ahmet taşağıl - bilge kağanın vasiyeti.pdf

8/18/2019 Ahmet Taşağıl - Bilge Kağanın Vasiyeti.pdf

1/62

Bilge

Kağanın

Vasiyeti

Doç, Dr. Ahmet Taşağıl

Turan K ültür VakfıGülfem Sokağı, Nu:6/2

Üsküdar-îstanbul Tel; O216-310 89 05


2/62


3/62

Dizgi : Turan YayıncılıkBaskı : Kaptan OfsetISNB : 975-7171-03-04Kapak : Erol Kaymakİstanbul, 1996


4/62

GÖK-TÜRKLER VE BİLGE NİN VASİYETİ

ÖnsözTürk tarihinin Türkçe yazılı ilk kaynakları olan

Orhun Abideleri ve diğer yazıtlar hiç şüphesiz kül-türümüzün en önemli hâzineleridir. Bunun farkınavaran çok sayıda Türk ve yabancı bilgin bu abide-ler üzerinde çalışmıştır. Her yönüyle son derecezengin malzeme ihtiva ettiklerinden dolayı günü-müzde ddhi bunlar hakkında araştırmalar sürmek-tedir. Zaten son zamanlarda yeni keşfedilen EskiTürkçe (Kök Türkçe) yazılı kitabelerin sayısı yüzlerleifade edilmektedir. İnanıyoruz ki, gelecekte dahayüzlercesi bulunacak ve tarihimizin karanlık nokta-ları gün ışığına çıkacaktır.

Bu kadar çok yazıtın arasında yüz yıldan beri bü-tün dünya ilim alemince bilindiği üzere en meşhurlarıKül Tegin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarıdır. Bunlarınmuhtevalarının zenginliği diğerlerinin hepsinden fazla-

dır. Neticede en çok çalışma bunlar üzerinde yapılmış-tır.Türk adını ilk defa resmî bir devlet adı şeklinde

kullanmak suretiyle tarih sahnesinde 542 yılındagörünen Gök Türkler, bu millete ad verme şerefinenail olmuşlardır. Onların Türkçe taşlara yazarak bi-ze bıraktıkları abidevî eserler, bu şerefli yerini mille-timizin nezdinde daha do artırmıştır.

İdeal bir Türk devleti şeklinin çizildiği Kül Tegin

Bilge Kağan'ın Vasiyeti 3


5/62


6/62

Bilge Kağan’ın Vasiyeti

I. G Ö K T Ü RK DEVLETİ

Türk adını ilk defa resmî devlet adı şeklindekullanarak milletimize ad verme şerefi kazananGök Türklerin tarihimizde hiç şüphesiz müstesna bir

yeri vardır. Gök Türklerin Türk tarihinde önemli yeresahip olmasını anlayan batılı araştırmacılar 250 yıl-dan fazla bir süreden beri yoğun halde bu devreüzerinde çalışmaktadırlar. Gök Türklerin asıl adıkendi dilleriyle yazdıkları kitabelerinde belirttiklerigibi Türk ve Türük idi. Ancak, diğer Türk devletlerin-den ayırd edilmesi çin 1896 yılından beri ilim ale-minde Kök Türk, yani Türkiye Türkçesine uygun ola-rak Gök Türk adıyla anılmaktadır. Eski TürkçedeGök (Kök) kelimesinin İlahî, kutsal anlamlarını taşı-dığı bilindiğinden, Orhun Abidelerinde devletin bukarakteri taşıdığı sık sık vurgulandığından Gök(Kök) Türk tabiri ilim alemince uygun karşılanmıştır.

542 yılında kesin bir şekilde tarihi belgelerdeyer almaya başlayan Gök Türklerin, bundan ön-

ceki devirlerine ait bilgiler efsanelerle karışmıştır.Aslında Gök Türklerin menşeyi kendilerine ait birresmî efsaneyle zenginleşmiştir. Hanedanı oluştu-ran A shih na kabilesi efsaneye göre bir kurttan tü-remiştir. Bu efsane Gök Türk hanedanı üzerinde okadar derin izler bırakmıştır ki; daha sonra hane-dan gelenler kendilerini birer Börü (kurt) olarak ni-


7/62

telendirmişlerdir. Ayrıca Çin kaynaklarının bildirdi-ğine göre A shih na ismini taşıyan bey ve iıatunlarvardır.

542 yılında Çin topraklarına yaptıkları akınlarla seslerini duyuran Gök Türkler, 545 yılında reisleriBumin’le Çin'deki Batı Wei devletiyle siyasî müna-sebet kurdular. İlk defa bir başka devletle diplo-matik ilişki kurmaları onlar için dönüm noktası oldu.

Arkasından Töles boyları adını taşıyan çok sayıdadiğer Türk boyunun bağlı bulunduğu grubu kendi-ne itaat ettirdi. Artık, gücünün iyice arttığına gö-ren Bumin, kendisini bağımsız hissetmeye başla-mıştı. Bundan dolayı vossallık şeklinde bağlı bulun-duğu Moğol Juan juan devletinin hükümdarı Ana kuei'e elçi göndererek kızıyla evlenmek istedi-ğini bildirdi. Juan juan hükümdarı onun bu teklifineçok kızmış ve "aslında Gök Türkelerin, kendilerinindemir işlerinde çalışan bir kölesi olduklarını nasıl el-çi gönderip de evlilik teklifinde bulunabilirler" diyehakaret etti. Bunun üzerine 552 yılında Juan jun'larıyaptığı ani bir baskınla mağlup eden Bumın, onla-rın devletini ortadan kaldırdı ve Gök Türk devletiniresmen kurdu. Bozguna uğayan Juan juan'ların

hükümdarı savaş meydanında intihar ederken, ar-ta kalanlar Çin'e ve de doğudaki Kıtan kavminesığındılar.

Devlete istiklâlini kazandıran Bumin, "il Kağan"devletin hükümdarı unvanının aldı. Kardeşi İstemi'ye de Yabgu unvanı sunularak, ülkenin batı ta-rafının İdaresi verildi. Milletine böylesine büyük ba

6 Bilge Kağan'ın Vasiyeti


8/62

şanlar kazandıran Bumin, aynı yıl (552) öldü. Yerine

oğlu Kara, kogıan oldu. Tahtta kaldığı bir yıl İçeri-sinde Gök Türk devletini her yönüyle geliştirmeyeçalışan Kara Kagan'ın idaresi de fazla uzun sürme-di. 553 yılında ölünce yerine kardeşi Mukan geçti.Her yönüyle I. Gök Türk devletinin en büyük hü-kümdarı olan Mukan tahtta kaldığı yaklaşık yirmiyıl içinde devletini zamanının dünyasının en büyükve güçlü devleti haline getirdi, Çin kaynaklarınınbaşka hiç bir hükümdar için kullanmadığı "Çin şeddinin daşındaki bütün kavimler ona itaat etmişti" ifadesi onun için yazılmıştır.

Gök Türlerin en büyük düşmanı olan Juan juan'ların arta kalanları, Çin'in kuzeyindeki Batı Weive Ch'i devletlerinden geri alarak ortadan kaldır-dı. Zaten daha önce kendi topraklarında onların

son kalıntılarını temizlemişti. Gök Türk devletinin sı-nırları artık Kore'den Karadeniz'e, Çin'in ortaların-dan kuzeyin ıssız derinliklerine kadar ulaşıyordu.Ona bağlanmayan bir Türk boyu kalmadığı gibi,boyun eğmeyen yabancı kavim dahi kalmamıştı.Çin'de hüküm süren Batı Wei (557'den sonraChou) ve Ch'i devletleri Gök Türk devletiyle yakın-laşmak için birbirleriyle yarış ediyorlardı. Neticedeher iki Çin devleti de adeta hâzinelerini boşaltırca-sına Mukan Kagan'a yıllık vergi ödemeye başladı-lar. Mukan ülkesi için en uygun siyaseti uygulaya-rak her iki devletten azami şekilde faydalanmasınıbildi.

Çin tarihi kayıtları adından korkuyla bahsetti



9/62

leri Mukan'ın karakteri hakkında enteresan bilgi

vermektedirler. Yüzünün genişliği 30 cm., gözleridonuk cam gibi, askerî mücadelesi, savaş ve ben-zeri işlerde çok haşin, fakat ayrıca zeki ve bilgili,yüzünün rengi kızıl idi. Olağan üstü cesurdu, askerîtaktikleri çok iyi bildiği gibi ordusuna çok iyi ku-manda ediyordu. Kerulen ırmağından Ural dağla-rına kadar geniş bir alana yayılmış olan dağınıkTöles boylarının hepsi Mukan'ın idaresinde teşkilat-lanmış idi. Özellikle Soğd'luraın himaye edilmesineticesinde ülkede ticeret gelişmişti.

Mukan, 572 yılında ölünce yerine kardeşi Taspar geçti. Taspar Çin’e karşı üstünlüğünü o dereceileri götürdü ki; Çin imparatorlarına "oğullarım'' di-ye hitap ediyordu. Çok aşırı genişlemiş ülkesini da-ha kolay idare etmek maksadıyla küçük kağanlık-

lar kurmak yoluna gitti. Ancak, ilk zamanlar bu sis-tem faydalı oldu ise de sonradan devlet adamlarıarasında anlaşmazlıklar baş gösterdiğinde büyükzarar vermiştir. Taspar, Türk milletinin yapısına hiçde uymayan Budizm dinine meyi etti. Onun bu di-ne karşı olan ilgisi milletin kendinden soğumasınasebep olmuştu. Arkasından kuzey Çin'deki devlet-lerden Chi'ler yıkılıp, bazı prensleri Gök Türklere sı-ğınınca yine hata yaptı. Önceleri bu prensleri des-tekledi ise de daha sonra Ch'i'lerin rakibi Chou'larbir prenses vaad edince, bir hile kendisine sığınanprenslerini onlara teslim etti. Bu da milletin tepkisi-ne yol açmış ve Taspar'a karşı olan saygı azalmıştı.Taspar 581 yılında hastalanmış, fakat ölmeden ön-



10/62

ce devletine ve milletine karşı bir zararlı hareket

daha yapmıştı. Ağabeyi IVlukan'ın oğlu Ta lo pien'itahta aday gösterdi. Halbuki Ta lo pien'in annesiTürk olmadığı için babası tarafından dahi tahtavasiyet edilmemişti. Taspar'ın az sonra ölümü üzeri-ne Ta lo pien, kağan olmak istedi. Ancak, milletve devlet adamları onu kağan olarak tanımadılar.Devlet meclisinde yapılan müzakerelerde Taspar'ın oğlu An lo'nun kağan seçilmesine karar ve-rildi. Kağan olamadığı için kızan Ta lo pien, kuzeyedoğru çekildiği ve sürekli gönderdiği elçilerle ka-ğan An lo'yu rahatsız etti. Meydana gelen huzur-suzluklar önlenemeyince devlet meclisi yenidentoplandı. Kara'nın oğlu İşbara'nın cesur, yiğit birisiolup kağanlığa onun layık olduğu kararına vardı-lar ve An lo tahttan idirilip yerine İşbara çakırıldı.



