletinin makarr idaresidir", Hakimiyeti Milliye, 10.10.1923, s. 1. 41 TBMM ZC, D:2, C:2, :35.


kezi olacak vilayetin her zaman iktisadi olarak en gelimi ehir olmasna gerek olmadn ABDden rnekleyerek aklam, ayrca stanbulun uzun yllardan beri bakent olduunu ama artk lkenin byk ksmnn Anadoluda kaldn-dan stratejik ve politik olarak Ankarann olmas gerektiini sylemitir. Ayrca Ankaradan lkenin geri kalannn halinin daha iyi anlalacan savunmu ve kararn uygun olduunu vurgulamtr.

Bu erevede sren tartmalar sonrasnda mzakerenin yeterli olduu ko-nusunda takrirler gelmesi zerine Meclis Reisisanisi, Kanuni Esasi Encmeni mazbatasn oylamaya sunmutur. Ankarann makarr idare olmasn ngren encmen mazbatas oybirliiyle (mttefikan) deil oyokluuyla (ekseriyetle) kabul edilmitir.42 Ayrca dzenleme kanun olarak deil mazbatann kabul edil-mesiyle heyeti umumiye karar olarak geerlik kazanm43 Anayasaya girmesi yukardan anlalaca zere Anayasa deiikliine braklmtr.

Lozan Antlamas: Eitlik ile Siyasal ve ktisadi Bamszlk Belgesi44 Lozan Antlamas, yln zellikle ilk yarsnda en fazla gndemde kalan ko-

nu olup iktisattan uluslararas ilikilere kadar ok farkl alanlarda yenilik getiren bir antlamadr. Bizim amzdan nemi ise antlamann imzalanmasna kadar var olan sava ihtimalinin Antlamayla sona ermesidir. Bylece idarenin normal seyrine dnmesi ve dzenli bir tekilatn rgtlenmesi mmkn olabilmitir. 1923 yl bu nedenle bir gei yldr. Dikkat edilirse geici (muvakkat) yksek mahkemelerin yerine dzenli ve sreklilerin kurulmas, dzenli ileyen bir cra Vekilleri Heyetinin tesisi gibi konular ancak Lozandan sonra gndeme gele-bilmitir. Lozan ayn zamanda nfus mbadelesini dzenlediinden, yeni bir de bakanln kurulmasn getirecektir. Cumhuriyetin ilan edilmesi, kamu dzeni-nin ve i gvenliin tesis edilmesi abalar, stiklal Mahkemeleri ve muhalefetin zerine gidilmesi ve ortak kullanlan bir iktidardan yava yava Mustafa Kemal Paann daha etkin ve tek olduu bir dzene geilmesi de Lozanla mmkn olacaktr.

Lozan grmeleri ve antlamas Trkiyenin hem siyasal olarak tannma-sn ve hem de iktisadi ve yine siyasal olarak bamszln ifade etmektedir.45 Lozan, snrlarn byk lde belirlendii ve iktisadi veya mali alardan da Trkiyenin dier lkelerin statsne eritii bir antlamadr. Bu nedenle Ant-lamay siyasi ve iktisadi bamszlk metni olarak grmek doru olacaktr. Antlamayla, byk sorun tekil eden kapitlasyonlar kalkm, imtiyaz sahibi yabanc irketlerin ancak Trkiyenin kabul ettii hukuki dzenle faaliyet gs-termesi art olarak kabul edilmi ve benzer konularda ok sayda dzenleme onaylanmtr. 42 Oylama sonrasnda oybirliiyle kabul edildii ynnde itirazlar olsa da Reis bunu kabul etme-

mitir. 43 Karar no: 27, Dstur, Tertip:3, C: 5 s. 381. 44 Baskn Oran vd., Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorum-

lar, C: 1 (1919-1980), letiim, stanbul, 2002 knyeli eserde antlama byle nitelenmektedir (s. 220).

