ÇAĞDAŞ TÜRKMEN EDEBİYATI ŞÂİRİ

KERİM GURBANNEPESOVHAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ

Dr. Hıfzı TOZ

Ankara 2012

Dr. Hıfzı TOZ

ÇAĞDAŞ TÜRKMEN EDEBİYATI ŞÂİRİ KERİM GURBANNEPESOV- HAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ -

ISBN 978-605-364-261-9

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2012, Pegem Akademi

Bu kitabın basım, yayın ve satış haklarıPegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Şubat 2012

Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin YılmazKapak Tasarımı: Uğur Sarıer

Baskı: Cantekin Matbaası(Ankara-0312-384 34 35)

Yayıncı Sertifka No: 14749Matbaa Sertifa No: 15372

YAYINEVİ DAĞITIM

adakale sokak 4/1 yenişehir-ankaratel: +90 312 4306750-51 (pbx)

belgeç: +90 312 4354460gsm: 0506 3451936 - 0541 9104545 - 0533 2055230

e-ileti: pegem@pegem.net

sağlık sokak 17/a yenişehir-ankaratel: +90 312 4345424

belgeç: +90 312 4313738gsm: 0506 3451937 - 0541 4345424 - 0533 2055231

e-ileti: siparis@pegem.net

YAZIŞMA internet:

P.K.175 06442 yenişehir-ankara

Hayat arkadaşım Elif TOZ’a ve oğullarım Oğuzhan ve

Alper’e en içten sevgilerimle…

Dr. Hıfzı TOZ

1959 yılında Erzincan’da doğdu. İlkokulu ve ortaokulu Erzincan’da Kurtuluş İlkokulu’nda ve Sümerler Ortaokulu’nda, liseyi ise Erzincan Lisesi’nde okudu. 1979 yılında Erzurum Atatürk Üniversitesi, Fen-Ede-biyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü kazandı ve 1983 yılında buradan mezun oldu. Aynı yıl Çanakkale Biga-Karabiga Lisesi’ne edebiyat öğretmeni olarak atandı. 1987 yılında bu görevinden ayrılarak TRT An-kara Radyosu’na geçti. 1989 yılında Ağrı-Doğubayazıt’ta asteğmen ola-rak askerlik görevini ifa etti. Askerlik dönüşü TRT’deki görevinden istifa edip bir müddet dershane öğretmenliği yaptı. 1992 yılında Gazi Üniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde yüksek lisansa başladı ve aynı yıl Millî Eğitim Bakanlığına geçip önce Ankara Nallıhan Eymir Ortaokulu’nda Türkçe öğretmeni olarak, sonra Ankara Alparslan Lisesi’nde edebiyat öğretmeni olarak görev yaptı. 1993 yılında Karadeniz Teknik Üniversi-tesi (KTÜ) Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne araştırma görevlisi oldu. 1995 yılında KTÜ’deki görevinden ayrılarak aynı yıl Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü’ne geç-ti. 1995 yılında Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde başladı-ğı doktora programını, 1999 yılında tamamladı. 2000 yılında Kırıkkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü’nde öğretim üyesi olarak iş hayatına devam etti ve bu bölümün kurucu bölüm başkanlığını yaptı. Halen bu bölümde öğretim üyesi olarak akademik hayatına devam etmektedir. Ulusal ve uluslararası sempozyum, panel ve konferanslarda sunulmuş birçok bildirisi ve çeşitli dergilerde yayımlanmış araştırma, in-celeme ve düşünce yazıları vardır. Evli ve iki çocuk babasıdır.

SÖZ BAŞI

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte bağımsızlığını veya özerk-liğini elde eden Türk toplulukları, yıllarca birbirinden koparılmaya ve uzaklaştırılmaya çalışılan bir bütünün birer parçasıdırlar. Birlik’in dağıl-ması aynı zamanda, aynı soyu, kültürü, ruhu ve dili paylaşan toplulukların kucaklaşmasını da beraberinde getirmiştir. Bu kucaklaşmanın başında da aynı kültürü ve aynı ruhu taşıyan, aynı dili konuşan edebî şahsiyetler ile bu edebî şahsiyetlerin kaleme aldığı edebî eserler gelmektedir. Bu kıymetler, Türk Dünyasının ortak temelini oluştururlar.