11/62


DOĞU GÖK-TÜRK DEVLETİ

Gök türk ülkesinde İç huzursuzluklar kendiniyavaş yavaş gösterirken, Çin'de durum tam tersi-ne gelişti. Üç yüz yıldan beri bir arya gelemeyenÇin, tek bir devlet etrafında birleşiyordu. Suei ha-nedanı kuvvetli bir şekilde ortaya çıktı. Bu hane-danın imparatorunun yaptığı ilk büyük işlerden bi-risi Gök Türk ülkesinin içine çok yetenekli bir casusgörevlendirmek oldu. Ch'ang Sun sheng adlı ca-sus mükemmel nişancı idi. Türklerin nişancılığa ver-diği önemi bilen Çinliler onu özellikle seçmişlerdi.Adı geçen casus bu özelliğinden dolayı Gök Türkler tarafından çok sevilmiş, bilhassa kağan İşbara

onu bizzat ava götürüp nişancılığını tes etmişti.Ch'ang Sun sheng'in gösterdiği başarılardan dola-yı ona hayran olan İsbara, devlet adamlarınınhepsine onunla yakınlaşmalarını emretti. BöyleceGök Türk devlet yapısını çok yakından tetkl etmefırsatını buldu. Ülkesine dönüşünde hazırladığı ra-por ve planları Suei imparatoruna sunarak, GökTürk ülkesini bölmek için gerekli bütün işlemleribaşlattı. İşbara Kagan'a muhalif duygular besle-yen diğer hanedan üyeleriyle teriKisa geçildi. İlkhedef batı kanadını idare eden Tardu idi. Derhalona elçi gönderilerek kurt başlı sancak sunulupkendisinin bağımsız bir kağan olarak tanındığı bil-dirildi. Çinlilerden bu teklifi alan Tordu, ülkenin do-


12/62

ğusundan ayrıldığını ilan etti. Bununla yetinmeyen

Çinli casuslar İşbara'nın kardeşleri ve amcalarınaulaşıp, onları da kağana karşı isyana teşvik ettiler.Devletin doğusunda yaşayan bazı Moğol kabile-leri (Kıtan v.b.) ile temas kurup, İşbara'dan ayrılıpkendilerine bağlanmaları konusunda ikna ettiler.

Böylece zaten ikiye ayrılan I. Gök Türk devle-tinde uzun süren iç savaşlar patlak verdi. Halbukibu karışıklık ve iç savaşlar çıkmadan önce 581 yı-lından başlayarak Çin'e uzun süren akınlarda bu-lunmuş ve büyük bir kısmını işgal etmişti. İşbara'nıngücünü zayıflatan bir başka sebep de kuraklıklardolaysıyla çıkan kıtlıklardı. Yiyecek sıkıntısı yüzün-den büyük insan ve hayvan kaybı meydana gel-mişti.

Güzündeki azalmaya rağmen İşbara Doğu

Gök Türk ülkesi içinde kontrolü elde tutabildi. An-cak, 585 yılında Çin'deki Suei imparatorunun siyasiüstünlüğünü kabul etmek zorunda kaldı. Onun587'de ölümü üzerine yerine kardeşi Boğa kağanolurken, o da Çin'in vassalı olmayı sürdürdü. Aslın-da ülkesi içinde önemli başarılar kazanmıştı. 589 yı-lında bir savaş esnasında alnından okla vurularakölen Boğa'nın yerine İşbara'nın oğlu Tou lan ka-ğan oldu, 593 yılından sonra üzerindeki Çin baskısı-nı yırtan Toulan, vergi vermeyi durdumuş, üstelikakınlara başlamıştı. Toulan'ın Çin'e yaptığı saldırıla-rı bir türlü durduramayan Suevi İmparatoru, neti-cede tekrar casus Ch'ang Sun sheng'ın yardımıylaentrika faaliyetine girişmiş, Baga Kagan'ın oğlu T'u



13/62

li ile temasa geçmişti. T'u li, bir Çin casusu gibi çalı-

şarak Tou lan'ın seferlerinden önce onlara habergönderiyor ve hücum yıllarını bildiriyordu. Tou lanonun ihanetini cezalandırmak için üzerine yürüyüpağır bir bozguna uğrattı. T'u li yanındaki Çin casus-ları ile canını zor kurtarıp Suevl imparatoruna sığın-dı. Tou lan yine Çin topraklarını yağmayı sürdürür-ken, onların tahrikiyle ayaklanan Töles boylarıylaolan savaşları kaybetti ve öldürüldü. Başsız kalanDoğu Türk devletini bir süre Tardu, Pu chia (Bilge)unvanıyla idare itti ise de casus Ch'ang Sunsheng'in onun ordusunun su içeceği kaynakları ze-hirlemesi neticesinde asker ve hayvan kaybınauğrayınca gücünü kaybetti, Yine Töles boylarınınisyanı ile karşılaşan Tardu mağlup olup tek başınaT'u yühun’ların yanına kaçınca tarih sahnesinden

çekildi.Boş kalan Doğu Gök türk devleti tahtına Çinli-ler daha önce kendilerine sığınan T'u Li'yi Ch'i minKağan unvanıyla oturttular. Onun sayesinde birkaç sene Doğu Gök Türk devletini kontrol ettilersede 609’da ölümü üzerine yerine geçen oğlu Shihpi(Sibir?), devleti her bakımdan toparladı. Çin'e ver-gi gönderilmediği gibi yapılan saldırılarla Suei ha-nedanı yıpratıldı. Çinlilerin teşebbüs ettiği entrikafaaliyetlerine hiç bir Türk beyi katılmıyor, aksine on-lara karşı cephe alıyordu. Hatta 615 yılında Yen-men şehrinde Çin imparatoru kuşatıldı. Mevcut 41kaleden 39'u ele geçirildiği, Çin imparatorununkorkudan ağlamaya başladığı sırada, Shih pi Ka

12 Bilge Kağan'tn Vasiyeti


14/62

gan'ın Çin asıllı hatupu i ch’eng devletin kuzey ta-

raflarında Töles boylarının isyan ettiklerini söyleye-rek onu kandırdı ve acele kuşatmayı kaldırarakgeri dönmesini sağladı. Bu hadise sırasında vesonrasında büyük bir sarsıntı geçiren Suei impara-torluğu yıkıldı. Yerine Gök Türklerin de yardımıylaÇin tarihinin en parlak devleti sayılan T'ang impa-ratorluğu kuruldu (617).

Doğu Gök Türk devletinin parlak dönemi de-vam ediyordu. Türk orduları sürekli Çin'in kuzeytopraklarına akınlar yapıyor, Çin İmparatoru GökTürklere ağır vergiler ödemek suretiyle kendini kur-tarabiliyordu. 619 yılında hazırlandığı büyük birakın öncesinde ölen Sihih pi'nin yerine kardeşiCh'u lo (Cora ya da Congra?) kağan oldu. O daağabeyi gibi aynı başarıları devam ettirdi. Ancak,

Çin'deki T'ang hanedanına çok ağır yıkıcı bir dar-be vurmak için ordusuyla harekete geçmedenönce Çinli elçinin adamları vasıtasıyla zehirlenereköldü. (621). İl Kağan (Chie li) Ch'u lo'nun yerinegeçip, 625 yılına kadar devleti başarılı bir şekildeidare etti ise de kendisinden sonra devletin ikinciadamı olan yeğeni Tu li'nin ihanet ederek, Çinli-lerle gizlice anlaşma yapmasına kızıp söz konusutarihte Wei nehrikenarında bir barış anlaşması im-zalayınca durum değişti.

İl Kağan, bu anlaşmayla Çin'e akın yapma-maya karar veriyor, sadece aldığı vergilerle yetini-yordu. Ancak, o büyük bir hata yapmış, devletinönemli mevkilerine Türk olmayan kişileri (Çinli ve



15/62

Soğd’ları) getirmişti. Bu l


16/62

BATI GÖK-TÜRK DEVLETİİstemi Yabgu, 552'de Gök Türk devletinin ba-

ğımsızlığı ilan edilince batı kanadının idaresini elealmış ve 576'da ölümüne kadar başarı ile yönet-mişti. Batı Türkistan'ı, Karadeniz'in kuzeyini Kırım'akadar devlete bağışlamıştı. Akhun devletini orta-dan kaldırmış, Sasani devletini baskı altına alıp, Bi-zans imparatorluğu ile münasebet tesis edilmişti.Onun yerine oğlu Tardu geçti. Tardu 582 yılındansonra devletin doğusundan ayrılarak bağımsız BatıGök Türk devletini sürdürmeye boşladı. Batı yö-nünde sık sık zaferler kazanarak. Batı Türkistan şe-hirlerini Türkleştirmeye çalıştı. Ancak, 601 yılındansonra Doğu Gök Türk devletinin iç işlerine karışma-

sı, bir süre onun da kağanı olması Çinlilerle karşıkarşıya gelmesine yol açtı. Çinlileri bir çok savaştaağır mağlubiyete uğratmasına rağmen onların uy-guladığı hile ve entrikalara mani olamadı, özellik-le Gök Türklerin asker ve hayvanlarının su içeceğikaynaklara zehir akıtılması sonucu ağır bir darbeyedi. Arkasından Töles boyları isyan edince otori-tesi tamamen sarsıldı ve T'u yü Hun'lara sığınarak•tarih sahnesinden çekildi. Onun yerine geçenCh'u lo, She kuei ve Tung Yabgu kağanlar zama-nında (630'a kadar) Batı Gök Türk devleti yavaşyavaş kuvvetlenerek eski gücüne kavuştu. Ancak,T'ung Yabgu Kagan'ın en parlak zamanında am-cası tarafından öldürülmesi sonucu Batı Gök Türk



17/62

devleti karışıklığa sürüklendi. Hanedandan gelen

beyler birbirleriyle mücadele ederek 558 559 yılınakadar varlıklarını sürdürdülerse de bu tarihte Çinorduları Batı Türkistan'a ulaşarak, burasını Çin'dekiT'ang imparatorluğuna bağladı.

FETRET DEVRİ

Doğu Gök Türk devleti yıkılınca millet üç anakütleye ayrılmıştı. Birinci kısmı gidip Çin'e bağlananyüz binden fazla kişi oluşturuyordu. İkinci kısm SlrTarduş'lar etrafından toplanan kalabalık bir kütleidi. Üçüncü kütle ise Batı istikametine doğru göçetmişti. Çin'e gidenler 639'da Çinliler tarafındangeri gönderildiler. 648 yılında Ch'e pi adlı Gök Türkhanedanından gelen bir bey, Altoy dağlarında İs-

tiklalini ilan etti ise de Uygur, Karluk ve diğer boyla-rın Çinlilerle işbirliği yaması netisecende zor du-rumda kaldı ve 650'de Çin'e teslim oldu. Bundansonra Gök Türk ülkesinde askeri valilikler kuranT'ang imparatorluğu 679 yılına kadar büyük birbaskı altında Gök Türk ülkesini idare ettiler. Bu yılii'ısonudan itibaren Çin'e yakın bölgelerde Türkbeyleri bağımsızlık için başkaldırmaya başladılar.Çin esaretine karşı Gök Türk ayaklanmalarının ilkikisi hedefine ulaşamadı. Çünkü, bunlar Çin sınırla-rına yakın yerlerde hakerete geçmiş, neticede hi-lelere yenik düşmüşlerdi. Ancak, Kutlug liderliğin-deki üçüncü hareket Gobi çölünün kuzeyindeÖtüken'e yakın yerlerde başladı. Kısa zamanda dİ-

16 Bilge Kağan ın Vasiyeti


18/62

ğer Türk boyları bir birlik etrafında toplanarak kuv-

vetlenme sağlandı. 682 yılında II. Gök Türk devletiresmen bağımsızlığını ilan etti. Çinlilerin yanındankaçarak Kutlug Kagan'ın yanına gelen Tonyukuk.Gök Türklerin gücüne güç katmıştı. Çok mükem-mel askerî dehaya sahip olan Tonyukuk'un kendiyanına gelmesine sevinen ilteriş Kutlug, onu he-men bütün askerî işlerin başına getirdi.



