aÇikÖĞretİm fakÜltesİ yayini no: 1385...t.c. anadolu Ünİversİtesİ yayini no: 2388...

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2388AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1385

TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

YazarlarProf.Dr. Özkul ÇOBANOĞLU (Ünite 1, 2, 3, 4)

Prof.Dr. Nimet YILDIRIM (Ünite 5)Doç.Dr. Dursun Ali TÖKEL (Ünite 6)Prof.Dr. Gönül TEKİN (Ünite 7, 8, 9)

Doç.Dr. Mehmet Can DOĞAN (Ünite 10)

EditörlerProf.Dr. Ömür CEYLAN

Doç.Dr. Adem KOÇ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıtveya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı Prof.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret UçarDoç.Dr. Nilgün Salur

Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız

Ölçme Değerlendirme SorumlusuÖğr.Gör. Gülcan Ergün

Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dizgi ve Yayıma HazırlamaKitap Hazırlama Grubu

Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları

E-ISBN 978-975-06-3319-5

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ocak 2019

2298-0-0-0-1109-V01

iiiİçindekiler

İçindekilerÖnsöz .................................................................................................................... ix

Mit, Mitoloji ve Edebiyat .............................................................. 2MİT NEDİR? ................................................................................................................ 3MİTLERİN KAHRAMANLARI ............................................................................... 3MİTLERDE ZAMAN KAVRAMI ............................................................................. 4MİTLERDE MEKAN KAVRAMI .............................................................................. 5MİTLERİN İÇERİĞİ VE TASNİFİ ............................................................................ 6Köken ve Yaratılış Mitleri ............................................................................................ 6Eskatoloji Mitleri ......................................................................................................... 7MİTLERİN ŞEKLİ ....................................................................................................... 8MİTLERİN İŞLEVİ ..................................................................................................... 9MİTLERİN İCRA BAĞLAMI .................................................................................... 13MİTOLOJİ NEDİR? ..................................................................................................... 16Antik Çağda Mitoloji Anlayışı ve Yorumlama Yolları ............................................. 17Modern Çağda Mitoloji Anlayışı ve Yorumlama Yolları ......................................... 19MİTOLOJİ VE EDEBİYAT İLİŞKİSİ NASILDIR? ................................................... 22Sözlü Edebiyat-Mit İlişkisi .......................................................................................... 22Yazılı Edebiyat-Mit İlişkisi .......................................................................................... 23Özet ............................................................................................................... ................ 25Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 26Okuma Parçası ........................................................................................... .................. 27Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 30Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 30Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 31

Türk Mitolojisinin Orta Asya Kökenleri ....................................... 32TÜRK MİTOLOJİSİNİN ORTA ASYA’DA YARATILIŞ BAĞLAMI ................... 33Coğrafya Unsuru ......................................................................................................... 34İnsan Unsuru ................................................................................................................ 34Toplum Unsuru ............................................................................................................ 35TOPLAYICI-AVCILIK-İLKEL BAHÇE TARIMI DÖNEMLERİNDE TÜRK MİTOLOJİSİ ................................................................. 37AVCI-ÇOBANLAR DÖNEMİNDE TÜRK MİTOLOJİSİ ..................................... 48Özet ................................................................................................................................ 54Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 55Okuma Parçası .............................................................................................................. 56Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 57Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 58Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 58

Türk Mitolojisinin Kültleri ve Türk Dünyasındaki Çeşitlenmeleri ............................................................................... 60

TÜRK MİTOLOJİSİNİN KÜLTLERİ VE ÇEŞİTLENMELERİ ............................. 61

1. ÜNİTE

2. ÜNİTE

3. ÜNİTE

İçindekiler iv

Türk Mitolojisinde Teogoni Mitleri ve Çeşitlenmeleri ............................................ 62Gökyüzünde Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri ................................ 62Yeryüzünde Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri ................................. 65Yeraltında Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Kültleri .................................... 73

Türk Mitolojisinde Kozmogoni Mitleri ve Çeşitlenmeleri ...................................... 75Gök .......................................................................................................................... 75Gök Ejderi .............................................................................................................. 76Yıldırım, Gök Gürlemesi, Şimşek ....................................................................... 76Yer Ana, Yeryüzü ................................................................................................... 76Dünya’nın Şekli ...................................................................................................... 76Dağ .......................................................................................................................... 77Ağaç ........................................................................................................................ 77Yeraltı ....................................................................................................................... 78

Türk Mitolojisinde Antropogoni Mitleri ve Çeşitlenmeleri ................................... 78Ağaç Ana/Ata ......................................................................................................... 79Hayvan Ata/Ana .................................................................................................... 80Dağ Ana/Ata .......................................................................................................... 80

Türk Mitolojisinde Eskatoloji Mitleri ve Çeşitlenmeleri ......................................... 81Özet ............................................................................................................... ................ 84Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 85Okuma Parçası ........................................................................................... .................. 86Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 87Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 87Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 88

Türk Halk Kültürü ve Mitoloji............................................... ........ 90KÜLTÜR NEDİR? ........................................................................................................ 91HALK KÜLTÜRÜ NEDİR? ........................................................................................ 92HALK İNANCI NEDİR? ............................................................................................. 93EFSANE NEDİR? ......................................................................................................... 94Türk Halk Kültüründe Teogonik Unsurlar Nelerdir? .............................................. 95

Gökyüzünde Bulunan Tanrılar, Kutsal Ruhlar ve Olağanüstü Güçler ................................................................................................. 95Yeryüzünde Bulunan Tanrılar, Olağanüstü Güçler ve Kutsal Ruhlar .......................................................................................................... 96Yeraltında Bulunan Tanrılar, Olağanüstü Güçler ve Kutsal Ruhlar .......................................................................................................... 104

Türk Halk Kültüründe Kozmogonik Unsurlar Nelerdir? ........................................ 106Halk Kültüründe Samanyolu ................................................................................ 106Halk Kültüründe Güneş ve Ay .............................................................................. 106Halk Kültüründe Gök Kuşağı ............................................................................... 107Halk Kültüründe Dünyanın Şekli ........................................................................ 107Halk Kültüründe Deprem .................................................................................... 107Halk Kültüründe Yerleşim Yerinin Kökeni ......................................................... 107Halk Kültüründe Mevsim Dönüşümü, Tekrarlanan Zaman ........................... 108Halk Kültüründe Ateşin Kökeni .......................................................................... 109

4. ÜNİTE

İçindekiler v

Halk Kültüründe Bitkiler ...................................................................................... 109Halk Kültüründe Hayvanlar ................................................................................ 110

Türk Halk Kültüründe Antropogonik Unsurlar Nelerdir? ..................................... 112Halk Kültüründe İnsanın Türeyişi ....................................................................... 112Halk Kültüründe Ağaç Ana/Ata ........................................................................... 113Halk Kültüründe Hayvan Ana/Ata ...................................................................... 114

Türk Halk Kültüründe Eskatolojik Unsurlar Nelerdir? ........................................... 115Özet ................................................................................................................................ 117Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 118Okuma Parçası .............................................................................................................. 119Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 120Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 121Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 121

İran Mitolojisi ve Ana Temaları............................................. ....... 122İRAN MİTOLOJİSİ ...................................................................................................... 123İran Mitolojinin Ana temaları .................................................................................... 124

Âb: Su ...................................................................................................................... 124Ahura Mazda .......................................................................................................... 125Asumân: Gök ......................................................................................................... 125Ateş .......................................................................................................................... 126Ateşkede ................................................................................................................. 126Camasp .................................................................................................................... 127Câm-i Cem .............................................................................................................. 127Ehrimen ................................................................................................................... 128Elburz ....................................................................................................................... 128Heft: Yedi ................................................................................................................ 129Hefthân: Yedi Makam ........................................................................................... 129İmşâspendân: Kutsal Ölümsüzler ....................................................................... 130İranvîc ...................................................................................................................... 131Îzed: Tanrı ............................................................................................................... 131Kâf: Kaf Dağı .......................................................................................................... 132Kâve .......................................................................................................................... 133Keyûmers................................................................................................................. 133Mihr ......................................................................................................................... 134Muğ .......................................................................................................................... 135Nahîd ...................................................................................................................... 136Nevrûz ..................................................................................................................... 136Pîr-i Muğân ............................................................................................................. 138Sîmorğ ...................................................................................................................... 138Surûş ........................................................................................................................ 140Şebdîz ....................................................................................................................... 140Yeldâ ........................................................................................................................ 141

Özet ............................................................................................................... ................ 142Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 143Okuma Parçası ........................................................................................... .................. 144

5. ÜNİTE

vi İçindekiler

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 144Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 144Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 145

Eski Türk Edebiyatında Mitolojik ve Efsanevî Kişiler ................. 146ESKİ TÜRK EDEBİYATINDA MİTOLOJİK VE EFSANEVÎ KİŞİLER ............... 147ÖNEMLİ MİTOLOJİK KİŞİLER ............................................................................... 150Bijen ............................................................................................................................... 150Cemşîd .......................................................................................................................... 150Dahhâk .......................................................................................................................... 151Dârâ ............................................................................................................................... 151Efrâsiyâb ........................................................................................................................ 152Feridun .......................................................................................................................... 152Hızır ............................................................................................................................... 152Hüsrev ........................................................................................................................... 153İskender ......................................................................................................................... 153Kahraman ...................................................................................................................... 154Keyhüsrev ...................................................................................................................... 154Nemrud ......................................................................................................................... 154Nûşirevân ...................................................................................................................... 155Rüstem ........................................................................................................................... 155Siyavuş ........................................................................................................................... 156Zâl ................................................................................................................................... 156Özet ................................................................................................................................ 157Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 158Okuma Parçası .............................................................................................................. 159Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 159Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 160Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 161

Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri-I ........................................ 162YAKINDOĞU MİTOLOJİSİ, SÜREKLİLİK VE DİVAN ŞİİRİ ............................. 163KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA MİTOLOJİK MOTİFLER-I ............................ 164Leylî ............................................................................................................................... 164Zülf/Ömür ..................................................................................................................... 167Zülf/Yılan ...................................................................................................................... 169Özet ............................................................................................................... ................ 176Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 178Okuma Parçası ........................................................................................... .................. 179Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 179Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 180Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 180

Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri-II ....................................... 182KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA MİTOLOJİK MOTİFLER-II ........................... 183Güneş Kartal ................................................................................................................. 183

6. ÜNİTE

7. ÜNİTE

8. ÜNİTE

viiİçindekiler

Âb-ı Hayat ..................................................................................................................... 187Temmuz ......................................................................................................................... 188Hatem-i Tay ................................................................................................................... 188Simurg/Anka ................................................................................................................. 189Hümâ ............................................................................................................................. 189Hüdhüd .......................................................................................................................... 190Misk ............................................................................................................................... 190Ud-ı Kumârî .................................................................................................................. 191Fîl-i Mengelûsî .............................................................................................................. 191Yemen Akiki .................................................................................................................. 191Özet ................................................................................................................................ 192Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 194Okuma Parçası .............................................................................................................. 195Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 195Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 196Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 196

