Üsküdar Ahmediye Külliyesi ve Lâle Devri Mimarisi ‹çinde Bir De¤erlendirme

D R . G Ü L Ç ‹ N E R O L C A N C A

Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi

Girifl

Üsküdar’da kurucusunun ad›yla an›lan semtte yer alan Ahmediye Külliyesi,XVIII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Osmanl› mimarisinde Lâle Devri (1703-1730 )olarak adland›r›lan dönemde Eyüp, Ka¤›thane ve Bo¤aziçi sahilleri baflta olmaküzere ‹stanbul’un çeflitli semtlerinde yo¤un bir imar faaliyetinin sürdürüldü¤üzaman dilimi içinde Tersane Emini Ahmed A¤a (ö.1730) taraf›ndan 1134 /1722’de infla ettirilmifltir.1 Birbiri ile ba¤lant›l› cami, medrese, kütüphane, sebil,çeflme ve hazireden meydana gelen külliye yap›lar› bezeme özellikleri aç›s›ndanda Lâle Devri tafl süsleme uslubunun karakteristik motiflerini büyük ölçüdekoruyarak günümüze ulaflm›fl olmas› ile dikkati çeker.Vakfiye kayd›n›n bulunmad›¤› ancak kitabeleri ile birlikte etrafl› bir biçimdetan›t›lan Ahmediye Külliyesi’nin XVIII. yüzy›l›n ilk yar›s›na kadar önemli bir yolgüzergah› olan Üsküdar ‹skelesi’nden bafllay›p çarfl› yolunu önce KaracaahmetTürbesi’ne, ‹brahima¤a yolunu eski Ba¤dat yoluna ba¤layan Eski Menzilhaneyokuflu2 denilen bugün Gündo¤umu Caddesi ad›n› tafl›yan uzun yolun üzerindeAhmed A¤a’n›n külliye ile ayn› tarihli namazl› bir çeflmesi ile birlikte yer almas›külliyenin flehir dokusu içindeki konumunu göstermesi aç›s›ndan dikkat çekicidir.

Külliyenin Plan Kuruluflu

Gündo¤umu Caddesi ile Esvapç› Soka¤›’na bakan iki cephe halinde s›ralanankülliye yap›lar›na girifl iki ayr› kap›dan sa¤lanmaktad›r. Gündo¤umu Caddesi

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

192

üzerinde sa¤›nda bir çeflme solunda da bir sebili olan Tekke ya da DershaneKap›s› denilen kitabeli as›l girifl kap›s› yer al›r.3 Kap›n›n üzerinde ise medres-enin dershanesi oturtulmufltur. Ayn› cephe afla¤›ya do¤ru hazirenin alt› kemer-li penceresi ve tunç flebekeli çevre duvar› ile devam eder. Köfleye yak›n avluduvar› önüne oturtulan kitabesiz beyaz mermerden ikinci çeflme ile bat› ceph-esi tamamlan›r. Külliyenin ikinci kap›s›n›n yer ald›¤› Esvapç› Soka¤›’na bakankuzey cephede ise yükseltilmifl zemin kat› üzerine oturtulan kütüphane binas›yer al›r. Her iki kap›dan geçilerek ulafl›lan iç avlunun bat› ve güney yönünü iseL biçiminde medrese odalar› çevreler.

Külliyeye Ba¤l› Yap›lar›n Mimari ve Süsleme Özellikleri

Cami

Cadde ve soka¤›n birleflti¤i köflede yer alan kare planl›, tek kubbeli cami, inflamalzemesi düzgün olmayan tafl ve tu¤la kar›fl›m› moloz tafl›ndan minare isedüzgün kesme tafltan yap›lm›flt›r. Caminin flâir Selim taraf›ndan haz›rlanansülüs hatl› infla kitabesi ile kitabenin sa¤›na ve soluna ifllenen kabartma çiçeklisüslemesi bugün girifl saça¤›n›n alt›nda kald›¤›ndan tamam› görünmemektedir.

