TRKYE DYANET VAKFI iSLAM ARATIRMALARI MERKEZi YAYlNLAR!

Sempozyumlar 1 Paneller : 2

II. KUTLU DOGUM iLMI TOPLANTISI

istanbul1997

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETRS ve SLAM DNCESiNE YANSIMALARI

Dr. Adnan ASLAN Trkiye Diyenet Vakf

isl6m Aratrmalar Merkezi

Le Corbusier ll. Dnya Sava'ndan hemen nceki rencilik yllann ha-trlayarak yle yaknmaktayd: "Yirmi yl gerisini dnyorum. Gen bir renci iken sokaklar bizim di; orada ark syler ve orada kavga ederdik. Biz ken-di iimize dalmken yan bamzdan bir atarabas sessizce geip giderdi. "1

Le Corbusier'in dledii o yllar gerilerde kald. Modernizm hayatmz kyas kabul etmeyecek derecede deitirdi. Sokak ve caddeler artk ocuklann

deil arabalann oldu. Mekanmz darald. Zamarumz ksald. Evlerimizi mo-dernizmin gnll propagandaclan igal etti. Modem hayat tarznn bize yk-ledii sorurrluluk ve getirdii younluk Mslmanlmz ve hatta insarl

mz dahi unutturur oldu. Artk gnlk ilerimizi ibadet saatlerine gre deil, mesai saatlerine g~e tanzim etmekteyiz.

Bizi bu denli kuatan, yaadmz mekan nasl tefri edeceimizden ailevt ilikilerimizi nasl kuracamza kadar her eyi etkileyen ve adeta ikinci bir kirrliimiz olan modemite nedir? te teblide bu soruya geleneksel ekol

asndan cevap verip bu cevabn islam dncesine muhtemel etkileri husu-sunu tartacaz.

Modernizm de hemcirlsi dier "izm"ler gibi Batl'dr. Bat dnce tari-hinin balangcndan gnmze kadarki fiki servenire baktmz zaman,

u paradigma deiikliinden sz edebiliriz:

1 Mars~al Bennan, "The Twentieth Centuy The Halo and Highway", Modemism/Postmodemism, ed. Peter Brooker, London 1992, s. 76.

2 Huston Smith, Beyand the Post-Modem Mind, London 1989, s. 4.

ss

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islam Dnyas

1. Milattan sonra IV. yzyla kadar hakim olan Greko-Roman ve klasik bak as.

2. IV. yzyldan XVII. yzyla kadar hakim dnya gr olan hristiyan bak as.

3. XVII. asrdan sonra modem bilimin ykselmesi ve bundan doan mo-dem zihniyet2

Modem zihniyet, XVII. yzylda modem bilimin ortaya kmas ve onun teknolojik baanlanyla ilgili ise de, "modem" kavramnn kullan.4Tias ok da-ha eskilere gitmektedir. Habermas'n iaret ettii gibi, V. yzylda Latince mo-demus kelimesi belki de kltr tarihirde ilk defa, o zamanlar an yani Hristiyanl ve hristiyanlan, gemiten yani Romal ve putperestlerden ayrmak

iir kullanlrd. Daha sonralan, irsanlar "modem"i gemie bakarak tesbit et-tiler; eskiye nisbetle yeni olan modem demekti. Modem bilimin etkisiyle ekillenen ve sonsuz bir i.lnU ilerleme ve bunun daima ahlaki: ve sosyal iyilemeye gtrecei fikrire iranan bir zihniyetir ortaya kmas "modem"i maziye

baklarak tesbit etme fikriri deitirdi. Bundan sonra modem kelimesi gemile deil deime fikriyle irtibatl olarak kullanlmaya baland3

Aslnda bir kavram olarak "modem" teriminin kullanlmas daha ok Avrupa'da sanatn gelimesiyle alakaldr. Fakat bizi ilgilendiren Aydnlanma zihniyetinin bir sonucu olan kltrel modernitedir. Max Weber'ir de belirttii gibi kltrel modernite dir ve metafizik iirde kendini ifade eden akln bunlar-dan bamsz olarak bilim, ahlak ve sanat gibi otonam alanda kendini yeni- den tanrrlamasyla balar. Hristiyanln sunduu klli dnya gr Aydn

lanma'nn tesiriyle paralannca bilim, ahlak ve sanat kanlmaz olarak dir ve metafizikten aynld. yle ki XVIII. yzyl Aydrlanma filozoflannn form-le ettii proje, kendi i mantna gre oluan objektifbilimi evrensel ahlak ve hukuku ve bamsz sanat gelitirmeyi hedeflemiti. Fakat XX. yzyl, moder-nistlerin bu iyimser projelerini ykt. Habermas'n da iaret ettii gibi bilim ah-lak ve sanatn dini dnceden aynimas aslnda bu alanlardan biririr dierinden ayn olarak uzmanlan tarafndan gelitirilip deerlendirilmesi demekti.

\ Bylelikle irsan, btnlnden kopanlyor; dnce, yaay ve gnlk ili\ kileri itibariyle kendiri ifade edecei ayn ayn alanlar tesbit ediliyor ve bu

. \ alanlar birb~~e~den bamsz ol~ak gelitirili~o~du .. ~unlara zemir ~lacak ve 'c aralanndaki irtibat salayacak dm ve metafizin bilim, hukuk-ahlak ve sa-

nattan kopanlmas ayn zamanda onlarn gnlk hayattaki ilikilerden el ek-mesi anlamna geliyordu4

Son yzyln byk dnrlerinir hemen hemen hepsi medemitenin byk bir krizde olduunu kabul eder. Bazlan post-modernizm veya post-

3 jrgen Haberrnas, "Modemity-An lncomplete Project", Modernism/Postmoderism, ed. Peter Brooker,. London 1992, s. 126-127.

4 a.g.m., s. 131-132.