Biz bu çalışmamızda, bu kıymetleri taşıyan Türkmen edebiyatının son dönem şairlerinden olan Kerim Garbannepesov’un hayatı, edebî kişiliği ve eserleri üzerinde durarak, bu edebî şahsiyeti Türkiye’de tanıtmak ve henüz yeni oluşum sürecinde bulunan Türk Dünyası Edebiyatındaki yerine ve önemine dikkat çekmek istedik.

Çalışma, “Giriş” dışında, üç bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın “Gi-riş” bölümünde, Türkmen edebiyatına genel bir bakış yapıldı. Ancak yaptı-ğımız araştırmalarda Türkiye’de, Türkmen edebiyatını başından günümüze kadar bir arada ele alan bir kaynağa rastlayamamış olmamız, bizim bu ko-nuyu daha uzun tutmamıza sebep oldu. Aşgabat’tan Kerki şehrine kadar birçok köy, okul, kolhoz ve sovhoz kitaplıklarını tarayarak tamamını bir araya getirebildiğimiz 6 cilt, 10 kitaplık “Türkmen Edebiyatının Tarıhı” adlı edebiyat tarihi, bu konuda bize büyük ölçüde ışık tuttu. Edebiyat tarihin-deki dönemler, bu kitaplardaki sıralamaya göre yapıldı ve bunun yanı sıra diğer kaynaklardan da istifade edildi. Bu bölümde üzerinde durduğumuz bir diğer konu da, Kerim Gurbannepesov’un yaşadığı dönemdeki siyasî, sosyal, kültürel ve edebî yapıdır. Burada da şairi daha iyi anlayabilmek ve tanıyabilmek için onun yaşadığı döneme bir bakış sergilenmiştir.

Çalışmanın birinci bölümünde ise, şairin hayatı, edebî kişiliği ve şiir-lerindeki özellikler üzerinde durulmuştur. Bölümün birinci kısmında şai-rin hayatı ele alınırken ikinci kısmında, şairin şiirlerinin muhteva ve şekil özellikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu kısımda şekil, dil - üslûp ve şiirlerinde ele aldığı konular ile şairin imaj ve benzetmeleri üzerinde du-rulmuştur.

İkinci bölüm, şairin eserlerine ayrılmış ve kitap halinde yayınlattı-ğı eserleri ile şairin gazete ve dergilerde yayınlanan şiir ve makalelerinin künyeleri kronolojik olarak verilmiştir. Ancak şairin kitap halinde neş-rettiği “Goşgular ve Poemalar” adlı şiir kitabını ve çocuk şiirlerini ihtiva eden “Yalta ve Bagt”, “Gonurca” ile “Nazarcanın Pilcağızı” adlı kitaplarını Türkmenistan’a yapılan her iki seyahatte de bulmak mümkün olmadığın-dan bu kitapları, eserler kısmında değerlendirme dışında bıraktık. Değer-lendirmelerimizi şu an elimizde bulunan kitaplar üzerinden yaptık.

Çalışmamızın üçüncü bölümünde ise, Kerim Gurbannepesov’un Türk Dünyası Edebiyatlarındaki yerine ve önemine dikkat çekmeye çalıştık. Şa-irin Türk Dünyası edebiyat tarihlerine, ders kitaplarına ve antolojilere gir-mesi gereğinin altını çizdik.