45 Baskn Oran, a.g.e., s. 220 vd.

1923 Yl 1347

Meclis ileyii asndan Lozanla ilgili grmelerin gizli oturumlarda (ha-fi itima) grlmesi dikkat ekicidir. Hatta bu konuda baz haberlerin dar szmas nedeniyle tartmalar olacak, mebuslar isim vermeden hainlik ithamla-rnda bulunacaklardr. Gizli oturumlarda grmeler hakknda bilgi verilmekte, yl ierisinde kesintiye de urayan grmeler Lozandaki temsil heyeti yele-rince (ya da bizzat ba grmeci smet Paa tarafndan) bir biimde Meclise ra-por edilmektedir. Konunun Meclise yansmas genellikle byle olmakla beraber Hakimiyeti Milliyede antlama imzalanana kadar her gn Lozanla ilgili haber-ler kacak, drt sayfalk gazetenin bir ya da iki sayfas Lozan ya da uluslararas gelimelere ayrlacaktr. Meclis iindeki tartmalar genel olarak antlama g-rmelerinin seyriyle ilgili olup bilgi verme amaldr. Bu erevede ok sayda itimaya bu tartma konu olacaktr.46 Bunun yannda Lozan konusuyla balant-l olmak zere, yl ierisinde iki temel konu daha fazla n plana kmtr dene-bilir. Bunlardan biri Lozanda imzalanan esirlerin mbadelesi hakkndaki proto-koldr. Protokolle nce askeri esirler sonraysa sivil esirler serbest braklacaktr. Protokoln uygulanmasndaki eksiklik ve anlamazlklar 1923 ylnda hl sava-n etkilerinin devam ettiini gstermektedir. Dier konu ise Lord Curzonn Lozan grmeleri srasnda Krtlerle ilgili yapt aklamalardr. Aada bu konulara da deinilecektir.

Temel itibariyle Lozan grmeleri, yl ierisinde bamszlk konusunun ilendii grmeler olmutur. Meclisin temel kanaati Lozan imzalanmadan tam olarak bir bamszlk ilan edilmemi olaca ve dier milletlerle ayn seviyeye gelinemeyecei ynndedir.

Yl ierisinde Lozan grmeleri kesintilere uram, bazen konu hararetle-nerek Meclise yansm bazense grmeler basnda tartlm, ama antlama-nn imzalanmasna kadar ilgili grmeler gndemde kalmtr.

1922 Kasmnda balayan antlama grmeleri 1923te devam etmi ve Temmuz aynda antlama imzalanmtr. Yl ierisinde bar grmeleri iki ksma ayrlmaktadr: lk ksm grmelerin Meclise yansmas zellikle Ocak ve ubat aylarnda youn olacaktr. Anlamaya varlamamas ve fiili bir sonu domamas nedeniyle grmeler kesilecek ve Heyeti Murahhasa geri dnecek-tir.47

smet Paa Heyeti Murahhasa Reisi olarak Mecliste bir itimada bar g-rmelerinin durumunu ve grmelere neden ara verildiini aklayacaktr.48

Genel olarak nemli konu olduunu syleyen smet Paa ilkinin siyasi mese-leler olduunu ve iinde arazi, hudutlar, boazlar ve aznlklar ile baka kk 46 almada Meclisteki tartmalar dorudan aktarmak yerine genel izlenimler ilenmitir. Ant-

lamann onaylanmas ile ilgili oturum ayrca ilenecektir. 47 Dnemin siyasi tartmalar ve gndemi iin bkz. Mahmut Gololu, Trkiye Cumhuriyeti:1923

(Milli Mcadele Tarihi, 5. Kitap), Banur Matbaas, 1971, Ankara, s. 82 vd. Gololu grme-lerin kesildii tarihi 4 ubat olarak belirtmekle beraber 29 Ocak gnl Hakimiyeti Milliyede grmelerin kesildii bildirilmektedir. Byk olaslkla gazete grmelerin askya alnaca-n haber vermektedir.

48 TBMM GCZ, D:1, C:27, :196.


konularn olduunu, ikinci grupta mali ve iktisadi meselelerin olduunu, son meselenin de kapitlasyonlarla ilgili olduunu ifade edecektir.

Genel durumu aklarken, birinci grup meselelerle ilgili, zellikle Bat snr konusunda Yunanllarn ve dier devletlerin de konuyu takip ettiklerini, Trak-yada bir snr izilmesi hususunda anlalamadn bildirecek olan smet Paa, konunun halledilemeden grmelerin kesildiini syleyecektir. Benzer biimde Musul meselesiyle de ngilterenin alakadar olduunu ve sorunun halledileme-diini ifade edecektir. Bu grup meseleyle ilgili son olarak Sava borlarn dile getiren smet Paa, savan kaybedilmi olmasna ramen o dnem Osmanl top-raklarnda Irak ve Suriyenin bulunduundan hareketle borlarn paylara dat-larak denmesi konusunda srarc olduklarn ama grmelerin tamamlanama-dn bildirecektir.

Mali mesele olarak sava tazminat ve tamirat creti denmesi konusunun dile getirildii ve bu konuda neredeyse anlald belirtilecektir. smet Paa ik-tisadi mesele olarak da Osmanl zamannda yatrm yapm yabanc irketlerin mal ve hizmetlerine el koyulduundan bahisle bunlarn tazmininin talep edildi-ini, bu konudaki tartmalarn da devam etmekte olduunu bildirecektir. Ya-banc temsilcilerin talebine gre; yabanc irketlere bir ekilde sermayenin iade edilmesi ya da drt be sene mhlet verilerek bu yabanc irketlerin Trk huku-kuna uygun olarak Trkiyede faaliyet gstermesi gerekecektir. smet Paa bu neriye scak baklabileceini, ama yine kapitlasyon ayrcalklarna bir sre daha devam etmeyi istediklerini ve asl olarak yarg meselesinde sorun ktn, yabanc irketlerin davalarna bakacak bir eit hakimlik getirmek istediklerini ve grmelerin o noktada kesildiini ifade edecektir. zetle durumu aklayan smet Paa grmelerin kesilme srecini de gn gn aklayarak konumasn tamamlayacaktr.