56

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi ve ... - Tebli : Dr. Adnan ASLAN

yapsalellin sz konusu olan krize bir zm reteceini sylerken, bazlan ise zmn yeniden maneviyata dnte olduunu syler. Mesela, Daniel Beli, TheCu/tural Contradictions o{Capitalism isirrli kitabnda Bat toplumundaki krizin ilerlemesirlin temelinde kltrle toplumun birbirlerinden aynimasnn yattn iddia etmektedir. O, modernizmi hazrlayan dinamiin aslnda insan tketen bir itah ve oburluk olduunu syler. Beli devam ederek yle diyor: "Kendini her an her dakika yeni bir ey yapmaya artlandrmi bir kimse ayn zamanda lm fermann da imzalam demektir. Yenilik her an mmkn ve

devaml geniiernekte ise de yaratcln artk kaybetmitir. Modernizm ha-kim olsa dahi ldr." Beli' e gre bu durumda sonlnas gereken soru udur: Toplumdaki liberalizmi snrlayacak, disiplin ve i ahlakn yeniden tesis ede- ' cek normlan nasl oluturacaz? Beli, bunun sadece dilli dirilile mmkn

ancak gelenee gvenle perinlenmi dilli iman fertlere net bir kimlik, kaza-nlm salam bir egzistansiyel emniyet, huzur ve gven temin edecekti.J:S .

Biz Daniel Beli'in bu grne katlyor ve modemiteden neet eden problerrlerin yeniden bir dini dirilie nclk edecek geleneksel ekoln yarata-ca alternatif kltr ortamnda laykyla tahlil edilip zrrler retileceine

inanyoruz.

Dier taraftan, buradan hareketle hakim modem dncenin geleneksel ekol alternatifbir fikri oluum olarak alglad zannedilmemelidir. unu he-/ men ifade etmeliyiz ki "perennial felsefe" yani ileride tarif edeceimiz gelenek-sel ekol, modemizme postmodernizm gibi alternatif bir ekol olarak grn-' medi. Bu olgunun saysz sebepleri vardr. Kanaatimizce bunun en nemli se-bebi Hristiyanln seklerleerek ladinl kltrn gcn tasvip etmesidir. Bylelikle Aydnlanma felsefesi Hristiyarl yeni fikri problemler karsnda \,J baansz saynakla btn gelenek ve dirleri de baansz saym oluyordu. Bu !!-

artlarda gelenek ve din adna ortaya kan "philosophia perennis"in de Ay-drlanma zihniyetine alternatifbirekol olarak belirmesi mmkn deildi. Ha-kim Bat dncesine Hristiyanln alternatif olamayacan dryoruz. Cinsel hrriyeti onaylayarak ahlaki: prensiplerden dn veren,. cennet ce-hennem gibi modem insann aklna uymayan birok metafizik hakikati inkar

noktasna gelen modem Hristiyanln beklenen bu dilli dirilie nclk et-mesi zor gibi grnyor. Eer bir dini uyan mmknse kanaatimizce bu is-lam dncesinin geleneksel ekoln bak asyla yeniden ina edilmesiyle mmkn olacaktr. yleyse nedir bu philosophia perennis veya geleneksel ekol? Biz geleneksel ekol derken, Rene Guenon'la balayan FrithjofSchuon, Titus Burckhardt, Ananda Coomaraswamy, Marco Pallis, Martin Lings, Gia Eton, Huston Smith ve Seyyid Hseyn Nasr'la devam eden, hakim modem

dneeye reaksiyon olarak gelien fikri ekoller iinde vahyi, epistemolojisi-

5 a.g.m., s. 129.

57

\ (

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islm Dnyas

nin temeli yapan tek ve alternatif dnceyi kastediyoruz. Burada geleneksel ekoln ortaya k, tarihi ve temel zelliklerinden bahseden6 bir mtalaa ser-detinerniz mmkn deildir. Ksaca sylememiz gerekirse, gelenek, kk vah-ye dayal hakikat ve prensipler btnnn bulunduu topluma ve aa gre,

yaama tarz an'ane, sanat, inanlar manzumesi, hukuk ve bilgi ksaca bir medeniyet olarak kristallemi eklidir. Geleneksel ekol ise, ksaca tarif ettiimiz gelenei modemizme kar bir dnya gr olarak savunan ve yukanda

zikrettiimiz yazarlar tarafndan temsil edilen bir felsefedir.

unu da hemen belirtmeliyiz ki her ekoln kendine mahsus bir moder-nizm anlay ve tarifi vardr. Dolaysyla Doulu-Batl, mslman-hristiyan, modernist-postmodemist herkesin tek bir modernizm tarifi zerinde ittifak

ederneyecei aikardr. Modernizmi kavramlatran ve bu denli mehur eden postmodernistlerin veya post-yapsalclann anlaylanyla bizzat modemistle-rin veya ona alternatif olduunu iddia eden fikir gruplarnn modernizm anla-ylan bir deildir.

ahsen de benimsediimiz geleneksel ekoln modernizm tarifiyle bu meseleyi daha da amak istiyoruz: Modem derken "yeniyi", "adal" ve

doay fetheden bir baany ve bunun sonucu olan teknolojiyi kastetmiyoruz. Bunlarla alakas olmakla beraber modernizm, bize gre vahye dnya gr-

nde fonksiyener bir yer vermeyen, akl Allah'tan ve kutsal prensiplerden bamsz gren7 , Aydrlanma dncesiyle felsefi temellerini oluturmu ve insam hakikatin tek ls bilen ve modem bilim ve teknolojinin prensip ve gayesini tesbit ederek bugn btn bir dnyann yaam biimi ve toplumsal

yaplanmasn tayin etmeye alan ideolojidir. Bu tarz bir giriten sonra geleneksel ekole gre medemitenin felsefi te-

mellerini tesbit etmeye almann yerinde olaca kanaatindeyim. unu da hatratmakta fayda mlahaza ediyorum. Geleneksel ekoln modemiteyi tav-sifi ve modernizm anlay ayru zamanda bu ekoln ona ynelttii bir tenkittir. Moderniteniri fikri temellerini modem felsefenin oluturduunu ifade etmeme bilmem gerek var rrudr? Modem felsefenin temelinde, dncenin ferdiletirilmesi olgusu yatmaktadr. Guenon'un da syledii gibi geleneksel medeniyet-lerde dncenin mlkiyetini insann kendine mal etmesi kabul edilmez bir

eydir. Eer bir dnce gerekten doruysa, onu anlayabilen herkese eit de-recede ait olmaldr. Doru bir dnce yeni olamaz. nk hakikat insan aklnn bir rn deildir. Dorusu, hakikat insandan bamsz olarak vardr ve insan sadece onu bilmekle mkelleftirB. Dier taraftan modem dnce ise sa-dece insamn idrak edebildii eylerin doru olduunu kabul eder. Modem iri-

sann aklyla bulduu veya "ispat ettii" Tanr'ya iriannada glk ekmesi-

6 Geleneksel ekoln bir dnya gr olarak felsefesi ve temel zellikleri Seyyid Hseyin Nasr tarafindan ve-ciz bir ekilde Knowledge and the Sacred (New York 1989) isimli eserinde zetlenmitir.