19/62

II. GÖK - TÜRK DEVLETİBundon sonra Çin'e arda arda darbeler in-

meye başladı. Çin sınırları en doğudan, en batıyakadar Gök Türk akınlarına maruz kalıyordu. ÇoğuÇin ordusu savaş meydanlarında ya tamamenimha ediliyor ya da perişan edilip geri kaçmayazorlanıyordu. Bir çok Çinli kumandan dahi savaşmeydanlarında öldürülmüştü. Kutlug adeta geç-miş yılların İntikamını alıyordu, Çinlilerin Moğol boy-ları ile bazı Türk boyları İle kurdukları İttifak, Tonyukuk'un zamanından önce harekete geçmesiyleortadan kaldırıldı. Çin'e toplam 46 defa akın yapıl-mıştı. Çin tarihinin en parlak devleti sayılan T'onghanedanı ağır yenilgilere uğratılmıştı.

Çinlilere karşı kazandığı başarıların yanındaKıtanlarla yedi ve Oğuzlarla beş kere savaşan Kutlug, II. Gök Türk devletini tam anlamıyla teşkilat-landırdıktan sonra 691 yılında öldü. Onun oğullanBilge sekiz. Kül Tegin yedi yaşında olduğundankardeşi Kapgan, II. Gök Türk devleti tahtına otur-du. Taşıdığı ad gibi fatih olan Kapgan, tahtta kal-dığı yirmi dört yıl içinde çok mühim şeyler yaptı.Onun uyguladığı siyasetin üç temel hedefi vardı.

Bu hedefler:1 Asya kıtasında ne kadar Türk varsa hepsini

Gök Türk birliğine bağlamak,2 Çin'de dağınık vaziyette yaşayan Türkleri

tekrar anavatana çekmek, böylece esaret altın-



20/62

daki Türkleri kurtarmak,

3 Çin'i sürekli baskı altında tutmak suretiyle,ülkesini hile ve entrikalardan korumak, ayrıca on-lardan aldığı yiyecek ve tarım ürünleri ile kendihalkını beslemek idi.

Kapgan, bu hedeflerini gerçekleştirmek içintahta geçer geçmez Çin'e akınlar başladı. 699 yılı-na kadar yaptığı hücumlarla T'ang imparatorluğu-nu güç durumlara soktuğu gibi Çin'den istediğiher şeyi aldı. Savaş medanlarında Türk ordularınıdurduramayan Çinliler hile makinalarını hareketegeçirmişler, Kırgız, Türgiş ve diğer bazı boylarla itti-faka teşebbüs etmişlerdi. Ancak, 696/697 yılı kışmevsiminde Tonyukuk, Bilge ve Kül Tegin ile diğerhanedandan gelen beylerin kumandasındakiGök Türk orduları kuzeyde Kögmen dağlarını aşa-

rak Kırgızların, batıda Maveraünnehr'e kadar gi-derek Türgişlerin isyanını bastırdı. Kısacası Çinlilereskiden olduğu gibi Gök Türk ülkesinde rahatçaentrika çevirmiyorlardı. Üstelik yakalanan Çin c a -susları derhal öldürülüyordu. Dışarıda ve içerideçok sayıdaki zaferine rağmen Kapgan, milletinekarşı zalimce davranıyordu. Onun sert tutumlarıyüzünden Orhun Abidelerinde sık sık görüldüğüüzere boylar isyan ediyorlardı. Zaten kendisininölümü de böyle bir isyanla ilgili oldu. 716 yılında is-yan eden Bayırku'ları mağlup ettikten sonra az sa-yıda askerle geriye dönerken Söğüt ormanındabu boydan arta kalanlar tarafından pusuya düşü-rülmüş ve öldürülmüştü. Bayırkuların yanında bulu-



21/62

nan bir Çinli casus tarafından onun kesik başı

T'ang imparatorluğu merkezi Ch'ang an'a getiril-mişti. Casusun onların yanında bulunması bir bakı-ma Çinlilerin sürekli Gök Türk ülkesinde isyan çıkar-mak için adam gönderdikleri fikrini kuvvetlendirenen iyi delildir.

Kapgan'ın yerine geçen oğlu İnal, ülkede sonzamanlarda çıkan karışıklıkları önleyememiş, isyan-lar bir türlü durmamıştı. Özellikle Oğuz boyları sü-rekli isyan halinde idi. inal Kagan'ın devletin bütünyükünü omuzlayacak kadar kudretli olmadığınıgören Bilge ve Kül Tegin kardeşler bir itıtiial yapa-rak, onu tahttan indirdiler. Yeni kağan Bilge oldu(716 yılı).

Bilge tahta çıkınca kardeşi Kül Tegin, Sol BilgeElig'liğine getirilirken, tecrübeli devlet adamı Ton

yukuk, Aygucılık makamına (devlet meclisi baş-kanlığı) tayin edilmişti. Yıllardan beil süren süren içisyanlar sebebi ile devlet adamlarında ve milletteyorgunluk ve bezginlik vardı. İki kardeş derhal mü-cadeleye başladılar. 717 yılındaki Kargan savaşın-da Uygurlar mağlup edilirken, 718'de tekrar isyanetmeye teşebbüs eden Korluklar üzerine yüründü.Diğer bütün Gök Türk kağanlarından farklı olarakBilge Kağan, Çin ile iyi geçinme niyetinde idi.Çünkü Tonyukuk onu Gök Türklerin yorgun olduğu-nu Çinlilerin ise daha dinamik durumda bulundu-ğu konusunda ikna etmişti. Çin yine eskisi gibi boşdurmuyordu. Kıtan, Tatabı ve Beşbalık'ta bulunanBasmıl'iarla gizli ittifak kurmuştu. Tonyukuk, bu tehli-



22/62

keli durumu uyguladığı güzel bir strateji ile atlatan

Bilge, önce Basnmılları bozguna uğratmıştı. Arka-sından Kansu'daki Shan tan bölgesinde 720 yılınıneylül ayında yapılan savaşta Çin'e karşı büyük birzafer elde edildi, Beşbalık da tamamen ele geçiril-dikten sonra Çin'e karşı yapılan ardı ardına on se-ferde Kan, Yüan ve Liang eyaletleri tamamen elegeçirildi. Böylece kendilerine karşı kurulan ittifakıniki cephesini dağıtan Bilge ve Kül Tegln 722/723 yıl-larında Kıtan ve Tatabı gibi Moğol boyları yenilgi-ye uğratıldı.

Korlukların asi idarecisi memleketten kaçmışve oraya ulaşan Bilge, Korluk halkı tarafından se-vinçle karşılanmıştı. Üstelik 717 yılından beri kendinibağımsız sayan Türgiş boyunu ve bulunduğumemleketi Bilge artık kendine bağlı görüyordu.

Çinliler Gök Türklerin Bilge, Kül Tegln ve Tonyukuk li-derliğindeki başarılarını dikkatle takip ediyorlardı.Saraylarında yaptıkları bir tartışmada Bilge'yi iyi,milletini seven, milleti tarafından sevilen. Kül Tegin'lsavaş sanatının üstadı, ona karşı duracak gücünbulunmadığını, Tonyukuk'un ise otoriter ve bilge,planları ve kurnazlığının çok olduğu şeklinde nite-lendirmişlerdi.

725 yılından sonra Bilge Kağan, Çin'e karşı yu-muşadı. Onların bu tarihte gönderdikleri elçiyi ga-yet iyi bir şekilde karşıladı. Büyük vezir Tonyukukhakkındoki son haber bu elçiliğin gelişiyle ilgilidir.Bundan az sonra ölmüş olmalıdır. Gök Türk devleti-nin kuruluşundan itibaren llteriş Kutlug, Kopgon ve



23/62

Bilge zamanlarında devlete üstün hizmetlerde bu-

lunan Tonyukuk'un meziyetleri düşmanları Çinlilerinkaynaklarında bile anlatılmıştır. Bir zaman Bilge,Çin ülkesinde olduğu gibi Türk ülkesinde de şehir-lerin etrafını surlarla çevirmek, kaleler yaptırmak is-tiyordu. Tonyukuk buna şiddetle itiraz etmiş ve Bilge'yi büyük bir hatadan döndürmüştür. Ona göreTürklerin sayısı Çinlilere göre az olduğu için şehirler-de kapalı duvarlar arkasında yaşayamazlardı.Çünkü. Türkler hayatlarını sulu ve otlu bozkırlardageçirmeye alışmışlardı. Bu hayat tarzı onları süreklisavaş talimleri içinde tutuyordu. Kuvvetli iseler or-dular sevk eder, akınlar yaparlar, sayıf iseler boz-kırlara çekilir mücadele ederler, eğer kale ve sur-lar içine kapanırlarsa Çin orduları onları kuşatır veülkelerini kolayca istila ederdi. Bilge’nin bir diğer

düşüncesi ülkede Taoist tapınaklar inşa ettirerek,Türkler arasında Buzdizm'i yaymak idi. Ancak, yineTonyukuk karşı çıkarak Budizm'in insandaki hük-metme ve iktidar duygusunu zaafa uğrattığını,kuvvet ve savaşçılık yolunun bu olmadığını, eğerTürk milletinin yaşaması isteniyorsa, bu din ve tapı-nakları ülkeye sokulmamalı idi. Tonyukuk hatırası-na Bain cokto adlı bir mevkide (büyük ihtimalle726/727'de) bir kitabe diktirilmiştir,

731 yılının 27 şubatında Kül Tegin öldü. O sıra-da 47 yaşında olan Kül Tegin yedi yaşından berihayatını Türk milletinin yüceltilmesine adamıştı.Onun ölümü Gök Türkler arasında büyük üzüntüyarartmıştı. Cenaze töreni ise 1 Kasım 731 tarihin-



24/62

de yapılmıştır. Törene Gök Türk halkından başka

Çin, Titan, Tatabı, Tibet, İran, Soğd, Bullara, Türgiş,Kırgız ve benzeri devlet ve boyların heyetleri katıl-mıştır.

İki büyük yardımcısını kaybeden Bilge artıkyalnız kamıştı. Zaten Kıtan ve Tatabılara 734 yazın-da karşı Töngkes dağında zafer dışında her hangibir faaliyeti görülmemektedir. Aynı yıl bakanların-dan biri (Buyruk Cor, Çince IVİei lu ch'o) tarafın-dan zehirlenen Bilge, hasta yatarken kendisini ze-hirleyen bakanı ve yardımcılarını öldürttü. Dahasonra kendisi 25 Kasım 734'te hayata gözleriniyumdu. Bu sırada 50 yaşında idi. Onun cenaze tö-reni 22 Haziran 735'te yapıldı.