“Sonuç” bölümünde, yapılan çalışmanın özeti yapılmış, “Kaynakça”da ise, istifade edilen eserlerin ve kaynakların künyeleri verilmiştir. Çalışma-nın sonunda da, şaire ait örnek şiir metinleri hem Türkmen (normal harf-lerle), hem de Türkiye Türkçeleri (italik harfl erle) birlikte verilmiştir. Ancak bu metinleri, Türkmen Kiril harfl erinden Lâtin harfl erine aktarırken her-hangi bir ilâve veya çıkarmada bulunmadık. Metne sadık kaldığımız için aynı kelimeleri farklı şekillerde aktarmak zorunda kaldık. Mesela, bir yer-de “dost”, başka bir yerde “tost”; bir yerde “dil”, başka bir yerde “til” olarak yazdık. Türkmen Türkçesinde uzatılan ünlüler “y” ile gösterildiği için, biz de aktarmada aynı harfe yer verdik. “Gıyz (kız)”, “güyç (güç)” örneklerinde olduğu gibi...

Bu çalışmanın ortaya çıkması için iki kere İran üstünden, kara yolu ile Türkmenistan’a gittik. Bu da bize, İran Türklerini, özellikle de Güney Azerbaycan’ı ve İran’da yaşayan Türkmenleri yakından görme, tanıma ve birtakım kanaatlar edinme imkânı verdi. Türkmenistan’da ise, şairin müze yapılan evi ziyaret ettik ve ailesi ile tanışıp fikir alışverişinde bulunduk. Ge-rek bu yolculuklarda, gerek kaynak temininde ve gerekse bu kaynakların Türkiye’ye getirilmesinde birtakım zorluklar yaşadık. Karşılaştığım zorluk-larda bana yardımlarını esirgemeyenlerden ve bilgilerinden istifade ettiğim herkese gönülden teşekkürü bir borç bilirim.

Dr. Hıfzı Toz

Ankara 2012

(1929-1988)

İllere övredip bilmeğin üçin

İllerden övrenip bilmeğin gerek

KISALTMALAR CETVELİ

a.g.e : Adı Geçen Esera.g.m. : Adı Geçen Makalea.g.tz. : Adı Geçen TezAkt. : Aktaran/AktaranlarC. : CiltÇev. : Çeviren/ÇevirenlerHaz. : Hazırlayan/HazırlayanlarNu. : NumaraS. : Sayıs. : SayfaSov. Edebiyatı : Sovyet EdebiyatıSov. Türkmenistanı : Sovyet TürkmenistanıTDAE : Türk Dünyası Araştırmaları EnstitüsüTDK : Türk Dil KurumuT.E.T. : Türkmen Edebiyatının TarihiTKAE : Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü

İÇİNDEKİLERSÖZ BAŞI ...........................................................................................................vKISALTMALAR CETVELİ ........................................................................... viii

GİRİŞ

A. TÜRKMEN EDEBİYATINA GENEL BİR BAKIŞ ................................................................1

B. KERİM GURBANNEPESOV’UN YAŞADIĞI DÖNEM ................................................ 341. Dönemin Siyasî ve Sosyal Yapısı .......................................................................... 342. Dönemin Kültürel ve Edebî Yapısı: ..................................................................... 40

BİRİNCİ BÖLÜMKERİM GURBANNEPESOV’UN HAYATI VE EDEBÎ KİŞİLİĞİ

A. KERİM GURBANNEPESOV’UN HAYATI ...................................................................... 59Ardından Söylenenler ................................................................................................. 67

B. KERİM GURBANNEPESOV’UN EDEBÎ KİŞİLİĞİ ......................................................... 701. Şiirlerindeki Şekil, Dil ve Üslûp ............................................................................ 84

a. Şekil .................................................................................................................. 84b. Dil ve Üslûp.................................................................................................... 96

2. Konularına Göre Şiirleri .......................................................................................... 98a. Aşk Şiirleri ....................................................................................................... 98b. Sosyal Şiirleri ...............................................................................................101c. Siyasî Şiirleri .................................................................................................105d. Kültürel Şiirleri ............................................................................................109e. Tabiat Şiirleri ................................................................................................114f. Diğer Şiirleri ..................................................................................................117

3. Şiirlerinde İmaj ve Benzetmeler ........................................................................120