Edebi Motiflerin Mitolojik Kökenleri-III ...................................... 198KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA MİTOLOJİK MOTİFLER-III ......................... 199Mani ............................................................................................................................... 199İrem Bağı ....................................................................................................................... 199Beyt-i Ma’mûr ............................................................................................................... 200Kubbetü’s-Sahrâ ve Mescidü’l-Aksâ ........................................................................... 200Tâk-ı Kisrî ...................................................................................................................... 200Elburz ............................................................................................................................. 201Gûl/Gûlyabanî .............................................................................................................. 201Periler ............................................................................................................................. 201Yebruhussanem ............................................................................................................. 201Pervane .......................................................................................................................... 202İlm-i Kimya İlm-i Zîc ................................................................................................. 203İlm-i Sihir ve İlm-i Tılsım (Hârût ile Mârût) ........................................................... 206İlm-i Kimya ................................................................................................................... 207İlm-i Tıb ......................................................................................................................... 207İlm-i Fâl, Satranç, Kumar ............................................................................................ 208Çeng ............................................................................................................................... 208Mitolojik İlkbahar Festivalleri-Hıdrellez .................................................................. 209Özet ................................................................................................................................ 211Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 213Okuma Parçası .............................................................................................................. 214Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 214Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 215Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 215

Modern Türk Edebiyatında Mitoloji ............................................ 216TANZİMAT DÖNEMİ EDEBİYATI’NDA ÇEVİRİ FAALİYETİ VE MİTOLOJİ İLGİSİ ........................................................................................................ 217

9. ÜNİTE

10. ÜNİTE

İçindekiler viii

SERVET-İ FÜNÛN EDEBİYATI VE MİTOLOJİ .................................................... 220NEV-YUNÂNÎLİK VEYA BAHR-İ SAFÎD HAVZASI’NI ARAYIŞ...................... 221MİLLÎ EDEBİYAT HAREKETİ VE TÜRK MİTOLOJİSİ ...................................... 224CUMHURİYET DÖNEMİ EDEBİYATI’NDA MİTOLOJİYE BAĞLI ARAYIŞLAR ................................................................................................................. 228İnkılâbın Mitolojiyle Efsaneleştirilmesi .................................................................... 228Türkçülükle Belirginleştirilen Türk Mitolojisi .......................................................... 230Hümanizm Merkezli Söylemler ve Mitoloji ............................................................. 231Yunan Kaynaklı Hümanizm ....................................................................................... 234Özet ................................................................................................................................ 239Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 241Okuma Parçası .............................................................................................................. 242Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 242Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 243Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 243

Sözlük ............................................................................................ 245

ixÖnsöz

ÖnsözSevgili öğrenciler, Kültürlerin tarih öncesi macerasını anlatan mitoloji; çekici ama zor, ilginç ama teh-

likeli bilim dallarından biridir. Çekici ve ilginçtir çünkü yazı ile başlatılmak durumunda olan tarih araştırmalarından çok daha eski dönemlere, varlığın bugün için bilimsel olarak ispatlanamayan ilk evrelerine kadar, uçsuz bucaksız bir kronolojiyi ilgilisinin önüne serer. Zor ve tehlikelidir zira insanlığın medeniyet adına üretebildiği her ne varsa, teknolojiden sosyal bilimlere dek tüm üretim süreçlerine kılavuzluk eden “hayal gücü”nün serüveni-ni, tarihin karanlık labirentlerinde tutarlı verilerle izlemeyi amaçlar. Mitoloji, modern zamanlarda dilsel, kültürel ve siyasi sınırlarla düşünme zorunluluğu bulunan günümüz insanını, tüm bu şartlanmışlıkları parçalayarak şaşkınlığa sürükleyebilir. Yeryüzünün ilk andan itibaren bütün insanlığa eşit biçimde paylaştırdığı doğal hayat ve yaşam koşulları etrafında örülmüş inanmalar, davranış kalıpları ve değer yargıları; insanlığın binlerce yıl-lık uzun koşusu sırasında öylesine şaşılası bir gelişim gösterir ki her biri asırlar ifade eden anlam katmanları ile oluşmuş “kültür külçeleri” halinde karşımıza çıkıverir.

Kültür ve sanatın tüm dalları gibi edebiyat da mitolojinin verimli vadisinden olabildi-ğince beslenir. Dünyadaki köklü edebiyat geleneklerinin tamamı, doğup geliştikleri coğ-rafyaların kültürel dinamikleri üzerine inşa edilmişlerdir. Hayatın form kazandığı başlıca coğrafyalardan biri kabul edilen Orta Asya ve bir medeniyetler beşiği olduğu kuşku götür-meyen Anadolu da üzerinde yaşayan insan topluluklarına her zaman cömert davranmıştır.

Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları’nı eksiksiz biçimde bir araya getirmek her ne kadar mümkün değilse de ana hatlarıyla ortaya koymaya çalıştığımız bu kitap, edebi-yat eserlerimize farklı bir gözle bakabilme yetisi kazandırmayı hedeflemektedir. Kitapta bulunan mit, mitoloji, edebiyat mitoloji ilişkisi; Türk mitolojisinin Orta Asya kökenleri; mitolojik kültler ve çeşitlenmeleri; Türk halk kültürü ve mitoloji başlıklı ünitelerle Türk mitolojisi hakkında teorik bir alt yapı kurulmaya çalışılmış, klâsik çağlar boyu alışveriş içerisinde bulunduğumuz İran ve Yakın Doğu mitolojilerini ele alan ünitelerle de mitolo-jinin klâsik edebiyat metinlerimize yansımalarından örnekler verilmiştir. Mitoloji ve mi-toloji ilgisinin sürekliliğini ise Modern Türk edebiyatındaki mitolojik arayışları özetleyen son ünitemiz somut biçimde ortaya koymaktadır.

Yararlı olması dileğiyle…

Editörler Prof.Dr. Ömür CEYLAN Doç.Dr. Adem KOÇ

1Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Mit kavramını ta nım la ya bilecek,Mit le rin özel lik le rini açık la ya bilecek,Mit le rin çe şit le rini ta nım la ya bilecek,Mi to lo ji kavramını açık la ya bilecek,Mi to lo ji ça lış ma la rın da ki araş tır ma eği lim le ri nin te mel özel lik le ri ni ta nım la ya bi le cek,Mi to lo ji ve ede bi yat iliş ki si ni açık la ya bi le cek bil gi ve be ce ri ler ka za na bi le cek si niz.

Anahtar Kavramlar

• Mit• Mitoloji

• Mitolojiçalı maları• EdebiyatveMitolojiili kisi

İçindekiler

Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları Mit, Mitoloji ve Edebiyat

• MİTNEDİR• MİTLERİNKAHRAMANLARI• MİTLERDEZAMANKAVRAMI• MİTLERDEMEKANKAVRAMI• MİTLERİNİÇERİĞİVETASNİFİ• MİTLERİN EKLİ• MİTLERİNİ LEVİ• MİTLERİNİCRABAĞLAMI• MİTOLOJİNEDİR• MİTOLOJİVEEDEBİYATİLİ KİSİ

TÜRK EDEBİYATININ MİTOLOJİK KAYNAKLARI

MİT NE DİR?Mit ke li me si nin içe ri ği çok ge niş bir ala nı kap sa ya bi len ni te lik te dir. Mit te ri mi, “ba sit”, “ha ya li” hat ta “uy dur ma” ve “ya lan” an la mı na ge len bir içe rik ten “son de-re ce doğ ru” ve “kut sal bir öy kü”ye ka dar çok ge niş bir ala nı içer mek te dir. Mit sı ra-dan ve gün de lik ha yat ta yer alan her han gi bir şey den çok da ha ağır ve cid di ol gu ve ko nu la ra ka dar pek çok şe yi kap sa mak ta dır. “Mit” (myht) ke li me si nin kö ke ni, Yu nan cada “an la tı” ve ya “hi kâ ye” an la mı na ge len “mythos”tur. İn san dav ra nış la rı ve ina nış la rı için mo del teş kil eden, ha ya ta an lam ve önem ka zan dı ran, do la yı sıy-la in sa nın ken di ha ya tı nı ve et kin lik le ri ni an lam lan dır ma sı nı sağ la yan ve ço ğu za man bir ya ra tı lı şın öy kü sü nü an la tan ge le nek sel ola rak ya şa dık la rı top lum lar ca “kut sal” ve “ger çek” ka bul edi len an la tı la ra “mit” (myht) adı ve ri lir. Mit kut sal bir öy kü yü, baş lan gıç ta ki yer yü zü nün hat ta kâ ina tin baş lan gı cı nı ve kö ke ni ni an la tır. Bu “ta rih” ola rak ad lan dır dı ğı mız za ma nın da öte sin de “her şe yin ya ra tıl dı ğı” bir ilk baş lan gıç za ma nı dır. Mit ler ya bü tün kâ ina tın ve ya onun yal nız ca kü çük bir par ça sının, di ye lim ki bir kuş ve ya ağaç cin si nin, bir in san dav ra nı şı nın, bir sos yal ku ru mun na sıl oluş tu ğu nu ve kö ke ni nin ne ol du ğu nu an la tır. Bir baş ka ifa dey-le, mit ler ço ğu za man bir ya ra tı lı şın öy kü sü dür. Bir şe yin na sıl ya ra tıl dı ğı nı ve ya na sıl var ol ma ya baş la dı ğı nı an la tır lar. Mit ler il kel le rin ev ren ve dün ya için de ki yer le ri ni, dav ra nış bi çim le ri ni be lir le me ça ba la rı na yar dım cı olur lar.

Mit, tan rı la rın bir hi ka ye si, dün ya nın baş lan gı cı nın, ya ra tı lı şın, te mel olay la-rın di ni bir öy kü sü dür. Mit ler, so nu cun da ko nu edin di ği bü tün il gi li bö lüm ler le do ğa nın ve kül tü rün ya ra tıl dı ğı ve hâ lâ de vam eden dü ze ni nin ve ril di ği tan rı la rın ör nek ve mo del dav ra nış la rı dır. Bu bağ lam da, bir mit, bir top lu mun di ni de ğer le-ri ni ve norm la rı nı ifa de et mek te ve doğ ru la mak ta dır.

Mit ör nek alı na cak dav ra nış şe kil le ri ni sun mak ta, kul la nış lı amaç la rıy la ri tüe-lin ya rar lı lı ğı na ta nık lık et mek te ve kül tün kut sal lı ğı nı kur mak ta dır.

