1AKLIN SYANI

Hannes Alfvn'in AnsnaTrke Basma nszYazarlarn nszBRNC KISIM: AKIL VE AKILDII1. GRBilincin Geriden Gelmesi

Akl Akld Olur

Bilim ve Toplumun Krizi

2. FELSEFE VE DNFelsefeye htiyacmz Var m?

Dinin Rol

blm

Materyalizm ve dealizm

3. DYALEKTK MATERYALZMHer ey Akar

Nicelik ve Nitelik

Mendeleyevin Periyodik Tablosu

Faz Geileri

Organik ve norganik

Btn ve Para

Karmak Organizmalar

Devrimin Molekler Sreleri

Kartlarn Birlii ve Karlkl e Geii

Pozitif ve Negatif

Nkleer Fisyon

Kart Kutuplar?

Yadsmann Yadsnmas

Kapitalin Diyalektii

4. MANTIK VE DYALEKTKKyas Nedir?

Mantk Nasl Dnleceini retir mi?

2zdelik Yasasnn Snrlar

Mantk ve Atomalt Dnya

Modern Mantk

KNC KISIM: ZAMAN, UZAY VE HAREKET5. FZKTE DEVRMDalga m Parack m?

Kuantum Mekanii

Maddenin Yok Oluu mu?

"Maddenin Tulalar"?

6. KESNSZLK ve DEALZMKesinsizlik lkesi

znelcilie Kar Nesnellik

Nedensellik ve Tesadf

Mekanizm

19. Yzyl

ngr Mmkn m?

Zorunluluk ve Rastlant Konusunda Hegel

Determinizm ve Kaos

Marksizm ve zgrlk

7. GRELLK TEORSZaman Nedir?

Zaman ve Felsefe

Newton ve Hegel

Grelilik

Genel Grelilik Teorisi

eyler Arasndaki likiler

Zamann llmesi

zmlenmemi Problem

dealist Yorumlar

Mach ve Pozitivizm

Boltzmann ve Zaman

Grelilik ve Kara Delikler

8. ZAMAN OKUTermodinamiin kinci Yasas

Kaostan kan Dzen

39. BYK PATLAMAKozmoloji

Doppler Etkisi

Teori Nasl Evrildi

ime Teorisi

Karanlk madde?

mdada Yetien Ntrino

Srekli Ba Arlar ya da Hubble Sknts

Byk atrt ve Sper Beyin

Plazma Evren mi?

Einstein ve Byk Patlama

Ntron Yldzlar

Stephen Hawking

Tekillikler Mevcut Mu?

Bo Bir Soyutlama

Boluktaki Dnceler

Gne Sisteminin Kkenleri

NC KISIM: YAAM, AKIL VE MADDE10. JEOLOJNN DYALEKTWegenerin Teorisi

Levha Tektonii Nedir?

Dalarn Oluumu ve Depremler

Yeralt Sreleri

11. YAAM NASIL ORTAYA IKTIOparin ve Engels

Yaam Nasl Ortaya kt

Yaamn Devrimci Douu

lk Yaam Formlar

Fotosentez ve Eeyli reme

Kambriyen Patlama

Bitkiler ve Hayvanlar

Kitlesel Tkeniler

12. NSANIN DEVRMC DOUUDinozorlar a Mezozoik (250-65 milyon yl nce)

Dinozorlar Neden Ortadan Kayboldu?

4Kozmik Terrist ya da Bir Hipotez Nasl Kurulmamal

nsann Devrimci Douu

Alet Yapmann Rol

Toplumsal rgtlenme

nsan Geliimi zerine Hipotezler

Engels ve nsann Kkenleri

nsans Maymunlar Alet Yapabilir mi?

nsanlar ve Dil

13. AKLIN DOUUBeyin Bulmacas

Akl Bir Makine mi?

Beyin Nedir?

Beynin Evrimi

Konumann nemi

Dil ve ocuun Dncesi

Gzler, El ve Beyin

Vigotski ve Piaget

Dilin Douu

Dncenin Toplumsallamas

14. MARKSZM ve DARVNCLKDarwinin Tedricilii

lerleme Yok mu?

Marksizm ve Darvincilik

Darwin ve Malthus

Toplumsal Darvincilik

15. BENCL GEN?Genetik

Genler ve evre

Zek ve Genler

IQ Testi

jenik

Su ve Genetik

Irklk ve Genetik

Bencil Gen

Genetiin Gelecei

5DRDNC KISIM: KAOSTAN IKAN DZEN16. MATEMATK GERE YANSITIR MI?Matematikteki elikiler

Sonsuz var m?