İKİNCİ BÖLÜMKERİM GURBANNEPESOV’UN ESERLERİ

A. KİTAP HALİNDE YAYINLANMIŞ OLAN ESERLERİ ..................................................1291. Güycimin Gözbaşı ..................................................................................................1302. Soldat Yüregi ............................................................................................................1313. Maşgala ve Mektep ................................................................................................1334. Yaşacık Dostlarıma .................................................................................................133

x Çağdaş Türkmen Edebiyatı Şâiri KERİM GURBANNEPESOV

5. Goşgular ve Poemalar ...........................................................................................1336. Taymaz Baba .............................................................................................................1337. Ata ve Oğul ...............................................................................................................1378. Acı Günler, Süyci Günler .......................................................................................1409. Gumdan Tapılan Yürek ..........................................................................................14210. Kırk ............................................................................................................................14311. Ayal Bağşı ................................................................................................................14612. Atalar Bilen Çağalar .............................................................................................14713. Bahar Poeması .......................................................................................................14814. Ös Saçım, Ös! .........................................................................................................14815. Ömür ........................................................................................................................14916. Yaz Şemalı ...............................................................................................................15117. Toprak .......................................................................................................................15218. Menzil .......................................................................................................................15319. Edebiyat ve Durmuş ............................................................................................15520. Yedi Yaprak .............................................................................................................15721. Dostluk Çemeni ....................................................................................................15822. Vepa ..........................................................................................................................16023. Şahırın Gözi ...........................................................................................................16124. Düyn, Şu Gün .........................................................................................................163

I- Manzum Eserler ..........................................................................................164II- Mensur Eserler............................................................................................164III- Manzum - Mensur Karışımı Olan Eserler ..........................................164

B) GAZETE VE DERGİLERDE YAYINLANMIŞ OLAN ŞİİRLERİ VE MAKALELERİ ..1651. Şiirleri ..........................................................................................................................1652. Makaleleri ..................................................................................................................187

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMKERİM GURBANNEPESOV’UN TÜRK DÜNYASI

EDEBİYATINDAKİ YERİ VE ÖNEMİ

Kerim Gurbannepesov’un Türk Dünyası Edebiyatındaki Yeri ve Önemi ....................................................................199

SONUÇ ...................................................................................................................................205KAYNAKÇA ...........................................................................................................................211ÖRNEK METİNLER (Türkmen ve Türkiye Türkçesiyle) ...............................................217

A. TÜRKMEN EDEBİYATINA GENEL BİR BAKIŞ

Türk Dünyası Edebiyatı, dünyanın en eski edebiyatlarından biridir. Bunu, bıraktığı edebî eserlerden de anlamak mümkündür. Sözlü dönem edebiyat ürün-lerinin çokluğu, onun hem eski dönemlere kadar uzandığını, hem de derin bir edebiyat ve kültür zenginliğine sahip olduğunu gösterir. Daha sonraları bu edebi-yat ve kültür, geniş kitleler tarafından farklı coğrafyalara götürülür ve gelişimini oralarda da sürdürür.

Aynı kaynaktan doğan ve beslenen dil, edebiyat ve kültür, farklı coğrafyaların ve farklı kültürlerin tesirleri ile, temelde aynı kalmakla birlikte, bazı ufak fark-lılıklarla bir kültür zenginliği içinde günümüze kadar uzanır. Edebiyat da gerek Doğu’da, gerekse Batı’da Türk diliyle günümüze kadar gelen önemli eserlerle tarihî seyrini sürdürür.

Bu gün Sovyetler Birliği’nin çökmesi ile “Bağımsız Türk Devletleri” olarak tarih sahnesine çıkan Azerî, Türkmen, Kazak, Kırgız, ve Özbek Türkleri ve diğer Türk soylu topluluklar da aynı kökten doğmuş, aynı tarihî paylaşmış ve aynı kay-naktan beslenmişlerdir. Ortaya koydukları eserlere baktığımızda gerek Anadolu’da ve gerekse dünyanın bir başka yöresinde yaşayan Türk soylu toplulukların orta-ya koyduğu ürünlerde, bu gün dahi aynı ortaklığı veya ortalığın izlerini bulmak mümkündür.