Biige'den sonra tahta geçen kağanlar aynıbaşarıyı gösteremediler. 740 yılından sonra da ay-

nı durum devam edince ülke içinde huzursuzlukarttı. Basmıliar, Korluklar ve Uygurlor birleşerek is-yan etmişlerdi. Önce Basmıilordan gelen bir beykağan ilan edildi (742). Arkasından son Gök Türkkağanı Ozmış'ı ve onun küçük kardeşi Po mei'i öl-dürdüler (744). Bu şekilde Gök Türk devleti yıkılır-ken müttefik boylar arasında anlaşmazlık çıktı. Uygurlar, Basmılları yenerek duruma hakim oldularve kendi devletlerini kurdular (745).

Tarihimizin müstesna şahsiyetlerinden biri olanBilge Kağan, dikkat çekici özellikere sahiptir. Yalnıztarihî hadiseler açısından değil Türk dilinin de endeğerli hâzinelerinden sayılan Kül Tegin kitabesi,onun için yaptırdığı iç duvarları kahramanın haya-



25/62

tını gözler önüne seren sahnelerle süslü “barkı"

onun emri ve himmetiyle meydana getirilmiştir.Bu kitabedeki ifadeler gerçek bir babanın ev-latlarına en içten nasihatları ikazları durumunda-dır. Orada sadece Türk milletinin yaşamasını sağ-layacak yollar çareler gösterilmekle kalınmamış birdevlet felesefesi yapılmıştır.

Türk İnanç ve hukuk prensipleri açıklanmış,sosyal dayanışma ve ekonomik faaliyetlerin milletuğruna en faydalı yanları dile getirilmiştir, Bilge,Tonyukuk ve Kül Tegin kitabeleri bu saydığımızfarklılıkları ile hiç bir millete eşi görülmeyen bir tari-hi, edebî, sosyal, dinî ve hukukî belge niteliğini taşı-maktadır.

Bilge'nin önemli bir özelliği de devlet idaresin-deki itidalidir. Ne amcası Kapgan, ne kardeşi Kül

Tegin kadar haşin, ne de millî menfaatlerden fe-dakarlık yapacak kadar yumuşak tabiatlı idi. G e-rektiğinde savaşa girmekten çekinmezdi. Bir araaz daha büyük bir hata yapıyordu. Gök Türk kasa-balarının etrafını Çin'de olduğu gibi surlarla çevril-mesini ve Budizm Taoizm gibi akımların memleket-te yayılmasını istemişti. Fakat, boşta Tonyukuk ol-mak üzere devletin ileri gelenleri mecliste bunakarşı çıkanca vazgeçti,

En büyük özelliği Türk milletini çok sevmesi idi.Bu husus Çin kayıtlarına dahi geçmiştir. Kendi kita-besinde doğuda Çin'in Şan tung ovasında, iç osyo'da Tokuz ersin (Karaşar) bölgesine, kuzeydeBoyırku sahasına (Anı ırmağı havalisi) ve batıda



26/62

Demir Kapı (Ceyhun ırmağının yakınında Semer

kand Belh yolu üzerinde) ya kadar sefer yaptığınıhatırlattıktan sonra şöyle demektedir:" Tanrı buyurduğu için milletimin gözü görmediği, kulağı- nm duymadığı için ileri gün doğusuna, geri gün batısına, beri gün ortasına, yukarı gece ortasına götürdüm. Altunun sarısını, gümüşün akını, ipeğin safını, atın aygırım, kakımın karasını, sincabın gökünü Türklerime kazandırdım”.

Milletine o derece güveniyor ve ebediliğineinanıyordu ki; "Ey Türk! üstte gök yıkılmaz, altta delinmezse senin devletini, töreni kim bozali- bilir?" demektedir.



27/62

ABİDELER;Kül Tegin Yazıtı, ilk bulunduğunda kaidesinin

yanında devrilmiş olarak yatıyordu. Rüzgara ma-ruz kolan kısımlarında bozulmalar ve silintiler mey-dana gelmiştir. Aslında komlumbağo şeklindeki biroyuk kaide taşına oturtulmuştu. Sonradan eski ye-rine dikilmiştir. Bu yazıtın yüksekliği 3.75 metre olup,bir çeşit kireç taşı veya saf olmayan mermerden-dir. Aşağıdan yukarıya doğru biraz daralmaktadır.Dört cepheninin doğu ve batı yüzlerinin genişliğiaşağıda 132, yukarıda 122 santimdir. Güney vekuzey yüzleri ise aşağıda 46, yukarıda 44 santimdir.Yazıtın üstü kemer şeklinde bitmektedir ve yukarıkısımda beş kenarlı olmaktadır. Doğu cephesinin

üstünde kağanın işareti vardır, batı cephesi ise bü-yük bir Çince kitabe ile kaplıdır. Diğer üç cephesiTürkçe kitabelerle doludur. Cepheler arasında ka-lan ve keskin olmayan kenarlarda Çince kitabe-nin yanında da Orhun yazısı vardır. Doğu cephe-sinde 40, güney ve kuzey ceplerinde 13'er satırbulunmaktadır. Satırlar yukarıdan aşağıya doğruyazılmış ve sağdan solo doğru istif edilmiştir. Çokmuntazam düzgün harflerle oyulmuştur. YazıtınÇince kitabesinde Türk Çin dostluğu, Gök Türkdevleti ve Kül Tegin övülmekte ve tanıtılmaktadır,

Yazıtın civarında türbe enkazı, pek çok hey-kel parçaları ve abideye çıkan her iki tarafı hey-keller taşlar dizili 4.5 kilometrelik bir yol bulunmuş-



28/62

tur. Kül Tegin ve hatunun heykellerinin başı ve

gövdeleri de bunlar arasındadır. Abidedeki kita-beleri Kül Tegin ve Bilge'nin yeğeni Yolluğ Teginyazmıştır.

Bilge Kağan yazıtı, aynı yerde Kül Tegln'in birkilometre uzağındadır. Şekil olarak tamamıyla bi-rincisine benzemektedir. Yalnız birkaç santimetredaha yüksektir. Dolaysıyla doğu yüzünde 41 vekuzey ile güney ceplerinde on beşer satır vardır.Bunun da batı cephesinde Çince kitabe yazılmış,ancak sonradan tamamemen silinmiştir. Bilge Ka-ğan yazıtı hem devrilmiş hem de çok fazla silinti vetahribata uğramıştır. Bu yazıtı da Yollug Tegin yaz-mıştır.

Kül Tegin yazıtında olduğu gibi burada da Bil-ge Kağan konuşmaktadır. Aslında yazıtın kuzey

cephesinin ilk sekiz satırı. Kül Tegin yazıtının güneycephesinin, doğu cephesinin iki yirmidördüncü sa-tırları ise Kül Tegin yazıtının doğu cephesininin kar-şılıklı gelen satırlarına benzemektedir. Ayrıca buyazıta Kül Tegin'in ölümünden sonra meydana ge-len hadiseler ilave edilmiştir.

Her iki yazıtta da Bilge Kagan'ın sözlerinin dı-şında Yollug Tegin'in ilaveleri yer almaktadır. BilgeKağan yazıtın etrafında da yine türbe enkazı vedaha az olmak üzere heykeller, balballar ve taşlarvardır.

Tonyukuk Yazıtı her iki yazıtın daha doğusun-da Tola ırmağı kenarında dikilmiştir, Kutlug, Kapgan ve Bilge devirlerinin ünlü devlet adamı Tonyu



29/62

kuk, yazıtlarını ölmeden önce kendisi diktirmiştir. Ki-

tabelerinde II. Gök Türk devletinin kuruluşundanzamanına kadar olan olayları anlatmaktadır. Birin-ci ve daha büyük olan taş İkincisine oranla dahasağlam durumdadır, İkinci taş daha İtinasız yazıl-mıştır. Ve 27 satır vardır; Birinci taşta İse 35 satır yızılmış idi. Tonyukuk yazıtının yanında da türbe kalıntı-sı, heykeller, balballar ve taşlar bulunmuştur.

Kül Tegin ve Bilge Kağan abideleri Baykal gö-lünün güneyinde Orhun nehri vadisinde KoşaÇaydam gölü civarında 41.1 arz ve 102,5 tul dere-celerinde bulunmaktadır. Ötüken ormanının daburadaki Hangay sıradağlarının bir parçası oldu-ğu anlaşılmaktadır. Tola nehrinin yukarı mecrasın-da 48. arz ve 107. tul dereceleri arasındaki Tonyu-kuk yazıtı Bain çokto denilen yerin yakınındadır.

Çin kaynakları ve 12. asırda Ata MelikCuveynî Tarih i Cihan güşâ adlı eserinde bu yazıt-lardan bahsetmişti. Fakat, XVIII. ve XIX. asırlara ka-dar ilim alemince bilinmeyen yazıtlar, ilk defa İs-veçli Strahlanberg tarafından keşfedilmişlerdir.1722'de ülkesine dönen adı geçen İsveçli subay1730'da araştırmalarının neticesini yayınlamıştı. Ün-lü botanikçi Masserschimidt'e yardım eden Strahlanbegr, Yenisey nehrinin kaynaklarında çok sayı-da Türkçe yazılı mezar taşı kitabesi de bulmuştu.Bununla beraber söz konusu yazıtların okunmasıancak, geçen asrın sonlarında başarıiabildi. OrtaAsya'da birbiri ardına giden ilmi gezi heyetleri kita-belerden kopyalar getiriyorlar, fakat, bunlar çözü



30/62

lemiyordu. Neticede 1893 yılında DanimarkalI ünlü

dil bilgini Thomsen, hiç Türkçe bilmediği halde buyazıtları çözmüş (önce kitabelerde çok sık geçenKül Tegin, Tengri ve Türk kelimelerini okumuştur) veilim alemine duyurmuştur. Bu tarihten yani 1893'teki ilk okunuşundan günümüze kadar kitabeler üze-rinde yerli yabancı bir çok bilgin çalışmakta hergeçen gün yenilikler ortaya çıkmaktadır.

Türk kültürünün en önemli abideleri olmalarıdolaysıyla daha Avrupa milletlerinin çoğunun he-nüz yazıyı bilmedikleri bir çağda milletimizin böyleabidelere sahip olması çok önemlidir.

Son zamanlarda Orhun bölgesi başta olmaküzere bütün Moğolistan ve Orta Asya'nın diğer kı-sımlarında yeni Gök Türkçe yazılı taşlar bulunmuş-tur ve hala bulunmaya devam etmektedir. Arkeo-

lojik çalışmalarla da yazıtlarından etrafındaki yapıve diğer eserler ortaya çıkmakta tarihimizin budevresine ait bilgimiz günden güne hızla artmak-tadır.



