AGRESJA MŁODZIEŻY W SZKOLE ŚREDNIEJ

mgr. Barbara Olczak i mgr. Wanda Boguszewska nauczycielki przedmiotów zawodowych w Zespole Szkół Licealnych i Ekonomicznych nr 1 ul. Stawki 4 00-193 Warszawa Spis treści WSTĘP ................................................................................................................................................................... 2 1. AGRESJA W ŚWIETLE LITERATURY ...................................................................................................... 2

1.1. STOSUNKI INTERPERSONALNE – ISTOTA STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH.................................. 4 2. PROBLEM I METODA ................................................................................................................................. 5

2.1. CEL BADAŃ I WYKORZYSTANE METODY BADAŃ ......................................................................... 5 2.2. TEREN BADAŃ.......................................................................................................................................... 6

3. WYNIKI BADAŃ .......................................................................................................................................... 6 3.1. RELACJE W KLASIE – WYNIKI BADANIA SOCJOMETRYCZNEGO ............................................... 7

3.1.1. NAJBARDZIEJ LUBIANA I ATRAKCYJNA OSOBA W KLASIE.................................................. 7 3.1.2. OSOBA OBDARZONA NAJWIĘKSZYM ZAUFANIEM ................................................................. 7 3.1.3. NAJBARDZIEJ POPULARNA OSOBA W KLASIE ......................................................................... 8

3.2. KORELACJA MIĘDZY AGRESYWNOŚCIĄ DANEGO UCZNIA A JEGO POPULARNOŚCIĄ - OBLICZENIE WSPÓŁCZYNNIKA KORELACJI RANG ............................................................................... 8

PODSUMOWANIE.............................................................................................................................................. 10 BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................................................. 11 ZAŁĄCZNIK nr 1 ................................................................................................................................................ 13

1

WSTĘP

W okresie wielkich przemian społeczno-politycznych obserwuje się w naszym kraju nasilającą się przemoc, przestępczość i chuligaństwo. Nigdy jednak od zakończenia wojny nie wystąpiło tak duże jak obecnie poczucie zagrożenia bezpieczeństwa. W różnych środowiskach – miastach, miasteczkach i wsiach ludzie obawiają się wyjść na spacer wieczorem, zejść do własnej piwnicy, zabrać autostopowicza, boją się o własne dzieci bawiące się na podwórku.

Występujące dość powszechnie u wielu jednostek różnego rodzaju zachowania agresywne stanowią istotny problem społeczny – zwłaszcza jeśli chodzi o takie zachowania u dzieci i młodzieży. Młodzież agresywna sprawia wielkie trudności wychowawcze. Agresja u nich wyrasta czasem z poczucia krzywdy, niesprawiedliwości, nienawiści za poniżenie, czasem wywołuje ją zazdrość. Nie zawsze ofiarami są osoby wywołujące te uczucia, a często specjalnie wyszukany „kozioł ofiarny”.

Coraz większa grupa młodzieży w wieku szkolnym „stacza się na manowce” zagrażając poczuciu bezpieczeństwa rówieśników, sąsiadów czy społeczności lokalnej. Coraz bardziej uświadamiamy sobie konieczność przeciwdziałania i zapobiegania agresji.

Biorąc pod uwagę aktualność problemu oraz jego znaczenie za przedmiot naszych badań obraliśmy uczniów drugiej klasy Liceum Ekonomicznego.

I część pracy przedstawia problematykę agresji i stosunki interpersonalne w świetle literatury przedmiotu.

II część to opis metodologii badań, charakterystyka metod wykorzystywanych w badaniu. III część zawiera wyniki badań uzyskane następującymi metodami: socjometryczną,

szeregowania rangowego agresywności uczniów, analizy statystycznej.

1. AGRESJA W ŚWIETLE LITERATURY

Samo zdefiniowanie pojęcia „agresja” nie jest tak proste, jak może się wydawać – w literaturze naukowej nie wypracowano jeszcze jednolitej definicji tego pojęcia. Psychologowie posługują się terminem działania agresywnego, co oznacza zachowanie, którego celem jest spowodowanie psychicznej lub fizycznej szkody. Agresja jest więc działaniem intencjonalnym, ukierunkowanym na zranienie lub sprawienie bólu.

Thomas Hobbes w eseju „Lewiatan” twierdził, że człowiek z natury jest samolubny i okrutny dla innych. Pesymistyczną myśl Hobbesa rozwinął Zygmunt Freud. Stwierdził, że od dnia urodzin człowiek posiada dwie potężne siły instynktowne: instynkt życia (Eros) i instynkt śmierci (Tanatos) – odpowiedzialny za agresywne skłonności człowieka. Według Freuda instynkt śmierci może zostać skierowany do wewnątrz lub na zewnątrz – co objawia się wrogością, tendencjami niszczycielskimi i morderczymi (przeciw otaczającej przyrodzie i ludziom). Freud był wyznawcą poglądu, że energia agresywna musi znaleźć swoje ujście, w przeciwnym wypadku jej nagromadzenie wywoła stan choroby1. W. Szewczuk definiuje agresję jako „wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej – rzeczywistej lub symbolicznej – jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości”2. Zwraca on więc uwagę na to, że głównym celem występowania agresji jest chęć ataku, który spowoduje powstanie określonych szkód fizycznych czy moralnych. J. Ranschburg uważa, że agresja to „każde zamierzone działanie w formie otwartej lub symbolicznej – mającej na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu”3. Analizując tę definicję agresji zwraca się uwagę na umyślność działania. Podobnie definiuje agresję Z. Skorny jako „inicjowany akt wyrządzający szkody fizyczne lub moralne określonym osobom lub grupom społecznym”4. Przyczynowe uwarunkowania zachowań agresywnych są bardzo ważne. Do najważniejszych należą: frustracja, wzorowanie się na agresywnych postawach w otoczeniu oraz czynniki temperamentalne – poziom aktywności, impulsywność, niezależność. Agresję może spowodować każda nieprzyjemna lub przykra sytuacja jak nuda, cierpienie, gniew itp. Spośród tych sytuacji