Ahmediye Külliyesi

Ü S K Ü D A R A H M E D ‹ Y E K Ü L L ‹ Y E S ‹ V E L Â L E D E V R ‹ M ‹ M A R ‹ S ‹ ‹ Ç ‹ N D E B ‹ R D E ⁄ E R L E N D ‹ R M E

193

1722 tarihli bu kitabede, yerinde bulunan Kefçe Dede mescidinin harapoldu¤unu yerine Hac› Ahmed A¤a’n›n bu camii yeniden yapt›rd›¤› ve minberkoydurdu¤u yaz›l›d›r.4 Caminin 1277/ 1860 tarihli bir di¤er onar›m kitabesi ‹. H.Konyal› taraf›ndan tesbit edilmifl ancak günümüzde mevcut de¤ildir.5

Onar›mlar sonucu k›smen de¤iflikli¤e u¤rad›¤› resimlerden tesbit edilebilencaminin son cemaat yeri mevcut de¤ildir. 1965’ten sonra yap›lan onar›mda iseahflap son cemaat yeri kald›r›lm›flt›r. Girifl kap›s›n›n üstü bu gün küçük bir sun-durma ile kapat›lm›fl olup son cemaat yeri duvar›n›n sa¤›ndad›r.Bu cepheüzerinde ortada bir mihrap ve sol üstte kap› ve pencerenin varl›¤› kad›nlar mah-filinden buraya bir geçifl olarak kullan›lm›fl olabilir.6 Günümüze ulaflan duvarkal›nt›lar›ndan caminin iç avludan girilen bir kap›s› ve hazire ile birleflen birçevre duvar› oldu¤u anlafl›lmaktad›r.‹ç mekanda kubbe dilimli tromplar arac›l›¤› ile duvarlara oturmaktad›r. Sekizgenkasnakla takviye edilen kubbenin her kenar›nda sivri kemerli birer pencereaç›lm›flt›r. Duvarlarda ise iki s›ra halinde yedisi altta sekizi üst s›rada dikdörtgenaç›kl›kl› kesme tafl söveli pencereler yer al›r. Hafifletme kemerleri tafl ve tu¤lakar›fl›m› almafl›k düzende yap›lm›flt›r. ‹ç mekanda ahflap direkler üzerine oturankad›nlar mahfelinin sonradan yap›ld›¤› ileri sürülür.7 Mihrap bu gün sade bir niflfleklindedir. ‹. H. Konyal›’n›n kaydetti¤i mihrap içini süsleyen XVIII. yüzy›la ait

Ahmediye Külliyesi

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

194

yeflil zeminli Kâbe tasvirli panodan iz kalmam›flt›r. Mermer minber ise,geometrik ve bitkisel süslemeli ajurlu aynal›k ve korkuluk k›s›mlar› ile camiiçinde Lâle Devri bezeme anlay›fl›n› yans›t›r.8 Minber merdivenini tafl›yan üçgenal›nl›k k›sm›n›n alt bölümünde dikdörtgen çerçeveler içine al›nm›fl, her birininçevresinde natüralist uslupta çiçekler bulunan iki sivri kemerli göz bulunmak-tad›r. Merdiven bafllang›c›na yak›n olan üçüncü göz içi oyulmay›p mermer yüzeyüzerine gövdesi taral› selvi a¤ac› motifi ifllenmifltir. Bir s›ra profille çevrelenmiflolan merdiven korkulu¤unun bezemesi de oyularak yap›lm›fl y›ld›z ve alt›gen-lerin kayd›r›larak diziliflinden oluflur. Üçgen al›nl›¤›n ortas›na ise ajurlu bir gül-bezek motifi yerlefltirilmifltir. Minbere ç›kan merdivenlerin bafllang›c›ndaki giriflüst k›sm›nda bir yaz›t ile içi rumi ve stilize palmet motifleriyle bezeli tepeli¤i yeral›r. Baklava bafll›kl› dört sütun üzerine tafl›nan içte kubbe, d›flta konik örtülü

Ahmediye Sebili

Ü S K Ü D A R A H M E D ‹ Y E K Ü L L ‹ Y E S ‹ V E L Â L E D E V R ‹ M ‹ M A R ‹ S ‹ ‹ Ç ‹ N D E B ‹ R D E ⁄ E R L E N D ‹ R M E

195

minber külah›nda bir hadis yaz›l›d›r. Minberin köflk k›sm›n›n sa¤ ve sol altköflelerine silmelerle çerçevelenmifl dikdörtgen panolar içine birer adet geniflgövdeli dar boyunlu vazo içinden ç›kan bu¤day bafla¤›na benzeyen lâle vesimetrik gül motifleri kabartma olarak ifllenmifltir. ‹ç mekanda ayn› özellikleritafl›yan di¤er bir eleman üç köfleli mermer vaaz kürsüsüdür. Her bir yüzeyinkaide k›sm›na aç›lan sivri kemerli gözlerin köfle üçgenlerine ifllenen kabartma gülmotifi dikkati çeker.