31/62

BİLGE NİN VASİYETİTürk milletinin tarihinde hiç bir şüpheye yer bı-

rakmadan sahip olduğu en önemli abideler Or-hun Yazıtlarıdır. Bugün dünya yüzünde çok genişbir alana yayılmış olan Türk milleti bu abidelerlegurur duymaktadır. Çünkü bu abideler mukaniçinde genişliği olan milletimizin, zaman içindekiderinliğini gösteren en önemli vesikalardır.

Türk adının yani milletimizin isminin geçtiği ilkTürkçe metin bunlardır. İlk Türkçe Türk tarihi özellik-le taşlar üzerine kazınıp, milletin hafızasına nakşedilmesi hedeflenen metinlerdir.

Bu yazıtlarda Türk hükümdarlarının millete he-sap vermesi, milletle hesaplaşması, devlet ve mil-

letin karşılıklı vazifeleri, Türk dünya nizamının, Türktöresinin, Türk medeniyetinin, Türk askerî dehasının,Türk gururunun ilah? yüksekliği, Türk feragat ve fazi-letinin büyük örneği, ihtişamlı hitap tarzı, Türk milli-yetçiliğinin temelleri görülmektedir. Bunun yanın-da Türkçe'nin tarihin eski devirlerinde dahi işlekzengin bir dil olduğu anlaşılmaktadır.

Orhun yazıtlarında yazılan satırların Çincelerinharicinde bir kaç tanesi Yollug Tegin ve Bilge'ninoğlu Tengri Kagan'a aittir. Diğerleri ise tamamenBilge'nin sözleridir. Milletine hitaben o söylemiştir.Onun sözlerinin temalan şöyle sıralanabilir:

Dünyanın tanımı ve yaratılışından bahsedil-miş, sonra Türk milletinin yaratılışı ve töresi anlatıl-



32/62

mıştır. Türk devlet felesefesi açıklandığı gibi Türk

inanç ve hukuk sitemlerine yer verilmiştir. Dünyayanizam vermek ve bütün insanları idare etmek,beylik gururu açıkça anlaşılmaktadır,

Tarihi bilgiler kaydedilmiş ve Gök Türk devleti-nin kuruluşu söz konusu edilmiştir. Diğer Türk boyla-rının itaat altına alınışı ve düşmanlara boyun eğdiriliş açıkça vurgulanmıştır. Çin sınırlarının dışındakibütün yerler, Türklerin ufuklarında ulaşabildikleribütün yerler Gök Türk kağanlığına bağllanmıştır.

Hükümdarların yetersiz oluşu, milleti ve devletiiyi idare edememeleri bahsedildiği gibi milletin ve-fasız oluşu da acı bir şekilde dile getirilmiştir.

Çinlilerin hile ve entrikalarının sürekli Gök Türklere verdiği zarar açıklanırken, neticede çıkan içsavaş ve üzerlerine çöken Çiri zulmü esareti izah

edilmiştir,Bağımsızlığın yeniden kazanılması anlatıldık-tan sonra sık sık patlak veren boy isyanları dolaysıyla Bilge milletine sitem etmektedir. Kemiklerinindağlar gibi yığılmasının, kanının ırmaklar gibi ak-masının unutulmaması gerektiği söylenmiştir,

Türk milletinin geleceğinin dünyasının sınırlarıçizilmiştir. Eğer bir birlik halinde olurlarsa ve devlet-lerine ülkelerine canları pahasına sahip çıkarlarsaTürk milletinin ebediyen hür, müreffeh ve mutlu birşekilde yaşayacağı anlatılmıştır.

Bilge'nin milletinin ebediyen okuması ders al-ması sahip çıkmasını istediği sözleri şu konulara ay-rılabilir:



33/62

Bilge'nin kendini tanıtması

Sözlerini iıiyerarşik sıraya göre işiteceklerGök Türk ülkesinin sınırlarıTürk milletinin oturması gereken yerÇin ile kurulacak ilişkilerin matıiyetiDevletin ihtiyaçlarının temin edilmesiÇinlilerin hileleri ve tuzaklarıÇinlilere karşı uygulanması gereken politikaKağanların (hükümdar) ların sözünün millet

tarafından dinlenmemesiBilge'nin milleti için yaptıklarıKitabelerin dikiliş amacıDünya'nın yaratılışıGök Türk hakimiyetinin yayılış alanıGök Türklerin tarih sahnesine çıkışı ve I, Gök

Türk devletinin kuruluşu

Mukan Kagan'ın ölümüSonraki kağanların yetersizliği, yeteneksizliğiBeylerin itaatsizliğiMilletin isyankârlığıDoğu Gök Türk devletinin yıkılışı ve Çin

hilekârlığıMilletin perişanlığıÇin esareti, bunun getirdiği acılarÇin'e karşı isyan (tedbirsizce)Kutlug ve İlbilge'nin yaratılışıII. Gök Türk devletinin kuruluşu ve teşkilatlan-

masıKutlug'un savaşlarıKapgan'ın tahta çıkışı



34/62

Onun zamanında Bilge ve diğerlerinin çalış-

maları Elde edilen zenginliğe rağmen milletin itaat-sizliği

Kapgan'ın ölüm sebebiBilge'nin hükümdar oluşu sırasında halkın du-

rumuBilge'nin faaliyetleri ve zaferleriBoylann itaat ettirilmesiMilletin doyurulmasıDüşmanların yok edilmesiKül Tegin'in başarılarıOnun ölümü ve yas törenleriKül Tegin'in vefatından duyulan üzüntüBazı Moğol ve Soğdların isyanı onların tedip

edilmesi

Bilge'nin Kül Tegin'e karşı duyduğu minnetduyguları



35/62

BİLGE NİN SÖZLERİNİNİN YORUMU(Kül Tegin'in güney yüzü. Bilge Kagan'ın doğu

yüzünden başlayarak)Bilge'nin Kendini Takdimi:Bilge Kağan öncelikle yazıtlarda sözlerine

başlarken kendini tanıtmaktadır. Tann'ya benze-yen ve Tann'dan olan Türklerin bilge kağanıdır veo devirde tahta çıkmıştır. Sonra sırasıyla devlet er-kanından başlayarak, milletine boylarına kadarherkesin dikkatini sözlerine çekmektedir. Bir bakı-ma anlatacağı bilgilere herkesin önem vermesiniistemekte, onları uyarmaktadır. Önceliği erkek kar-deşlerine oğullarına vermekte, arkasından GökTürk hanedan ailesine, merkezdeki halkına seslen-

mekte, sonra devletin diğer bölgelerindeki idare-cileri, sağdaki sadapıt beylerine, soldaki tarkanlara kumandanlara Otuz Tatarların beyleri ve halkı-na hitap etmektedir.

Hakimiyetinin sınırları:Kendi devlet adamlarını ve halkını sözlerini iyi

anlamaya çağırdıktan sonra kendi hakimiyet ala-nının sınırlarını çizmekte doğuda güneşin doğduğuyere, batıda güneşin battığı yere, kuzeyin en ıssızbölgelerine kadar her tarafta yaşayan milletlerinona bağlı olduğunu belirtmektedir. Aslında bunlaro zamanın Orta Asya'sında Türk insanının bilebildi-ği ufukların sınırlarıdır. İşte, bu sınırlar içerisinde ya-şayan bütün milletleri düzene soktuğunu ve ona



36/62

tabi olan milletlerin bundan sonra çok iyi vaziyette

bulunduklarını açıklamaktadır.Millete tavsiyeler:Sıra milletine nasihat vermeye gelmiştir. Eğer

kendisinden sonra başa geçecek Gök Türk ka-ğanları ötüken ormanında otururlarsa ve bu mevkiiden devleti idare ederlerse ülkede sıkıntı olma-yacağını ileri sürmektedir. Bunun akabinde kendiseferlerini sıralamaktadır. Öncelikle Çin'in Şan tungovasına kadar ordularını ulaştırmış, denize (BüyükOkyanus) çok az mesafe kala durmuştur. Şantung asıl Çin sahasının içlerinde doğusuna doğruçok önemli bir merkezdir, Bilge Kağan, Çin'dekiT'ang İmparatorluğuna ağır darbeler vurduktan,hedefine vardıktan sonra ordularını geri çekmiştir.Güney istikametine doğru yapılan seferlerde Orta

Asya'nın bu yönde sınırı olan Tibet'e yaklaşan Bil-ge, Dokuz Ersin (Karaşar)'a kadar gittiğini bildir-mektedir. Batıda ise İnci (Seyhun Sır Derya) ırmağıgeçilerek demir Kapı (Semerkand Belh yolu üzerinde)'ya varmış, kuzeyde ise Bayırku boyunun yaşa-dığı yere kadar ordularını götürmüştür,

Böyle geniş bir alana sefer ettiği, oraları gör-düğü halde ona göre oturulacak en iyi yer ötüken'dir. Dünyada oradan iyi hiç bir yer yoktur. Bu-nu özellikle kendinden sonra gelecek Gök Türk ka-ğan ve devlet adamlarına söylemektedir. Bahset-tiği birbirinden çok uzak makamları gören, uzunmücadeleler yapan Bilge neticede Türk milletiniidare etmek için en uygun mevkiinin Ötüken oldu-



37/62

ğunun önemle vurgulandıktan sonra, orada otur-

duğunu ve devletinin en büyük düşmanı Çin ileilişkilerini düzenlediğini anlatmaktadır. İzlenen poli-tika ve yapılan anlaşmaların sonucuna göre GökTürklerin ihtiyacı olan altın, gümüş ve ipekli kumaş-ları her hangi bir zorluk çıkarmadan kolayca gön-derir hale gelmişlerdi.

Çinlilerin karakteri:Bu arada Bilge Çinlilerin karater tahlilini yap-

maktadır. İnsanları etkilemek için sözleri çok tatlıolan Çinlilerin ipekli kumaşları da yumaşak imiş.Bunları kullanarak, Çin'in dışında yaşayan yabancımilletleri kendi tesirleri altına sokarlar ve yakınlaştırırlarmış. Böylece Çin'le yakınlaşan kavimler arası-na fesat tohumlarını kolayca yayarlarmış. Bunlarıniçindeki cesur iyi ve akıllı kişilerin yükselmesini en-

geller, her hangi biri suç işlerse onu cezalandır-mazlar imiş. Neticede o toplumu bunalıma sürük-lerlermiş. Sonra onu cezalandırırlarmış. Türk halkıda Çinlilerin tatlı sözlerine ve yumuşak ipekli kumşlarına kanmış, neticede çok ölü vermişti.

Milletin vefasızlığı:Bundan sonra Türk milleti Çin'e giderse yine

ölecekti. Eğer Ötüken topraklarında oturup, bura-dan Çin'le gerekli ilişkilerini kurarsa, oraya ve diğerülkelere kervanlar gönderirse ebediyen yaşayabi-lecektir. Bilge Kağan özellikle milletinin dikkatiniçekmek istemekte ve, "Ey Türk Milleti" diyeseslenerek, aç iken tokluğu düşünmediğini, tokiken de açlığı aklına getirmediğini belirtmektedir.



38/62

Bundan dolayı kendisini besleyip doyuran milletin

kağanının sözünü dinlemediğini ve onun rızasını al-madan her yere gittiğini, gittikleri yerlerde mah-volduğuna ve bitip tükendiğine işaret etmektedir.Dağıidıkiarı yerlerde yine bitkin vaziyette bulun-dukları sırada, Tann'nın lutfuyla üstelik Bilge'nin tali-hi olduğu için tahta geçmiştir.