Bylece fiili bir sonuca varlamadan kesilen bar grmeleri, Nisan ayn-da yeniden balayacaktr. Mart ve Nisan aylarnda karlkl olarak verilen nota-lar sonrasnda taraflarn grebilecei anlalm ve 14 Nisan 1923 gnl iti-mada belirlenen delegeler,49 21 Nisanda Lozana varm ve iki gn sonra da g-rmeler balamtr.50 16 Nisan gnl itimadan sonra alnm olan seim karar nedeniyle Meclis tekrar toplanamadndan, ikinci ksm grmeleri Meclise yansd boyutuyla takip etmek mmkn deildir.51 Buna ramen Konferansn en skntl konular genel olarak birinci grme dneminde konuulmu ve ikinci dnemde bunlar kesinletirilip ikincil konulara geilmitir denebilir.52 Antlamada zellikle ngiltere ve Fransann basks ile Sovyetler ve ABDnin 49 TBMM ZC, D:1, C:28, :24. Lozana gidecek Heyete, Hariciye Vekili smet Paa (Edirne), Sh-

hiye Vekili Dr. Rza Nur Bey (Sinop), Hasan Bey (Trabzon) ve Zekai Bey (Adana) de temsilci olarak katlacaklardr.

50 Mahmut Gololu, a.g.e., s. 199 vd. 51 Aslnda Anayasaya koyulan ek maddeyle seimlerin, bar antlamas imzalandktan sonra ya-

plmas ngrlm olsa da, bu konu Mecliste ksaca tartlm ama nihayetinde seim yapl-masnda karar klnmtr.

52 Baskn Oran, a.g.e., s. 220.

1923 Yl 1349

Trkiyenin (grece) yannda bulunmas dikkat ekicidir. Grmeler daha bit-meden ABD ve Sovyetler Birlii ile ticaret antlamas yaplmas gndeme gel-mitir. Gerek Boazlar gerekse Musul konusunda iki devletin de Trkiye devle-tinin tezlerine yakn olduklar sylenebilir.

24 Temmuz 1923te imzalanan Antlama, Trkiyenin hem dier devletler-le eit bir statye kavumasn hem de iktisadi ve siyasi olarak bamszln salamtr.53 Bu zellik, antlamann Mecliste onaylanmas srecinde heyecanl konumalara neden olacaktr.

Konu, Meclise 21 Austosta gelecek ve antlamann onaylanmas hakkn-da kanun grlmeye balanacaktr.54 nce, Meclise gelen drt antlamann onaylanmas hakknda dzenlemenin mstacelen grlmesi cra Vekilleri He-yetince nerilecek ve bu neri Meclis tarafndan kabul edilecektir. lk sz Ha-riciye Encmeni Reisi Yusuf Kemal Bey alacaktr. Osmanlnn gerilemesinden ark meselesine, Kurtulu Savandan Lozan Antlamasna kadar eitli konu-lar ksaca anlatan mebus, szn Birinci Mecliste mcadele veren mebuslara teekkrle bitirecektir. Ondan sonra ise Hariciye Encmeni Mazbata Muharriri Tevfik Rd Bey sz alacaktr. Mebus Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Srp - Hrvat Devletleri ile yaplan antlamann be ksm ierdiini ve ek olarak da be mukavelename, be protokolden ibaret-tir diyerek antlamann ksmlar hakknda bilgi verecektir.

Ksa bilgiden sonra Meclisten birka konuda eletiriler gelmitir. Bunlardan birisi snrlar ve yeni snrlarla darda kalan nfustur. zellikle gney snr, Musul ve etraf ile Bat Trakya ile ilgili maddeler snr ve nfus konusunda ye-tersiz bulunacaktr. Bunun yannda sava tazminat, borlar ve Boazlar mesele-leri de tartmal konulardandr.