7 S. H. Nasr, 'fradiUonallslam in the Modern World, London 987, s. 98. 8 Rene Guenon, Modern Dnyann Bunalm (tre. Mahmut Kank), Istanbul 1986, s. 101.

58

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi VE - Tebli : Dr. Adnan ASLAN

nin sebebi bu olsa gerektir. O kendisini hakikatin seviyesine ykseltneye alaca yerde hakikati kendi seviyesine indirmek istemektecli.r9 .

Modern dncenin babas Descartes'tr. inanan biri olarak o fikirlerinin f dinin aleyhine geliecek bir zihniyete temel olmasn belki de hi istemezdi. Kendinden sonra balayan dnce sreci, nce Aydnlanma'y ve daha son-ra modernizmi dourdu. Descartes, "Dnyorum o halde varm (Cogito ergo sum) derken sadece pheyi en son snnna kadar gtrmemi, ayn zamanda ferdi uuru da varln temeli yapmtr. Descartes her eyden phe etse bile

phe ettiinden phe etmiyordu. Buradan kendi ferdi ve sonra d dnyann varlna ve daha sonra da Tanr'nn varlna ulayor, kilinatn veTann'nn varln iideta insarun varlna balayarak, dnce tarihinde ilk defa Des-cartes insan merkeze alyordu. Bu kkl paradigma deiiklii modern zihni-yette "Her ey insan iin vardr" sloganyla formlletirildi. Felsefi, ekonomik, siyasi ve kltrel alanda bu slogan "Her ey insann bu deerini takdir edebi-lenler iindir" fikrine tahvil edildi ..

Frithjof Schuon, Descartes'n insann ferdi uurunu varln merkezine )C yerletirmesi fikrine kar kyor ve ekliyor: "Eer insanolu vahyi ve ilham bir tarafa braksadahi kendi varlndan giderek Allah'a ulaabilir. Descartes

"Dnyorum o halde vanm" (Cogito ergo sum) diyeceine "Vanm o halde Varlk da vardr" (Sum ergo est Esse) demeliydi, yani dnceden varla gi-

deceine kendi varlndan saf varln mevcudiyetine gitmeliydi." 10 Eer byle olsayd dalizm belki de hi kmayacak ve daima insan kendini varln bir paras olarak grecekti.

Kartezyen dalizmi XVII. yzyl Bat dncesinde balayan ve gn-mze kadar gelen seklerlemenin en nemli sebeplerinden biri olduu gibi Descartes'n XVII. yzylda ileri srd zne-nesne aynmnn modern dn-yada varl unutma ve tabiat zerinde teknolojik tahakkmne ara olduu da aikardr. Seyyid Hseyin Nasr'n da iaret ettii gibi, Descartes'n dnen ferdi ego yu gerekliin merkezi ve her eit bilginin kriteri olarak koymas felsefeyi saf bir rasyonalizme ve Avrupa felsefesinin asli ilgisini ontolojiden epistemolojiye evirdi. Dolaysyla isterse en uzak galaksilere kadar ulasn kklerini insann dnen egosunda aramamz gerekiyordu. Bilen sje, sade-ce akln (reason) alanna hapsedilerek vahiy ve sezgiden kopanlyor ve ne sezgi ne de vahiy objektif dzenin bilgisinin kayna kabul ediliyordu 11

Descartes'la balayan modern aklclk, antik zamanlarda ve Ortaa'daki aklclktan farkldr; nk o devirde bile akl st sezgi kabul ediliyordu. Modern rasyonalite ise birey st btn melekelen i.nkar ettii iin ferdiyetili-

9 a.g.e., s. 114. !O FritljofSchuon, "Rationalism Real and Apparent", The EssenUal WriUngs of Frithjof Schuon, ed. Seyyid

Hseyin Nasr, Oorset 1986, s. 491. ll Seyyid Hseyin Nasr, Knowledge and the Sacred, New York !989, s. 41-42.

59

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islm Dn,os

in de kayna olmutur12 . Bu ferdiyetilik, modem toplumun en ciddi proble-mi olan yabancilamaya sebep oldu. Dier taraftan Bat dncesinde zellikle Rnesans'taki hmanizm ile alakah olan bireycilik, modem dncede meta-

fiziin de reddine sebep olmutur. Bu durumda vahiy ve onun bir alt ubesi olan ilham inkar edilir edilmez, artk bir metafiziin olmas mmkn deildir. Bu da kanlmaz olarak natralizme srklemi ve modem dncenin var-

lk ve oluunu, natralizm yoluyla izah edince dini adeta gereksiz hale getir-mitir13.

Descartes'n felsefesi sadece ferdiyetilie sebep olmad; ayn zamanda sebep-sonu ilikisinin kesin olduuna inanld mekanizm dncesinin de yerlemesine sebep oldu. XVII. yzylda hakim olan dneeye gre tabiat bir makine ve bilim bu makineyi kullanma sanatnn reetesiydi. Akl maddeyi,

doay, insann nasl altn izah edebiliyor ve hatta insan bunlan gzlem-leyebiliyordu. Bu mekanist kesinlik iinde transandantal bir raile ihtiya yok-tu. Descartes'a gre hayvanlar makine gibi alyor, Newton ise yldzlarn bi-rer makine olduuna inanyordu. Hobbes bu fikri cemiyete temil ediyor; La Mettrie insan vcudunu bir makine gibi gryor; Pavlov ve Skinner insan

davranlannn mekaniksel olduunu iddia ediyorlard14 .

Descartes'tan sonraKant insann eyaynasl alglayp bilebildiini tah-lil ederek bilginin alan ve snrlanr tesbit etmeye alt. Bylelikle o, insann neyi idrak edip ederneyecei meselesini hallettiine inanyordu. Ona gre eer insanlar hep bizim gibi ise, Thnn'y bilme irnkfnmz yok demektir. Bylece Kant dikkatleri insani bilgiye evirerek, vahyin bir bilgi kayna olmas fikrini tahrip etmitir. Kant adeta "nsan yeterince olgunlanutr; insanlk kendi

dnyasn kurmada artk semann yardmna muhta deildir" demekteydi.