Medrese

Günümüzde bir bölümü Vak›flar Bölge Müdürlü¤ü’ne ba¤l› Üsküdar ‹mareti,di¤er bir bölümü Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’na ba¤l› Kur’an kursu olarak kul-lan›lan Ahmediye Medresesi, orta avluyu bat› ve güney yönünden L fleklindekuflatan onbir oda ile Gündo¤umu Caddesi’ne aç›lan giriflin üzerindeki dershanemekan›ndan oluflur.9 Befli güneyde alt›s› do¤uda yer alan kubbeli odalar›nönünde mermer sütunlu, baklava bafll›klarla, yuvarlak kemerlere oturan kubbe-li revak uzan›r. Kare planl› medrese odalar›, pandantifli kubbeler, reva¤a aç›lanbirer kap›, dolap niflleri ve birer baca ile donat›lm›fllard›r. Güney yönündeabdest musluklar›n›n bulundu¤u yerde dört mermer sütuna oturan yuvarlakkemerli, tonozla örtülü ikinci bir revak parças› medresenin dershanesinebirleflir. Girifl kap›s›n›n üzerinde yüksek konumu ile dershane mekan›, sekiz-gen planl›, merdivenlerle ç›k›larak ulafl›lan bas›k kemerli kap›s› önünde mukar-nas bafll›kl› alt› mermer sütuna oturan, ortas› çapraz tonoz yanlar› kubbe ileörtülü revak bulunmaktad›r. Mermer söveli kap›n›n üzerindeki flair Selim’e aitbefl m›sral›k kitabe 1134/1722 tarihini tafl›r.10 ‹ç mekanda girifl ve mihrap duvar›d›fl›nda di¤er cephelere altl› üstlü birer pencere aç›lm›flt›r. Mermer mihrab› befls›ral› mukarnasl› ve d›fla do¤ru ç›k›nt›l›d›r.Dershanenin XIX. yüzy›l içinde R›fai tekkesi haline getirildi¤i sonradanburan›n bir tekke için dar gelmesi nedeniyle, caminin son cemaat yerine ahflapbir ilave yapt›r›larak tafl›nd›¤› ileri sürülmektedir. 1915’li y›llara ait foto¤raflar-da görülen ahflap ilave 1931’de çökmüfl ve kalan izlerden 1965’li y›llara kadarduran bir son cemaat yeri yap›lm›flt›r.11 Dershane ile medrese aras›ndaki dörtkemerli tonoz örtülü revakta dokuz adet abdest muslu¤u bulunmaktad›r.

Kütüphane

Külliyenin Esvapç› Soka¤› taraf›ndaki kap›n›n yan›nda yükseltilmifl bodrumkat› üzerinde yer alan kütüphaneye içerden iki dirsekli bir merdivenle ç›k›l›r.Önde tafll›k arka tarafta tuvaleti ve çeflmesi bulunan ara mekandan reva¤ageçilir. Baklava bafll›kl› dört mermer sütunun tafl›d›¤› yuvarlak kemerlere oturanüç bölümlü revak, tonozlu giriflin üstünde olup avluya bakmaktad›r ve ortadakubbe yanlarda aynal› tonozla örtülüdür.Kare planl› ana mekan kubbe ile örtülüdür.Kubbe d›fltan tu¤la ve tafl almafl›¤› ileörülüp, sekizgen kasnakla yükseltilerek kurflunla kaplanm›flt›r. Pencere düzeni,

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

196

sekizi altta dikdörtgen ve düz atk›l›, alt›s› üst s›rada sivri kemerli olup ayn› hiza-da aç›lm›flt›r.Günümüzde Kur’an kursu olarak kullan›lan yap›n›n iç mekan›nda bir ocak, ikidolap ve ifllemeli üç mermer nifl bulunmaktad›r. Kütüphanenin sokak ceph-esinde zemin katla üst kat aras›n› dolduran üç s›ral› konsol dizisi ile üst hizadasivri kemerli pencerelerin aras›na yerlefltirilen konsollar üzerine bindirilmiflkonut tipinde iki küçük kufl evi görülür. Burada uygulanan küçük boyutlu katodalar›n›n zemin kat›na konsollarla bindirilen cumbal› cephe düzenlemesi özel-likle XVIII. yüzy›l›n kütüphane ve s›byan mekteplerinde yayg›nl›k kazanm›flt›r.1732 tarihli Hekimo¤lu Ali Pafla , 1715 Vefa fiehit Ali Pafla Kütüphanesi ile 1728Aksaray Süleyman Halife S›byan Mektebi bunlar›n en iyi bilinen örnekleriaras›ndad›r.12

