Aibhneacha – Próisis, patrúin, agus tírghnéithe

Caibidil 11

Cuspóirí Foghlama

• na próisis a bhíonn ar siúl ar feadh cúrsa abhann an thuiscint

• cur síos a dhéanamh ar an gcaoi a bhforbraíonn tírghnéithe ar feadh cúrsa abhann.

• an chaoi a gcruthaíonn aibhneacha patrúin• tionchar atá ag daoine ar na bpróisis seo

Gramadach: abhainn

Ainmfhocail (baininscneach)

Uatha Iolra

Tuiseal ainmneach an abhainn na haibhneacha

Tuiseal ginideach Bruach na habhann Tionchair na n-aibhneacha

Hiodrálaic Abhainn

• Is iad na príomhfheidhmeanna a bhíonn ag abhainn ná creimeadh, iompar agus sil-leagan.

• Braitheann sé seo ar fuinneamh na habhann – atá mar thoradh ar luas, ar dhoirteadh, agus ar shreabhadh na habhann.

• Doirteadh: (toirt) an méid uisce atá ag imeacht le sruth ag am amháin.

• Luas: ag braith ar - fána, doirteadh, cruth na habhann, gairbhe chainéal na habhann.

• Sruth: sreabhadh suaite (turbulent flow)

Na Próisis

Creimeadh

Sil-leagan

Iompar

Creimeadh• Creimeadh a thugtar ar phróisis a chruthaíonn

ualach le hiompar . Tarlaíonn formhór an chreimthe i gCéim an Óige. – Gníomhú hiodrálach– Scríobchaitheamh– Cnuasú– Cnaí– Tuaslagadh

Gníomhú hiodrálach

• Gníomhú hiodrálach a thugtar ar an bhfórsa a bíonn ag an uisce agus é ag sreabhadh. Bíonn píosaí de chré agus gairbhéil á iompar ag an uisce.

• Dá mhéad sruth na habhann, is ea an mhéad creimeadh a dhéanfaidh sí.

• Is féidir le fórsa an t-uisce dul isteach idir strataim cloch agus é a bhriseadh.

Cnuasú

• Cnuasú a thugtar ar ghníomhú hiodrálach a tharlaíonn nuair a pléascann bolgáin bheaga aeir san uisce de bharr brú an uisce.

Scríobchaitheamh

• Nuair a úsáideann an abhainn neart an ualaigh chun creimeadh a dhéanamh.

• Scríobtar clocha beaga, gaineamh agus gairbhéal a bíonn ar iompar i gcoinne bun agus taobhanna na habhann.

• Is mó creimeadh a tharlaíonn nuair atá tuilte nó nuair atá ualach mór á iompar ag an abhainn nó faoi luas ard.

Cnaí

• Creimtear clocha nuair a bhuaileann siad in aghaidh a chéile agus iad á iompar ag an abhainn.

• Éiríonn na carraigeacha níos lú, níos míne, agus níos cruinne (rounded).

• Sa deireadh fágtar glár.

Tuaslagadh

• Creimeadh ceimiceach a dhéanann uisce ar dhromchla carraigeacha.

• Sampla: carbónáitiú ar aolchloch

Cineálacha Creimeadh

• Creimeadh ceartingearach: – Síos– Sampla: V-ghleann

• Creimeadh cliathánach– Taobhanna (bruacha)– Sampla: lúba

• Ceanncreimeadh: Creimeadh ar siúl ag foinse na habhann nó nuair a bhíonn easanna ag cúlú

Iompar

• Tuaslagadh• Fuaidreamh• Preabaireacht• Tarraingt

Iompar

Tuaslagadh

• Tuaslagán a thugtar ar an ualach tuaslagtha a iompraíonn an abhainn tar éis síonchaitheamh ceimiceach.

• Bíonn an méad is lú fuinneamh de dhíth.• Thárlaíonn sé in áiteanna a bhfuil aolchloch nó

cailc.

Fuaidreamh

• An t-ualach atá ar crochadh san abhainn.• Mionphíosaí cré agus lathaí atá éadrom. • Ardaíonn gníomhú hiodrálach na mionphíosaí

de ghrinneall na habhann.• An chuid is mó d’ualach na habhann.