XVII. yzyldan sonra, Humecu phecilie ve Kant agnostisizme va-ran yollar almt. Kant sezgisel akln eyann mahiyetini bilebileceiri inkar etti. Kant adeta yle diyordu: "Sezgiyle aydnlanmami olan aklm "nou-mena"i bilmedii iin, hi kimsenin bu tr sezgisel akla sahip olacan kabul etmiyorum. "15

Hegel'e gre reel olan akll, ak olan da reeldi. Hegel'e gre hakikat sis-tem demektir. Mutlak akl kendini sistemin en organize biimi olan devlette

somutlatrmaktayd. Descartes'la balayan insann, kendi dnyasn kurma-ya mukt~dir olma inanc zayflanuyar daha da gleniyordu. Bu durumda elbette dinin sosyal hukuk ve nisbeten ferdi alandan kovulmas pahasna te-sis edilen bu modem zihniyetin, sosyal ve ahlaki problemleri de beraberinde getireceini kimse tahmin edemezdi. Hegel hakikat anlayn var olma ve

12 Rene Guenon, Modern Dnyann Bunalm, s. 79. 13 a.g.e., s. 106. 14 Smith, Beyand, s. 201. 15 Nasr, Sacred, s. 42.

60

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi VE - Tebli : Dr. Adnan ASLAN

deime diyalektiiyle aklamaya alarak, eyann deimez halini dahi her 1 an ve her zaman deien bir srele izah etmeye alt. Fakat Hegel'in asl

hatas, varl var olua, mantn deimez kategorilerini ve metafizii ise devaml deien dnce srecine evirmi olmasdr.

Seyyid Hseyin Nasr'n iaret ettii gibi, bu dnce srecinden doan ~ Hegelcilik, pozitivizm ve analitik felsefe, bilgiyi dinden, maneviyata olan ihti-yac rasyonalite ve mantktan, en kts dil ve dnce srecini kutsaldan kopararak bilginin kutsal vasflanru yok etmenin son hamlesini de yaptlar. Ne yazk ki seklerlemi akl, rettii her bilgiye ladinY vasflanru yklyar ve dolaysyla modem bilimsel disiplinlerin kutsalla olan alakalann kesiyor-

du6.

Kierkegaard ve Nietzsche'yle birlikte dikkatler objektifhakikat arayndan ferdi insan ahsiyetine dnmtr. yle ki hakikatin, daha dorusu varln, eer insan ilgilendiriyorsa bir anlam olduu kanaatine vanlmtr.

Modem felsefe kendini aan her eyi inkar etmese bile akli dzen iinde K kaldndan fert zerinde otorite ve dolaysyla yaptrm gcn kaybetmitir. Ahlak ve metafizik adna takdim ettii fikir ve prensipler gelenekleemedii iin sosyal hayatta yani sradan insaniann davrarulann dzenlernede din ve gelenek kadar etkin olamamtr. Modem felsefe halkn anlayamayaca bir dille konuur. Dilinden anlayan entelekteller ise kendilerine takdim edilen rasyonaliteyi kendi akl: szgecinden geirmeden kabul etmezler. Bu tarz bir tavnn sonucu olarak metafizik tamamen inkar edilmi ve ahlak ise donla-nn yanllarla kantnlarak tartld karmak bir alan haline getirilmitir.

. Modemiteyle geleneksel ekol, felsefi noktainazardan mukayese edilecek olursa yle bir tabioyla kar karya geliriz: Modem Bat zihniyetinin episte-molojisi rasyonalizm ve bilime dayanrken geleneksel ekol vahyi bilgi kurarn-

nn merkezine yerletirmitir. Medemitenin ontolojisi natralizm ise gelenek-sel ekoln varlk anlay da "supra-natralizm"dir. Modem dnce varln

oluunu Darwin evrim teorisiyle izah ederken, geleneksel eko1 yaratla inanmaktadr. Modemite insanln gayesinin "ilerleme" olduunu savunur-ken, geleneksel ekol ise hedefin "dareyn saadeti"ne ulamak olduunu syle-mektedir17.

Geleneksel ekoln medemitenin felsefi temellerine ynelik tahlillerini serdettikten sonra imdi medemitenin bir dier temeli olan modem bilim ve bilimsekilik hususundaki grlerini takdim etmek istiyorum. Martin Lings'in

iaret ettii gibi, rasyonalizm ve bilimsekilik modem dnyann "pseudo" din-leridir18. Modemizme g veren bilimdir. Eer bilim olmasayd modernizm dn-yay igal etmeye teebbs edemeyecekti. Bu manada, bilimin maddi alandaki 16 a.g.e., s. 43. 17 Smith, Beyond, s. 145. 18 Martin Lings, The Eleventh Hour, Lahere 1987, s. 19.

61

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islm Dnyos

meruiyetini ve maddenin nasl davrandru tetkik ederek teknoloji oluturmasn inkar etmiyoruz. Fakat bilim sadece maddi alanda sz sahibi olduunu adeta unutmu, metafizik dahil birok sahada sz sahibi olmak istemektedir.

Geleneksel dnya grnde ilmin 19 gayesi insan Hakk'a ve hakikate ulatrmaktr. ilim bu gayeye gre ekillerup mahiyet kazanmaktayd. Halbuki Aydrlanma zihniyeti ile birlikte bilim gayesini kendi izmeye balad ve insa-na den eyin ilmin at yolda ilerlemek olduunu syledi. Bu amansz iler-lemeye bir snrlama getirme dncesi bilimin btn bir insanl bir anda yok edecek toplu imha silahlan icat etmesi ve evreyi yaanlmaz hale getirmesiyle ancakgndeme gelebildL Guenon'un ileri srd gibi, maddenin kaba kuv-vetini alabildiine serbest brakan modern insan, u andaki durumu itibariyle

ayn kaba kuvvetin kendi varln tehdit eden bir tehlike haline geldiini gr-meye balamtr20

ilim insan bedeni ve ruhuyla bir btn olarak grmeli, mahiyetini insa-nn yukanda iaret edilen mahiyetinden almaldr. Ancak bu artlarda ilim in-sann manevi ve ahlaki ellietini gelitirmek suretiyle kurtulu yolu olabilir. Geleneksel ekoln arlad tarzda ilim entelektel bir fantazi olmaktan ok,

insann btn hayatna ve yaayma ekil veren bir yol olmaldr. Schuon'un syledii gibi ideal arlarnda ilim sapann topra yaralad gibi bizim benliinizi yaralamal21 ve mlekinin elindeki amura ekil verdii gibi benliimize ekil verebilmelidir. Halbuki kimya, fizik, tp ve hatta sosyal bilimleriyle modern bilim kalbe ve gnle deil kafaya hitap etmektedir. Bu anlamda bil-mek bir zeka ve hafza ii olup, bir hal ii deildir. Dolaysyla ilrrl hiyerarinin zirvesinde olma, ayn zamanda bir ahlaki ve iman kemalin terninat olama-maktadr. yle ki bilim adamlan halkn mridleri deil, medemitenin mda-fileri ve kapitalist mekanizmann etkinliini salayan ffi.iller konumundadrlar.