Snr konusunda sz alan Mersin mebusu Niyazi Bey mebuslarn bir ksm-nn konuyu Sevr Antlamasna kyasla deerlendirdiklerini ve bu nedenle ok alkladklarn oysa o kadar da baarl olunamadn ima ederek ok geni bir alanda, daha nce sahip olunan topraklardan ekilmek durumunda kalndn dile getirecektir. Birinci Lozan grmelerinde smet Paann ifade ettiklerine atfla Eski Osmanl mparatorluunun her hangi bir ksm zerinde hibir Dev-letin mandasn tanmyoruz biiminde bir ifade bulunduunu oysa mevcut ant-lamayla, ou yerden feragat edildiini syleyecektir. Lozanda Trkiyenin, eski topraklarda hak sahibi olmadnn kabul edildiini oysa imdiye kadar ilan edilen Misak- Milli ve Osmanl lkesindeki hibir mandann kabul edilmemesi-ne ilikin prensiplere sadk kalnmas gerektiini vurgulayacaktr. Benzer biim-de Trkiye topraklarndan feragat etmenin yannda baz Trk nfusun da dar-da brakldn ve zellikle Suriye snrnn yanl belirlendiini ifade edecek ve bunun kabul edilemeyeceini bildirecektir. Szlerine devam eden mebus ant-lamayla yalnz u aksam mlkiyeyi, bu mill ktleleri kaybetmiyoruz. Ayn zamanda pek mhim zayiat iktisadiye karsndayz. diyecek, neredeyse 600 53 A.k., s. 222. 54 Meclisteki Lozan tartmalar iin bkz. TBMM ZC, D:2, C:1, :7-9.


bin Trkn darda kalmasna izin verilmemesi gerektiini ifade edecektir. Szlerini snr meselesini eletirerek tamamlayan mebus zellikle Franszlarla imzalanan Ankara Antlamasyla belirlenen Suriye snrnn kabul edilemez ol-duunu ve birok eksiklik barndrdn savunacaktr.

Niyazi Beyden sonra sz alan Urfa mebusu Yahya Kemal ve stanbul me-busu Hamdullah Suphi Beyler de benzer vurgular yapacaklar ve antlama met-ninin snr konusunda yetersiz ve kabul edilemez olduklarn ifade edeceklerdir.

Uzunca sren tartmalar ve sz alan mebuslardan kr Kayann (Mente-e mebusu), emperyalizm vurgusu dikkat ekmektedir. Mebus antlamada, g-rmelere katlan Trkiye delegelerinin herhangi bir kabahati olmadn asl so-rumluluun emperyalist niyetler gden Bat diplomatlar olduunu syleyecek-tir. Sz konusu antlama metniyle her sorunun halledilemediini, Misak Mil-lide ngrlen kendi snrlar iinde yaayacak mstakil bir devlet fikrine izin vermemek iin sonradan sorunlar karacak bir antlama hazrlandn bu ne-denle bu tehlikeli hatann mesulleri ne biz, ne Heyeti Murahhasamz, ne de kumandanmzdr. Bunun mesul Yakn - ark'ta emperyalizm heveslerini hl terk edemiyen Garp hkmetleridir diyecektir. Bu antlamay bu nedenle kabul edemeyeceini de belirtecektir.

Tartmalar bylece snr meselesiyle devam edecek ve antlama metnine gerek gney gerek Trakya snr nedeniyle eletiriler gelecektir. Snr meselesine hem nfus hem de iktisadi ve siyasi adan yaplan eletirilerle celse tamamla-nacak ve grmeler sonraki gn devam edecektir.

kinci gn de benzer tartmalar Musul nedeniyle yaplacaktr. Ne Musul snrlarnn, ne borlarn ne de siyasi durumun net olarak belirlenmi olmas eletiri konusu olacak ve bu nedenle tartmalar devam edecektir. Musul mesele-si nedeniyle Muahedenin tamamlanmam olduu, ayrca Osmanl borlarnn bir ksmnn devralnmasnn yanl olduu da belirtilecek ve Osmanlnn harbe srklenirken tek bana olmad ve bu borlarn nasl devralnaca zerinde durulacaktr. zmir mebusu Mustafa Necati Bey, borlarn durumundan kapit-lasyonlara, Musul meselesinden Bat Trakyadaki Trklerin durumuna kadar ok sayda konuya eletiri getirecektir. Gelen metnin bu haline onay verilmesinin mmkn olmadn nk birok konuda grmelerin tamamlanmadn, Komisyonlarn birok konuyu eksik braktn syleyecektir. Sz alan baka mebuslar da benzer bir vurguyla kimi konularn kabul edilmemesi gerektiini ifade edeceklerdir. Sonrasnda Mazbata Muharriri Tevfik Rd Bey sz alacak-tr. Sz konusu eletirileri de gz nnde bulundurarak zellikle gney snr meselesi ve borlarn taksimat meselesini aklayacak olan Tevfik Rd Bey, nihayetinde metnin onaylanmasnn onaylanmamasndan daha tercih edilir ola-can ve bu ynde hareket etmelerini mebuslardan rica edecektir. tima onun szleriyle tamamlanacak ve oylama bir sonraki gne kalacaktr.