1 Aronson E., Psychologia społeczna, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1997, str. 497. 2 Szewczuk W. (red.), Słownik psychologiczny, Warszawa 1985, str. 11. 3 Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, WSiP, Warszawa 1980, str. 77. 4 Skorny Z., Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1987, str. 91.

2

głównym czynnikiem wywołującym agresję jest frustracja. Jest ona następstwem uniemożliwienia lub opóźniania celowego działania. Uczucie frustracji wywołane jest więc pojawieniem się przeszkód na drodze do osiągnięcia celu. Im większej doświadczamy frustracji, tym bardziej skłonni jesteśmy zareagować agresją. Z drugiej strony pod wpływem oddziaływania wzorców agresywnego zachowania się, agresja może występować u osób, które wcześniej nie były narażone na frustrację. Zachowanie agresywne można więc wywołać u osoby, która nie mając podstaw by czuć się skrzywdzoną miała okazję obserwować zachowanie agresywne wyłącznie w roli widza. Popularny jest więc pogląd, że agresji można się nauczyć, jeżeli zachowania agresywne są utrwalane. Dzieci i młodzież uczą się agresji od dorosłych i rówieśników, obserwując jak skutecznie przemoc prowadzi do pożądanego celu. Modele wpływają na zachowanie się obserwatorów głównie wtedy, gdy są nimi osoby znaczące. W wielu badaniach stwierdza się, że na powstanie agresywności wpływają zaburzone kontakty uczuciowe z najbliższym otoczeniem, zwłaszcza od wczesnego dzieciństwa. Wyodrębniono następujące grupy zjawisk, które charakteryzują stosunki rodzice – dziecko i mogące wpływać na ukształtowanie agresywności: 1) „zaburzone kontakty uczuciowe z najbliższym otoczeniem (niewłaściwe stosunki uczuciowe

będą stanowić frustrację takich potrzeb, jak kontaktu z innymi osobami, uznania, miłości itp.); 2) tolerancja wobec zachowań agresywnych (w kategoriach klasycznej teorii uczenia pozwalanie

na agresję może być uważane za pozytywne wzmocnienie – nagrodę, polegające np., na rozładowaniu napięcia emocjonalnego, a niepozwalanie na agresję na wzmocnienie negatywne – karę);

3) dostarczanie modelu zachowań agresywnych (zgodnie z koncepcją społecznej teorii uczenia rozumiane jest jako obserwacja, naśladowanie i identyfikowanie się z agresywnymi modelami)”5.

Najprostszy podział agresji to wyróżnienie agresji fizycznej oraz słownej. Agresja fizyczna

będzie przejawiała się w uderzeniu lub pobiciu kogoś, zniszczeniu lub uszkodzeniu mienia społecznego lub osobistego. Agresja słowna to przezwiska, szyderstwa, kpiny, insynuacje, nieuzasadnione podejrzenia lub oskarżenia poniżające daną osobę oraz rozbudzające w niej poczucie krzywdy. W literaturze naukowej można spotkać się z subiektywnym i obiektywnym określeniem agresywnego zachowania się, nazywanego krócej agresją. Zgodnie z ujęciem subiektywnym cechą agresywnego zachowania się jest jego motywacja, przejawiająca się w występowaniu określonych chęci, zamiarów, pragnień, tendencji pobudzających do takiego zachowania się. Obiektywne określenie agresji uwzględnia jej społeczne konsekwencje, zachowania agresywne są szkodliwe dla ich przedmiotu, wyrządzają mu obiektywnie stwierdzone szkody materialne lub moralne. W myśl tego ujęcia mianem agresji określa się pewien rodzaj faktów występujących w zachowaniu się, które mogą być obserwowane, rejestrowane i mierzone. Powyższy rodzaj obiektywnych faktów charakteryzujących agresję T. Tomaszewski określa jako „...zachowanie się skierowane przeciw czemuś lub komuś. Może ono mieć dwa kierunki: na zewnątrz przeciw przedmiotom lub osobom zewnętrznym np. przeciw samej przeszkodzie lub osobie będącej sprawcą trudności, albo też przeciw sobie samemu”6. Agresywne zachowanie u dzieci i młodzieży przyjmuje postać bójek czy też kłótni z rówieśnikami, złośliwych plotek, skarżenia, mściwości w stosunku do kolegów. Przedmiotem agresji oprócz rówieśników bywają też osoby dorosłe: rodzice, sąsiedzi, obce osoby, nauczyciele. W przekonaniu wielu ludzi, źródłem agresji u dzieci i młodzieży jest właśnie „przeładowana” szkoła i jej obecne programy. Maciej Osuch – rzecznik praw ucznia w Katowicach i działacz ruchu wyzwolenia dzieci, stwierdza że ...”dzisiejsza szkoła jest przykładem agresji dorosłych wobec dzieci, sam przymus szkolny jest już ukrytą agresją...”7. Jeszcze inaczej problem agresji widzi prof. T. Pilch. . ...”Choć społeczeństwo deklaruje, że wśród osób które powinny być chronione przed agresją znajdują się głównie dzieci – szkoła jest przepełniona agresją, bo paradygmatem współczesnego