Hubert Dreyfus'un bilimin modern insana hakikati syleyen tek ara yani onun bir din olduunu sylemesi bizim bilim hususundaki iddialanmz

dorular mahiyettedir22 Yllar nce Bertrand Ruseli BBC'de yle sylemiti: "Bilimin bilernediini insanolu hibir zaman bilemeyecektir. "23 Btn bunla-n syledikten sonra bizim gndeme getirmek istediimiz husus bilimin alannn neleri iermediidir. Geleneksel ekoln mensuplanndan Huston Smith bu hususta urlan syler:

. Bilim fm ve normatif deer retemez ve bu deerler hakknda hkm veremez. Wittgenstein, "Deerler hususunda konuurken bilimin yapaca en iyi ey kekelemektir" diyor. Bilim iyi ve ktnn, davranlardaki doru ve

9 Geleneksel ekoln "science" ve sacred science" ile ilgili grlerini Trke "ilim" kelimesiyle karlarken modernizmin grlerini ise "bilim" kelimesiyle karlamaya altk.

20 Rene Guenon, Modern Dnyann Bunalm, s. s2. 2 Martin Lings, The Eleventh Ho ur, s. 91. 22 Smith, Beyond, s. 32. 23 a.g.e .. s. 99.

62

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi ve ... - Tebli : Dr. Adnan ASLAN

yanln ne olduunu belirleyemez yani ahlak hakknda konuamaz. Baka bir ifadeyle bu insann ferdi ve itimai huzuru iin vazgeilmez olan ahlaklll bilimsel alann dnda kalmas, bilimin nihai planda insan hayat iin bir za-ruret olmad anlamna da gelmektedir. Meseleyi amzn nde gelen din felsefecisi John Hick'in eserlerinde ska tekrarlad bir misaile aklamak isti-yorum. Hick yle diyor: Dnn ki yolda yrrken yanbanzda bir araba

kazas oldu. Olay mahalline yaklatnzda kanlar iinde acyla kvranan bir adamn sizden yardm istediini grdnz. nce hadiseye fiziki bir olay ola-rak bakalm. ki araba arpm. Metaller eilip bklm, bunlann arasndaki yaral bir insandan krmz renkli bir sv akmakta ve bu ahs barmakta

dr. Fiziki alanda yani bilimsel noktainazardan bu olay bize hibir ey syle-miyor. Halbuki ahlaki adan bakldnda hadise hemen o ahsa ya yardm etmemiz ya da yardm edecek birini bulmarnzn ahlaki ve insani bir zorun-luluk olduunu sylyor24 te bu olay insann ahlaki doas ve sorunluluunun istikrarl cemiyet hayat ve ferdi huzuru iin ne kadar nemli olduunu sylemektedir. Bilimin bu kadar nemli olan ahlak danda brakmas, bilimin insan hayatndaki yeri hususunda yeterli fikir verdii kanaatindeyim. Bugn, insan nesiinin sonu hrua gelmemise ftrat ve geleneimizden getirdiimiz ah-laki prensipiere ballmz sebebiyledir.

2. Bilim madde ve doann nasll hakknda konuur ve fakat niinlii hakknda konuamaz. Salt bilim eyaya ve bilgiye bir gaye ykleyemez. Bilim global anlamda bilgiyi retir ve insan onu kullanr. Bu insan bilgiyi kullanrken

doal olarak kendi kltrnn deer ve normunu ykler. Bu adan bakldnda objektif ilimden sz etmek anlamszdr. Bilim adamlan laboratuvarlarda hep ayn sonulara ularlar. Fakat laboratuvarda retilen bilginin gayesi)i, o deneyi yapan yani belli deerler sisteminin retimi olan bilim adam tesbit eder.

3. Bilim insan hayatna global ve egzistansiyel bir anlam ykleyemez. Bilim elbette anlamldr. Kendi iinde tutarl ve anlaml olmaya alr. Metodu

gerei paralayarak renir ve parann btnle alakasn kurabilir. Fakat b-tnn anlam hakknda konuamaz. Bu durumda Huston Smith'in syledii gibi bilim adanu sanki bir byk balonda elindeki fenerle ieride her tarafa ba-kabilen ve fakat danya bakamayan ve balonun varl hakknda hibir ey syleyemeyen birine benzemektedir. Buradan hareketle hayatn gayesi hak-krda konumann da bilirnin dnda olduunu kolayca syleyebiliriz. Bilim-sel keiflerin nemi hakknda ne kadar durolursa durulsun birinin kp "Mad-deyi paraladk da ne oldu? deme hakk her zaman vardr. }aspers'n dedii gi-bi bilim gai sorulardan her zaman kanu, Wittgenstein'n iaret ettii gibi "Bi-lim hayat meselesine hibir zaman girememitir. "25

24 john Hick, An Interpretation ot Religion, London 1989, s. 149. 25 Huston Smith, Beyond, s. 84-85.