MİT LE RİN KAH RA MAN LA RI Mit ler de ki kah ra man lar ve ya ki şi ler ola ğa nüs tü özel lik le re sa hip tan rı, tan rı ça, ya rı tan rı gi bi tan rı sal var lık lar dır. Mit ler, ço ğun luk la bu ola ğa nüs tü ve tan rı sal var lık la rın kâ ina tın baş lan gıç za ma nın da ya ra tı cı et kin lik le ri ni or ta ya ko yar. Bu tan rı sal ola ğa nüs tü güç le rin yap tık la rı nın kut sal lı ğı nı ve ya do ğa üs tü ol ma özel-li ği ni göz ler önü ne se re rek kâ ina tın top ye kün bir yok luk ve ya “ka os” de ni len bir “kar ga şa” ha lin den na sıl bil dik ve ta nı dık “ev ren” dü ze ni ne (koz mos) dö nüş tü ğü-nü an la tır lar.

Mit, Mitoloji ve Edebiyat

İlkel: Avrupa merkezci kültürel gelişme kuramına göre okuma-yazması olmayan topluluklar.

Norm: Kıymet ölçüsü.

Kült: Yüce ve kutsal olarak bilinen varlıklara, nesnelere karşı gösterilen saygı, onlara tapınış, inanç örüntüsü.

Kaos: Kargaşa.

Kozmos: Evren.

Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları4

Bu bağ lam da, mit ler, kut sal ya da ola ğa nüs tü olan güç ve ya güç le rin dün ya ya çe şit li za man lar da yap tık la rı he ye can ve ri ci, de ği şip dö nüş tü rü cü ve ya ra tı cı akın-la rı nın tas vir edil di ği öy kü ler dir. Mit le rin bu ken di ne has man tı ğı için de, dün ya yı da ger çek an lam da ku ran ve onu bu gün için de ya şa dı ğı mız bil dik ta nı dık yer yü zü ha li ne dö nüş tü ren bu kut sal ve ya tan rı sal güç le rin akı nı ve bu akın lar da yap tık-la rı dır. Kut sa lın ve tan rı sal ola ğa nüs tü güç le rin dün ya ya akı nı sa de ce dün ya yı şe-kil len dir mek le kal maz, on da var olan en baş ta in san ol mak üze re er kek lik, di şi lik gi bi cin si yet ten mil li yet le re ka dar bü tün te mel ve ev ren sel kav ram sal laş tır ma la rı şe kil len di ren de, hep on lar dır. Mit le re gö re, in san ve ev ren bu gün kü du ru mu nu ola ğa nüs tü tan rı sal var lık la rın söz ko nu su mü da ha le le riy le edin miş tir.

Mit le rin te mel ka rak ter le ri ve ya kah ra ma nı in sa noğ lu de ğil dir. An cak mit le ri ger çek leş ti ren tan rı sal, ola ğa nüs tü ka rak ter ve ya kah ra man in san ta vır ve dav ra-nış la rı ser gi ler.

Mit le rin, ya şa dık la rı kül tür ler de “ger çek hi kâ ye” ol du ğu na ina nı lır. Bu tür top-lum lar da mit ler şu özel lik le ri gös te rir ler:

a. Mit, tan rı sal ve ola ğa nüs tü var lık la rın ey lem le ri nin öy kü sü dür.b. Mit ler de an la tı lan bu öy kü, ke sin lik le “ger çek” ve “kut sal” ola rak ka bul edi lir.c. Mit, her za man için bir “ya ra tı lış” ve “kö ken”le il gi li dir. Bir şe yin na sıl ha-

ya ta geç ti ği ya da bir dav ra nı şın, bir ku ru mun, bir ça lış ma bi çi mi nin na sıl ya ra tıl mış ol du ğu nu an la tır. Bu ne den le de mit ler, in sa na öz gü her an lam lı ey le min ör nek tip le ri ni (mo del le ri ni) oluş tu rur.

ç. Hem ger çek hem de kut sal ka bul edi len bir öy kü nün an lat tık la rı, on la ra ger çek ve kut sal ola rak ina nan lar ta ra fın dan ör nek alı nıp ta kip edil me si ge-re ken bir mo del ola rak dü şü nü lür. Da ha sı ger çek ve kut sal olan bu ina nış ve dav ra nış bi çim le ri “sos yal bir fer man” (so ci al char ter) ni te li ği ne bü rü ne rek o sos yal ve top lum sal ya pı da ki dav ra nış ve dü şü nüş bi çim le ri ni et ki le yip yön len di ri ci bir ko nu ma yük se lir.

d. İn san, mi ti bil mek le nes ne le rin “kö ken”ini bi lir, bu ne den le de, nes ne le re ege-men ol ma yı ve on la rı is te di ği gi bi yön len di rip kul lan ma yı bu bil giy le ba şa-ra bi le ce ği ne ina nır. Bu bil gi, “dış tan” ve “so yut” bir bil gi ol ma yıp mi tin bir tö ren ha va sı için de an la tıl ma sı ve ya ka nı tı nı oluş tur du ğu tö re nin (ri tüe lin) ger çek leş ti ril me siy le, tö ren (rit) bi çi min de ya şa nan bir bil gi söz ko nu su dur.

e. İn san, mit le rin an lat tık la rı nı ka nıt la dı ğı na ina nı lan ri tü el ler ara cı lı ğıy la, ken-di si ne, ye ni den anım sa tı lan ve ye ni den ger çek leş me aşa ma sı na ge ti ri len olay-la rın kut sal, coş ku ve ri ci gü cü nün et ki si ne gir mek ama cıy la bu tö ren le ri ya şar.

Bu özel lik le rin den de, açık ça gö rü lü yor ki, mit ler ya şa dık la rı top lum lar da yer alan ve ger çek ol duk la rı na ina nı lan inanç lar dır. Öte den be ri, mit le rin di nî bir sis-te min bir par ça sı ola rak ri tüe lin ha re ket le an lat tı ğı şey le ri ke li me ler le an la tır. Hem mit ler hem de ri tü el le rin bir lik be ra ber lik ru hu nu yü celt mek ve sağ la mak gi bi iş lev-le re sa hip ol duk la rı dü şün ce si ol duk ça es ki dir. Mit ler, ya şa dık la rı bir top lum için de ço ğun luk la ri tü el ola rak uy gu la ma şek lin de tö ren ler de an la tı la rak can lan dı rı lır lar.

MİT LER DE ZA MAN KAV RA MIMit le rin yer al dı ğı an la tı lar da ki za man kav ra mı hiç so na er me yen ve er me ye cek miş gi bi gö rü nen âde ta dai mi sü rek li lik gös te ren bir şim di ki za man dır. Bir baş ka ifa dey-le geç miş, şim di ve ge le cek te ol mak gi bi olay la rı ar dı ar dı na ge len za man di lim le ri-ne yer leş ti re rek an la yan ve açık la yan “art sü rem li” (di ak ro nik) an la yış mit ler de yer al maz. Mit ler de olay la rı bir bir le riy le “eş sü rem li” (sen kro nik) ola rak al gı la yan do-la yı sıy la hep si ni “şim di”ye ve şim di ki za mana bağ la ya rak açık la yan za man yer alır.

Rit/Ritüel: Din, tapınma, büyü veya erginlenme ve geçiş törenleriyle ilgili geleneksel işlem.

Tören: Birçok ritin herhangi bir vesileyle bir araya gelmesi sonucu kurallara uygun bir biçimde, dinsel ya da toplumsal amaçlar için düzenlenen toplantı.

Diakronik: Art süremli.

Senkronik: Eş süremli.

1. Ünite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat 5

Mit ler de ki bu za man an la yı şı na gö re geç miş şu ana ta şı na bi le cek bir “şim di”dir; as la ge ri ge ti ri le me ye cek bir za man ola rak dü şü nül mez. Bu şim di ki za man da ya-pı lan bir tö ren de geç miş te ya şa mış kut sal kah ra man la rın ve tan rı la rın yap tık la rı an la tı lır ve bu yol la o za manki kut sal ener ji şim di ye ak ta rı lır. Bu na bağ lı ola rak ge le cek de şim di ile be lir le nen bir za ma nın par ça sı dır. Mit ler de bu an lam da geç-miş, ge le cek ve şim di ara sın da bir eş sü rem li lik gö rü lü lür. Geç miş te ya şa mış ilk ata la rın ve ya mit sel kah ra man la rın hâ lâ ya şa yan la ra yar dım cı ol du ğu na ina nı lır. Da ha sı, geç miş te ya şa yan mit sel kah ra man lar ya şa yan la rın ta bi at la, tan rı lar la ve di ğer kut sal ruh lar la iliş ki le rin de de on la ra yar dım cı ol duk la rı dü şü nü lür. Tö-ren ler ve ya ayin ler yo luy la tek rar edi len mit ler va sı ta sıy la ge rek ti ğin de bu mit sel kah ra man la ra ula şı lır ve on la rın yar dı mı is te ni lir. Bu na kar şı lık, mo dern in san sa za ma nı art sü rem li ve ya kro no lo jik ola rak dü şü nür.

Türk ler, Vi ya na’yı 1683’te ku şat mış tır ve Rus dev ri mi 1917’de ol muş tur. Kro-no lo jik ola rak bu olay lar ya şan mış ve bit miş tir, de ğiş mez ler. An cak mit le re ina nan bir in san, es ki den ya şan mış kut sal olay la rın “kut sal” ve “ger çek” hi kâ ye le ri ni an-la ta rak bun la rı tek rar ya şa ma ya ça lı şır. Böy le ce mit sel kah ra man la rın, tan rı la rın yap mış ol duk la rı nı tek rar la mış ol du ğu nu dü şü nür. Mit le rin ha ya ta ha kim ol du ğu bu top lu mun in sa nı bu yol la söz ko nu su mit sel olay lar da ki sır rı ken di za ma nı na ta şı ya ca ğı na ina nır.

Bu ra da ki akıl yü rüt me şu şe kil de iş ler: Kö ken ler le il gi li mit sel za man “güç lü bir za man”dır. Çün kü “do ğa üs tü var lık”la rın et kin ve ya ra tı cı ka tı lı mıy la olup bi-te cek olan, olum lu yön de de ğiş ti ril miş tir. Mit le rin ez ber den okun ma sı sı ra sın da bu ma sal sı za ma na ye ni den dö nü lür, do la yı sıy la da anım sa nıp ye ni den can lan dı-rı lan olay la ra “za man daş” du ru mu na ge li nir. Da ha sı bu yol la tan rı la rın ve ben zer mit sel kah ra man la rın var lı ğı na ta nık olu nur. Böy le ce in san mit le ri ya şar ken “kut-sal ol ma yan” kro no lo jik özel lik te ki za ma nın dı şı na çı kar, ni te lik açı sın dan fark lı bir za ma na hem en es ki hem de son su za ka dar ya ka la na bi le cek olan “kut sal” bir za ma nı ya şar. Kam lar ve ya şa man lar bu za ma nı ve kut sal lı ğı nı avın be re ke ti ni art-tır mak ta, has ta olan la rı iyi leş tir mek te, yağ mur yağ dır mak ta, kay bo la nı bul mak ta, ge le cek ten ha ber ver mek te kul la nır lar.