Sebil ve Çeflmeler

Külliyenin ana caddeye aç›lan girifl kap›s›n›n solunda yer almaktad›r.Onar›mlarsonucu k›smen de¤iflikli¤e u¤rad›¤› günümüze ulaflan foto¤raflardan anlafl›lansebil, tamamen mermerden ve üç cepheli olarak düzenlenmifltir. Önceki dönem-lere ait genifl ve süslemeli ahflap saça¤› son onar›mda tekrar yerine konmufltur. Her cephe , içi dilimli yuvarlak kemer ile bunun üzerinde iki beyit ,alt›nda birbeyitlik kitabe ile pirinç flebekeden meydana gelir.13 Cepheler aras› mukarnasbafll›kl› sütunlarla bölünmüfltür. Kemerlerin köfleliklerini dolduran rumilisüslemenin d›fl›nda sebil sade bir görünüme sahiptir.Girifl kap›s›n›n sa¤›na dershane duvar›na yerlefltirilen ilk çeflme sebille ayn›uslupta oldu¤unu gösterir. Dikey oturtulmufl bir dikdörtgenden meydana gelençeflmenin cephesi beyaz mermerle kapl›d›r. Dikdörtgen bir çerçeve içineal›nm›fl, dilimli, sa¤›r kemeri ifllenmeden sade b›rak›lm›fl olan ayna tafl›n›nüzerinde 1863 tarihli onar›m kitabesi yer al›r. Orta k›sm› yan taraftaki sebildeoldu¤u gibi, içi onbir dilimli niflle dolgulanm›fl, bunun üzerine befl beyitliktalik hatl› infla kitabesi yerlefltirilmifltir.14 Yuvarlak kemerli dilimli nifl iki yandapalmet tepelikle biten sütunçelerle s›n›rland›r›lm›flt›r. Çeflme cephesini içte teks›ral› mukarnasl› bir bordür, d›flta ise k›vr›k dal ve rumilerden oluflan genifl birbördür çevreler. En üstte iki taraf›nda iri birer rozet bulunan, içi k›vr›k dallarladolgulanm›fl dilimli gövdeli bir tepelik ile taçlan›r. Bu motif tepede bir iki ve ikiyanda yar›m palmet motifleriyle son bulmaktad›r.Cadde ve soka¤›n birleflme noktas›na yak›n avlu duvar›na bitiflik durumdakiikinci çeflme, tamamen mermer kapl› cephesi, sivri kemerli nifli, dikdörtgençerçeve içine al›nm›fl bofl kitabe tafl› ile klasik çeflme özelliklerini tafl›r. Kaflkemerli ayna tafl›n›n iki yan›na simetrik olarak yerlefltirilen lâle motifinind›fl›nda süsleme yoktur.

Ahmediye Camii’niniçinden bir görünüm

(karfl› sayfa)

Ü S K Ü D A R A H M E D ‹ Y E K Ü L L ‹ Y E S ‹ V E L Â L E D E V R ‹ M ‹ M A R ‹ S ‹ ‹ Ç ‹ N D E B ‹ R D E ⁄ E R L E N D ‹ R M E

199

Hazire :

Hazire, caminin her iki yan›na yay›lm›fl olarak güney ve kuzey cephe üzerindeiki bölüm halindedir. Ana caddeye bakan taraf alt› kemerli pencere duvar› ilekuflat›lmaktad›r. Di¤er bölüm soka¤›n köflesinden bafll›yarak girifl kap›s›üzerinde sona erer. Hazirede baflta Eminzade Ahmet A¤a (ö.1730) ile iki o¤lu,k›zlar›, eflinin mezartafllar› ile çok say›da dönemi için karakteristik süslemelimezar tafl› örne¤i bulunmaktad›r.15 Lahid biçimindeki Eminzade AhmedA¤a’n›n 1143/1730 tarihli kitabesinin yaz›l› oldu¤u mezartafl› kavuksuz veköfleli bir sütun biçiminde b›rak›lm›flt›r. 1159/ 1743 tarihli Ahmed A¤a’n›n o¤luOsman A¤a ile ayn› tarihli di¤er o¤lu Emin Mehmet (Muhammed) A¤a’ya aitlahitli ve kâtibî bafll›kl› mezartafllar› Lâle Devrinin zarif vazolar içinden ç›kançiçek motifli kompozisyonlar›n›n güzel bir örne¤idir. Her iki lahdin kâtibî tipikavu¤unun üzerine dal›, yapra¤› ile birlikte ifllenmifl kabartma gül motifleriÜsküdar için nadir örneklerdir.16