63

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islm Dnyas

evre meselesine gelince, bugn ehirleme insan tabiattan koparmtr. ehirlerde yaayanlar, kendilerinin kurduu suru dnyada yaamann getirdi-i memnuniyetsizlik sebebiyle insiyakl de olsa hayatlarnda bir eylerin eksik

olduunu hissediyorlar. Bu tarz suru ortamlarda yaayan dindarlar bile tabia-tn manevi manasma olan ilgilerini kaybetmilerdir26 Geleneksel ekoln ev-re meselesiyle ilgili nerdii zm basittir. Thhis: Onlara gre evre krizinin en nemli sebebi, medemitenin manevi hassasiyetten yoksun ve gnlk fonksiyonu itibariyle tketen bir insan tipi ortaya karmasdr. insanla tabiat

arasndaki uyum Allah 'la insan arasndaki uyurnun yok edilmesi sonucu bo-zulmutur. Tedavi: Geleneklerimizdeki retileri yeniden canlandrarak insan nce Allah'la daha sonra da tabiatla bantrmaktr. Thbiatn ve bilimin sek-

lerlemesi, geleneksel retilerle tersine evrilecek ve bu yolda metafizik bili-me klavuzluk edecektir27

Geleneksel ekol, modem bilimi en azndan varln bir cephesini ele ald ve o sezgisel akln (intellect) bir paras olan ferdi akln (reason) rn oldu-u iin tamamyla grmezlikten gelemez. Bunu arzu da etmemektedir. Gele-neksel ekol, bilime kaynagn dinden alan bir gaye tayin ederek teknolojinir

insan hie sayan ynlerini trplemek istemekte ve kutsal bilimsel dncenin hakim otoritesi klp bilimi insan hakikate balayan bir ara haline getire-rek bir kutsal bilim kurmay hedeflemektedir. Seyyid Hseyin Nasr'n kitapla-nndan birini The Need {or Sacred Science (Bir Kutsal Bilim ihtiyac) diye isimlen-dirmesi bu noktadan bakldnda daha da iyi anlalacaktr.

Geleneksel adan, modernizmin buraya kadar tarttmz temel prob-lemlerini ksaca yle zetiernemiz mmkndr:

. Modernizm insan dncenin merkezine alp onu ycelteyim derken insan insan yapan manevi kknden koparn; nefsine, tabiata, cemiyete ve Thnn'ya kar yabanclatrntr.

2. Ahlak dinden ayrarak ahiakn toplumdaki etkinliini azaltm ve onu modem dnyann en ciddi problemi haline getirmitir.

3. insanlg tehdit eden evre problemine sebep olan zihniyetin yaratcs olmutur.

4. Teknolojiyi bir g haline getirerek kuvvetlinin zayf kolayca ezdii bir smr dzeninin yani emperyalizmin varlna imkan vermitir.

Geleneksel Ekoln islam Dncesine Yansmalan

Halihazrda mevcut bir islam dncesinden bahsetmek zordur. Dorusu bu teblii "Geleneksel Ekoln Modernizm Tenkidi ve slam Dncesine

26 Seyyid Hseyin Nasr, Man and Nature, London 1990, s. 17. 2 7 a.g.e., s. 38.

64

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi VE - Tebli : Dr. Adnan ASLAN

Yansmalan" tarznda deil de "Domas Beklenen islam Dncesine Muhte-mel Etkileri" eklinde isimlendirmemiz daha doru olurdu.

slam dncesi bir dnya gr olarak modern dneeye alternatif olmak istiyorsa, bizzat Bat dnyasnda yeeren ve moderniteye bir eletiri ge-tiren postrodernizm, Green Peace, spiritalizm ve geleneksekilik gibi ekolleri gz ard ederp.ez. Kanaatimizce, slami bak asyla adeta aynileen ve Ay-

dnlanma zihniyeti ramna vahyi epistemolojisinin temeli yapan geleneksel ekol islam dncesi iir bir anstr.

slam dncesirir yeniden tesisinde geleneksel ekoln mhim bir rol oyuayaca kanaatindeyim. Bu husustaki fikirlerimi ylece sr~amak istiyo-rum.

1. Geleneksel ekol, slam dncesiniri gemiini gelecei olarak grme-sinden yani tarihirde gelitirdii ilmi disiplinleri ve dnce akmlann kk

sald sosyal zemininden skp. bugne ve gelecee tayal?ilecei vehmin-den kurtrlmasn salayacaktr. Meseleyi biraz daha amamz gerekirse biz mevcut sosyal artlarm ekillendirip, karakter verdii modern insam muhatap alrken ve modern messeselere alternatif slami messeseler kurmay plan-larken modern dncenin temel diramikleriri tahlil etmek mecburiyetinde-yiz. Bat dncesiyle salkl bir diyalog kurabilmek iir, onunla m uhatap ol-madan nce onu belli bir noktaya yerletirecek bir bak asna ihtiyacmz

vardr. Kendi amzdan onun mahiyeti, tarihi, iyilii ktl hakknda baz n kabullerimiz olmas gerekir. Bat dncesine bir reaksiyon olarak km geleneksel ekol bizim iin bu n kabulleri hazrrlamtr.

yle bir miscille tezimi izah etmeye alacarn: Bugn Bat dnce 1 _ dnyasndaki seklarizm, ateizm ve agnostisizmir temelleri bir noktada Des-'\ cartes'a dier bir noktada Kant'a dayanmaktadr Kant'a gre ins~nn dn~_a bir bilgi.k.a;):'.tmngl olduuna inanmak ve bunufelsefi olarak temellendirmek

mmkn_~.@dir, Aydnlanma dncesirir bel kemiini olutran l(anel- sefesini, kendi hareket noktamzdan bakarak tahlil etmek mecburiyetindeyiz. Hibir zaman kendimizi yani yaadmz kltrn bize verdii deerleri yok sayarak ve tamamen bir Batl gibi Kant' okumamz mmkn deildir; mm-kn olsa dahi bunun islam dncesirte hibir faydas olamaz. Kart'n karsna nitelikli bir dnce ile kamazsak felsefesinin salam yapsndan etkile- nip btn bir tarihi mirasm.Z inkar etmekle kar karya kalnz. Dier taraf-tan bugn; btn bir dnyay itirnai, iktisadi ve siyasi ynden tayiri ve tesbit eden modern dnceye, onu oluturan felsefeyi bilmeden alternatifolutr

mamz da mmkn deildir. Ksaca, geleneksel ekol ada mslman ente-lektele Kant' slami noktairazardan 'okumann' imkann hazulamaktadr.