Kı sa ca, mit ler de ki za man “kö ken”le il gi li ol du ğu için de kut sal dır. Mit sel ri tü-el ler, baş lan gıç tan be ri öy le ya pıl dı ğı ge rek çe siy le bir ör nek üze ri ne ka lıp laş mış bir bi çim de tek rar la nı lır lar. Tö re ne ka tı lan la rın bü yük bir ço ğun lu ğu bu bir ör nek üze ri ne ka lıp laş ma yı ti tiz lik le mu ha fa za et me ye ça lı şır. Çün kü yer yü zü nün ku-ru lu şun dan be ri, tan rı lar baş lan gıç ta böy le yap tı ğı için, ata la rı mız ilk kez böy le yap tı ğı için de ni le rek bu mit ler ya pı lır ve ya şa nı lır. Bu an la yış la mit ler de baş lan gıç ve ya şa nan an (şim di) bir leş ti ri lir. Bir bi ri ne eş ve pa ra lel ha le ge len bu iki za ma nın ör tüş me si ne de “eş sü rem li za man” de ni lir.

MİT LER DE ME KAN KAV RA MIMit ler de me kan kav ra mı iki ye ay rı lır. Bun lar dan bi rin ci si “kut sal” olan la iliş ki li ve bu ne den le “kut sal” ka bul edi len me kan lar dır. İkin ci si ise kut sal la iliş ki si ol ma yan sı ra dan ve an lam sız olan bu ne den le “kut sal ol ma yan” me kan lar dır. Mit ler de ki kut sal me kan, baş lan gıç ta, ya ra tı lış la iliş kili ol du ğu için çev re si ne de bu yön de bir an lam ka zan dır ma iş le vi ne sa hip tir. Böy le ce mit sa ye sin de il kel top lum in sa nı-nın zih nin de ev re ni ve dün ya yı bir dü zen için de al gı la ma im ka nı or ta ya çı kar. Bu kut sal me kân mer kez de dir ve di ğer nes ne ler, mer ke ze olan bağ lan tı la rıy la an lam ka za nır lar. Mer kez de ki bu “kut sal sa bit me kân”a bağ lı ola rak yön ler be lir le nir ve ad lan dı rı lır lar.

Kronolojik: Zaman bilimsel, geçmiş, şimdi ve gelecek şeklinde olayları zaman bakımından oluşlarına göre sıralamak.


Me kâ nı, kut sal lık la iliş ki li ola rak mer ke zî bir ya pı için de al gı la ma ya “mer kez sim ge ci li ği” adı ve ri lir. Mer ke zî kut sal me kân an la yı şı gök, yer ve ye ral tı nın bir leş-ti ği kut sal yer an la mın da dır. Mer ke zî kut sal an la yı şı yer le şim yer le ri nin ve ta pı-nak la rın ya pı sın da da or ta ya çı kar. Me se lâ, kut sal dağ, ye ri ve gö ğü bir leş ti re rek, dün ya nın mer ke zi ni oluş tu rur. Ba zen de ta pı nak, baş kent, sa ray bu çer çe ve de kut-sal me kân ola rak mer ke zi oluş tu rur lar ve bir an lam da da kut sal da ğın ye ri ni tu-tar lar. Böy le ce, gök ve yer kut sal kent te ve ta pı nak ta bir le şir ler; dün ya nın ek se ni ni (axis mun di) de bun lar oluş tu rur.

MİT LE RİN İÇE Rİ Ğİ VE TAS Nİ FİMit ler içe rik le ri ne gö re pek çok çe şit li lik gös ter mek te dir. Fa kat on la rı bir bi ri ne bağ la yan bağ, ge nel lik le mit le rin za ma nın ilk baş lan gı cın da ki ka rar lı ve be lir li ya-ra tı lış olay la rıy la il gi li bil gi içer me si dir. Ev re nin kö ke niy le il gi li ta nım la rın bir çok ef sa ne vî öy kü le rin ana te ma sı ol ma sı du ru mu bu na ti pik bir ör nek tir. Ay nı şe kil-de, gök ve gök sel ci sim le rin kö ken le ri ni ve ya ra tıl ma la rı nı ko nu edi nen koz mo lo ji mit le ri nin mit te ma la rı için de ağır lık lı bir ye re sa hip ol ma sı da dik kat çe ki ci dir. Çün kü ilk ba kış ta ta ma men fark lı gi bi gö zü ken tak vim mit le ri ve ge çiş tö re ni rit-le ri gi bi bir bi re yin bir sos yal sta tü den bir baş ka sos yal sta tü ye geç me si ni be lir-le yen do ğum, ölüm ve ev li lik gi bi son de re ce ki şi sel ola rak gö zü ken tö ren ler bi le do lay lı ola rak o top lum sal ya pı nın inan dı ğı ev re nin ya ra tı lı şı ve ben ze ri kö ken mit le riy le iliş ki li ola rak or ta ya çı kar. Bir çok din de ev re nin ya ra tı lış mit le ri, kül-tü rün na sıl mey da na gel di ği ko nu sun da ki hi ka ye ler için de özel bir ha ki mi ye te sa hip tir. An cak bü tün mit ler içe rik ola rak ev re nin ya ra tı lı şı nı ko nu edin mez. Mit-le rin ta şı dık la rı çe şit li özel lik le ri ne gö re fak lı sı nı�an dır ma la rı ya pıl mış tır.

Bun lar için de en yay gın ola rak ka bul edi len ler den bi ri si, mit le ri ko nu la rı na gö re sı nı�an dır ma dır. Ko nu la rı na gö re mit ler iki te mel gru ba ve alt grup la ra ay rı lır lar.

Kö ken ve Ya ra tı lış Mit le riBu tür mit ler, mit ler ara sın da en ya yın olan la r dır. İfa de et tik le ri ko nu la ra ve bu ko nu lar da gös ter dik le ri ka lıp laş ma la ra gö re alt grup la ra ay rı lır lar.

a. Eti yo lo jik Mit lerMi to lo jik za ma nı aşa ma mış ve ya şam tar zı ola rak il kel top lu luk lar da çok yay-

gın ola rak gö rü len mit ler dir. İl kel in sa nın ka fa sın da oluş tur du ğu so ru la ra ce vap ver me yi so yut ve so mut her tür lü var lı ğın kö ke ni ni izah edip açık la ma yı amaç-la yan mit ler dir. Yo ğun ola rak Te ogo ni mit le ri nin oluş ma dı ğı tek kat lı bir kül tü-re sa hip top lu luk lar da bi rin cil öne me sa hip ola rak yer alır lar. Bu nun la bir lik te tan rı lar hak kın da Te ogo ni mit le ri ne sa hip da ha yo ğun ve kar ma şık kül tü re sa hip top lu luk lar da da ikin cil bir öne me sa hip kö ken açık la yı cı an la tı lar ola rak he men her kül tür de kar şı mı za çı kar lar.

b. Te ogo ni Mit le ri Tan rı la rın ve tan rı sal var lık la rın kö ke ni ni ve ne re den gel dik le ri ni ko nu edi nen

mit ler dir. Bu tür mit ler, ço ğun luk la mi to lo jik za ma nı ça buk aşan ve ta rih sel za ma-na da hil olan, bün ye sin de “yük sek” ve “halk kül tü rü” ta ba ka laş ma sı oluş muş ya zı lı kül tür or ta mı na sa hip mil let ler de gö rü lür ler.

c. Koz mo go ni Mit le ri Ev re nin, dün ya nın ve özel lik le de gök ve gök ci sim le ri nin na sıl oluş tu ğu nu

ko nu edi nen mit ler dir. Koz mo go ni mit le ri, te ogo ni mit le riy le de iliş ki li ve yer yer ör tü şen bir ya pı da kar şı mı za çı kar lar.

Axis mundi: Evrenin ekseni olduğu düşünülen hayali çizgi, Türk mitolojisinde bu eksenin yeryüzü ile Kutup yıldızı arasında olduğu düşünülür, Altın Kazık veya bazen de Demir Kazık olarak adlandırılır.


ç. Tak vim Mit le ri Var lık ve yok luk an cak za man bağ la mın da bir an lam ta şır. Za man sa ha re ke te

bağ lı ola rak öl çü le bi lir. Bir me kan ola rak Ev ren’in var lı ğı ve ya var edi li şi bir ha-re ke ti ve son ra sı nı do la yı sıy la da za ma nı be ra be rin de ge ti rir. Za ma nın öl çül me si in san lık ta ri hi nin en es ki za man la rın dan be ri zi hin le ri meş gul eden bir me se le ola rak kar şı mı za çı kar. Bu me se le ye bağ lı ola rak za ma nın öl çül me si bağ la mın da ki dü şün ce le ri sem bo lik bir bi çim de an la tan öy kü ler or ta ya çık mış tır. Bun lar tak vim mit le ri ola rak ad lan dı rı lır. Türk mi to lo ji sin de “Oni ki Hay van lı Tak vi min Ya ra tı lı şı Mi ti” böy le bir tak vim mi ti dir.

d. An tro po go ni Mit le ri İn san la rın ne re den gel dik le ri ni ve ya na sıl oluş tuk la rı nı ko nu edi nen mit ler-

dir. Tü re yiş mit le ri de de ni len bu tür mit ler, ilk in sa nın ya ra tıl ma sın dan, in san top lu luk la rı nın, ka bi le le rin, soy la rın boy la rın or ta ya çık ma sı na ka dar ge niş bir ala nı içe rir. İn sa nın ya ra tıl ma sın da ta kip edi len sı ra ço ğun luk la, Ev ren’in (koz-mos), gök, yer, dağ lar, bit ki ler, or man lar ve hay van la rın ya ra tıl ma sın dan son ra dır. Mit ler in sa nın ya ra tıl ma sı nı ya tan rı ya da tan rı sal özel li ğe sa hip kül tü rel nes ne ve ol gu la rın ilk ku ru cu la rı ola rak dü şü nü len ve mi to lo ji de “de mi urg” ola rak ad lan-dı rı lan ola ğa nüs tü var lık la ra bağ la ya rak an la tır lar.