Gök Türk hükümdarı olduktan sonra dağılmışolan fakir ve yoksul milleti derleyip, toplamış arka-sından fakir milletini zenginleştirmiştir.

Abidelerin dikiliş sebebi:Bu arada anlattıklarının kesin doğru olduğu-

na inandırmak için söylediklerinin "yalan olup ol-madığım" sormaktadır. Türk milletinin ve beylerininonun sözlerini iyice işitip kavraması için ebedi taş-lara oydurarak yazdırdığına işaret ediyor. Türk mil-

letinin onun sözünden nasıl çıkıp mahvolacağını,nasıl devlet sahibi olduğunu da bu yazıtlarda an-lattığını vurgulamaktadır.

Herkesin bu yazıtları dikkatle okuması gerek-mektedir. Çünkü onun yazdıklarını okurlar ve onagöre iş yaparlarsa Türk milleti iyi durumda yaşaya-caktır. Söylenmesi gereken ne varsa Bilge, abidere kaydettirmiştir. Ayrıca Çin İmparatorundan res-sam ve heykeltraşlar getirterek abideleri süslemiş-tir, Çinliler onun hatırını kırmamışlar ve en iyi sanat-çılarını göndermişlerdir.

Bilge, yine batı tarafından merkeze en uzaktaolan Türk boyları On Oklardan devlete bağlı ya-bancılara kadar herkesi sözünü dinlemeye çağır-



39/62

maktadır. Abidelerin (Bengü Taş) dikildiği yer mer-

keze yakın bir yerdir. Ayrıca diğer boyların erişebi-leceği noktada olup rahatça yazılanları okuyabi-lirler. Taşların üzerine Bllge'nin söylediklerini Kül Tegln'in yeğeni Yolluğ Tegln yazmıştır,

Bilge, Kül Tegln yazıtın doğu yüzünün İlk satı-rında dünyanın yaratılışından başlamaktadır. Ön-ce gökyüzü sonra yer yüzü (yağız yer) yaratıldığızaman bunların arasına kişi oğlu (İnsanlık) yaratıl-mıştır, İnsanlığı İdare etmek maksadıyla Bilge'ninataları Bumin ve istemi tahta çıkarılmışlardı,

Türk devletinin kutsallığı ve sahip olması gere-ken sınırları:

Görüldüğü gibi Bllge'nin kafasında Türk ülkesi-nin sınırları yoktur. Onun ufkunda İnsanlığın gözü-nün ulaşabildiği sınırlar, yani bütün dünya Türk yur-

dudur. Sadece Türkler kasdedilmemiş dünya veinsanlık bütün olarak düşünülmüştar. Bu sözler ta-rihte Türk devlet anlayışının hedefini açıklayan eniyi kaynaktır. Dünyada hakim idareci unsun Türk-lerdir. Diğer bütün milletler eşittir, Türk ülkesindeher hangi bir huzursuzluk çıkarmadıktan sonra ra-hatça yaşayabilirler. Yani Türk devletinin tebasıolabilirler. Ancak, Türk devleti kutsaldır ve ebedi-yete kadar yaşamalıdır.



40/62

I. GÖK-TÜRK DEVLETİ NİN KURULUŞUI. Gök Türk devletinin tahtına oturan Bumın ile

İstemi töreleri düzenlemişler, milleti yönetmeyebaşlamışlardı (552 yılı). Bu şeklide Gök Türk devletikurulurken etraftaki bütün kavimler hep düşmaniken ikisi onları Gök türklere itaat ettirmişlerdi. Neti-cede doğuda Kadırgan dağlarından batıda De-mir Kapı'ya kadar bütün milletleri düzenli bir şekil-de yerleştirmişlerdi. Bu iki uzak bölge arasında da-ğınık vaziyette yaşayan Türk milletini akıllı ve cesuridareciler oldukları için İstemi ve Bumin törelereuygun bir şekilde iyi yönetmişlerdi. Onların hüküm-darlığı sırasında beyler ve millet de onlara yardım-cı olmuştu. Daha doğrusu o zamanının Gök Türk

devletinde beyler ve millet birbirlerine karşı vazife-lerini yerine getirmişlerdi.Onları vefat ettiği zaman cenazelerine doğu-

dan Bökli Çöl (Kore), Çinliler, Tibetliler, Avarlar, Bizanslar, Kırgızlar, Üç Kurukanlar, Otuz Tatarlar, Kıtanlar, Tatabılar katılmışlar ve yas tutmuşlardı. Ozamanın dünyasının bütün önde gelen devletlerintemsilcilerinin katılmış olmasının kaydedilmesi GökTürk devletinin tam anlamıyla bir dünya devleti ol-duğuna işaret etmektedir. Ayrıca bu kadar çokkatılımın olması hiç şüphesiz onların yaptığı şöhre-tin genişliğini gösteriyor.

Sonraki kağanların beceriksizliği:Onlardan sonra Gök Türklerin başına geçen



41/62

kardeş, oğulları Bumın ve İsteml’ye hiç benzemi-

yorlardı. Akılsız kağanlardı, kötü kişilerdi. Devletigerektiği gibi yönetemediler. Kumandanları dahiakılsız ve kötü imişler, Beyler ve millet de töreye uy-mamışlar, hükümdarlarına itaat etmemişlerdi. Buarada Çin devreye girmiş, hile yapmayı çok iyi bil-diği, aldatıcı olduğu neticede ağabeyler ile kar-deşleri birbirine düşürmüştür. Beylerle millet karşılıklıkışkırtılmış birbirine düşman edilmişti. Böylece GökTürk devleti yıkılmıştı (630 yılı)

Çin esareti;Bağımsızlık gitmiş, kağanlık kaybedilmiş, Gök

Türk devletinde bey olmaya layık erkek evlatlar,Çinlilere kul olmuşlardı. Hanım olmaya layık kızlarÇinlilere cariye olmuş daha da kötüsü Türk beyleriÇin unvanlarını alarak onların İmparatoruna tabi

olmuşlardı. Çin imparatoruna hizmet ettikleri elli yıliçinde onlar adına doğuda Kore’ye, batıda DemirKapı'ya kadar seferler düzenlemişlerdi.

Çin adına fetihler yapıldığı sırada Türk milletikendi kendine "devlet sahibi olan bir millet iken devletini kaybettiğini şimdi kime hizmet ettiğini" sorup duruyormuş. Arkasmdan "kendi ka- ganmı kaybettiğini ve hangi kağana hizmet ettiğini" de sorgulamakta imiş.

630 681 yılları arasında Çin esaretine girenTürk milletinin acı duyguları bu şekilde kitabelereyansımıştır. Bu acılar içinde Çin milletine düşmanolmuşlardı. Fakat, teşkilatlanmalarını iyi tamamla-madıkları Çin'e karşı başlattıkları isyanlarda başarı-



42/62

ya ulaşamadılar. Çinliler, Türklerin kendilerine yap-

tıkları bunca hizmete rağmen yine de Türkleri yoketmeyi düşünmekte imişler.

İstiklalin yeniden kazanılışı ve İlteriş Kutlug:

işte, Türk milleti yok olmak üzere iken Türk Tan-rısı, Türk kutsal yer ve suları, Bilge'nin babası İlteriş'iannesi İlbilge'yi gögün tepesinden tutup kaldırmış-lardı. Böylece onlara kutsallık atfetmişlerdir.

İlteriş, on yedi kişi ile ilk isyana başlamış, onunbaş kaldın hareketini duyanlar etrafında toplanıpyetmiş kişi olmuşlardı, Tanrı onları desteklediği güçverdiği için İlteriş'in askerleri kurda, düşmanlarınınaskerleri koyuna benziyorlarmış, Tam yedi yüz kişi-

ye ulaştıklarında devletsiz, kagansız, cariye olmuş,kul olmuş, Türk töresini terketmiş milleti atalarınıntöresine göre yeniden eğitmiş idi. Diğer boy grup-ları olan Tölesleri ve Tarduşları teşkilatlandırarakdevletine bağlamış; dolaysıyla iyice kuvvetlenmiş-ti. Bundan sonra kardeşleri To hsi fu'yu yabgu,Beğ çor'u sad olarak onların üzerine idareci tayinetmişti. (682)

O bunları yapıp güçlendiği esnada Çinliler,Dokuz Oğuzlar, Kırgızlar, Kurıkanlar, Otuz Tatarlar,Kıtanlar ve Tatabılar yeni kurulan II. Gök Türk dev-letini düşmanı imişler. Bilge'nin babası İlteriş Kutlug,kırk yedi kez sefer tertipleyip, yirmi kez savaşmış;tanrı buyurduğu için düşmanlarını devletsiz, hü

Bilge Kağan’ın Vasiyeti 41


43/62

kümdarsız bırakıp, kendine itaat ettirmiş, hepsine

diz çöktürtmüştü.Kapgan ve devletin orta Asya'yı tamamenele geçirmesi:

Kutlug, devleti kurduktan, töreleri işler halegetirdikten sonra vefat etimşti. Onun ölümündensonra töreye uygun olarak Bilge'nin amcası Beğçor, Kapgan Kağan unvanıyla tahta geçti. Çün-kü, ilteriş öldüğünde oğulları Bilge ve Kül Tegin kü-çük yaşta idiler. Kapgan'ın tahta geçmesi üzerineBilge, Sir Tarduş boyu üzerine şad olarak tayin edil-di. Amcası ile Bilge, Sarı ırmağa, Şantung ovasınakadar sefere çıkmışlardı. Bu mevkiler Çin'in içlerin-de idi. Bilge Çin'e karşı kazandıkları zaferleri böyleaçıklamaktadır. Varılan son noktalan belirtmek su-retiyle askeri başarısının büyüklüğünü anlatmakta-

dır. Moveroünnehr'e kadar batı yönüne gidilmiş,kuzeyde Kögmen dağlarının arkasına geçilmiş, Kırgızlor mağlup edilip devlete bağlanmış idi.

Onunla (Kapgan Kağan) Bilge, Kült Tegintoplam yirmi beş defa sefer tertip etmişler. On üçdefa savaşmışlardı. Neticede bir çok devlet yıkıl-mış, isyan edenler Gök Türklere bağlanmıştı.

Türgiş Kagan'ı Gök Türk hanedanının mensupolduğu boydan olduğu halde, cahilliği, hatalıdavranışları yüzünden öldürülmüş, On Ok boyu daızdırap çekmişti.

Az boyu da Bilge ve yanındakiler tarafındanteşkilatlandırılmıştı.

Bars bey ki, o Bilge'nin kız kardeşi prensesle



44/62

evlendirilmiş ve kağan unvanı verilmişti. Buna rağ-

men o hatalı davranıp isyan edince öldürüldü. So-nuçta Az'lar ve Kırgızlar devlete tekrar tabi kılının-ca Kögmen dağlarındaki ülkeler sahipsiz kalmıştı.