2. Geleneksel ekol sylemi, modern ve ayn zamanda kk geleneksel olduu iir modern dnceyle bir trl irtibat kuramayan mul:).afazl

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde isl6m Dnyas

Modem dnemde yaayan islam alimlerinin en ciddi problemlerinden biri, yaayan dnceyle bir trl temas kurup tahlil ederek ona alternatif d-

nce retememektir. Alimlerimizin ou hem birikimi ve hem de sylemi iti-baayla geleneksel yani tarihidir. Fkh, kelam, tefsir ve tasavvuf gibi disiplinle-rin kendilerine izdii yolla islam geleneine ynelen devrimizin alimleri ken-di sahasnda ne kadar derinleiderse o kadar tarihsellemekte ve u anda ha-kim olan sosyal, ekonomik ve siyasal artlanmz gereince tahlil edebilme ko-numundan uzaklamaktadrlar. slam illimlerinin bu amazdan kurtulmalan islam dncesinin geleceini tayin edecei iin ok mhirndir. ibli Nu'mani kadar mitsiz deilim. O, geleneksel slam eitimine bir kere bulaanlana mo-dem dneeye ilelebet yabanc kalacaklanm sylerken28 , klasik ulemadan tamamen midini kesmiti. Kanaatimce geleneksel ekol, alimlerimizin sy-lemlerini adalatana abalanna klavuzluk edecektir. Baka bir ifadeyle bu

dnce, inanc, deerleri ve ilrn1 birikimi itibariyle geleneksel, fakat sylemi itibariyle ada olmas gereken yeni bir lliirn tipinin yeerecei zemini olu

turacaktr.

3. amzdaki mslman entelektellerin problemlerinden biri de bir kltrel birikim olarak gelenei, yeniden bir slam dncesinin tesisinde nasl ve nerede kullanacan bilememesidir. Geleneksel ekol yeni bir islam medeni-yeri tesisinde geleneksel kltrn nasl kullanlacana dair bir plan ve harita ortaya koymamza yardmc olacaktr.

Sorabileceimiz en anlaml sorulardan biri u olsa gerektir: Biz fkh, kelam ve tasavvufyoluyla tarihi islam dncesini niin reniyoruz? Daha derin ve samimi mslman olmak iin. Eer bu soruya verilecek cevap bu ise yanl yoldayz. Tarihi slam dncesini renmek zorunlu olarak dindarla-

/ may getinniyor. Zira msterikler de Kur'an' ve islam'n kltrel tarihini i renebiliyorlar. Kanaatlnce tarihi islam dncesini renmemizdeki hedefler-! den belki de en nemlisi geleneksel kltrel birikimimize dayal olarak bir is-i lam dncesi olutuanak ve ona bal olarak da kutsaln siyasal, sosyal, eko-"'

nomik ve sanatsal olmak zere her alana hakim olduu bir medeniyet tesis etmektir. Tarihi islam dncesine ancak bu niyetle yneldiimiz zaman, ta-rihteki birikimden bu inada nelerin gerekli olduunu tesbit edebiliriz. ada

slam alimlerinin yazdklan eserler, onlann kafasnda byle bir proje olmad-r--n gsteanektedir. Yaayan dnceyle tanmadmz mddete, fosil topla-~tna safhasndan retme ve ina etme safhasna gelmemiz mmkn olmaya-. caktr. ite geleneksel ekol benimseyen dnrler modem dnyada yani Ba-

t'da gelenei bir dnya gr olarak benirnsediklerinden dolay, doal ola-rak gelenein modem dnyay ilgilendiren cihetini tesbit etmede herkesten daha iyi olma durumundadrlar. Baka bir ifadeyle modem dnyada yeniden bir slam dncesi tesis edilecekse, geleneksel ekoln bu tecrbesinden ya-

rarlanmamz kanlmaz olacaktr.

28 Fazlur Rahman, Islam and Modernity. London 1982, s. 130.

66

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi VE - Tebli : Dr. Adnan ASLAN

4. Geleneksel ekoln oulculuk gr Kur'an'n tasvip edecei bir oulculuk fikrine kaynaklk edebilir. Global bir ky haline gelen dnyada, geleneksel ekol islam'n yeniden btn dnyay kucaklayabilrne imkann

hazrlar.

Tarihi olarak, islam dnyasnda ba gsteren sosyal ve entelektel prob-lemleri douran sebeplerin birou iseldi. Etki eden d sebepler olsa da olay-lar ieride oluyor ve i dinamikler olaylan ekillendiriyor ve yine bu dinamik- / lere bal olarak da islami zmler retiliyordu. Medemitenin hakim olduu 1 gnmzde ise, islam dnyasndaki problemleri douran sebeplerin ou d- sal yani bariddir. retip tkettiimiz eyayla yaadmz sosyal, siyasal ve ' ekonomik artlan da tayir ettiimiz global bir dnyada sadece mslmanlara ynelik fikir retme devri kapanrntr. islam dncesi adna fikri teernrnlde bulunurken btn dnyay m uhatap alarak fikir retmek dururnundayz. Eer buna oulculuk denirse, globalleen dnya bu anlarnda bizim oulcu dnrnernizi zaruri klmaktadr.

Modern dnyada slam'n kendi zel artlann teekkl ettirebilrnesi iir d artlara tesir, hatta bazan da onlan tesbit ve tayin etmesi gerekmektedir. Eer tarihin bir dnernirde, islam yeniden bir medeniyet tesis etme dururnun-da kalrsa, her millete kendi diri geleneklerine yani vahyin o kltrdeki pren-siplerine dnmesini tevik eden geleneksel ekoln dilli oulculuk gr, is-

larn'n global bir sistem kurmasna imkan verecektir. Ksaca geleneksel eko-ln oulcu felsefesi, z itibariyle Kur' am prensipiere ok yakndr. Teorisi bu prensipler zerine kurulu adil, rnsarnahakar ve kendinden olmayan insan rencide etmeyen bir oulculuk, islam dncesinin gelecee ynelik planlan iin olduka nemli bir reete olsa gerektir.

5. Geleneksel ekol, irsa!ll hie sayan modern teknolojinir azgnln va-hiy ve hikrnetin nda uysallatracak ve irsann yeniden kilinatn bakimi-nin "kulu" olduunu hatrlatacaktr.