Kalkls (Hesap)

Matematikte Kriz

Kaos ve Karmaklk

Mandelbrot Fraktallar

Nicelik ve Nitelik

17. KAOS TEORSblm

Kaos ve Diyalektik

18. BLG TEORSBilimsel Yntem Nedir?

Ampirizmin Snrlar

Diyalektie Kar nyarg

Stalinist Karikatr

19. YABANCILAMA ve NSANLIIN GELECEkmaz Sokaktaki Kapitalizm

elikiler Sryor

sizlik Krbac

Yabanclama

Marx ve Yabanclama

Ahlk

Snrsz Olanaklar

Gelecee Dn m?

Sosyalizm ve Estetik

Dnenler ve Uygulayanlar

nsanlk ve Evren

KAYNAKA

6Hannes Alfvnin AnsnaEric J. LernerBu kitabn basma gnderilmesinden ksa bir sre nce, Nobel dl sahibi sveli fiziki Hannes Alfvnin zc lm haberini aldk. Alfvn, plazma fizii ve kozmoloji [evrenbilim] alanndaki nemli keiflerine ek olarak, bilimdeki mistik ve idealist eilimlere kar yorulmak bilmez bir mcadele yrtmt. Aada, Byk Patlama Asla Olmad adl kitabn yazar olan Amerikal fiziki ve bamsz aratrmac Eric J. Lernern ksa bir anma yazsn yaynlyoruz:

Hannes Alfvn yirminci yzyln sekin kafalarndan biriydi ve bir gn, evrene bakmz deitiren birisi olarak, Einsteinla ayn kefeye konacaktr. Onu tanmak byk bir ayrcalkt.

Alfvn, elektriksel iletken gazlar inceleyen modern plazma fiziinin kurucusuydu. Plazma, dnyada ok ender rastlansa da maddenin evrendeki baskn halidir; yldzlar, galaksiler ve bunlar arasndaki uzay plazmayla doludur. Plazmann yaygn bir teknolojik uygulama alan vardr, en arpc uygulama alan ise, potansiyel olarak temiz, ucuz ve snrsz bir enerji kayna olan kontroll termonkleer fzyondaki kullanldr. Alfvnin fikirleri ve plazma davranlar hakkndaki aratrmalar, plazma fiziinin birok uygulamasnda rutin bir ekilde kullanlmaktadr, bu durum onun adn tayan birok kavramda kendisini gsterir; Alfvn dalgas, Alfvn hz, Alfvn snr, vs.

Ancak Alfvnin bilime en nemli katks, onun kozmolojiyi cretkr bir biimde yeniden formle ediinde, Byk Patlamaya ynelttii eletiride ve alternatif bir model ortaya koyuundadr. Plazma evren olarak adlandrlan bu alternatifte, evren bir balangc ya da sonu olmakszn evrimlemektedir.

Alfvne gre, onun yaklamyla Byk Patlama kozmologlarnnki arasndaki en kritik farkllk, yntem farkllyd. nsanlarn evreni dnd her an, mistik yaklamla ampirik bilimsel yaklam arasnda bir ihtilf sz konusudur diye aklamt. Efsanede, insan her zaman, tanrnn dnyay nasl yaratm olmas gerektiini, hangi kusursuz ilkenin kullanlm olduunu karsamaya abalar. Bu, der Alfvn, geleneksel kozmolojinin bugnk yntemidir: Matematiksel bir teori ile yola kmak, bu teoriden evrenin nasl balam olmas gerektiini karsamak, balangtan bugnk evrene doru ilerlemek. Byk Patlama bilimsel olarak ifls etmektedir, nk bugnk mevcut, tarihsel olarak ekillenmi evreni, gemiteki varsaymsal bir kusursuzluktan tretmeye abalamaktadr. Gzlemle elien btn hususlar bu temel kusurdan kaynaklanmaktadr.

Dier yntem Alfvnin bizzat uygulad yntemdir. Ben her zaman astrofiziin, laboratuvar fiziinin uzants olmas gerektiine, bugnk evrenden balamamz ve geriye doru ilerleyerek daha uzak ve daha belirsiz alar incelememiz gerektiine inanmmdr. Bu yntem gzlemle balar laboratuvardaki gzlem, uzay sondalarndan byk lekli evrenin gzlemi ve teoriden ve saf matematikten balamaktansa teorilerini bu gzlemlerden tretir.