e. To tem Mit le ri Bir bo yun, so yun ve ya mil le tin ya ra tı lı şı ve kö ke ni ni bir bit ki, bir hay van gi bi

can lı ve ya taş, ka ya, dağ gi bi bir can sız nes ne ye bağ la ya rak tan rı-ata lar kül tü iliş-ki si ni bu tür bir ol gu da bir leş ti re rek açık la ma sı na to tem de ni lir. Bir top lu lu ğun var olu şu nu ve kö ke ni ni izah eden bu tür mit le re de to tem mit le ri de ni lir. To tem mit le ri da ha çok ya şam tarz la rı top la yı cı lık ve il kel av cı lık, ba lık çı lık olan top lu-luk lar da gö rü lür. Bu tür top lu luk la rın te mel özel li ği ara la rın da ki ak ra ba lı ğın kan ve ke mik ak ra ba lı ğın dan zi ya de to tem ak ra ba lı ğı ol ma sı dır. To tem ak ra ba lı ğı na da ya lı dün ya gö rü şü to te mizm ola rak ad lan dı rı lır.

f. Kah ra man lık Mit le ri İde a li ze edi len in san kah ra man lar, bir mis yon ile ken di le ri ni top lum la rı na

ada ya rak on la rı çe şit li fe la ket ler den kur tar ma la rı ve ya top lum la rın da ki çe şit li kül tü rel ku rum la rı ku ran ve ya çe şit li kül tü rel dav ra nış la ra mo del teş kil eden kül-tü rel kah ra man lar (cul tu ral he ro) ola rak mi tos (mi tik an la tım) ve epo sun (epik an la tım) içi çe geç ti ği an la tı lar da yer alır lar. Kah ra man lık mit le ri doğ ru dan doğ-ru ya ata lar kül tüy le iliş ki li dir ler. Türk mi to lo ji sin de Oğuz Ka ğan ve De de Kor kut bu tür kah ra ma lar ola rak kar şı mı za çı kar.

Es ka to lo ji Mit le ri İn san ve dün ya nın ge le ce ği ni ve ya so nu nu ko nu edi nen mit ler dir. Ta rih sel za man an la yı şı nın or ta ya çık ma sı geç miş, şim di ve ge le cek al gı sı na bağ lı za man ta sa rı mı ve ka bu lü be ra be rin de dün ya nın so nu ve kı ya met an la yı şı nı da ge tir miş tir. Çok na dir ola rak ba zı il kel ka vim le rin mi to lo ji sin de dün ya nın so nu dü şün ce si ni içe-ren mit ler yer al maz. Bu tür bir kaç top lu luk dı şın da ev ren sel ola rak dün ya nın so nu ve bu nun be lir ti le ri, ne den le ri gi bi ko nu la rı içe ren mit ler he men he men her kül tür de yer alır lar.

En ana hat la rıy la mit le rin te mel ko nu la rı şu şe kil de sı ra la na bi lir: Mit ler, tan rı-la rın, ev re nin ilk in san la rın ya ra tı lış ve or ta ya çı kış la rı nın ya nı sı ra ilk gü na hı; ölü-mün kö ke ni ni; tu fan; tan rı la rın in san la rı na sıl ce za lan dır dık la rı nı; av cı lı ğın baş-lan gı cı nı; hay van cı lı ğın or ta ya çı kı şı nı; bit ki le rin ilk ola rak na sıl or ta ya çık tı ğı nı; ate şin kö ke ni ve el de edi li şi ni; cin sel ha ya tın baş lan gı cı nı; yer yü zü nün ilk çi�i ni,


ilk ai le si ni; âdet le rin, ku rum la rın, tö ren le rin, tek nik bil gi le rin kö ken le ri ni ko nu edi nir ler. Mit le rin ço ğu “açık la yı cı” özel lik le re sa hip tir. Bu özel lik le riy le mit ler bir çe şit “bi lim ön ce si bi lim” ni te li ğin de dir. Açık la yı cı ni te lik te ki mit ler, “na sıl” so ru-su nu kar şı lar ken, ara sı ra “ni çin” so ru su na da ce vap ver me ye ça lı şır lar.

MİT LE RİN ŞEK Lİ Mit, şek li açı dan, kut sal kay nak lar hak kın da bi li nen le rin söz lü hi ka ye si ni su nan bir an la tı dır. Bu nun ya nı sı ra, mit le re ait kı sa ifa de ler, ki na ye li do kun dur ma lar ve ya tel mih ler le mit sel sem bol ler de bu lun mak ta dır. Hiç şüp he siz bun lar an cak ke sin ve be lir li bir mit an la tı sın dan kay nak la nı yor lar sa mit ola rak an la şı la bi lir ler. Mit sel pro to tip ler ya ni ön mo del ler, ör nek fi gür ler ve ka rak ter ler ve tek rar la nan kah ra man lık lar ve ya ya ra tı cı dav ra nış lar bir an la tı şek lin de söz le ifa de edi lir. Mit bir tö ren sel dra ma (can la dı rı lan mit), içe ri sin de hem söz lü hem de söz süz araç la-rın (ila hi ler, dua lar, iba det ler, dînî dans lar) kul la nı la bil di ği ayin sel bir an la tı (an-la tı lan mit) şek lin de mey da na ge le bil mek te dir. Ay nı şe kil de mit ler, dînî re sim ler ve işa ret ler şek lin de di ni sa nat ta da gö rül mek te dir. Bu ya zı lı ve ka yıt lı şe kil le re ek ola rak, mi tin ko nuş ma, dü şün ce, rü ya lar ve ben ze ri dav ra nış tür le ri yo luy la ak ta-rıl ma sı da müm kün dür.

An cak, “mit”ler, “ma sal” (folk ta le), “epik des tan” (epics) ve “halk hi kâ ye si” (ro-man ce) gi bi gö re ce li ola rak da ha sa bit özel lik le re sa hip an la tı la ra na za ran çok da-ha de ğiş ken ve akış kan özel lik le re sa hip tir ler. Bi raz da bu ne den le, söz ko nu su an la tı tür le ri gi bi dış ya pı ya ait şe kil özel lik le rin den ha re ket le ko lay ca ta nım la nıp ben ze mez le rin den ay rı la maz lar. Da ha ön ce de işa ret edil di ği gi bi, Yu nan cada “an-la tı” ve ya “hi kâ ye” an la mı na ge len “mythos” söz cü ğü, söz lü kül tür ve ede bi yat üze-ri ne ça lı şan la ra he men he men ele al dık la rı bü tün tür le rin ge nel özel lik le rin den baş ka hiç bir an lam ifa de et mez ler. Bu ne den le “mit” ola rak ta nım la dı ğı mız ol gu, gü nü müz de ken di ne has ya pı ve şe kil özel lik le ri ne sa hip bir an la tım tü rü (nar ra-ti ve gen re) de ğil, yu ka rı da sı ra la dı ğı mız te ma tik özel lik le re sa hip bir ina nış, dav-ra nış ve an la tım tu tu mu dur. Bu an la tım tu tu muy la oluş tu rul muş söz lü ede bi ya tın he men her tür şek liy le mey da na ge ti ril miş an la tı lar da mit ler yer ala bi lir. İçe ri ği ne gö re bir ef sa ne, epik des tan, fık ra, tür kü, bir ka ra hi ka ye, halk inan cı bü yük lük ve ya kü çük lü ğün de ki an la tım tür le ri mit sel bir an la tım tu tu muy la mey da na ge ti-re bi lir ve ya mit içe re bi lir ler. Me se lâ, ma sal lar da mit le ri oluş tu ran, in sa nüs tü var-lık la rın ef sa ne le ri nin ve baş lan gıç la rı nın an la tı la rı dır. Çe şit li ha cim ve tür le re ait öy kü ler bu şe kil öze lik le ri ne gö re mit ola rak ad lan dı rı la bi lir ler.

Esa sen mit le rin ya şa dı ğı kül tür ler de öy kü ler “ger çek” ve “doğ ru” sı fat la rıy la “mit”le ri, bun lar dı şın da ka lan “kur gu”, “ya lan” ve ya “yan lış” ola rak ad lan dır lan öy kü ler se söz lü ede bi yat ola rak ay rı lır lar. Ör ne ğin, Kad do di li ko nu şan bir Ku zey Ame ri ka yer li ka bi le si, Paw nee ler “ya lan” ve ya “uy dur ma hi kâ ye le ri”, “doğ ru” ve “ger çek hi kâ ye ler den” ya ni “mit”ler den ayı rır lar. Paw nee ler, “ger çek” hi kâ ye ler ara-sı na ilk ön ce ya dün ya nın baş lan gı cı ile il gi li olan lar ve ya ila hi, ola ğa nüs tü var lık-la rın yer al dı ğı hi kâ ye le ri alır lar. Son ra da hal kı nı ca na var lar dan ve fe la ket ler den kur ta ran mil lî bir kah ra ma nın bü yü le yi ci ma ce ra la rı nı an la tan hi kâ ye ler ele alı-nır dı. Ve son ola rak da in sa nüs tü güç le ri açık la yan ve tıp la il gi le nen le rin dün ya-sıy la il gi li ne ler ya pı la ca ğı nı an la tan hi kâ ye le re yer ve ri lir. “Uy dur ma” ve “ya lan” hi kâ ye ler ise bir kur dun, Ko yo to’nun (Co yo to) “al da tı cı”, “da la ve re ci” ve ya “üç ka-ğıt çı” de ni le bi le cek olan “ti riks tır” (trick ster) bir kah ra man ola rak sö mü rü le ri ni ve ma ce ra la rı nı an la tan hi kâ ye ler dir.

Trickster: “aldatıcı”, “hilekâr”, “dalavereci” veya “üçkağıtçı” özelliklere sahip karşı kahraman, birçok gelenekte “tilki”, Kızılderilelerde “kurt” olarak karşımıza çıkar. Türk mitolojisinde önce “saksağan kuşu” daha sonraki dönemlerde “taz” yani “dazlak” veya “kel” iken masallarda “Keloğlan” tipine dönüşmüş olarak karşımıza çıkar.


Bu yüz den, “ger çek” hi kâ ye ler de kut sal ve do ğa üs tü ya ra tık lar la il gi le ni lir ken, di ğer ta ra�an Ko yo to’nun yay gın ola rak gö rül dü ğü “ya lan” ve “yan lış” hi kâ ye ler-de ise Ku zey Ame ri kan mi to lo ji sin de gö rü len al da tı cı, hi le kâr ve ka ba bir ka rak ter gö rü lür.