5 Wójcik D., Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej, PAN, Warszawa 1977, str. 22. 6 Tomaszewski T., Wstęp do psychologii, PWN, Warszawa 1963, str. 140. 7 Jastrzębska L., „Źródła agresji” w: „Głos Nauczycielski” 1997, nr 18, str.5.

3

wychowania jest rywalizacja i właśnie ona prowadzi do narastania konfliktów, agresji, budzi postawy mentalności buldożera...”8. Obecna szkoła z całą pewnością nie jest wolna od agresji, choć jej rozmiary, formy i nasilenie nie są łatwe do precyzyjnego określenia. Według badań przeprowadzonych w czerwcu 1996 r. przez Instytut Badań Edukacyjnych wśród 307 uczniów ostatnich klas szkoły podstawowej i 4 poziomów szkoły ponadpodstawowej uczniowie wskazali następujące cechy kolegi/koleżanki i nauczyciela najczęściej narażonych na agresję: ...”Uczeń: nieśmiały, niekoleżeński, izolujący się od innych bardzo dobrze uczący się, wulgarny wobec innych, zaczepiający innych, niezgrabny fizycznie, nigdy nie podpowiadający innym, wywyższjący się ponad innych,nie dbający o swój wygląd. Nauczyciel: nie lubiany przez uczniów, stosujący surowe kary za zachowanie, wyróżniający niektórych uczniów, surowy w ocenach, nie potrafiący poradzić sobie z dyscypliną...9. Rozwijając dalej temat agresji nie można by nie wspomnieć o wpływie telewizji na zachowania agresywne dzieci i młodzieży. Socjolodzy i publicyści wielką odpowiedzialnością za agresywność współczesnej młodzieży obarczają zbrutalizowaną telewizję oraz nieograniczony dostęp młodych ludzi do kaset wideo z horrorami i filmami grozy. Psycholodzy amerykańscy zajmujący się analizą społecznych czynników w rozwoju osobowości dokonali odkrycia, które wydaje się być oczywiste i banalne:...”dzieci uczą się zachowywać obserwując innych...”10. Stwierdzenie to wydaje się interesujące, gdyż obejmuje nie tylko wzory, czyli modele społeczne reprezentowane przez żywe osoby, ale także modele fikcyjne, postacie bohaterów z filmu i telewizji. Postacie obserwowane na ekranie dostarczają nam: a) źródeł informacji (model pokazuje, jak się można zachować) b) norm wartości (wpływają na wybór określonych zachowań). Z przeprowadzonych badań wynika, że zarówno dzieci, jak i dorośli przyjmują wzorce zachowań agresywnych z ekranu bez świadomego nacisku czy przymusu. Podobnie jak model zachowań agresywnych, funkcjonuje model zachowań seksualnych. Chęć naśladowania obserwowanych w życiu społecznym modeli jest samo w sobie czynnością nagradzającą – „ja też potrafię”. Model, zwłaszcza atrakcyjny, zdolny jest skłonić dziecko, czy osobę dorosłą do nowych typów zachowań. Można więc powiedzieć, że obok funkcji edukacyjnej, rozrywkowej, telewizja pełni przede wszystkim funkcję wychowawczą i wpływa znacząco na rozwój psychiczny dzieci i młodzieży. Kończąc krótkie rozważania nad tematem agresji należałoby wspomnieć o sposobach jej przeciwdziałania. Przeciwdziałanie szerzeniu się agresji polega głównie na eliminowaniu jej przyczyn. Podstawowe znaczenie ma likwidacja źródeł frustracji dużych grup ludzkich, głównie młodzieży. Głównym z nich jest obecnie bezrobocie absolwentów różnych typów szkół. Opracowanie dla nich i finansowanie programów szkolnych oraz tworzenie miejsc pracy jest jednym z najważniejszych czynników ograniczenia rozmiarów społecznych zagrożeń. Wsparcia wymagają również ludzie tkwiący w środowiskach patologicznych, gdzie bycie „cwaniakiem” staje się naturalnym odruchem obronnym. Wymaga to wysokich nakładów finansowych, jak również realnych programów wspomagania. Należałoby doprowadzić do poprawy skuteczności działań policji, jak i mobilizacji środowisk lokalnych do ochrony przed wandalizmem i agresją. Rozważenia wymaga również sprawa ograniczenia okrucieństwa przedstawianego przez TV. Przeprowadzone po raz pierwszy porównawcze badania przestępczości na świecie wykazały, że Polska należy do grupy krajów o najwyższym poziomie przestępstw agresywnych.