Preabaireacht

• Bíonn mionphíosaí, atá ró-throm lena n-iompar ar crochadh agus dá bhrí sin preabann siad ar aghaidh ar ghrinneall na habhann.

Tarraingt

• Clocha móra nó bolláin a rithleagan nó a tharraingt ar ghrinneall na habhann.

• Bíonn a lán fuinneamh ag teastáil. Is gníomhaí nuair atá tuilte agus doirteadh na habhann méadaithe go mór.

• Léaráid le dhéanamh lch 97 Fíor 11 -4

Sil-leagan

• Nuair a chaileann abhainn a fuinneamh, chailleann sí an chumas an t-ualach a iompar agus déantar sil-leagan.

• Déanann an abhainn an t-ábhar a scagadh agus é ag sil-leagan.

• Sil-leagtar an t-ábhar is troime ar dtús agus ansin sil-leagtar mionphíosaí níos lú.

Tarlaíonn sil-leagan

• Nuair a bhíonn an luas laghdaithe: béal abhann

• Nuair a bhíonn an doirteadh laghdaithe: tréimhse nach bhfuil báisteach ann.

• Nuair a bhíonn an t-ualach méadaithe: go leor báistí nó tuilte a chuireann breis ualach isteach san abhainn.

Próifílí aibhneacha

• Treasghearradh an ghleanna• An phróifíl fhada

• Dhá léaráid le tharraingt. Lch 98, 99

Céimeanna i gcúrsa na habhann

• Céim na hÓige (cúrsa uachtarach)

• Céim na scothaoise (cúrsa láir, céim na haibíochta)

• Céim na seanaoise (Cúrsa íochtarach)

Tírghnéithe a bhíonn sa chúrsa uachtarach

• Sa chuid seo den abhainn bíonn an doirteadh lag, bíonn an fhána géar agus is beag ualach a bhíonn ar iompar ach nuair atá tuile. Is creimeadh an próiseas is mó a bhíonn ar siúl.

• V-ghleannta• Easanna

V-ghleannta agus speireacha comhtrasnacha

V-ghleannta agus speireacha comhtrasnacha

• Na próisis: – Creimeadh ceartingearach, gníomhú hiodrálach,

scríobchaitheamh. (grinneall na habhann)

– Síonchaitheamh, ollghluaiseacht agus domhantarraingt (ar taobhanna an ghleanna)

Easanna

Eas: Míniú

• Uisce ag titim le fána mar gheall ar eang i bpróifíl na habhann.

• Is sa chúrsa uachtarach a bhíonn siad go hiondúil.

Eas: Foirmiú

• Tosnaíonn go leor easanna san áit ina bhuaileann an abhainn le charraig bhog.

• De thoradh ar chreimeadh difréalach, creimeann an uisce na charraigeacha ag luasanna difrúila. (an charraig bog go tapaidh agus an charraig chrua go mall)

• Creimítear an chloch ag úsáid na próisis creimeithe: Gníomhú hiodrálach, scríobchaitheamh agus tuaslagadh.

Eas: Foirmiú

• Tosnaíonn an abhainn ag creimeadh go cheartingearach síos isteach sa charraig bhog.

• Nuair atá an uisce ag titim, ghearrann fuineamh na habhann poll ag bun an easa a thugtar snámh nó linn tumtha air.

• Tosnaíonn an abhainn ag creimeadh siar isteach i gcarraig bhog an easa.

Eas: Foirmiú

• Cruthaíonn sé seo starradh. • Le himeacht ama gheartear isteach go domhainn sa charraig

agus éiríonn sé mísochar.• Titeann sé isteach sa linn tumtha (Snámh)

• Mar thoradh ar seo ag tarlú arís agus arís cúlaíonn an eas agus fagtar scornach.

• Tírghné sealadach é an eas. Nuair atá an charraig chrua ar fad imithe – téann sé ar ais go dtí an próifíl a bhí ann riomhe.

Eas: Foirmiú

Eas: Foirmiú

Eas: Foirmiú

Eas: Foirmiú

Eas: Foirmiú