Bu ortaklığı en bariz şekilde İslâmiyet öncesi sözlü ve yazılı edebiyat dönem-lerinde görebiliriz. İslâmiyet sonrasında ise, dünyanın farklı coğrafyalarına göç, beraberinde ortak edebiyattan kısmen de olsa ayrılmaları getirir. Yeni coğrafyalar-da farklı kültürlerle münasebet, sosyal hayatta olduğu gibi, edebiyatta ve dilde de kısmî farklılıklara yol açar. Ancak bu farklılığın bir ağacın dalları kadar olduğu göz ardı edilemez bir gerçektir.

Farklı coğrafyalara göç eden Türk boyları, kendi içlerinde ve ortak edebiya-tın etkisinde bir edebiyat oluştururlarken, göç etmeyen ve ata topraklarında kalan

GİRİŞ

2 Çağdaş Türkmen Edebiyatı Şâiri KERİM GURBANNEPESOV

Türk boyları da aynı hayat tarzı içinde, aynı doğrultuda, ortak edebiyatın tesiriyle edebiyatlarını geliştirmeyi sürdürürler. Bunların içinde en çok dikkati çeken de Türkmenlerdir. Zira, göç eden Türkler, Anadolu’yu vatan edinip, orada ortak ede-biyatın tesiriyle edebiyatlarını geliştirirlerken, ata yurdunda kalan Türkmenler de kendi içlerinde edebiyatlarını geliştirme gayreti içinde olurlar.

Anadolu’ya göç eden Türklerin yerleşik hayata geçip yazıya önem vermeleri, onların yazılı edebiyatı öne çıkartmalarına sebep olur. Ancak, ata yurdunda kalan Türkmenlerin gerek sürekli göç etme mecbûriyetinde kalmaları, gerekse İslâmiyet öncesi sözlü edebiyat geleneğinin tesirinin sürmesi, onların daha çok sözlü edebi-yat geleneğine yönelmelerine yol açar. O yüzden de sözlü gelenek, Türkmenlerin hayatında önemli bir yer tutar.

Zengin bir sözlü edebiyat geleneğine sahip bulunan Türkmenlerin gerek dil, gerekse edebiyatlarıyla ilgili çalışmalara 19. yüzyıldaki şarkiyatçıların faaliyetle-riyle başlanmıştır. Bu tarihin öncesinde sistemli çalışmaların olmaması, bu konu ile ilgili çalışmaları da olumsuz yönde etkilemekte ve Türkmen edebiyatı sahasın-da dar ve kıt kaynaklara yönelmeyi gerektirmektedir. Türkmen edebiyatı tarihi ile ilgili geniş ilmî kaynakların olmaması, araştırıcıları zora sokmaktadır. Bu konu ile ilgili yayınlanmış olan tek kaynak, 1975-1984 yılları arasında Türkmenistan Ilımlar Akademisi’nce yayınlanan “Türkmen Edebiyatının Tarıhı” adlı altı ciltlik eserdir.* Altı ciltten (tomdan) oluşan eserin birinci cildi, Orta Asır Devrinin Edebî Mirası adını taşır ve 8.-17. asırlar arası Türkmen edebiyatının genel durumu veri-lir. I.-III.ciltler arasında “Büyük Oktyabr (Ekim) Sosyalist Devrimi”ne kadar olan dönem, III.-VI. ciltler arasında ise, 1917 devrimi sonrası ve Sovyet dönemi Türk-men edebiyatı ele alınmıştır. Eserin özelliği, dönemin ideolojisini öne çıkararak, eserleri faydalı-zararlı prensibiyle ele almasıdır. Bir başka deyişle eserde, Marksist ideolojinin çizdiği çerçeve içerisinde edebî eser ve edebî şahsiyetler bir değerlen-dirmeye tâbi tutulmuştur. Biz de dönemlerin sınıfl andırılmasında büyük ölçüde bu eserden istifade edeceğiz.