1.1. STOSUNKI INTERPERSONALNE – ISTOTA STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH Człowiek znajduje się w obiektywnym świecie, który składa się z wielu sytuacji. Nieomal wszystkie z nich to sytuacje społeczne, w których inni ludzie występują bezpośrednio lub pośrednio. Sytuacje te mają poważne znaczenie jako determinanty ludzkich zachowań i procesów psychicznych. Ludzie, którzy znajdują się w tych sytuacjach nie zachowują się biernie, ale wpływają na nie modyfikując zachowania innych uczestników tych interakcji. Od strony praktycznej problematyka stosunków międzyludzkich legitymuje się stale wzrastającym zainteresowaniem socjologów, pedagogów, psychologów i psychiatrów. Przedmiotem 8 Jastrzębska L., „Źródła agresji” w: „Głos Nauczycielski” 1997, nr 18, str. 5. 9 Pospieszyl I., (red.), Przemoc w instytucjach opiekuńczo-wychowawczych, Warszawa 1997, str. 81 10 Bach-Olasik T., „Oddziaływanie telewizji na zachowania agresywne dzieci i młodzieży” w: „Problemy opiekuńczo-wychowawcze”, 1993, nr 2, str. 57.

4

ich uwagi są różne typy więzi społecznych. Zmieniające się warunki życia zbiorowego, wywołane między innymi procesami industrializacji i urbanizacji sprawiają, że stosunki międzyludzkie podlegają z jednej strony zagęszczeniu i rozbudowie, a z drugiej strony podlegają coraz większej depersonalizacji. W stosunkach społecznych pojawia się szereg elementów niezdrowych, destrukcyjnych, znieczulica moralna, zawiść, agresja i wrogość. Psycholodzy w swoich definicjach stosunków społecznych odwołują się do kategorii psychologicznej np. uczuć, postaw, zachowań. I tak F. Heider przez stosunki międzyludzkie rozumie relacje występujące przeważnie między dwiema osobami, łączące się z ich wzajemnymi ocenami, uczuciami i reakcjami. Najbardziej trafną definicję przedstawia Z. Zaborowski, który poprzez stosunki międzyludzkie rozumie „ trwałe oddziaływania na siebie ludzi o określonej przez nich osobowości ... oraz przez normy i role społeczne pełnione przez nich”11. Relacje interpersonalne w uproszczeniu można podzielić na: relacje służbowe, kształtujące się w trakcie współpracy, wynikające z podziału czynności i zadań relacje koleżeńskie i przyjacielskie opierające się na więzi emocjonalnej, często określane

wspólnym mianem relacji osobowych. Relacje interpersonalne uwarunkowane są licznymi czynnikami między innymi postawami, pełnionymi rolami, potrzebami, oczekiwaniami partnerów, wiekiem, płcią. Z uwarunkowań tych wynikają zależności i wpływy. Zależności mogą być pośrednie i bezpośrednie. Wpływy zaś negatywne i pozytywne. Problematykę stosunków międzyludzkich możemy rozpatrywać jako interakcje między dwiema jednostkami, a także jako interakcje zbioru jednostek, czyli interakcje społeczne w grupie. Jedną z koncepcji wyjaśnienia interakcji stworzył G. C. Homans. Inną koncepcję podobną do koncepcji Homansa stworzył J. W. Thibaut i H. H. Kelley. Autorzy ci przez interakcję rozumieją zjawisko wytwarzania i wzajemnego prezentowania przez ludzi określonych zachowań, jak również porozumiewania się ludzi ze sobą. Wynik interakcji zależy od stosunku nagród otrzymywanych do kosztów jakie się ponosi. Im wyższe są nagrody otrzymywane w trakcie interakcji, a im niższe są ponoszone w niej koszty – tym bardziej zadawalający jest wynik. Podstawą pozytywnych związków interpersonalnych jest podobieństwo postaw uczestników interakcji. Problematykę stosunków międzyludzkich nie można ograniczyć tylko do zagadnień interakcji między dwiema jednostkami. Należy ją także rozpatrywać jako interakcję zbioru jednostek w grupie. Grupa, to pewna liczba osób, które bezpośrednio komunikują się ze sobą wzajemnie (w jakimś okresie czasu). Jest w niej niewiele osób, tak aby każda osoba mogła komunikować się z innymi nie za pośrednictwem drugiego człowieka, ale bezpośrednio. Problem kształtowania stosunków międzyludzkich w rodzinie, szkole, życiu społecznym jest więc doniosłym zadaniem społecznym i wychowawczym.

2. PROBLEM I METODA

2.1. CEL BADAŃ I WYKORZYSTANE METODY BADAŃ „Podstawowym celem badań naukowych jest wykrycie związków, zależności, interakcji zachodzących między badanymi zjawiskami, które określamy mianem zmiennych”12. Określenie celu badań przyczynia się do ich ukierunkowania i ułatwia poszukiwanie potrzebnych informacji. Głównym celem naszej pracy było zbadanie związków sympatii i agresji występujących u uczniów II klasy Liceum Ekonomicznego w Warszawie. W ujęciu dydaktyka W. Okonia metoda to sposób postępowania, na który składają się czynności myślowe, praktyczne odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności. W. Zaczyński natomiast metodę traktuje jako sposób poznania pewnej kategorii faktów lub zjawisk w sposób celowy, planowy, obiektywny, wyczerpujący, świadomy i intencjonalny z przestrzeganiem właściwych wskazań metodycznych. Posługując się metodą badań wykonujemy szereg czynności prowadzących do bliższego poznania danej kategorii zjawisk. Na ten aspekt metody naukowej wskazuje T. Tomaszewski określając ją jako „zespół czynności, które należy wykonać i procesów, które muszą się odbyć aby uzyskać zasadnicze i sprawdzone twierdzenie o badanych faktach”13. 11 Zaborowski Z., Stosunki międzyludzkie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1976, str. 9. 12 Skorny Z., Praca magisterska z psychologii i pedagogiki, WSiP, Warszawa 1984, str. 48. 13 Tomaszewski T., Wstęp do psychologii, PWN, Warszawa 1971, str. 26.