Doğuda Kadırgan (Kingan) dağlarına kadarolan alanda yaşayan boylar (bodun) Bilge ve et-rafındakiler tarafından teşkilatlandırılıp, belirli böl-gelere yerleştirilmişlerdi. Yine batıda Maveraünnehr'e (Kengü Torban) kadar Türk milleti yerleştiril-miş ve teşkilatlandırılmıştı. O devirde refah öylegelişmişti ki; daha önce kul olanlar, kul sahibi ol-muş, cariyeler de kadın hizmetçi sahibi olmuşlardı.

Gök Türk devletinin çok zenginleşip, çok geliş-tiğini vurgulayan Bilge, üstte Gök çökmedikçe, alt-ta yer delinmedikçe yani dünya durdukça, Türk

milletinin devletini ve törelerini kimse bozamazdı.Ancak, Türk milletinin öncelikle kötü huyların-dan vazgeçmesi gerekiyordu. Devletine karşı ita-atkar olmalı, kendisini besleyip doyuran Bilge Kagan'ına, bağımsız devletine karşı hata etmemeli,düşmanlarının koktuğu nifak tohumlarına engel ol-malı idi.

Bu dikkat çekişinden sonra Bilge, milletine he-sap sormaktadır. Düşman nereden gelip, onlarıbozguna uğratmıştı. Yurdundan sürüp kaçırtmıştı.

Kutsal Ötüken topraklarını bırakıp doğuya gi-denlerin, batıya gidenlerin başına sürekli felaketgelmiş, kanları ırmaklar gibi akıp, kemikleri dağlargibi yığılmıştı.



45/62

Neticede beyliğe layık erkek çocuklar köle,

hanımlığa layık kız kardeşler cariye olmuştu.Milletin bilgisizliği ve kötü davranışları (isyanı)yüzünden amcası Kapgan Kağan vefat etmişti.Gerçekten de Kapgan Kağan kendisine karşı is-yan eden boylarla çok uğraşmıştı. Nitekim böylebir isyanı bastırıp geri dönerken Söğüt ormanındaBayırku'lar tarafından kurulan bir tuzağa düşüp öl-dürülmüştü. Bilge, burada isyanların devlete karşıolan tehlikesini gösterirken amcası Kapgan'ın ölü-münü misal vererek zaranın büyüklüğüne İşaret et-mektedir. Bilge, amcası için cenaze töreni yapıpbalballarını dikti (onun sağılığında isyan eden Kır-gız kağanı Kapgan ve diğerleri tarafından mağlupedilmişti). Balballar arasında Kırgız Kagan'ına atfenbizzat Bilge tarafından bir taş dikilmişti.

Bilge'nin Kağan oluşu:

Böylece kağanlık sırası artık Bilge'ye gelmişti(716).

Türk milletinin yok olmasını önlemek maksa-dıyla babası ilteriş (Kutlug)'i ve annesi İlbilge'yi yü-celten Tanrı, devleti veren Tanrı, yine Türk milletiyok olmasın diye Bilge'yi kağan olarak Gök Türkdevleti tahtına oturtmuştu.

Bilge tahta çıktığı sırada Türk milletinin duru-mu hiç İyi değildir. Karnı açtır, sırtı çıplaktır ve yok-suldur. Çünkü, yukarıda bahsettiğimiz gibi 708 yılınıtakiben Gök Türk ülkesine sık ssık diğer Türk boyları-



46/62

nın isyanları patlak vermiştir. Bu isyanların bazıları

Çin destekli olmalarına rağmen, büyük bir kısmıKapgan'ın acımasız, zalim tutumu yüzünden pat-lak vermişti. Neticede uzun süren savaşlar dolayı-sıyla Gök'Türk ülkesinde 716 yılına gelindiğinde Bil-ge tahta çıktığında, millet yorulmuş ve fakir düş-müştü. Bilge, ortaya çıkan bu bezginliği vurgula-mak istemekdedir.

Kardeşi Kül Tegin ile millet uğrunda çalışmaküzere anlaşırlar. Türk milleti yok olmasın diye geceuyumadan, gündüz oturmadan çalışırlar. Kül Teginonun en önemli yardımcısıdır, Onunla ölümünemücadele ederler. Öncelikle daha eskiden berisüre gelen boyların asilliğini önlerler. Bilge hüküm-dar olmadan önce isyanlar sebebiyle dağılmışboylar dönerek onun yanına gelir. Kuzeyde Oğuz

boylarına, doğuda Kıtanlara, Tatabılara ve Çin'edoğru on iki kez büyük ordularla seferler tertip et-mişlerdi,

Bundan sonra Tanrı'nın lutfuyla, onun kısmetiolduğu için ölmek üzere olan milleti diriltip, doyur-muştur. Sayısı azalan milleti çoğaltırken, fakirlerzenginleşmiş, çıplak iken giydirilmiştir.

Artık II. Gök Türk devleti bütün devletlerdendaha güçlü hale gelmiştir. Dört bucaktaki milletona itaat etmiştir. Devletin güçlü olması için her-kes ona bağlanmalı, asi olmamalı neticede istikrarsağlanmalıd idi.



47/62

Kül Tegin'in Başarıları:Artık sıra Kül Tegin'in faaliyetlerini daha doğ-

rusu zaferlerini, başarılarını anlatmaya gelmiştir. Bukadar başarı kazanmak için uzun yorucu müca-delelerden sonra kardeşi Kül Tegin vefat etmiştir.Babaları vefat ettiğinde yedi yaşında olan Kül Te-gin, Umay'a benzeyen annesi İlbilge'nin desteği(kut) ile büyümüş erkeklik (olgunluk) adını elde et-mişti. Daha on altı yaşında iken amcaları Kapgan'ın idaresi sırasında Altı Eyalettekki Soğdlar(Çin'in Kansu bölgesinde) savaşa çıkmış, üzerlerineelli bin kişi ile gelen Çinli vali Ong ile savaşmışlardı.Kül Tegin bu savaş sırasında yaya olarak ileri atıl-mış, Çinli valinin yeğenini canlı yakalayıp, Kapgan

Kagan'a sunmuştu. Yirmi bir yaşına geldiğindeÇinli genral C aca ile savaşmış, Tadık Çor’un bozatıyla hücum etmiş, atı orada ölmüş, sonra İşbaraYamtar'ın boz atına binip ileri atılmış, o at da ora-da ölmüş, üçüncü Yiğen Silig Bey'in doru atına bi-nip hücum etmiş, o at da ölmüştü.

Kül Tegin'in üzerine yüzden fazla ok atılmış,ancak hiç biri ona değmemişti. Onun gayreti sa-yesinde o ordu orada yok edilebilmişti.

Bundan sonra Yir Bayırkuların idarecisi Uluğ Er-kin asi olup. Bilge ve Kül Tegin'e düşman olmuştu.Türgi Yargın Göl'ünün (Tola ırmağı yakınında) ya-nında yapılan savaşı kaybeden (711 yılı) Uluğ Erkinaz sayıda askerle kaçmıştı,



48/62

Kül Tegin yirmi altı yaşına geldiğinde Kırgızlar

üzerine yapılan sefere katıldı. Mızrak boyu karlakaplı Kögmen dağları aşılarak Kırgızlar ile Songadağında savaşılmıştı (710). Bu esnada Kül TeginBayırkuların ak aygırına binerek hızla hareket et-miş, bir eri okla vurduktan sonra iki eri de mızraklamıştı. Savaş esnasında söz konusu aygırın uyluk ke-miği kırılmıştı. Neticede kağanı öldürürlerken Bilgeve Kül Tegin kumandasındaki ordular İrtiş ırmağınadoğru ilerlemişler, Türgiş kağanının ordusu Bolçu'da ateş gibi kasırga gibi onların üzerine gelmişti(711). Burada Kül Tegin alnı akıtmalı boz ata bine-rek hücum etti. Düşmanının içine girerek Türgiş Kagan'ına bağlı kumandan olan Az boyunun idare-cisini ve halkını yakaladı. Türgişlerin de kağanlarıöldürüldü. Gök Türklere teslim olan Türgiş boyunun

ahalisi Tabar'da konduruldu. Yaşamaları için ora-ya gönderildiler. Soğduların düzene sokulması içinİnci (Sır Derya) ırmağını geçtiler ve Demir Kapı'yakadar sefer ettiler. Bu arada Tügişler yeniden isyanetmişler, Kengeres'e (Seyhun ırmağı civarına) doğ-ru gitmişlerdi. Gök Türk ordusunun atları zayıflamış,yiyecekleri kalmamıştı. Buna rağmen Kül Tegln'i azaskerle onların üzerine gönderdiler, Apl Salçı kıratına binerek hücum eden Kül Tegin, asi Türgişleriöldürüp, bazılarını esir almıştır.

Kül Tegin, Koşu Totok ile de savaşmış adamla-rını öldürüp evlerini mallarını tamamen ele geçiripeksiksiz getirmişti.

Yirmi yedi yaşına geldiğinde Karluk boyu asi



49/62

olmuştu. Tamag ldui< Baş'ta onlarla savaşıldı.

Kül Tegin otuz yaşında iken yapılan çarpışma-larda Korlukların bir kısmı öldürülüp, bir kısmı esiredilmişti. O sırada isyan eden Az'lar ile Koragöl'desavoşıldığında Kül Tegin otuz bir yaşında idi. Kül Te-gin cesurca hareket ederek Az'ların lideri İlteber'iyakaladı.

Gök Türk ülkesinde isyanlar birbiri ardına pat-lak verip devlet sarsıldığında, millet ve kogan bir-birinden uzaklaştığında İzgil boyu do isyan etmişti.Kül Tegin'in atı orada öldüğü holde İzgiler mağlupedilmişti.

Bilge'nin kendinden olduğu holde DokuzOğuz boyları da Gök ile Yer (her taraf) karıştığındadevlete düşman olmuşlardı. İlk önce Toğu bolıktoolmak üzere bir yılda beş kez onlarla çorpışılmıştı.

Azman Kır atına binen Kül Tegin, hızla hücum edipaltı kişiyi mızroklomıştı. Ordular tam karşılaştığındada yendincisini kılıçiomıştı. İkinci sovoş Koşulgokmevkiinde Ediz boyu ile oldu. Kül Tegin yağız at ilehücum edip bir eri mızrakladı. Üçüncü Bolçu'doOğuzlarla çorpışıldığında Kül Tegin Kır otla hücumetti. Dördüncü oiorok Çuş boşında sovoşıimıştı.Türk milleti büyük bir sarsıntıya uğramıştı. Kül Teginhızla üzerlerine gelen Tongro'ların ordusunu dağıt-tı. Tongro Tegin'in cenaze töreni sırasında onlar-dan on er kuşatılarak öldürülmüştü. Beşinci savaşEzgenti Kadız'da Oğuzlarla olmuştu. Kül Tegin, ya-ğız atla hücum edip iki eri mızrakladı ve çamuruniçine attı. Onlar da mağlup edildiler.



50/62

Oluş Amga Korugan'da kışladıktan sonra er-

tesi yılın ilkbaharında Oğuzlarla bir sefer daha ya-pıldı ve Kül Tegln dokuz kişiyi mızrakladı. Karargahısonuna kadar savundu. Eğer o savunmasaydı an-neleri İlbilge başta olmak üzere ablaları, prenssesleri ve diğer kadınlar cariye olacaktı.