Antlama metninin onay grmelerinin nc gnnde dorudan Lozan grmelerinde Heyeti Murahhasa Reisi olan Hariciye Vekili smet Paa nere-deyse tm itima boyunca izahat verecektir.55 Szlerine ksa bir zetle balayan 55 TBMM ZC, D:2, C:2, : 9.

1923 Yl 1351

smet Paa, Birinci Dnya Savandan Lozan grmelerine kadar olan ksm ksaca anlatacaktr. Sonrasnda zellikle delege heyetinde bulunan Rza Nur ve Hasan Beylere teekkr edecek ve ilmi ve siyasi konularda kendilerinden ok destek grdn aklayacak, sonrasnda da fikirlerini onaylayarak destek ve-ren veya gr bildiren Mustafa Kemal Paaya ayrca teekkr edecektir.

Teekkrattan sonra konular ve eletirileri yantlayacak olan smet Paa ilk olarak snrlar konusuna deinecektir. zellikle Garbi Trakya ve dier topraklar hakknda skntlar olduunu, snrlar dnda, Osmanldan kalan ok sayda dindan bulunduunu, en dar zamanlarda 'onlarn' selmetlerini saffeti derun ile temenni etmekten baka bir gaye takibetmediklerini, bugn de temennilerinin kendi muhitleri ve milliyetleri dhilinde selmet ve saadet ierisinde yaamala-r olduunu belirtecektir. Bu duruma mecbur kalndn, btn dnyaya kar- yalnz kendi kuvvetiyle mcadele etmek zorunda kalan Trkiyenin baka bir vaziyet alamayacan, zorunlu olarak bunu yaptn ifade ederek Herkese ve herkese kar vazifesini bihakkin ifa etmilerin istirahat vicdaniyesi ile kabili-riz diyecektir.

Aznlklar konusuna da deinen smet Paa, bir eit mtekabiliyet gdl-dn ima ederek galiplerin kabul ettii maddelerden bir kelime fazla kabul etmediklerini syleyecektir. Osmanl zamanndaki imtiyazlarla adeta devlet iinde devlet olduklarn ama artk vatann mevcudiyeti aleyhine bir vaziyet olmadn, bundan tamamyla msterih olabileceklerini belirtecektir. Kapit-lasyonlar konusunda ise mutlak bir zafer kazandklarn ifade ederek Osman-ldan gelen kapitlasyonlarn artk tamamyla kaldrldnn mjdesini verecek-tir:

Sarih ve pheden azade olarak kat bir ifade ile kapitlsyonlar ilga ettiriyor. Bu Trkiye'nin kendi evi iinde, dier her hangi bir millet gibi tamamen mstakil ve efendi olduunu kabul ve tasdik etmek demektir.

Siyasi meselelerden sonra mali meseleleri anlatan smet Paa Yunanistanla olan sava tazminat ve taksim edilen Dyunu Osmaniyeye deinecektir. Os-manlnn yetmi sene boyunca bir ekilde borlandn ve Dnya Sava so-nunda 140 milyon lira borcu olduunu ama elinde sadece durumu belli olan ark imendiferlerinin bulunduunu ifade edecektir. Ayrca Osmanlnn, bor-lanrken faizleri bile deyemedii gnler olduunu ve faiz demeleri iin yeni borlar almalar gerektiini belirten smet Paa nihayetinde 220 milyon lira is-tikraz iin 350 milyon lira borlanan bir devletin borlarnn denmesinin sz konusu olduunu belirtecektir. Osmanl Hkmeti teden beri inkisam ederken daima ayrlan yerlerin bor hisselerinden kurtulmak va'dini alm, fakat bu hi-bir zaman tahakkuk etmemitir diyen Vekil tm borlarn taksim edildiini ifa-de edecektir.56

56 smet Paa, sermaye borlarnn taksim edilmesini savunan Heyeti Murahhasa iinde bunun

tersini savunanlar olduunu belirtince Meclisten tepkiler ykselecektir. Konumasnn sonunda o isimlerin belirtilmesini talep eden takrirler verilse de smet Paa bundan kanacaktr.


smet Paa, boazlar meselesinde Osmanlnn memleketin dier taraflarn brakarak sadece oray muhafaza etmeye altn ve bunda da baarl olama-dn ifade edecektir. stanbulun veya boazlarn yabanc bir devlete igali iin gstermelik bir hkmet, elindeki btn silahlar alnm bir ordu ve baka hkmetler bulunmas gerektiini, mevcut durumlarda bunlarn hibiri olmad iin gerek boazlarn gerekse dier yerlerin herhangi bir tehlike altnda bulun-madn belirtecektir. Vekil son olarak Mbadele, Osmanldan kalan imtiyazlar gibi birka konu hakknda da aklamada bulunarak szlerini tamamlayacaktr.