5

Pierwszą zastosowaną przez nas metodą była socjometria. Metoda ta pozwala poznać wewnętrzną strukturę grupy, daje klarowny obraz więzi nieformalnych, łączących poszczególnych uczniów. Pozwala także zidentyfikować osoby szczególnie lubiane, atrakcyjne dla grupy oraz wskazać przywódców nieformalnych. Metoda ta precyzyjnie wskazuje także osoby odrzucone w grupie, wyraźnie nielubiane czy odtrącone oraz osoby izolowane, które stoją na uboczu w grupie. Stosując tą metodę można stwierdzić istnienie różnego typu podgrup np. paczek, związków koleżeńskich, klik itp. Jest narzędziem mogącym posłużyć wychowawcy klasy do identyfikacji osób lub grup wymagających specjalnych zabiegów wychowawczych. Zastosowany przez nas test socjometryczny zawiera trzy kryteria wyboru, na które należało dać pisemną odpowiedź. Dotyczyły one następujących zagadnień: 1. Z kim z klasy chciałbyś/chciałabyś spędzić wakacje? 2. Do kogo w klasie udajesz się mając kłopoty osobiste? 3. Z kim z klasy spędzałbyś/spędzałabyś wolny czas?

(nie brać pod uwagę odległości w zamieszkaniu). Liczba wyborów była ograniczona do trzech osób. Zastosowany test umożliwił tylko wybory pozytywne. Celowo nie zastosowałyśmy wyborów negatywnych, aby nie sugerować istnienia związków niewłaściwie oddziaływujących na stosunki w klasie. Zastosowana metoda socjometryczna jest szczególnie użyteczna, gdyż uzyskane dane dostarczają wielu informacji o panujących stosunkach w klasie i o kształtowaniu się więzi społecznych. Następną metodą zastosowaną przez nas jest technika szeregowania rangowego. Polega ona na wyliczeniu ocenianych osób kolejno, według ściśle określonego kryterium oceny. Kryteria takie dotyczą pewnych cech charakterystycznych ocenianych osób, żywionej wobec nich sympatii lub antypatii, ich uzdolnień, motywów, upodobań, przejawianej przez nich aktywności społecznej itp. Wykorzystując tą metodę postanowiłyśmy uszeregować uczniów od najbardziej agresywnego wg nas do najmniej agresywnego (bądź nie przejawiającego takich tendencji). Szeregowania dokonałyśmy same, ponieważ młodzież w analizowanej klasie jest wyjątkowo trudna. Ostatnią metodą jest metoda analizy statystycznej, którą posłużyłyśmy się w celu zbadania współzależności pomiędzy dwoma zmiennymi – agresywnością danego ucznia, a jego popularnością w klasie. W tym celu dokonałyśmy obliczenia współczynnika korelacji rang. Jego wartość liczbowa pozwoliła nam na określenie rodzaju współzależności lub też jej braku pomiędzy wyżej wymienionymi zmiennymi.

2.2. TEREN BADAŃ „Wybór terenu badań to nie tylko problem polegający na wyborze odpowiedniego terytorium. Równie dobrze dotyczyć może określonej placówki lub instytucji, na terenie której pragniemy przeprowadzić badania. Wybór taki równoznaczny jest z wyborem pewnego kompleksu zagadnień i układów społecznych, stanowiących przedmiot naszych zainteresowań. Innymi słowy – wybór terenu badań to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, w odpowiednich grupach społecznych i następnie wytypowanie regionu, grup, zjawisk i instytucji jako celu naszego zainteresowania”14. Terenem badań objęłyśmy Zespół Szkół Ekonomicznych nr 1 w Warszawie, a konkretnie klasę II. Wybór nie był przypadkowy, ponieważ jesteśmy nauczycielkami uczącymi w tej szkole i w tej klasie. Jedna z nas jest wychowawczynią tej klasy. Badaniami objęłyśmy całą klasę tj. 34 uczniów. Przeprowadziłyśmy je na terenie klasy w czerwcu 2001 r. Równolegle w tym samym czasie przeprowadziłyśmy drugą część badań, polegającą na sporządzeniu przez nas (bazując na własnych odczuciach) rankingu uczniów najbardziej agresywnych w klasie, w celu ustalenia związków sympatii i agresji 3. WYNIKI BADAŃ

14 Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, str. 178.