Tarihin en eski dönemlerinden beri ticaret yolunun üstünde yerleşen ve Orta Asya’nın kavşağında yer alan Türkmenler, bu coğrafyada yaşamalarından dolayı çeşitli medeniyetlere de açık olmuşlardır. Bu yüzden de Arap, Fars, Sasani gibi çeşitli medeniyetlerin zaman zaman istilası veya tesiri altında kalmışlardır.

Bütün Türklerin umumî tarihleriyle birlikte, tarihin en eski dönemlerine ka-dar uzanan Türkmen edebiyatı tarihi de bütün Türk boylarında ortak olan İslâmi-yet Öncesi Sözlü ve Yazılı Edebiyat dönemine kadar uzanır. Bu yüzden de Türk-men edebiyatı tarihinin başlangıcı çok eski devirlere kadar gider.

*Türkmen Edebiyatının Tarıhı, Cilt I - VI, Ilım Neşriyat, Aşgabat, 1975-1984.

3Giriş

“8. ve 10.asırlarda Türk dilinde ortaya çıkan veya bulunan yazılı eserler, Türk topluluklarının edebiyat tarihlerine de aittir ve Türkmen edebiyatı tarihi araştırılıp incelendiğinde de ilk yazılı eserler olarak da bu eserleri göz önüne almak gerekir.”1

İslâmiyet öncesindeki sözlü edebiyatın ardından 8. yüzyılda dikilen Köktürk Kitabeleri, bütün Türk Dünyası Edebiyatı’nın en eski yazılı kaynağı olarak kabûl edilir. Türk Dünyası açısından önemli bir yere sahip olan kitabeler, gerek Türk di-linin işlenişi ve gelişimi açısından, gerekse Türk edebiyatının tarihi seyri açısından önemli birer belge olarak karşımıza çıkar.

Bu yüzyılda Arapların bölgeye gelmesiyle Orta Asya halklarıyla birlikte Türk-menlerin de Araplara baş kaldırmalarına sebep olur ki, bu ilk temasın ardından iki yüzyıl sonra hilafetin Abbasilere geçmesiyle Fars toplulukları ile birlikte Türk toplulukları da İslâm dinini seçerler. Dinin ve medeniyetin başkenti sayabileceği-miz Bağdat’tan başlayan yeni medeniyet, İslâm dininin uzandığı noktalara kadar ulaşır. Hâl böyle olunca, yeni dinin dili, edebiyatı ve sanat anlayışı da bu dini yeni seçen halklar üzerinde etkili olmaya başlar. Ardından yeni medeniyet çerçevesin-de yaşamaya başlayan gerek Türk, gerek Fars bir çok âlim ve filozof, bu dini yeni kabul eden topluluklar içerisinden çıkarlar.

İslâmın kabulünden sonra, daha önce kabul etmiş oldukları dinlerden (Bu-dizm, Maniheizm, Hrıstiyanlık gibi) ayrılarak yeni dini ve yeni medeniyeti kabul eden Türk toplulukları İslâmiyeti hayatlarının merkezi haline getirirler. İslâmiye-tin tesiri ile Arapça ve Farsça kelimeler de bu dönemde dile girmeye başlar. Buna paralel olarak edebiyatta da İslâmîleşme kendini gösterir. Karahanlılar ve Selçuk-lular döneminde verilen edebî eserlerde Arapça ve Farsçanın tesir gücünü görmek mümkündür. Hatta dönem içerisinde verilen bir takım eserlerde Farsça kullanıl-mış, adeta İslâmiyet öncesinin edebî birikimlerinden uzaklaşılır olmuştu. Çünkü yeni din, aynı zamanda yeni bir medeniyet dairesi idi. Bu yeni dinin ve medeni-yetin edebiyata aksi de fazla uzun sürmeyecek ve bir asır sonra, 11. yüzyılda, ilk İslâmî-Türk eserleri verilmeye başlanacaktır. İlk eser olarak da karşımıza Kutadgu Bilig (Saadet Veren Bilgi) çıkar. Yusuf Has Hacip tarafından, Karahanlılar döne-minde kaleme alınan eser, 1069-1070 yılında Satık Buğra Han’a takdim edilmiştir. Eser, didaktik özellikleri ile dikkati çeker ve kendinden sonraki edebî eserlere de tesir eder.2