Aklamalarn sonunda grmelerin yeterli olduu ve oylanmaya geilme-si ynnde takrirler kabul edilecek ve antlama metinleri srayla oylanarak kabul edilecektir. Byle Lozan Antlamas onaylanm olacaktr.

Antlamann onayn dzenleyen drt kanundan ilki iki madde olup barn yapldn ve protokollerin onaylandn belirtmektedir. Bu erevede 8 proto-kol onaylanmaktadr:

Boazlarn usul idaresine dair 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da imzalanan Mukavelename Trakya hududuna dair 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da imzalanan Mukavele-name. Trk ve Rum ahalinin mbadelesine dair 30 Knunusani 1923 tarihinde Lozan'da imza olunan mukavelename Aff umumiye dair 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da imzalanan Beyanname ve protokol Lozan'da imza edilen sen edatn bz ahkmna Belika ve Portekiz devletlerinin iltihakne dair 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da imza olunan Protokol Britanya, Fransa, talya ktaat tarafndan igal edilen Trk arazisinin tahliyesine dair 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da imza olunan Protokol Karaaa arazisi ile Bozcaada ve mroz adalarna dair olup Trkiye ve Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan tarafndan 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da imza olunan Protokol Srp - Hrvat ve Sloven Devleti tarafndan Muahedei Suliyenin imzasna mtedair 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da imza olunan Protokol

Dier kanun ise "ikamet ve salahiyeti adliyeye" dair dzenlemelerin, ant-lamalarda ngrlen ticaret szlemelerinin ve Osmanl Devleti'nin verdii imtiyazlarla ilgili dzenlemelerin onayn ngrmektedir.57

Lozan ve Askeri Esirler Meselesi Lozan grmelerinde kaynaklara yansyan ve yl ierisinde ska konuu-

lan konulardan biri esirler meselesidir. Lozann imzalanmasndan nce esirlerle ilgili protokoln uygulanmaya balanmas ve Yunanistanla Trkiye arasnda s-knt kmas yln nemli ve uzun sren d siyaset haberlerindendir. ki taraf da karlkl olarak esirlerle ilgili sorun yaamtr. Konu, Yunanllarn elindeki

57 Bu drt antlama Dsturda 340-344 kanun numaralaryla yaymlanacaktr (Dstur, Tertip:3,

C:5).

1923 Yl 1353

esirlerin bir an evvel kurtarlmas iin verilen neriyle Meclise tanmtr.58 Lo-zan grmelerinin birinci evresi olarak anlan dnemde her eyden nce, in-sancl nemi nedeniyle, Trkiye ile Yunanistan arasnda sivil rehinelerin ve sa-va tutsaklarnn deiimi ni konu edinen bir mukavelename imzalanmtr. 30 Ocak gn imzalan bu mukavelenameyle beraber sivil ve asker esirlerin deii-mi meselesi gndeme gelmi olup, uzunca bir sre sz konusu mbadeleye ba-lanamayacaktr.

23 ubat tarihli Hakimiyeti Milliyede (s. 3) esirlerin serbest braklmasna balanaca ve ilk iki kafilenin zmire gelecei bildirilmekteyse de 4 Mart tarih-li haberde gelmeye balayan esirlerin serbest braklmasnn durdurulduu haber verilecektir. Yunan hkmeti neden olarak Pontus Rumlarnn tehcirlerine de-vam edilmesini gstermekte ve bunun devam etmesi durumunda esirleri serbest brakamayacan bildirmektedir. Bu olay zerine byk devletler ile Hilali Ahmer ve Kzl Ha dernekleri, iki hkmet arasndaki sorunun zlmesi iin giriimlerde bulunacak ve sorun 15 Martta zlecek ve 20 Martta 4000 kiilik bir kafilenin hareket ettii bildirilecektir.59 Sonrasnda Yunanistan'a iade edile-cek sivil ve askeri seradan hukuki umumiyeye mutaallik ceraimden mahkum bulunanlar hakknda aff umuminin ilanna dair kanun kabul edilecektir.

1 Nisan itibariyle sivil esirlerin Yunanistandan tahliye edildii haber veri-lecek,60 daha sonra asker esirlerin tahliyesi devam edecektir. Haberlerde sk sk esirlerle ilgili bilgi verilmeye uzunca bir sre devam edilmitir. Mebuslardan bi-rinin Yunanistanda esir kalm olmas dikkat ekicidir. Ancak esir mbadele-sinden sonra gelebilen Edirne mebusu Cafer Tayyar Bey Yunanistanda daha 2000den fazla kiinin esir bulunduunu bildirecektir.61

Lozan Grmelerinde Krt Meselesi 1923 yl balarnda Lozan Konferans grmeleri srasnda ngiliz ba

temsilcisi Lord Curzonun, Krtler ve Krtlerin durumuyla ilgili aklamalar zerine TBMMde byk tartma kopmu, tartma basna yansm ve dzelt-me veya zr talep eden telgraf TBMMde gndeme gelmitir.