6

3.1. RELACJE W KLASIE – WYNIKI BADANIA SOCJOMETRYCZNEGO Klasa jest grupa społeczną charakteryzującą się pewnym zróżnicowaniem ze względu na pozycję jaką zajmują w niej poszczególni członkowie. Klasa szkolna to grupa o cechach formalnych. Stanowi ona część systemu społecznego szkoły, a normy i zależności występujące w szkole wpływają na wzory współżycia i współpracy jej członków. Stosunki między poszczególnymi uczniami w klasie powinny mieć charakter koleżeński, oparty o taką płaszczyznę kontaktów jak: wspólne uczenie się, przyjaźń w szkole i poza nią, udział w zajęciach pozalekcyjnych. Taki wzorzec klasy nie zawsze ma jednak miejsce. Przyglądając się klasie można zaobserwować występowanie pozytywnych i negatywnych wzorców. Poszczególni uczniowie dostosowują się do siebie, niekiedy rezygnując częściowo (często w sposób niewłaściwy) ze swojej odrębności pod wpływem działania naśladownictwa czy sugestii. Grupy w klasie – paczki, kliki powstają w różnych sytuacjach i okolicznościach. Zawiązują się w tym celu aby pomóc sobie nawzajem, by spędzać razem wolny czas itp. Występują w związku z tym przywódcy grupy. Osoby, które wykazują się umiejętnościami zjednywania sobie ludzi. Aby wskazać takie osoby (pozytywne) posłużyłyśmy się w tym celu testem socjometrycznym. Technika socjometryczna posiada szeroki zakres zastosowania. Nadaje się do badania zarówno małych liczebnie grup jak i dużych. Może być użyta do badania osób w różnym wieku. Charakteryzuje się ona ponadto krótkim okresem badania, możliwością prowadzenia badań w sposób indywidualny jak i zbiorowy. Technika ta dostarcza dużej liczby informacji o badanej grupie. Informacje dotyczą głównie liczby i rodzaju podgrup funkcjonujących w ramach badanej grupy, liczby osób wymienianych najczęściej przez największą liczbę osób (osoby atrakcyjne), liczby osób wymienianych rzadko lub wcale (osoby izolowane).

3.1.1. NAJBARDZIEJ LUBIANA I ATRAKCYJNA OSOBA W KLASIE Przeprowadzony test dostarczył danych o osobach, które są lubiane, atrakcyjne dla reszty klasy, z którymi chętnie spędzają wolny czas, a nawet wakacje. Wyniki testowania w kryterium pierwszym (Z kim chciałbyś/chciałabyś spędzać wakacje?) i w trzecim (Z kim z klasy chciałbyś/chciałabyś spędzać wolny czas?) są następujące: Katarzyna W. (nr 17) - 21 punktów (10 wyborów)

Marcin Ch. (nr 18) - 20 punktów (11 wyborów) Iwona C. (nr 3) - 18 punktów (8 wyborów) Agnieszka D. (nr 5) - 18 punktów (10 wyborów) Edyta J. (nr 10) - 18 punktów (9 wyborów) Paweł R. (nr 30) - 18 punktów (8 wyborów)

Powyższy test potwierdził nasze (nauczycieli) opinie o oddziaływaniu wyżej wymienionych osób na klasę. Są to osoby cieszące się uznaniem kolegów i koleżanek. Ponadto test wskazał także na osoby izolowane w grupie. Żadnego wyboru nie otrzymała uczennica nr 11 (Marta Ł.), która jest osobą wyalienowaną w klasie. Jest grzeczna i spokojna. Jak widać nie jest akceptowana przez społeczność klasową, jest poza obrębem przynależności do którejś z grup. Trzech chłopców z klasy otrzymało mało wyborów: jest to nr 32, nr 21 i nr 29. Są to osoby nieśmiałe, które nie przejawiają cech atrakcyjności.

3.1.2. OSOBA OBDARZONA NAJWIĘKSZYM ZAUFANIEM Test socjometryczny oprócz wskazania i rozpoznania stosunków sympatii i antypatii w grupie może ujawnić osoby cieszące się dużym zaufaniem. Osoby, do których można się zwrócić, wyżalić, czy szukać wsparcia duchowego. Ten typ stosunków określany jest mianem „subiektywnych preferencji w sferze interakcji”.15 Wyniki testowania w kryterium drugim (Do kogo w klasie udajesz się mając kłopoty osobiste?) są następujące: Agnieszka N. (nr 13) - 15 punktów (8 wyborów) Justyna C. (nr 4) - 12 punktów (5 wyborów) Marcin Ch. (nr 18) - 11 punktów (6 wyborów) 15 Mayntz R., Holm K., Hübner P.,Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, PWN, Warszawa 1985, str. 157.

7

Renata D. (nr 6) - 10 punktów (5 wyborów) Wybrane przez uczniów osoby są spokojne, opanowane oraz zaradne życiowo. Emanuje z nich dużo „ciepła”. Te cechy pewnie sprawiają, że gromadzą się wokół nich (w pewnych sytuacjach) koleżanki i koledzy. Przypuszczamy, że kryterium wyboru zaufanej osoby w grupie sprawiło chłopcom więcej problemów niż dziewczynkom. Chłopcy są bardziej zamknięci i mniej „wylewni”. Mogą być więc pewne nieprawidłowe wybory.