1 T. E. T.: 1.Cilt (Tom), Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s. 456-457.2 Bu eser Türkmen edebiyat tarihlerinde, Sovyetler dönemindeki Rus edebiyatının tesiriyle

Türkmen edebiyatında da çok kullanılan poem(a) şeklinin Türkmen edebiyatındaki ilk örneği olarak kabûl edilir. Bizdeki mesnevi, manzum hikâye, poem türünün karşılığı olan bu eserden Türkmen edebiyat tarihleri daha sonra, poema diye bahsedeceklerdir.

4 Çağdaş Türkmen Edebiyatı Şâiri KERİM GURBANNEPESOV

İslâmî-Türk eserlerinden ikincisi, Divanü Lügâti’t-Türk adını taşır. 11. yüzyıl-da, Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınan eser, bir sözlük özelliği taşımasının yanı sıra, eserdeki atasözleri ve şiirler, bize eski dönemlerden haberler vermesiyle bugün dahi önemini korur.3

“Eser, Mahmut Kaşgarî’nin derlediği atasözleri ve şiirler ile bir taraft an Oğuz-Türkmen halk yaratıcılığının eskiliğini gösterirken, bir taraft an da, Oğuz-Türkmen halk yaratıcılığının, Türkmen dilinin, ede-biyatının, tarihinin öğrenilmesi için çok önemli bir yere sahiptir. Onun bu sözlüğü tarihçiler, etnografl ar, coğrafyacılar için de çok önemlidir.”4

“Türkmen klâsik şairleri aşk temalı lirik şiirlerinde Mahmut Kaşgarî’nin devrinde ve ondan da önceki Türk toplulukları arasında var olan sözlerden ve sanat malzemelerinden faydalandılar. Kızların yüzünün ay’a; gözlerinin fincana, cellada; yanaklarını bala benzetmek çok eski zamanlarda ortaya çıkmıştı. Bu özellik, Mahmut Kaşgarî’nin topladığı/derlediği halk yaratıcılığı eserlerinde de vardır. (...) Divanü Lügâti’t-Türk adlı eseri sadece bir topluluğun edebî mirası olarak gö-remeyiz. O Özbek, Kırgız, Uygur ve diğer Türk Toplulukları ile birlikte Türkmenlerin de edebî mirasıdır.”5

11. ve 12. yüzyıllara bir göz attığımızda görürüz ki, bu dönem Türkmen ede-biyatı çok karmaşık ve değişik özelliklere sahip bir dönemdir. Dönem içinde Türk-men edebiyatı da Anadolu’daki Türk edebiyatı gibi Farsçanın etkisini taşımış, hatta bu dönemde Farsça eserlere bile rastlanır olmuştu. Türkmenistan topraklarında Farsça ile zengin bir edebiyat meydana getirilmiş, Selçuklu sarayında Farsça belli bir yer edinmiş ve padişahlar da bu dili öğrenmişlerdi. Ancak bir şeyin altını çiz-mek gerekir: Bu dönem Selçuklu edebiyatının sadece Türk dünyası edebiyatına değil, bütün dünya edebiyatlarına az veya çok etki ettiği de söylenir.

Türkmen edebiyat tarihlerinde Kaşgarlı’dan sonra yer alan bir diğer sima, 12. yüzyılda yaşayan Hoca Ahmet Yesevî’dir. Türkistan’ın Yasa (Yese) köyünde doğan Hoca Ahmet Yesevî, sanatı, fikirleri ve mistisizmiyle bütün Türk dünyası sanatçı-larına olduğu gibi, Türkmen sanatçılarına da etkilemiştir.