Bu bağ lam da, yi ne Cad do ko nu şan Wic hi ta’dan çok önem li bir hi kâ ye var dır. Bu hi kâ ye de Ko yo to ve ra kip le ri ara sın da ki bir ya rış an la tı lır. Ya rış ge ce olur ve ate şin ya nın da otu ran iki ra kip sı ra sıy la bir hi kâ ye an la tır. Ko yo to’nun ra ki bi yor-gun luk be lir ti le ri gös te rir ve ye ni bir hi kâ ye bul mak ta git gi de da ha da zor la nır. Ko yo to ise re per tua rı sı nır sız mış gi bi du rak sa ma dan an lat ma ya de vam eder. En so nun da ra kip ye ni lir ve öl dü rü lür. Ko yo to ne den ka za nır? Çün kü onun hi kâ ye le-ri o an da uy du ru lan “yan lış” hi kâ ye ler dir. Ra ki bi ise gök ten dü şen bir yıl dız ola rak gö rü lür ve as lın da o ger çek ten ya şa nan “doğ ru” ve “ger çek” hi kâ ye ler an la tır. Ko-yo to’nun an la tı la rı ha ya li ve uy du rul muş ma ce ra lar dan olu şur. Wic hi ta lar da dün-ya ta ri hi nin ilk ça ğı nı ve baş lan gı cı an la tan hi kâ ye le ri ya ni mit le ri “es ki” hi kâ ye ler, için de bu lun duk la rı çağ la il gi li olan la rı da “ye ni” hi kâ ye ler ola rak ad lan dı rır lar ve on la ra gö re “doğ ru” ve “ger çek” olan la r “es ki” hi kâ ye ler dir.

Ben zer şe kil de Ku zey Ame ri ka’da ki bir yer li ka bi le si olan Og la la Da ko ta’da, ger çek le şen “doğ ru” ve “ger çek hi kâ ye ler” ola rak dü şü nü len ta ri hi olay la rı “ka bi le an la tı la rı” ya ni “mit” ola rak, Ko yo to’ya ben zer bir fi gü rün, Ik to mi’nin ma ce ra la rı-nı ise “ko mik an la tı lar” ola rak bir bi rin den ayır mak ta dır.

Avus tral ya’da, özel lik le Ka rad je ri ka bi le si ara sın da yay gın olan mit sel çağ ile il gi li kut sal ge le nek ler ve koz mo lo jik içe rik ler “doğ ru” ve “ger çek” ola rak bi li nir. Af ri ka’da ise He re ro lar ara sın da ka bi le le re bö lü nen grup la rın baş lan gıç la rı nı an-la tan hi kâ ye ler ta rih sel ola rak “doğ ru” ve “ger çek” di ye bi li nir. Bu na bağ lı ola rak da, “uy du rul muş” ger çek te te me li ol ma yan, “ya lan” ve “yan lış” ço ğu za man ko mik an la tı lar dan mit ler böy le ay rı lır. Kı sa ca, mit le rin şek li ni be lir le me de de esas öl çü-tün içe rik, iş lev ve bağ la ma da yan dı ğı gö rül mek te dir.

MİT LE RİN İŞ LE Vİ Mit ler in san dav ra nış la rı için ör nek mo del ler ola rak iş lev gör mek te dir. Mit le rin te me lin de tan rı la rın ve kül tü rel kah ra man la rın ya ra tı cı, bi çim len di ri ci et kin lik-le ri ya tar. İl ke ola rak bü tün in san fa ali yet le ri ve bü yük baş lan gıç olay la rın da ki bü tün al gı la na bi lir et kin lik ler için ör nek ve mo del bul mak müm kün dür. Mit le re ina nan bir ki şi nin bu ra da ki pa yı bu ör nek le ri ez ber le yip sak la ma sı, dav ra nış la-rın da on la rı iz le me si ve bu amaç la ya pı lan tö ren ler de on la rı tek rar la ya rak kop-ya la ma sı ger çe ğin de yat mak ta dır. Mit le rin sa yı sız özel iş lev le ri var dır, fa kat bir ge nel le me ya pa rak on la rın dav ra nış için kav ram sal bir te mel ve pra tik dav ra nış ör nek le ri sun duk la rı nı söy le ye bi li riz. Bu na bağ lı ola rak mit ler bir dün ya gö rü şü şek lin de bir le şir ve bü tün le şir ler. Her dün ya gö rü şü ve ya mit sel sis tem ken di ge-le nek sel de ğer ve ka bul le ri için de ken di ne has bir man tık la ya şa mın ve ev re nin çok önem li yön le ri ni açık la mak ta dır lar. Bu bağ lam da, mit ler, dün ya nın, in sa nın, di ğer var lık la rın, coğ ra fi şart la rın olu şu mu nu, kay na ğı nı ve ni te lik le ri ni açık lar. Din sel tö ren le ri, tö ren sel araç la rın ay rın tı la rı nı ya da ta bu la rın ne den in ce len me si ge rek ti ği ni or ta ya ko yar lar. Kö ken açık la yı cı (eti yo lo jik) öge ler bu bağ lam da mit-le rin en iş lev sel un sur la rı ara sın da dır.

Mit ler sa de ce dün ya nın, in sa nın, bit ki le rin, hay van la rın ya ra tı lı şı nı ve ya kö-ke ni ni de ğil ay nı za man da âdet le rin, ku rum la rın, tö ren le rin de kö ke ni ni ve ya ya-ra tı lı şı nı da ko nu edi nir ler. Da ha sı, bu ku rum la rın, âdet le rin, tö ren le rin kut sal lı-ğı nı, kut sal sa yı lan ilk za ma na bağ la ya rak, ge le nek se li des tek ler ve güç len di rir ler.

Etiyolojik: Köken açıklayıcı.


Bir baş ka ifa dey le, tö ren le rin, ku rum la rın ve ge le nek le rin bir top lum için kut sal sa yıl ma la rı an cak mit le rin on la rı doğ ru la ma la rıy la müm kün dür. Ay rı ca mit ler, in sa nın ya şa ma sı için ge rek li olan te mel bil gi le rin, de ğer le rin ve tek nik le rin de ilk za man lar da tan rı lar ve tan rı sal kah ra man lar ta ra fın dan in san oğ lu na ve ril di ği ni ya da öğ re til di ği ni açık lar lar.

Bir baş ka ifa dey le, es ki çağ lar da da ham göz lem ler yo luy la el de edi len bil gi ler, gü nü müz bil gi le ri nin teo rik bir dü şün cey le te mel len di ril me le ri ne ben zer bir şe kil-de za ma nın an la yış ve dün ya gö rü şü için de yo rum la nıp, di nî ve mi to lo jik ka rak ter-de ki sis te mi zas yo na ta bi tu tu la rak, bir ne vi teo rik bir bil gi pers pek ti fi içi ne yer leş ti-ril miş ler dir. Bu bir yö nüy le gü nü müz in sa nının da, tek no lo ji si iti ba riy le da ha ye ni, akıl cı lık açı sın dan da ha tu tar lı, tec rü bî ol mak ba kı mın dan da ha de net le ne bi lir ve stan dart laş tır ma açı sın dan öl çü le bi lir lik le ri ne de niy le “bi lim sel” ola rak ad lan dır dı-ğı fa ali yet le ri nin ne re dey se ta ma mı nı kap sa yan zih ni al gı la yış, ara yış ve an lam lan-dı rış ça lış ma sı in san lık ta ri hi nin en es ki de vir le rin den be ri sü re gel mek te dir.

Bu özel li ğiy le de, mit ler, il kel il mî dü şün ce nin ilk be lir ti le ri dir. Bu gün mi to-lo ji nin ça lış ma sa ha sı için de yer alan bu an la tı lar, in san lık ta ri hin de ger çek ve-ya ger çe küs tü ol gu ve olay la rı kav ram laş tır mış ve ken di için de bir man tı ğa sa hip ku ram sal bir ya pı ya oturt muş la r dır. Ay rı ca mit ler, sö zün baş ta ya zı ol mak üze re çe şit li ka yıt tek no lo ji le riy le kay de di lip sak lan ma sı nın he nüz bi lin me di ği dö nem-ler den baş la ya rak söz lü kül tür or ta mın da, söz ko nu su kav ram laş tır ma la rı der le-yip, ko ru ya rak ye ni ku şak la ra ak ta ran sö zel bir an sik lo pe di iş le vi gör müş ler dir.

Mit ler in sa na, yap ma ya ha zır lan dı ğı bir şe yin da ha ön ce ya pıl mış ol du ğu ko-nu sun da gü ven ce ve rir. Gi ri şi min so nu cuy la il gi li ola rak ken di si ne yar dım cı olur. Mit her za man ve sa de ce ken di için de bir “iyi lik” ve ya ah lak ku ra lı ko yu cu ve onu ko ru yu cu de ğil dir. Mi tin iş le vi Dün ya’ya, in sa nın var lı ğı na ve dav ra nış la rı na bir an lam ve re cek olan mo del ler ko yup bun la rı açık la mak tır. Bu ne den le de mit le rin in sa nın olu şu mun da ki ro lü son de re ce önem li dir. Ger çek lik ve ona ait aş kın (tan-rı sal) de ğer ler, fi kir ler ya vaş ya vaş mit ler sa ye sin de or ta ya çık mış tır. Mit ler sa ye-sin de, Dün ya, ka os tan bil dik koz mo sa ve ya yer yü zü ne dö nüş müş ve bü tün leş miş, an la şı lır ve an lam lı bir ha le gel miş tir. Bu sü re ce bağ lı ola rak mit ler şey le rin na sıl ger çek leş ti ği ni an la tır ken, bun la rın kim ler ta ra fın dan, ni çin ve na sıl, han gi şart lar al tın da ya pıl dık la rı nı da açık lı ğa ka vuş tu rur. Bu bağ lam da, bü tün bu “açık la ma-lar”, in sa nı az ve ya çok do lay sız bir bi çim de ba ğım lı kı lar. Çün kü tüm an la tı lan lar “kut sal bir ta rih” oluş tur mak ta dır ve bun la rı din le yen ve ina nan in san bu kut sal ta ri hin bir so nu cu ola rak va ro lu şu nu id rak et mek te dir. Bu id rak ve inanç bi re ye bir dav ra nış ve ya şa yış mo de li de tel kin eder ve on dan o şe kil de ya şa ma sı nı is ter.

Bir baş ka ifa dey le, mit ler yer yü zün de çok bü yük olay la rın olup bit ti ği ni ve bu gör kem li geç mi şin bel li bir oran da ya ka la nıp ge ri alın ma ya el ve riş li ol du ğu nu sü-rek li bir bi çim de ha tır la tır lar. Ka lıp laş mış tö ren sel jest le ri tak lit et me nin bir olum-lu ya nı, in sa nın ken di ni aş ma ya zor la ma sı dır. Bu yol la in san, ola ğa nüs tü mit sel kah ra man la rın ve ya tan rı la rın ya nın da yer al mak zo run da bı ra kı lır. Bu zor la ma-dan amaç söz ko nu su tan rı sal kah ra man la rın ey lem le ri ni in sa nın da ya pa bil me-si ni sağ la mak tır. Bu bağ lam da, mit in sa nın doğ ru dan doğ ru ya ve ya do lay lı ola rak “yü cel me”si ni sağ lar.