De¤erlendirme ve Sonuç :

Yap›m› 1722 y›l›nda tamamlanan Ahmediye Külliyesi, Osmanl› mimarisinde vekültür tarihinde Lâle Devri olarak adland›r›lan (1703-1730) ve klasik dönemdensonra Bat›l›laflma dönemine geçiflte önemli bir yeri olan zaman dilimi içindeÜsküdar’da geçmiflte Menzilhane yokuflu denilen günümüzde Gündo¤umu cad-desi ad›yla an›lan önemli bir güzergahta infla edilmifl genifl kapsaml› bir kül-liyedir. Bu dönemde Üsküdar’da yap›lan Yeni Valide Külliyesi (1710), Beyaz›t’taKaptan ‹brahim Pafla (1708), Divanyolu’nda Çorlulu Ali Pafla (1708), fiehzade-bafl›’nda Damad ‹brahim Pafla (1720) külliyeleri ile birkaç cami d›fl›nda imarfaaliyetleri, Osmanl› mimarisinde ilk defa saray, konak, kas›r, köflk, sebil, çeflmeve bahçe düzenlemeleri gibi sivil mimari alan›nda yo¤unlaflm›flt›r. AhmediyeKülliyesi ile ayn› tarihlerde infla edilen Ka¤›thane (Sadabad) köflkleri bahçe vesu yollar› düzenlemeleri ile ünlenmifltir. 1730’daki Patrona ‹syan›’n›n ard›ndansivil yap›lar›n ço¤unun yok edilmesi ile ‹stanbul’da dönemin mimari özellik-lerini günümüze tafl›yan s›n›rl› say›da yap› kalm›flt›r. Bunlar yukar›da say›lankülliye ve camiler ile çok say›da çeflme ve Topkap› Saray›’nda III. AhmedKütüphanesi ile Yemifl Odas› olarak an›lan III. Ahmed Kasr›’d›r.Külliye ve camilerde mimari aç›dan büyük bir de¤ifliklik görülmemekle birlikte,çeflme ve sebil cephelerinde III. Ahmed Kasr›’n›n bezeme program›ndakipanolar halinde düzenlenmifl natüralist uslupta vazo içinde çiçek buketleri vetabaklar içinde meyve motifleri dönemin gelifltirdi¤i bir yeniliktir ve mimaridede¤iflikli¤in bezeme alan›nda ortaya ç›kt›¤›na iflaret etmektedir. K›saca özetledi¤imiz mimari ortamda infla edilen Ahmediye Külliyesi, cami,medrese, dershane, kütüphane, sebil, çeflmeden oluflan program› ile ‹stanbul’daXVII. yüzy›lda genel olarak karfl›lafl›lan medrese, türbe, sebil, çeflme ve s›byanmektebinden oluflan ve bir kompozisyon bütünlü¤üne sahip orta ölçekli külliyeanlay›fl› ile planlanm›flt›r. Genel yerleflme düzeninde, dönemin di¤er

Ahmediye CamiiHaziresi’ndekimezar tafllar›ndanbiri(karfl› sayfa)

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

200

külliyelerinde oldu¤u gibi yap›lar birbirine dik gelecek flekilde iki cephe halindes›ralanm›fl, bu s›ralan›flta görsel ve ifllevsel yönden etkileyici yap›lar olan sebilve çeflmeler D. Kuban’›n ifadesiyle daha önce olmayan ölçüde ve yo¤unluktakent mobilyalar›na dönüflmüfltür. 17