3.1.3. NAJBARDZIEJ POPULARNA OSOBA W KLASIE Test dostarczył danych o strukturze społecznej klasy, o stopniu uznania i popularności jaką się cieszą niektóre osoby w grupie. Określił miejsce każdej jednostki społeczności klasowej. Analiza testu wskazała „gwiazdy” socjometryczne czyli osoby, które otrzymały największą ilość punktów. Są też w grupie jednostki wybrane przez niewielu – pozostają one na uboczu grupy, w której „gwiazdy” zajmują pozycję centralną. Wyniki testowania popularności w klasie przedstawiają się następująco: Najpopularniejsza dziewczynka: Katarzyna W. (nr 17) - 30 punktów (13 wyborów) Agnieszka N. (nr 13) - 29 punktów (17 wyborów) Renata D. (nr 6) - 27 punktów (14 wyborów) Katarzyna K. (nr 10) - 27 punktów (13 wyborów) Najpopularniejszy chłopiec: Marcin Ch. (nr 18) - 31 punktów (17 wyborów) Daniel P. (nr 28) - 29 punktów (13 wyborów) Łukasz D. (nr 19) - 25 punktów (11 wyborów) Najpopularniejsza osoba w klasie: Marcin Ch. (nr 18) - 17 wyborów Agnieszka N. (nr 13) - 17 wyborów Katarzyna W. (nr 17) - 13 wyborów Daniel P. (nr 28) - 13 wyborów Renata D. (nr 6) - 14 wyborów Katarzyna K..(nr 10) - 13 wyborów Występują w klasie osoby izolowane, które nie zostały przez nikogo wybrane oraz te, które otrzymały najmniejszą ilość punktów. Do nich należą: Marta Ł. (nr 11) - 0 wyborów Michał K. (nr 21) - 1 wybór Piotr Z. (nr 34) - 3 wybory Powyższe osoby nie sprawiają żadnych kłopotów wychowawczych. Są miłe, grzeczne i nieśmiałe. Technika socjometryczna nie odpowie na pytanie czy uczniowie odrzuceni są osobami trudnymi, dlatego że nie wchodzi w sferę uczuć, motywów jakimi kierowali się uczniowie przy dokonywaniu swoich wyborów. Zastosowana przez nas technika socjometryczna dostarczyła nam informacji o stopniu popularności w klasie poszczególnych uczniów.

3.2. KORELACJA MIĘDZY AGRESYWNOŚCIĄ DANEGO UCZNIA A JEGO POPULARNOŚCIĄ - OBLICZENIE WSPÓŁCZYNNIKA KORELACJI RANG Celem tej części pracy jest zbadanie czy istnieje związek korelacyjny pomiędzy agresywnością danego ucznia (cecha X), a jego popularnością w klasie (cecha Y). Współczynnik korelacji rang stosowany jest głównie do badania współzależności cech niemierzalnych, bądź mierzalnej i niemierzalnej. Obliczenie współczynnika korelacji rang przebiega według następujących etapów: uszeregowanie analizowanych zjawisk według kolejnych (rosnących lub malejących) wartości

cechy mierzalnej lub poziomów zjawisk,

8

umieszczenie odpowiednich, zgodnie z uszeregowaniem numerów przy poszczególnych wartościach cechy lub poziomach analizowanych zjawisk,

umieszczenie odpowiednich numerów obok wartości drugiej cechy mierzalnej lub poziomów analizowanych zjawisk,

obliczenie różnicy numerów obydwu cech (poziomów) i sumy kwadratów tych różnic.

Działania te doprowadzą do wzoru:

6 ∑ d2 16

Wr = 1 - ------------ n3 – n

gdzie: d – różnica wartości jednej i drugiej cechy lub poziomu analizowanych zjawisk n – ogólna liczba wariantów lub poziomów analizowanych zjawisk Agresywność uczniów traktowana jest przez nauczycieli i wychowawców jako ta cecha społecznych niedostosowań, która sprawia najwięcej kłopotów wychowawczych. Objawia się różnie. Jest ona cechą charakteryzującą jednostki impulsywne, nieopanowane, ale zdarzają się także napady agresji u dzieci spokojnych, lękliwych i zamkniętych w sobie. Uczniów klasy uszeregowałyśmy od najbardziej agresywnego według nas do najmniej agresywnego (bądź nie przejawiającego takich tendencji) – co przedstawia poniższa tabela.

TABELA 1 Związek agresywności i popularności uczniów

Rangi cechy Symbol ucznia X

(agresywność) Y

(popularność)

Różnica Kolejności

d

Kwadrat Różnicy kolejności

d2 Piotr O. Piotr K. Paweł S. Marcin K. Patrycja F. Przemysław P. Karolina W. Michał N. Paweł R. Piotr W. Piotr Z. Tomasz G. Magdalena G. Daniel P. Monika W. Katarzyna W. Agnieszka N. Angelika S. Katarzyna M. Agnieszka D. Marcin Ch.

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

30,5 20 24 13,5 16,5 16,5 13,5 25,5 11 27 30,5 22 22 3,5 18,5 2 3,5 22 25,5 7,5 1

- 29,5 - 18 - 21 - 9,5 - 11,5 - 10,5 - 6,5 - 17,5 - 2 - 17 - 19,5 - 10 - 9 10,5 - 3,5 14 13,5 - 4 - 6,5 12.5 20

870,25 324 441 90,25 132,25 110,25 42,25 306,25 4 289 380,25 100 81 110,25 12,25 196 182,25 16 42,25 156,25 400

16 Seidel R., Statystyka, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 1997, str. 124.

9

Marcin R. Rafał T. Anna B. Katarzyna K. Renata D. Łukasz D. Marcin M. Edyta J. Iwona C. Sylwia B. Justyna C. Marta Ł. Michał K.