Mit, an la tıl dı ğı top lum da inan ca uy gun dur, inan cı oluş tu ran ve yön len di ren-dir. O, ina nıl mak üze re an la tı lır. Mit, inanç sız la ra, bil gi siz le re ve şüp he et me ye kar şı ce vap la rıy la bir lik te ken di ni or ta ya ko yar. Mit ler dog ma nın te me li dir ve ço-ğun luk la kut sal ve tö ren ler le il gi li dir.

Dogma: Tartışmaya kapalı, kesin ve mutlak kabul.


Mi ti bir sem bol ola rak de ğil, uzak geç miş te ya şa nı lan bir ger çe ğin ifa de si ola-rak dü şü nen bi lim in san la rı da var dır. On la ra gö re, mit uzak geç miş te ki bir ger-çek li ğin an la tı bi çi min de ye ni den ya şa nıl ma sı dır. Da ha sı, bu bil gi, de rin ih ti yaç-la rın, ah lâ ki amaç la rın, top lum sal ta bi li ğin kar şı lan ma sı için hak lar, hat ta pra tik ge rek çe ler ne de niy le ve ri lir. Bu bağ lam da, mi tin il kel kül tür ler de vaz ge çil mez bir iş le vi var dır. O da, inan cın ifa de si dir, onu de rin leş ti rir ve er gin ler. Ah lâ kı ko rur, ona güç ve rir. Ya pı lan ve ya ya pı la cak olan âyi nin üret ken li ği ne mit ler ke fil olur. İn sa noğ lu için ör nek ola cak pra tik ku ral la rı içe rir. Bu na gö re, mit in san uy gar lı ğı-nın bir par ça sı dır. O de ğer siz bir an la tı de ğil, zor el de edi len ak tif bir güç tür. Mit-ler, en te lek tü el bir açık la ma ve ya sa nat sal bir can lan dır ma ol ma yıp il kel inan cın ve ah lâ ki bil ge li ğin bir bil dir ge si ve top lum sal ya şa mın bir yö ner ge si dir.

Vü cu du muz la bir lik te fi zi ki var lı ğı mı zın da dâ hil ol du ğu dış dün ya yı ve ya her şe yi içi ne ala cak şe kil de eş ya yı “var kı lar” ve yi ne var ol du ğu nu var/say dı ğı mız/inan dı ğı mız/ bil di ği miz “var lık hu su si yet le ri ne” gö re sı nı�a yıp “tas nif” eder ken “akıl” ve “dil”den baş ka hiç bir ara cı mız yok tur. Mit ler iş te böy le si bir dün ya nın ço cuk la rı ve il kel ya hut ilk sel ve ya ar ka ik es ki lik te ki za man la rın yer yü zün de vü-cut bu lan top lum la rı nın “kao su” (kar ga şa yı) “koz mos”a (kâ ina ta) dö nüş tü ren dü-şün ce nin ilk ürün le ri dir.

Bir baş ka ifa dey le söy le ye cek olur sak, mit ve ya mit ler, in san la rın top lum sal ya şam la rı nı be lir le yen te mel öğe ler den bi ri, bu in san la rın için de ya şa dık la rı top-lu mu ve dün ya yı al gı la ma şe kil le ri dir. Bu bağ lam da, her in san ken di top lu mu nun için de ki di ğer ki şi ler le ve özel lik le ya kın ol du ğu grup lar la bir “top lum ha ri ta sı” pay la şır. Ki me, ner de, na sıl dav ra na ca ğı mı zı bu top lum ha ri ta sı na gö re bi li yor gi-bi yiz. Bu top lum için de ki in san lar böy le bir te mel ha ri ta dan ha re ket et tik le ri için an la şa bi lir ler ve için de ya şa dık la rı top lu mun ge rek le ri ni ye ri ne ge ti re bi lir ler. Fa-kat bel le ği miz de ta şı dı ğı mız bu “top lum ha ri ta sı” ger çek bir ha ri ta da ol du ğu gi bi ke sin çiz gi ler le çi zil me miş tir. Bu ne den le de, “ha ri ta”nın ta şı dı ğı an lam lar es nek-tir ve “de ği şi me” -az ve ya- çok açık bir “sim ge da ğar cı ğı” yo luy la top lum dan in sa-na, ku şak tan ku şa ğa ge çer. En ge nel an lam da “kül tür” de ni len bu sim ge sis te mi nin ça lış ma sı na yu ka rı da çiz di ği miz top lum pro fi li ve mit ler açı sın dan ba kıl dı ğın da, mit ler bir top lu mun en es ki ge le nek sel “top lum sal ha ri ta”la rı; in sa na, ha ya ta ve ta bia ta da ir asır lar ve ne sil ler bo yun ca iş len miş “kül tü rel kod la rı”dır.

İn san lık bu gün ulaş tı ğı bil gi se vi ye siy le, dün ya yı ve ya kın uza yı bir bak kal dük kâ nı nın ra�a rın da ki nes ne le rin var lı ğı ve tan zi mi için de bil mek te ve bu var lık bil gi si, içi nde do ğu lan kül tü rün eği tim şart la rı na gö re ne sil ler den ne sil le re ak ta-rıl mak ta dır. Bu var lık bil gi si ne doğ ru en es ki yo la çı kı şın ilk ürün le ri mit ler dir. Dış dün ya mız da, et ra fı mız da var olan her şe yin ad lan dı rı lı şı, sı nı�an dı rı lı şı, an-lam lan dı rı lı şı ve yüz yıl lar hat ta bin yıl lar bo yu de vam eden tec rü be le rin id rak edil me siy le ve bun la rın ak ta rıl ma sıy la olu şan il kel bi lim ve din, mit le rin te me li ni teş kil eder. Bu bağ lam da, hiç bir şe kil de dik ka ti miz den kaç ma ma sı ge re ken hu sus, et ra fı mız da ki âle mi sı nı�an dır ma dan ya şa ma mı zın müm kün ol ma dı ğı dır. Bir an için bir or man için de top la yı cı lık la ge çi nen il kel ve ya ar ka ik bir top lu lu ğun bul-du ğu man tar la rı yi ye rek ge çi nen bir fer di ni dü şün dü ğü müz de, bu ko nu da ha iyi an la şı la bi lir. Bu fert ya şa ya bil mek için sa de ce man tar bul mak zo run da de ğil dir. O ay nı za man da “ze hir siz” olan ya ni “ye ni le bi len” man ta rı bul mak zo run da dır.

Bu bağ lam da “ze hir li” ve “ze hir siz man tar” ka te go ri le ri nin olu şa bil me si için ve ya han gi man ta rın ze hir li olup ol ma dı ğı nın bi li ne bil me si için ne ka dar bir sü re ve ne ka dar “de nek” in sa nın bu ölüm cül de ne yin, ya şa ma mü ca de le si nin kur ba nı ol du ğu nu dü şü ne bi lir si niz. Bu ör nek le ri salt mad di bo yu tu olan lar için bi le son-

Kod: Şifre, ilke.


suz sa yı da ço ğalt mak müm kün dür. Bu ör nek le rin çağ rış tır dı ğı an lam lar için de önem li olan, in san lık ta ri hi nin sos yal ve kül tü rel an lam da baş lan gı cın da mit le rin or ta ya çı kış ze mi nin de ki psi ko-kül tü rel ve hat ta bi yo lo jik ge rek li lik ze mi nin na sıl ceb re den bir zo run lu luk ve ya de ter mi nist özel li ğe sa hip ol du ğu nun tar tış ma sız bir bi çim de an la şıl ma sı dır.

Kı sa ca, “ze hir li”, “ze hir siz”, “iyi”, “kö tü”, bü tün bu ke li me ler dün ya mız da bir bi-rin den ay rıl ma sı çok zor olan ol gu la rın do ğal ka rı şık lı ğı nı bir sı ra ya ko yar ve sı nıf-lan dı rır. Böy le lik le ya şa nı lan tec rü be on la rı an la şı la bi lir bi rer olay ve ol gu ha li ne ge ti rir ler. Bu olay lar ve ol gu lar ke li me ler le “sim ge”leş ti ri lir ler. Ya şa dı ğı mız top-lum da ya şa yan ve sü rek li kul la nı lan bin ler ce “ha zır sim ge” var dır. Bir ara da ya şa-mak bir an lam da bu sim ge le ri kul lan mak de mek tir. Top lu ma, top lum ta ra fın dan ak ta rıl mış ve do la yı sıy la üre til miş, kul la nıl ma ya ha zır olan bu sim ge ler ara sın da en önem li si “ke li me ler”dir. “Dil” bir sim ge sis te mi ola rak bi ze dün ya yı al gı la ma yı müm kün kı lı yor. Bu bağ lam da, mit ler bel ki de en es ki “sim ge da ğar cık la rı dır” de-ni le bi lir.

Mit ler ifa de et tik le ri sim ge ler ne de niy le, için de ya ra tıl dık la rı kül tü rün ide olo-ji si ni oluş tu ran il kel din ve bi li min ifa de si dir. Her kül tür sa hi bi top lu luk ve ya mil-let ken di var lı ğı da dâ hil için de ya şa dı ğı ya kın çev re yi ve ya şam son ra sı ha ya tı nın de vam ede ce ği ta sav vu rî/sa nal çev re yi an lam lan dı rıp oluş tur du ğun da, kül tü rel ide olo ji si ve ya dün ya gö rü şü an la mın da mit le ri ni ve bun la rın top lam ifa de si ola-rak da mi to lo ji si ni oluş tur muş olu yor du. Bir baş ka ifa dey le bir top lu mun kâi nat ve ha yat kar şı sın da al dı ğı ola bil di ğin ce ya lın ve “ken di”ne ait dü şün ce ve dav ra nış tip le ri ni mit le ri içe rir ve yön len di rir, de ni le bi lir. Mit ler le bir mil le tin var lık sah-ne si ne çık ma sı ve ulu sal kim li ği ni şe kil len dir me si ara sın da ki iliş ki bu bağ lam da da ha ra hat ça gö rü le bi lir. Oluş ma ya baş la yan bir dil et ra fın da, “biz” za mi riy le bağ-la nan bir klan ve ya kan daş top lu luk, et ra fın da ki mad di ve ya ma ne vi var lı ğı açık-la yan “mit”le riy le ken di top lum sal var lı ğı nı ve kim li ği ni id rak eder; bü tün te ma tik de ğiş me le re rağ men dil ve di lin bağ la yı cı lı ğı için de söz ko nu su top lu luk “top lum-sal kim li ği”ni sür dü rür. Türk çe de ki “tan rı” ve “kut” gi bi ke li me le rin bin ler ce yıl için de on ca din ve dün ya gö rü şü de ğiş tir me ye, ye ri ve dev ri ne gö re pek çok fark lı ta nım la nış la rı na hat ta fark lı ke li me ler le kar şı la nış la rı na rağ men bir uç la rıy la bin-ler ce yıl ön ce ki an lam la rı nı sez di ri şi sağ la yan var lık la rı, Türk top lum sal kim li ği-nin ade ta ta rih ve ta rih ön ce si ne gö mü lü sı nır taş la rı gi bi dir. Türk le rin ya şa dı ğı her de vir de on la ra yük le dik le ri an lam la rı aça bi len bir bil gi bir ya nıy la Türk kül tür ta ri hi ni or ta ya ko yar ve onun kül tü rel kat man la rı nı izah eder ken di ğer yö nüy le de bi li ne bi len en es ki dö nem den gü nü mü ze ka dar ge len kül tü rel sü rek li lik le ri ve ya ulu sal kim lik in şa edi ci özel lik le ri or ta ya ko ya cak tır.