Türk kültür hayat›na giren matbaan›n da etkisiyle XVIII. yüzy›l bafllar›ndanitibaren külliye programlar›na kütüphane yap›lar›n›n dahil edilmesi bu dönemeözgü bir yenilik olarak de¤erlendirilebilir. Çorlulu Ali Pafla (1708), fiehzadebafl›Damad ‹brahim Pafla (1720) ve Üsküdar Ahmediye Külliyeleri’nde kütüphaneyap›s› di¤er yap›lardan ba¤›ms›z ve soka¤a cephe verecek flekilde yerlefltiril-mifllerdir.Tek kubbeli cami ve medrese, plan flemas› aç›s›ndan büyük bir de¤ifliklik göster-mez. Burada dikkati çeken husus sekizgen planl› dershane mekan›n›n ö¤renci

Ahmediye Camii süslemelerinden örnekler

Ü S K Ü D A R A H M E D ‹ Y E K Ü L L ‹ Y E S ‹ V E L Â L E D E V R ‹ M ‹ M A R ‹ S ‹ ‹ Ç ‹ N D E B ‹ R D E ⁄ E R L E N D ‹ R M E

201

odalar›ndan ayr› tutularak girifl cephesinde sebilin üzerine al›nm›fl olmas›d›r.XVIII. yüzy›l bafllar›ndan itibaren su ögesinin mimaride kazand›¤› önem çeflmetasar›m›n›n geliflmesine neden olmufl, klasik sivri kemerli çeflme niflinin yeriniiçleri dilimli nifllerle dolgulanm›fl, yuvarlak kemerli istiridye kabu¤u fleklindekiderin nifller almaya bafllam›flt›r.18 Ahmediye Külliyesinin caddeye bakan cephe-sine oturtulan çeflme ve sebilin istiridye niflli yuvarlak kemerleri benzer birbe¤eni anlay›fl›na iflaret etmektedir. Çeflme tasar›m›ndaki doruk noktas› küçükmeydanlar›n ortalar›nda dört cepheli ve genifl bir saçakla son bulan an›tsal mey-dan çeflmeleri ile gerçekleflir. Topkap› Saray› önündeki III.Ahmed Çeflmesi(1728) ile ayn› tarihli Üsküdar III. Ahmed Çeflmesi (1728-29) bu anlay›fl›n enönemli örneklerini oluflturmaktad›r.Lâle Devri bezeme alan›nda kullan›lan natüralist uslupta yap›lm›fl vazo içindeçiçek buketleri Ahmediye Cami minberinde, haziredeki mezar tafllar›nda ‹stan-bul’daki di¤er örneklerine benzer kalitede yap›lm›flt›r.Sonuç olarak Üsküdar Ahmediye Külliyesi genel hatlar›yla klasik Osmanl›mimarisinin bir devam› olarak görülmekle birlikte, yap›lar›n daha çok soka¤abakan cephelere ve yükseltilmifl bodrum katlar› üzerine oturtulmas› görünüflolarak yeni yaklafl›mlard›r. Osmanl› mimarisinde bat›l›laflma yolundakide¤iflimlerin ilk defa 1734 tarihli Hekimo¤lu Ali Pafla Camii’nde görülmeyebafllad›¤› ileri sürülse de Barok mimari yolundaki de¤iflimlerin gerek bezemealan›nda gerekse genel tasarlama e¤ilimlerinde kavranabilen yeniliklerinin ilkiflaretlerinin (fiehzadebafl› ‹brahim Pafla Külliyesi 1720) Lâle Devri’ndebafllad›¤›n› söyleyebiliriz.