22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

29 32 18,5 5,5 5,5 9 13,5 10 7,5 28 13,5 34 33

- 7 - 9 5,5 19,5 20,5 18 14,5 19 22,5 3 18,5 -1 1

49 81 30,25 380,25 420,25 324 210,25 361 506,25 9 342,25 1 1

6.983,5 Dokonałyśmy również uszeregowania uczniów pod względem popularności według otrzymanej wcześniej ogólnej liczby punktów. Działania te pozwalają nam na zbadanie związku korelacyjnego pomiędzy agresywnością danego ucznia (X), a jego popularnością w klasie (Y).

Zgodnie z wzorem, gdzie n = 34

6 ∗ 6.983,5 41.901 Wr = 1 - .--------------------- = 1 - -------------- = - 0,07 39.304 - 34 39.270 Ponieważ wyznaczony współczynnik korelacji rang jest bliski zero, więc współzależność między agresywnością danego ucznia, a jego popularnością w klasie nie występuje. PODSUMOWANIE Przeprowadzone w pracy badania miały ostatecznie doprowadzić do zbadania korelacji pomiędzy agresywnością ucznia, a jego popularnością w klasie. W wyniku badań stwierdziłyśmy, że taka współzależność w badanej klasie nie występuje. Największą popularnością w klasie cieszy się Marcin Ch. – uczeń, który jest w klasie od roku (zmiana szkoły), mimo to świetnie się zaadoptował. Jest on bardzo lubiany, koleżeński, umie nawiązywać kontakty z otoczeniem. W rankingu agresywności uplasowany został na 21 pozycji. Wydaje się być osobą, u której nie występują zachowania agresywne, bądź w niewielkim stopniu. Dla kontrastu Marta Ł. – osoba najmniej popularna w klasie (ostatnie – 34 miejsce w rankingu popularności), również przybyła do klasy po I roku (w tym samym czasie jak Marcin Ch.), jednak nie potrafiła się w niej zaadoptować. Jest ona osobą odrzuconą przez większą część uczniów klasy, mimo że jest osobą sympatyczną – co można było zaobserwować na wycieczce klasowej. W rankingu agresywności Marta Ł. znalazła się na 33 pozycji (nie przejawia zachowań agresywnych). Nasuwa się więc z tego wniosek, że nie wszystkie osoby przybywające do funkcjonującej już dłuższy czas grupy, będą miały trudności z zaadoptowaniem się i znalezieniem w niej znaczącej pozycji. Ponadto cieszy nas bardzo, że osoby uznane przez nas jako najbardziej agresywne, nie są jednocześnie najbardziej popularnymi według młodzieży.

10

BIBLIOGRAFIA 1. Aronson E., Psychologia społeczna, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1997. 2. Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1997. 3. Arygle M., Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1991. 4. Bach-Olasik T., Oddziaływanie telewizji na zachowania agresywne dzieci i młodzieży w:

”Problemy opiekuńczo-wychowawcze” 1993, nr 2. 5. Jastrzębska J., Źródła agresji w: ”Głos Nauczycielski” 1997 nr 18. 6. Kozakiewicz M., Niezbadane ścieżki wychowania, Nasza Księgarnia 1964. 7. Kozakiewicz M., O światopoglądzie i wychowaniu, Państwowy Zakład Wydawnictw Szkolnych,

Warszawa 1965. 8. Łobocki M., Metody badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1984. 9. Mayntz R., Holm K., Hübner P., Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, PWN, Warszawa

1995. 10. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995. 11. Pospieszyl J. Przemoc w instytucjach opiekuńczo-wychowawczych, Warszawa 1997. 12. Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, WSiP, Warszawa 1980. 13. Reykowski J., Motywacja, postawy prospołeczne a osobowość, PAN, Warszawa 1979. 14. Seidel R., Statystyka, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 1997. 15. Skorny Z., Praca magisterska z psychologii i pedagogiki, WSiP, Warszawa 1984. 16. Skorny Z., Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1987. 17. Szewczyk W., Słownik psychologiczny, Warszawa 1985. 18. Tomaszewski T., Wstęp do psychologii PAN, Warszawa 1963 i 1971. 19. Wójcik D., Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej,

PAN, Warszawa 1977. 20. Zaborowski Z., Stosunki międzyludzkie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, Warszawa,

Kraków, Gdańsk 1976. 21. Zimbardo P. G., Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1996.

11

ZAŁĄCZNIK nr 1

Wynik testowania kryterium 1 i 3

Osoby wybierane 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

Liczba wyborów Kryterium 1 i 3 5 4 8 4 10 9 6 4 7 9 - 3 9 4 7 8 10 11 7 7 1 7 7 7 4 4 6 9 1 8 5 1 4 2

Liczba punktów 9 4 18 9 18 17 14 12 15 18 - 7 14 10 14 14 21 20 16 10 3 12 15 13 8 6 13 20 3 18 11 2 8 4

Ranga 4,5 4,5 7 4,5 1 2 4,5

Wynik testowania kryterium 2

Osoby wybierane 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

Liczba wyborów Kryterium 2 4 3 4 5 4 5 2 1 5 4 - 2 8 2 3 2 3 6 4 3 - 3 3 3 2 - 4 4 3 2 2 1 1 1

Liczba punktów 9 4 8 12 8 10 5 3 9 9 - 4 15 5 7 4 9 11 9 5 - 4 6 8 3 - 6 9 4 4 3 3 2 2

Ranga 5 2 4 5 5 1 3 5 5

13