Kül Tegin'in vefatıyla Bilge derin bir üzüntüyegark olmuştu. Kendisi yas tutmuş, gören gözlerigörmez, eren aklı ermez olmuştu. Düşünce dalmış,fakat. Tanrı insan oğlunu ölümlü yaratmıştı. Gözle-rinden yaş geldiğinde gönülden feryad geldiğin-de geri çevirerek yas tuttu. Önde gelen iki şadbaşta olmak üzere kardeşlerinin oğullarının, beyle-rinin ve milletinin gözleri ağlamaktan berbat ola-cak diye düşündü.

Kül Tegin'in cenaze törenine yas tutmak, ağ-

lamak için Kıtan ve Tatıbaldan temsilen generaludar, Çin imparatorundan İşiyi Likeng gelmiştir. Ti-bet kağanından Bölün, Soğdlar, İranlılar ve Buha-ra şehri tarafından general Nek ve Oğul Tarkangönderilmiştir. Türgişlerden Tamgacı Makarç veTamgacı Oğuz Bilge ulaşırken, Kırgız kağanındanTarduş İnançu Çor gelmiştir. Türbe yapmak için,süsleme sanatçısı ve kitabe taşı ustası Çin impara-torunun yeğeni general Çang geldi.

Kül Tegin koyun yılında, on yedinci günde ve-fat etmiştir (27 Şubat 731) Aynı yılın dokuzuncu ayı-nın yirmi yedisinde yas töreni tamamlanmıştı (1 Ka-sım 731). Taş türbe ustalıklarını Toygun İlteber un-vanlı şahıs getirmiştir.



51/62

Bilge'nin Başarılan:Babası öldüğünde Bilge sekiz yaşında kalmış-

tı. O zamanki töreye göre amcası Kapgan tahtaoturmuştu. Bilge de o sırada teginlik yapıyordu.On dört yaşına geldiğinde Tarduş halkı üzerineşad olarak tayin edilmişti. Bundan sonra amcasıKapgan ile Şantung ovasına kadar, batıda DemirKapı'ya kadar sefer eden Bilge, Kögmen ve Kırgızülkelerine yapılan bütün seferlere de iştirak etmişti.Amcası zamanında toplam yirmi beş kez sefer ter-tipleyip, on üç kez savaşmıştı. Dizlilere diz çöktürül-müş, devletliler devletsiz bıraktırılmış, başlılara başeğdirilmişti. Bu orada Bilge'yi en çok üzen kendiboyundan kimselerin özellikle Türgişlerin isyanı.idi.

Bunu daha çok onların beylerinin cahilliğine bağ-layan Bilge, neticede onların beylerinin halkının,çok ıstırap gördüğünden yakınıyordu.

Az'ların, Kırgızların kağanların ölümüyle sonuç-lanan savaşlara, onların ülkelerinin yeniden teşki-latlanmalarına, Doğuda Kadırgan dağlarına ka-dar olan seferlere ve buralardaki İnsanların düze-ne sokulmasına hep Bilge de katılmıştı.

Maverâünnehr'e kadar Türk milleti sağlam birşekilde oturtulmuş, eskiden kul olanlar şimdi kul sa-hibi olmuş, cariyeler şimdi cariye sahibi olmuş, Türkdevleti her bakımdan gelişerek mükemmel birdevlet haline gelmişti ve bunda Bilge'nin payı bü-yüktü.



52/62

Bu kadar ihtişamın meydana getirilişini sağ

dıl


53/62

On yedi yaşında iken Tangut milleti üzerine

sefer eden Bilge, onları hezimete uğratmış, malları-nı yağma etmişti. On sekiz yaşında Kansu bölgesi-ne akın yaparak üzerine gönderilen Çinli ValiOng'un (Ong Totok) elli bin kişilik ordusunu yendi.Yirmi yaşında iken Basmıl'ların Iduk Kut'u vergi ver-mediği için Bilge tarafından cezalandırılmıştı. Yirmiiki yaşında iken Çin'e doğru yapılan seferde karşı-sına çıkan Şa ço kumandasındaki seksen bin kişilikdüşman ordusunu bozguna uğrattı, Yirmi altı yaşın-da Çin boyu, Kırgızlarla birlikte asi olduğunda Kemırmağını geçerek Çin'lerin üzerine yürüyen Bilge,onlarla Örpen'de savaşıp askelerini mızraklamıştı.Az boyu tekrar tabi kılındıktan sonra yirmi yedi ya-şında iken yukarıda bahsettiğimiz gibi Kül Tegin veTonyukuk ile birlikte Kırgız seferine çıktı. Songa

dağlarında yapılan savaşı yine Gök Türkler kazan-mıştı.Sıra batıda isyan eden Türgişlere gelmişti. Al

tay dağları aşıldı. İrtiş ırmağı geçilerek batı istika-metine yüründü. Bolçu'da yapılan savaşı Bilge veyanındakiler kazanmış, Türgişler kağanlarını, yabgularını ve şadlarını savaş meydanında ölü olarakvermişlerdi.

Otuz yaşına geldiğinde Beşbalık üzerine yürü-yen Bilge, altı kez savaştıktan ve çok kayıp verdir-dikten sonra o bölgenin halkı gelerek barış teklifettiler. Bilge onları teslim aldı ve Beşbalık civanGök Türk odularının baskısından kurtuldu.

Otuz bir yaşına geldiğinde Karluk boyu ba-



54/62

ğımsızlığını ilan etti, Tamag Iduk Baş'ta yapılan sa-

vaşta Bilge, onları ağır bir bozguna uğrattı. Arka-sından Basmıllar, Korluklar yeniden saldırdılar. Bilgeonları da bozguna uğrattı. Her taraf karıştığı içinBilge'nin kendi halkından olduğu halde DokuzOğuzlar da düşman olmuşlardı. İlk önce Toğu Ba-lık'ta onlarla savaşan Bilge, arkasında Tolo ırmağınıaskerlerini yüzdürerek geçirtip Antargu'do ikincidefa çarpışmıştı. Üçüncü olarak Çuş ırmağı başın-da onlarla savaşan Bilge, büyük tehlikeler atlat-masına rağmen düşman ordusunu püskürtmeyibaşarmıştı. Orada Tonga Tegin'in cenaze törenin-de Tongra boyundan bir gurubu çevirerek dövenBilge, dördüncü savaşı da Ezgenti Kodız'da yap-mıştı. Neticede hepsini hezimete uğrattı.

Otuz iki yaşında Amgı kalesinde kışladıkların-

da Gök Türk ülkesinde kıtlık olmuştu. O yılın ilkba-harında (715) Oğuzlara bir sefer tertiplenecek ikenOğuzlar, iki Gök Türk ordusundan birinin yola çık-masından faydalanmak istediler. Gök Türklerinmerkezine üç orduyla ani bir hücum ettiler. Bilgeve etrafındakiler çok zor durumda idiler. Tuzağadüşmüşlerdi. Orada göğüs göğüse çarpışmalaryapıldı. Tann'nın verdiği güç ile Bilge ve Kül Teglnmücadele etmese Gök Türkler az daha yok ola-cakmış. Bundan sonra oğuzlar. Dokuz Tatarlarlabirlikte geldiklerinde Ağu'da Bilge tarafından tek-rar amğlup edildiler.

Söz konusu ihanetleri yukarıdaki Tanrı, aşağı-daki kutsal Yer ve Su'ları amcası Kapgan'ın ruhları



55/62

tasvip etmemişti. Dokuz Oğuz boyu yerini yurdunu

bırakıp Çin'e gitti. Bilge'nin kendisi kogan olduktantöreleri ve devleti sağlamlaştırdığını ifade etmek-tedir. Selenga nehri boyunca aşağıya yürünüpKarogan geçidinde yapılan savaşta Uygurların IIteberi yenildi, kendisi yüz kadar askerle kaçmakzorunda kaldı.

Otuz dört yaşında iken Çin'e kaçıp gidenOğuzlara üzülen Bilge, onların arkasından sefereçıkıp, kadın ve çocuklarını yakalamıştı. Tatabı boy-ları da Çin'e bağlanmıştı. Bunun üzerine yazın on-lara do sefer eden Bilge, onların at sürülerini vebütün mallatının gasp etmiş. Kadırgan dağlarınakadar ilerlemişti. İsyan eden Korlukların üzerine Tudun Yomtar'ı gönderen Bilge, onları da tekrar dev-lete bağlayabildi.

(güney doğu yüzü/Bilge)Gök öng (Ongin ırmağO'ün yatağını adetayoğurarak ordu ile yürüyüp geceli gündüzlü yedivakitte susuz araziyi geçti. Çorak araziye varıp Keçen'e kadar sefer ederek oraları itaat altına aldı.

Çin süvari ordusundan on yedi bin askeri sa-vaşın birinci günü öldürülen Bilge, ikinci gün piya-de ordularını tamamen ortadan kaldırdı.

Otuz sekiz yaşında iken kış mevsiminde Kıton'loro hücum eden Bilge, otuz dokuz yaşında ilk-baharda Tatabı'lara doğru sefer düzenlemişti.

Elli yaşına geldiğinde Kıtanlardan ayrılan Tatabı boyu, Gök Türklerin üzerine hücum edecekti.Töngker dağında kumandanlarının kırk bin kişilik



56/62

ordusu ile savaşan Bilge, onların otuz bin askerini

öldürmüştü. Bu arada büyük oğlu hastalıktanölünce Bilge onun için öldürülen kumandan Ku'yaatfen bir balbal dikmişti.

Bilge'nin Cenaze Töreni:Bilge Kağan köpek yılının onuncu ayının yirmi

altısında (25 Kasım 734) vefat etti. Domuz yılınınbeşinci ayının yirmi yedisinde (22 Haziran 735) ce -naze töreni tamamlandı. Cenaze törenineÇin'den Lisün Tay general kumandasında beş yüzkişi geldi. Kokuluk altın ve gümüşü bol miktardagetirildi. Sandal ağacı getirdiler, cenaze mumlarıgetirdiler. Bütün millet cenaze töreninde saçlarınıkulaklarını kesti. Cins, has atlarını, kara samurlarını,gök sincaplarını getirip hep hediye olarak bıraktı-lar. Devletin ileri gelenleri, boyların idarecileri ve

halk Bilge'ye övgüler yağdırdı.



57/62



58/62

Fener Rum

Patrikhanesi

ve

Siyasi Faaliyetleri

Dr. Adnan Sofuoğlu

Turan YayıncılıkGülfem Sokağı, Nu:6/2

Üsküdar-İstanbul Tel. ü 216-310 89 05


59/62


60/62

ÖZGÜRLÜK KOLAY DEĞİL

Cevher Dudayev

İSTEME ADRESİ: Turan Kültür Vakfı

Gülfem Sokağı, Nu: 6/2Üsküdar/İstanbul


61/62


62/62

G e ç m iş te n G ü n

G E C E N L E R

Yrd.Doç.Dr.Ergünöz Akçora

Turan Yayıncılık

Gülfem Sokağı, Nu:6/2 Üsküdar-İstanbul Tel: O216-310 89 05

ahmet taşağıl - bilge kağanın vasiyeti.pdf

Documents