Ondan nce Shhiye ve Muavenet timaiye Vekili Rza Nur Beyin 8 Ocak tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesinde62 kan aklamas dikkat ekmek-tedir. Lozan grmelerinde Krtlerin aznlk saylmasna ilikin talepler zerine Vekil aklama yapmtr. Aklamada Krtlerle Trkler arasnda bir husumet bulunmad bildirilmekte ve "Mslmanlar arasnda kavmi dnceler yoktur... Anadoludaki Trklerle Krtler z kardetir" ifadesi kullanlmaktadr.

Curzonun sz konusu aklamasna ulamak mmkn olmamsa da, tar-tmalardan ngilterenin, Krtlerin hamiliine soyunma giriiminde olduu ve Krtlerin aznlk saylmalarna ilikin giriimlerde bulunulduu anlalmaktadr. 58 TBMM ZC, D:1, C:27, :173. 59 Hakimiyeti Milliye, 15.03.1923, s. 4; 20.03.1923, s. 3. 60 Hakimiyeti Milliye, 01.04.1923, s. 3. 61 TBMM ZC, D:1, C:28, :22. 62 Trklerle Krtler, s.2.


Mecliste, ilgili konudaki grmeler 25 Ocak gnl itimada yaplmtr.63 Bitlis mebusu Yusuf Ziya Bey hararetli bir konuma yapm ve Meclisten de destek almtr. Yusuf Ziya Beyin anlattklarna gre Lozanda Krtlerin kendi temsilcilerini seecek olgunlua ulaamadklar, Mustafa Kemal Paann Krt mebuslar dorudan atadna ve bu temsilcilerin Krtleri temsil etmediklerine ilikin aklamalar yaplmtr. Buna cevaben Krt milletinin Trklerle karde olduklar ve ayrlma talebinde bulunmadklar ifade edilmekte, Krtlerin ayrlk gtm olmalar durumunda stanbulun igali srasnda yaplan seime katlma-yacaklarn sylemektedir. Szlerine devam eden mebus, Krt halkn temsil et-tiklerini ifade ederek ite o gnlerde, o karagnlerde bu camialarda intihaba itirak eden ve bizi bu mahiyette intihap ve izam eden milletin biz vekilleri Lord Curzon'a baryoruz ki; biz Krdistann hakiki vekilleriyiz. diyerek, sonrasn-da ngilizlerin Musula zorla sahip olduklarn ifade etmekte ve Senden ve se-nin siyasetinden Musul'u istiyoruz ve alacaz... petrol kuyularndaki ngiliz si-yasetinin yanbanda kanl kuyular hazrlayacak yine o Krdlerdir demektedir.

Sonrasnda sz alan Hac lyas Sami Efendi (Mu), Mazhar Mfid Bey (Hakkari), ve Hseyin Avni Bey (Erzurum) de Trklerle Krtlerin kader birlii (tevhidi mukadderat) ettiklerini ifade etmilerdir. Grmeler sonunda tartma-larn dikkate alnarak Hariciye Vekaletince konunun ve tartmalarn Lo-zandaki heyete bildirilmesine karar verilmitir.

Tartmalardan sonra 5 ubat gnl TBMM itimanda64 kimi airetlerden gelen ve Krt ve Trklerin beraber olduklarna vurgu yapan telgraflarn Hariciye Vekaletine sevkine karar verilecektir. Rivan, Zorkan, Merdis, Kavu, zoli ai-ret reisleri ve Ciranl airet reisi ile ulemadan ve eraftan kiilerin imzasyla ge-len telgraflar benzer biimde Lozan heyetine bildirilmek zere Hariciye Vekale-tine sevk edilmitir.

zmir ktisat Kongresi: ktisadiyatn Dzenlenmesi ve Yeni Trkiye ktisat Mektebi 1923 ylnn iktisadi adan en nemli olaylarndan birisi de zmirde 17

ubatta toplanacak olan ktisat Kongresidir. Kongreye ktisat Vekaletince bir davet yaplarak, drt toplumsal kesimden (ifti, zanaatkar, tccar ve ameleler) temsilcilerin gelmesi salanmtr. Kongreye katlan farkl kesimlerin hkmete milli bir iktisat iin yol gstermesi gibi bir amatan sz edilmektedir. Kong-renin temel zellii ilk defa ulusal iktisadi aktrlerin bir araya gelerek iktisat hakknda grmeleridir. Kongre sadece ulusal bir ekonomik yapnn nasl kuru-lacan konu edinmemektedir. i haklarndan zirai sorunlara kadar ok sayda tartma da yaplmtr. Ayn zamanda ulusal bir siyasi yapnn inas ve iktisa-den ve siyaseten bamszlk da Kongrenin temel tartma konularndandr. Kongrenin 1135 delegeyle topland dikkate alnrsa katlmn dnemin artlar ierisinde yksek olduu sylenebilir. 63 TBMM ZC, D:1, C:27, :180. 64 TBMM ZC, D:1, C:27, :187.