Bugn Bat'da herkes, bu hzl ve gayesiz teknolojik ilerlernenir irsarl nerelere gtrp, hangi badirelere srkleyecei sorusunu sormaya balad. Postrnodernizrn, yeni dilli hareketler ve Green Pea ce gibi hareketler bu soruya fJ

' cevap arama endiesinden dornulardr. Teknolojik ilerleme ve maddi refahn ' sosyal huzurun anahtan olmadn Bat'nn geirdii son yzyllk tecrbe gstermektedir. Bat dnyas, teknolojiye bir snr ve bir gaye tayir edecek, ta-bir caizse onu uysallatracak geleneksel kltrn dlarntr. Eer teknolo-jiye bir ruh verip ve gaye tesbit edilmesi gerekiyorsa bunu irsandan te "tran-1 scendental" bir kuvvetin tayin etmesi gerekir. Bu vahiydir, dindir. Fakat son \ be yzylda geirdii biidireler sonucu Bat'daki oteritesirli kaybeden Hristiyanln dandan bir mdahale olmadan bilimi ve teknolojiyi ynlenditip kla-\ vuzluk etmesi zor grnmektedir. Gerekten "kutsal" islam dnyasnda bir \ g olursa, hristiyan dnyann da tekrar kendi kklerine dnerek btn bir . kltr kutsaln emrine vermesi mmkn olacaktr.

67

! "-']

iSLAM ve MODERNLEME - Modernleme Srecinde islm Dnyos .

Geleneksel ekoln ayn zamanda, islam dncesinin islam geleneine dayal olarak Seyyid Hseyin Nasr'n da "kutsal bilim" diye tavsif ettii yeni birbilim ve bu bilime dayal kendine has bir teknoloji retmesi hususunda cid-di katklan olaca kanaatindeyim. islam dnyas ilk etapta Bat teknolojisiri taklitle ie balayacak ve bunda belli seviyeye ulatktan sonra kendi deer

leriri ve kltrel damgasn, rettii teknolojiye vurarak, ona yeni bir karak-ter verecektir. ite bu noktada, Bat' da sekler bilim ve teknolojiye reaksiyoner olarak domu geleneksel ekol bizim teknolojiye yeni bir karakter vermemiz-de nemli katklarda bulunacaktr.

6. Geleneksel ekol, bizde ve Bat'da hakim olan kuru entelektelciliin gururunu kracak ve insanmz dirdarlatrmakta etkin rol oynayacak tasav-vuf gibi denn yollan yeniden gndeme getirecektir.

Geleneksel ekol en yksek seviyede Hakk' ve hakikati bilmeyi yani "marifetullah "n kuru bir entelektel aba olmadn, bu dzeyde bilme ve bil-giniri ferdir ahlaki ve manevi derecesiyle alakah olduunu sylemektedir. Bu modem felsefe noktairazanndan bir devrimdir. Bilgi ve bilme birzihin hadisesi olmaktan kp bir benlik hadisesi olma durumuna gelmektedir. Bir yandan

mslmanlar entelektel noktadan gelitirir ve ada dnceyle hesaplaacak bir seviyeye getirirken dier yandan onlara nihai noktada bilmenir bir manevi ve ahlaki gelimilik meselesi olduunu syleyerek onlann benlikleri-

. ni de olgunlatrmaya alacaktr. Geleneksel ekoln maneviyata bu nisbette vurgusu, daha ncede iaret ettiimiz gibi ada mslman entelektelin ve modem insann manevi aln doyuracak tasavvufgibi insann i birliire vurgu yapan yollan yeniden aktif hale getirecektir. Bylelikle gzel ahlak ve manevi yetkinliir nemi daha iyi kavranacak, modern dnyann ahlaki bu-

nalmna zm retilecektir. Tasavvufve benzeri yollarla modern irsan ken-disiyle, yaad toplumla, tabiatla ve Allah'la bararak yabanclamadan

kurtulacaktr. Bu hem toplumsal bar temir edecek, su oranlarn drecek, hem de evre tahribatrun nne geecektir. Bylelikle yoldaki kanncay dahi ineitmeyen ve aala iekle hasbhal edebilen bir "irsan- kamil" tipi top-

.lumumuza klavuzluk eden karakterler olarak itibar greceklerdir.

7. Bat'da dnr seviyesirdeki irsanlann geleneksel ekol yoluyla mslman olmalan bu ekoln islam' teblide ok nerrili bir rol ifa edeceini gsterir .

. Geleneksel ekol hakikatn bir ve ezeli olduunu, zde hi deimediini w.e deimesiniri mmkn olmadn ve hakikatn hitap ettii topluma gre ;;Sadece dilinir ve formunun deitiini iddia eder. Hakikatn topluma ulamas ,yatay bir srele yani irsarl akl yrtmeyle deil, dikey yolla yani ilahi va-hiyle olmutur. Bu temel fikri kabul eden felsefi dncenir mensuplar elbette

kutsaln son. mesajn gz ard edemezlerdL yle ki geleneksel ekoln men-suplanndan birounun islam'la merref olmas bir tesadf olamaz. Bu olgu,

68

GELENEKSEL EKOLN MODERNiZM ELETiRiSi VE - Tebli : Dr. Adnan ASLAN

isiamY hakikatin bakalan tarafndan paylalmasn isteyenler iin ok m-himdir. Bu tecrbe ayn zamanda, islam dncesinin modem dnyaya ken-dini takdim etmesinde geleneksel ekoln nemli bir rol oynayacan da gs-termektedir.

Ahmet Thran Alkan'n aadaki paragrafnda ifade ettii fikirleri sizlere bu tebliin sonucu olarak takdim etmede bir saknca grmyorum:

"Sanayi inklabnn Avrupal mriklerin eseri olduuna ne kadar mem-nunuro bilemezsiniz. 'Mak.ineye buhar kuvvetini tatbik etme fikri, keke Manchester yayialannda deil de, Konya 'nn dzlnde kuvveden fiile gee-bilseydi' diye yanp yaknan makUleden deilim. Barut macunuyla bayramlk fiek ve atapat yapan Trk neesi ile, ayn eczay delikli demirin iine yerle;. tirip uzaklardan kallee adam vuran mnkir muhayyileyi mukayeseye kal2.

kmyorum, nk Hazreti Krolu bir miktar ceddim olmaktadr. Otomat de-has Eb'l-iz stadmzn iptidai dili, yay, kasnak ve zembereklerin yardmyla dinsiz fabrika robotlan yapabilecekken devrin sultaruna 'abdest suyu dkme makinesi' icat etmesine asla yerinmiyorum. "29

29 Ahmet 1\an Alkan, O Noktann Syledii, Istanbul 1996, s. 91.

69