Bu dönemde Yesevî’nin de etkisiyle sofizim günden güne edebiyatta tesirini artırır ve Arapça da Farsça ile birlikte dilde ağırlığını hissettirir. 11-12. yüzyıllarda Türkmen edebiyatında dinî, mistik, sofistik düşünceli derviş şairler ortaya çıkma-ya başlar.

3 T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s.38.4 T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s.38.5 T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s.51-52.

5Giriş

Türkmen şairlerine etki eden tanınmış şairlerden biri de, rubaileri ile tanınan Ömer Hayyam’dır. Özellikle klâsik dönem şairlerinden olan Magtımgulı, Gayıbı, Molla Nepes, ve diğer şairlerin Ömer Hayyam’ın rubailerini çok iyi bildiklerinden şüphe yoktur. Ömer Hayyam’ın yaratıcılığının Türkmen edebiyatının tarihine et-kisi büyüktür.6

13. yüzyılda Anadolu’da yaşayan Yunus Emre de Türkmen edebiyat tarih-lerinde yerini alır. Yunus Emre’nin eserlerindeki Türkçenin anlam bakımından Türkmen Türkçesine yakınlığı münasebetiyle Azadı ve Magtımgulı’nın üzerinde az da olsa tesiri olmuştur. Yunus Emre’den sonra Anadolu’dan Türkmenistan’a ka-dar uzanan bir diğer sima da Kadı Burhaneddin’dir. Türkmen edebiyat tarihlerinde Ahmet Burhaneddin Sivaslı olarak yer alan Kadı Burhaneddin de, Yunus Emre gibi, Türkmen asıllı olmasıyla ve eserlerinde kullandığı Türkçesiyle Türkmenistan sahasına kadar uzanmış ve etkili olmuştur. Bu yüzyılda “Muhabbet-name” adıyla eser veren Horezmi (Harezmi)’ye de Türkmen edebiyat tarihlerinde yer verilir.

14. yüzyılda Kutb’un “Hüsrev ü Şirin” mesnevisi ve Hafız Şirazî’nin Farsça gazelleri de bu yüzyılda Türkmen edebiyatına etki etmiştir.

15. yüzyılda adına ilk rastlanan sanatçı, Nesimi’dir. Nesimi’nin şiirlerini ede-biyat tarihleri şu cümleler ile verir:

“Onun şiirleri eski dönemlerden beri Türkmenler arasında yayılmış ve okunmuştur. Aydın insanlar, şairin şiirlerini bir yere toplamışlardır. Bu gün de Türkmenistan Magtımgulı Enstitüsünün Golyazmalar (El Yaz-malar) bölümünde Nesimi’ye ait birçok el yazması saklanmaktadır.”7

Türkmen edebiyatında şiirlerinin etkisi bir hayli fazla olan Nesimi, üslûbuy-la, ahlâkî ve didaktik özellikleriyle, fikirleriyle Azadi, Magtımgulı ve Mollanepes’i etkilemiştir.

Bu yüzyılda adı geçen şairlerden bir diğeri de Câmî’dir. Ancak edebiyat ta-rihinde bu yüzyılda özellikle üzerinde durulan şair, Ali Şir Nevaî’dir. “Büyük Öz-bek şairi”8 diye bahsedilen Nevaî’den bütün Türkmen klâsik şairleri etkilenmiştir. Hatta Nevaî, Magtımgulı’nun ustalarından biridir. Magtımgulı, eselerinde ustası-nın adını hürmetle anar. Ancak Nevaî, sadece Magtımgulı’nın yaratıcılığında de-ğil, Andalıp, Şabende, Şeydanı, Gayıbı, Seydi, Zelili, Mollanepes, Misgingılıç gibi Türkmen şairlerinin yaratıcılıklarında da etkili olmuştur.9

6 T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s.119. 7 T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s.254.8 T.E.T.: 1. Cilt, Ilım Neşriyaıt, Aşgabat 1975, s.282.9 T.E.T., 1. Cilt, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, s.286.