İn san lık ta ri hi nin en es ki de vir le rin den be ri, in san top lu luk la rı “yü ce” say dık-la rı kav ram, olay ve ol gu la ra ki, bun lar ata la rı, ölü le ri, ölüm, do ğum, ef sa ne kah ra-man la rı baş ta ol mak üze re “kut sal” ola rak ni te le dik le ri hay van la ra, dağ, ka ya, su, gü neş, ay, yıl dız vb. ta biî un sur la ra kar şı, özü iti ba riy le inanç tan kay nak la nan ve bir bir le riy le gev şek de ol sa iliş ki li ola rak bir dav ra nış lar ör gü sü oluş tu ran ve kült ola rak ni te len di ri len inanç ve pra tik ler or ta ya koy muş lar dır. Bun la rın te me lin de ya tan inanç la rın iş lev sel ola rak ya pı sı, “kö tü” ola rak ni te len di ri len ler den ko run-ma, “iyi” ola rak ni te len di ri len un sur la ra ya kın laş ma ve esir gen me yi amaç la yan inanç ve bağ lı lık gös ter mek esa sı na da ya lı bir ör nek üze ri ne ka lıp laş mış, “ri tü el” ve ya “rit” ka rak te rin de ol ma la rı dır.

Bu tür ri tü el le rin ve do la yı sıy la mit le rin en yo ğun ola rak kul la nıl dık la rı alan-lar dan bi ri si de çe şit li has ta lık la rın te da vi si dir. Mi to lo ji ve halk he kim li ği nin iç içe

Determinist: Zorlayıcı, zorunlu kılıcı.

Klan: Ortak bir atadan geldiklerine inanan, kendi aralarında evlenmeyen birbirleriyle akraba birkaç büyük ailenin bir araya gelmesiyle oluşan toplumsal birlik.


geç ti ği bu uy gu la ma lar kö ken mit le ri nin an la tıl ma sı ve bu yol la ya şa mın ye ni den ya ra tıl ma sı fik ri ne da ya lı dır. Bu şe kil de kö ken ve koz mo go ni mit le ri ni an la ta rak has ta lık la ra ça re bul ma inan cı ve uy gu la ma sı pek çok kül tür de yer alır. Bu tür uy gu lam la ra bir ör nek ver mek ge re kir se, Hint li bü yü cü ler has ta nın ya ta ğı nın ya-nın da ki ye ri kö tü ruh lar dan arın dı rır ve mı sır unuy la “man dol” res mi çi zer. Man-do lün çi zi mi es na sın da koz mo go nik mit ler an la tı lır. Bu yol la has ta baş lan gı ca, kö ke ne o kut sal za ma nın, ya ra tı lı şın ener ji si ne ulaş tır lır. Çi zi len, man dol res mi has ta iyi le şe ne ka dar si lin mez. Bu tür, te da vi amaç lı, tö re nin ve bü yü nün iç içe geç ti ği uy gu la ma lar da, ev re nin, dün ya nın ya ra tı lı şı mit le ri nin, tan rı sal var lık la rın or ta ya çı kı şı nın, has ta lık la rın oluş ma sı nın, bun la ra kar şı ilaç ya pan es ki şa man-la rın do ğu şu nun ve kö tü ruh lar la şa ma nın sa va şı nın an la tıl dı ğı gö rü lür. Bu yol la, ila cın kö ken mi ti nin ve has ta yı te da vi et me ye ça lı şan şa ma nın ata sı nın ru hu nun bü yü ye ve te da vi ye yar dım cı ol ma sı nın sağ lan dı ğı na ina nı lır. Bu bağ lam da, mit sel dü şün ce, has ta lık ve ben ze ri yol la ze de le nen ya şa mın ona rı la ma ya ca ğı an cak kay-nak ve kö ken le re ya pı la cak bir ge ri dö nüş le, ek sik lik, yan lış lık ve has ta lık lar dan kur ta ra cak olan ye ni den ya ra tıl ma nın sağ la na ca ğı şek lin de iş le mek te dir.

Söz ko nu su inanç la rın özü nü şüp he siz in san mer kez li ola rak, in sa nın ve ya kın çev re sin de ki ger çek ve ger çe küs tü var lık la rın koz mos için de ki ye ri ve bü tün bun-la rın üs tün de yer alan ya ra tı cı ve ya ya ra tı cı lar la iliş ki le ri ni an lam lı kıl mak oluş-tur mak ta dır. Böy le ce in san lar içi nde doğ duk la rı kao su ve ya kar ga şa yı, çev re le rin-de ki sos yo-kül tü rel şart lan ma nın man tık düz le min de bir ne den-so nuç iliş ki si ne da ya lı açık la ma lar la an lam lı kı la rak koz mo sa ya ni bi li nip an lam lan dı rı la bi lin di ği ka da rıy la da ol sa dü zen li lik ifa de eden an la mıy la, kâ ina ta dö nüş tür mek te dir ler.

Mit ler, on la ra ina nan top lum la rın özel lik le din sel ha ya tın da son de re ce önem li bir an lam ta şır lar. On la ra gö re dün ya nın ve ha ya tın du ru mu nun ko run ma sı, an-cak mit ler de an la tı lan ilk za man la ra iliş kin olay la rın iba det ve tö ren ler de ye ni len-me si ne bağ lı dır.

MİT LE RİN İC RA BAĞ LA MIMi tin ic ra bağ la mı nor mal du rum lar da bir ri tü el, kul la nı mı onay lan mış bir dav-ra nış bi çi mi dir. Mit, kut sal bir dav ra nış şek li için meş rui yet sağ la mak ta dır. Ri tü el za ma nın baş lan gı cın da ki ya ra tı cı olay la rı ha ya ta dön dür mek te ve on la rın o an da he men tek rar lan ma sı nı sağ la mak ta dır. Gün lük ya şa mın sı ra dan ger çek li ği ge ri-le mek te ve di ni dra ma nın ger çek li ği ta ra fın dan ge çer siz kı lın mak ta dır. Za ma nın baş lan gı cın da müm kün ve et ki li olan şey bir kez da ha müm kün ha le gel mek te ve gü cü nü or ta ya ko ya rak nü fu zu nu olay lar üze rin de bir da ha kul lan mak ta dır.

Bir ba kı ma, mi tin ger çek yö nü, di ni tö ren ler de ve ayin ler de bu lun mak ta dır. Mit ten kay nak la nan ri tü el, dün ya dü ze ni nin sa vun ma sı nı ge rek tir mek te dir. Mi te ina nan lar onun ifa de et ti ği kut sal ör nek le ri uy gu la ya rak dün ya nın kao sa sü rük-len me si ni ön len mek te ol duk la rı nı dü şün mek te dir ler. Ya ra tı cı bir ola yın ör ne ğin, za ma nın baş lan gı cın da tan rı ta ra fın dan ya pı lan bir te da vi nin ye ni den sah ne len-me si mi tin ve ri tüe lin asıl ama cı dır. Bu yol la, olay şu an ki ha li ne ve so nu cu na ulaş tı rı lır, ör ne ğin; has ta bir ki şi nin iyi leş ti ril me si bir kez da ha der hal ba şa rı lır. Yi ne bu yol la, il kel çağ da ya ra tı lan ve mit ler de yan sı tı lan dün ya dü ze ni de ğe ri ni bu gü nün in san la rı için bir ör nek ve mo del ola rak ko ru mak ta dır.

Bu ne den le, mit ler bel li za man lar da an la tı lır ve dra ma tik bir tö ren ola rak can-lan dı rı lır lar. Ör ne ğin, kut sal sa yı lan gün ler de ve mev sim ler de, iba det es na sın da, er gin len me tö ren le rin de, ürün alı nır ken ya da kıt lık, ku rak lık çe ki lir ken an la tı lır ve can lan dı rı lır lar. Mit le rin an la tı mı ve tö ren ler de can lan dı rıl ma sı bel li ku ral la ra

Mandol: Hint mitolojisinde dünyanın, evrenin ve tanrıları temsil eden sembolik ifade.


bağ lan mış tır. Ör ne ğin ço cuk la rın, ka dın la rın ve ya ban cı la rın bu lun du ğu yer ler de mit ler an la tıl maz ve can lan dı rıl maz. Mit ler an la tı lır ken kul la nı lan di le de ay rı bir özen gös te ril me si ge re kir. Mit an la tı mın da uyul ma sı ge re ken di ğer ku ral la rın ba-şın da, gün lük ko nuş ma la rın ale la de söz cük le rin den ka çın mak ve onun ge le nek sel an la tım bi çi mi olan şi ir li bir dil kul lan mak ge lir. Ay nı ku ral lar mit le rin tö ren-sel can lan dır ma la rı için de ge çer li dir. Ör ne ğin, ço cuk luk tan er gin li ğe ge çi şi ko nu edi nen er gin len me tö ren le ri nin ol du ğu top lu luk lar da, ka bi le nin ata sı nı ve mit sel kah ra man la rı ve bun la rın baş la rın dan ge çen akıl al maz olay la rı can lan dır ma dra-ma tik tem sil ler le ger çek leş ti ri lir. Bu oyun lar da oyun cu lar can lan dır dık la rı ki şi le-ri sim ge le yen mas ke ler ta kar lar. Söz, mü zik ve dan sın eş lik et ti ği bu ola ğa nüs tü olay la rın ye ni den can lan dı rıl ma sı söz ko nu su top lum için bü yük bir önem ta şır ve an cak bel li za man lar da olur. Mit ler kut sal ol du ğu için bun la rın can lan dı rı lı şı da kut sal sa yı lır. Bu ne den le, mit le ri an lat ma ya da on la rı ca

aÇikÖĞretİm fakÜltesİ yayini no: 1385...t.c. anadolu Ünİversİtesİ yayini no: 2388...

Documents