1923 Yl 1355

Kongrenin bir dier nemi, sonraki yllarda izlenecek iktisadi yneltilere de k tutmasdr. zellikle yabanc sermaye ve zel sektrle ilgili alnan karar-lar ve yaplan konumalar dikkat ekicidir.65 Kongrede zel sektr ve devlet gi-riimini bir arada bulunduracak bir iktisadi yapnn iaretleri verilecektir.

Program, ktisat Vekaletince ilgili yerlere Ocak ay banda gnderilen Kongrenin66 Meclise yansmas ilk olarak 5 ubat gnl itimada cevaplanan bir soru nergesiyle olacaktr.67 Ali kr Bey, 3 ubat tarihli sorusunda z-mir'de byk bir ktisat Kongresi akdedileceini gazetelerden okuduklarn ve hakknda pek bilgiye sahip olmadklarn ifade etmektedir. Mebus Kongreyi kimin dzenledii, bir gndemi olup olmayacan, temsilci olarak mebuslarn katlmasnn Meclis toplantlarn etkileyip etkilemeyeceini sormaktadr.

ktisat Vekili Mahmud Esad Bey sz konusu Kongrenin yaklak bir buuk ay nce ktisat Vekaletince yaymlanan tamimle vilayet ve livalara duyurulmu olduunu, konunun bir gazete haberi olarak anlmasnn doru olmayacan be-lirtmektedir. Ayrca Kongrenin Heyeti Vekile ile dorudan ilgisinin bulunmayp ktisat Vekaletinin giriimi ve tevikiyle ilgili kesimlerin toplantya arld-n ifade etmektedir. Sonrasnda ksaca ktisat Kongresinin amacn ve nasl or-taya ktn anlatan Vekil, uzun senelerden beri iktisadiyatn ihmal edildiini ve konu hakknda memleketimiz iktisat millerinin68 bir araya gelerek dn-melerini, grlerini Meclise ve Hkmete bildirmelerini ve teebbs ahsiyeleriyle orada yaplmas lzmgelen ilere derhal orada karar vererek ha-rekete gemelerini uygun grdn syleyecektir. Sonrasnda Mustafa Kemal Paaya 21 Kasmda bir telgraf ektiini, telgrafta iktisat amillerinden bahisle bu meslek adamlarn dinlemek ve onlarn dileklerine gre bir ktisat Program vcuda getirmek, dorudan doruya memleketin vicdann ve kalbini dinleyerek bir program vcuda getirmek konusunun nemli ve hayrl olacan bildirdi-ini sylemitir. Mustafa Kemal Paaya bu iin fahri bakanln (riyaseti fah-riyesini) nerdiini belirtecektir. Mustafa Kemal Paann da memnuniyetle ko-nuyu kabul ettiini ve Kongrenin al konumasn yapacan syleyen Mahmud Esad Bey, esas itibariyle halk olan Trkiye Byk Millet Meclisi Reisinin riyaseti fahriyesinde ktisat Kongresinin almasn Hkmetimizin ve Meclisimizin prensipleriyle de ok uygun bulduunu belirtecektir.

ktisat Kongresinin esas maksadn anlatan Vekil, stanbuldaki tccar ve iftilerin yabanc tccar ve iftileri tandn ama Anadoludaki tccarlar ve-ya iftileri bilmediini; bu Kongrenin yardmyla yekdierini tanmyan memleketin z evltlarnn birbirlerini ve memleketin iktisat ihtiyalarn bir ke- 65 ktisat Vekili Mahmud Esad Beyin baz hususatta iktisadiyatmz devletletirme usuln ta-

kip edecek, baz hususatta iktisadi teebbslerini ahsi teebbslere terk edecektir. ifadesi dik-kat ekicidir.

66 Hakimiyeti Milliye, 03.01.1923, s. 3. 67 TBMM ZC, D:1, C:27, :187. 68 ktisat amilleri szyle retici glerin kastedildii anlalmaktadr. Kongrede Mustafa Kemal

Paa tarafndan da sz konusu retici gler, sanayici, tccar, ifti/ziraat ve amele olmak zere sa

açıklamalı yönetim zamandizini 1919 – 1928

Documents