D‹PNOTLAR

1 Cami ile dershane aras›ndaki hazirede gömülü olan külliyenin banisi Ahmet A¤a hakk›nda bk.M.Süreyya, Sicill-i Osmani, I, 245; R.E.Koçu, “Ahmed A¤a”, ‹stanbul Ansiklopedisi, I, 319-320, 378.vd.;‹. H. Konyal›, Üsküdar Tarihi, I, 322-323; Mehmet Raif, Mirat-› ‹stanbul (yay.haz.Günay Kut-HaticeAynur), ‹stanbul 1996, s.149-155; M. Nermi Haskan; Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, I, 64.2 Bu konuda kaynaklarda dolayl› bilgilere yer verilmektedir. bk. Necdet ‹flli, “Karacaahmet Mezarl›¤›”,Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, IV, 444-447; ‹. H. Konyal›, a.g.e., II, 388-89; M. N. Haskan, a.g.e.,II, 981-82; ‹smail Orman, “Osmanl› Çeflme Mimarisinde Namazgahl› Çeflmeler”, II.ÜsküdarSempozyumu Bildiriler, II, 398-99; Engin Özdeniz, ‹stanbul’daki Kaptan-› Derya Çeflme ve Sebilleri,‹stanbul 1995, s.144-145.3 Külliyenin kapsam›n› ,yerini,banisini daha önceden burada bulunan Kefçe Mescidinin y›kt›r›larakyerine külliyenin caminin infla edildi¤ini, aç›kça belirten 1134 / 1722 tarihli sekiz beyitlik talik hatl›manzum kitabesi için bk. H.Ayvansarayi, Hadikatü’l-Cevami, II, 206-209; ‹. H. Konyal›, a.g.e., II, 287-288; M. Nermi Haskan, a.g.e., I, 63-68.4 ‹. H. Konyal›, a.g.e., I, 88; M.Raif, a.g.e., s.150. Kitabenin tarih beytini verirken, R. E. Koçu; “AhmediyeCamii ve Külliyesi”, ‹stanbul Ansiklopedisi, I, 378-379; M.Nermi Haskan, a.g.e., I, 63’de tamam› verilir.5 ‹. H. Konyal›, a.g.e., I, 89.6 ‹. Ayd›n Yüksel, “Ahmediye Külliyesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, I,136-137.7 ‹.Ayd›n Yüksel, a.g.m., s.137.8 Gülçin Erol Canca, Bir Geçifl Dönemi Olarak ‹stanbul’da III. Ahmet Devri (1703-1730) Mimarisi, MimarSinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 1999.9 Mübahat Kütüko¤lu, XX. Asra Eriflen ‹stanbul Medreseleri, Ankara 2000, s. 317-318. Medresenin planve mimari özellikleri yan› s›ra 1792, 1869, 1914 ve 1918 y›llar›ndaki durumu hakk›nda bilgi vard›r.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

202

Candan Nemlio¤lu, “Cornelius Gurlitt’in Kameras›ndan Üsküdar’›n An›tsal Eserleri 1907-1912”,Uluslararas› Üsküdar Sempozyumu Bildiriler V (1-5 Kas›m 2007), s. 48. 10 ‹. H. Konyal›, a.g.e., II, 299; R.E.Koçu; a.g.m., s.379; M.Raif, a.g.e., (G.Kut-H.Aynur ), s.151-152.11 Külliyeyi konu alan ve dipnotlarda belirtilen kaynaklar›n hepsinde dershanenin bir süre tekke olarakkullan›ld›¤› belirtilir. 12 G.Erol Canca, a.g.e., s. 286 vd.13 Sebilin 1134 / 1722 tarihli talik hatl› kitabesi için bk. M.Raif, a.g.e., s.155; H.Ayvansarayi, Mecmua-i Tevarih (haz. F.Derin- V.Çabuk), ‹stanbul 1978, s.61; Koçu, a.g.m, s. 378-379; Konyal›, a.g.e., II, 127-128; Affan Egemen, ‹stanbul’un Çeflme ve Sebilleri, ‹stanbul 1993, s. 94-97; ‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbulSebilleri, ‹stanbul 1938, s. 33; resim 40; Hatice Aynur-Hakan Karateke, III. Ahmet Devri ‹stanbulÇeflmeleri, s. 151; E.Özdeniz, a.g.e., s.147.14 1134/ 1722 tarihli çeflme kitabesi için bk. dipnot 13’deki kaynaklar.15 Ahmediye Külliyesi Haziresine ait mezar tafl› kitabeleri için bk. M.Nermi Haskan, a.g.e., 64-68.16 Halit Çal, “‹stanbul Eyüp’teki Erkek Mezar Tafllar›nda Bafll›klar”, Eyüp Sultan Sempozyumu Tebli¤lerIII, ‹stanbul 2000, s. 209-213’de Eyüp’teki kavuk tipi mezar tafl› bafll›klar›nda görülen ön yüze tutturul-mufl çiçeklerin XVIII. yüzy›l modas› oldu¤unu ileri sürer.17 Do¤an Kuban, Osmanl› Mimarisi, ‹stanbul 2007, s. 509-520.18 H. Örcün Bar›flta, ‹stanbul Çeflmeleri (Kabatafl Hekimo¤lu Ali Pafla Çeflmesi), Ankara 1993; a.g.y.,‹stanbul Çeflmeleri (Bereketzade Çeflmesi); a.g.y., ‹stanbul Çeflmeleri (Beyo¤lu Cihetindeki Meyva Taba¤›Motifleriyle Bezenmifl Tek Cepheli An›t Çeflmeler).