Alfvne gre, evrenin gemiteki evrimi, evrende bugn gereklemekte olan sreler araclyla aklanabilir olmaldr; uzayn derinliklerinde gerekleen olaylar, dnyadaki laboratuvarlarda incelediimiz olgularla aklanabilir. Byle bir yaklam, evrenin hilikteki kkeni gibi, zamann bir balangc gibi ya da Byk Patlama gibi kavramlar devre d brakr. Hibir yerde hilikten bir eylerin ortaya ktn grmediimize gre, uzak bir gemite bunun gereklemi olduunu dnmek iin de bir nedenimiz yoktur. Bunun yerine plazma kozmolojisi unu kabul eder; bugn evrimlemekte olan, deien bir evren grdmze gre, evren her zaman mevcut idi ve her zaman evrimlemiti ve nmzdeki sonsuz zamanda da varolacak ve evrimleecektir.

Alfvn bu yntemsel bak asndan hareketle modern kozmolojinin genel ve ok kapsaml bir eletirisini gelitirdi ve bu eletiriyi kozmolojik sarka adn verdii tarihsel bir balama oturttu:

7Bu dnceye gre, kozmoloji bin yllarca bilimsel ve mistik bak alar arasnda gidip gelmitir. lk insanlarn efsanelerini onlarn ve ilk Yunanllarn bilimsel abalar takip etmiti, ama sonra sarka Ptolemaios ve Platonun matematiksel kusursuzluk efsanesine doru geriye salnm ve daha sonraki Hristiyanlarn Yaratl efsanesiyle karmt. Bu da sras geldiinde yerini, on altnc yzylda bilimin yeniden canlanna brakmt, ardndan yirminci yzylda efsanenin yeniden hayat bulmas ve imdilerde bilimsel bir kozmoloji iin verilen mcadele gelmiti.

Alfvn bugnk kozmologlarn matematiksel kusursuzlua duyduklar byk merak, onlarn mistik yaklamnn temeli olarak grr:

Efsaneyle bilim arasndaki fark, bir tarafta biare akln ilhi esini ile dier tarafta gerek dnyayla gzlemsel temas iinde gelitirilen teoriler arasndaki farktr. Peygamberlere beslenen inan ile eletirel dnce arasndaki fark, Credo quia absurdum (nanyorum nk sama Tertullian) ile De omnibus est dubitandum (Her ey sorgulanmal Descartes) arasndaki farktr. Grkemli bir kozmik drama yazmaya almak kanlmaz olarak efsaneye gtrr. Uzay ve zamann gittike artan byklkteki blgelerinde bilginin cehaletle yer deitirmesine almak ise bilimdir.

Evren ezici bir arlkla plazmadan yapl olduundan, Alfvn, yalnzca ktleekimin deil, plazma olgusunun, elektrik ve manyetizma olgularnn evrenin evriminin biimleniinde baskn olmas gerektii sonucunu kard. Somut teorilerle, muazzam akmlarn ve manyetik alanlarn gne sistemini ve galaksileri nasl ekillendirdiini gsterdi. Uzay tabanl teleskoplar ve alclar bu plazma evrenini aa kard, onun nclk ettii fikirler gittike daha ok kabul edilir oldu. Ama bugn bile, onun en geni kozmolojik fikirleri, tartmal bir aznln fikirleri olarak kalmaktadr. Fakat onun sonsuz, evrimlemekte olan evren dncesi, fiziksel, biyolojik ve toplumsal dzeydeki evrimden bildiklerimize denk den tek dncedir.

Alfvn, uluslararas silahszlanma hareketinde ve enerji politikalar meselelerinde son derece aktif, politikayla megul olan bir bilimciydi ve tpk bilimsel almasnda olduu gibi, bu alanda da egemen glerle ba sk sk belya girerdi. rnein altml yllarn ortalarnda, sve, nkleer enerji aratrma ve gelitirme almalar iin ulusal bir politika zerinde durmaya balamt. Bu yalnzca uzay bilimlerinde deil fzyon konusunda da nde gelen bir aratrmac olarak Alfvnin ilgilenmekte kendisini sonuna kadar yetkili hissettii bir konuydu. Alfvn hzla, hkmetin politikasn ekillendirenlerle ateli bir tartmann iine dald. sve plannn, fzyonun enerji sorununun zmne yapabilecei katky tmyle gzard ettiini ve gerekli aratrmalar iin yetersiz fon ayracan hissetmiti. Bir nkleer reaktr iin ngrlen somut planlar da ayn lde eletiriyordu, nk bu planlar teknik olarak elverisiz ve yanltc buluyordu. Yerel brokratlarla aras yle almt ki, bu brokratlarn kendisine besledikleri dmanlk, onun bu reaktre ynelttii teknik eletirilerin olduka temelli eletiriler olduu ortaya ktnda bile yumuamamt. (Bu reaktr daha sonra konvansiyonel bir tesise dntrld.)

1966da Harika Bilgisayar adl ksa fakat sivri dilli bir politik-bilimsel yergi yaynladnda, Alfvnin hkmetin politikasn ekillendirenlerle ilikileri daha da gerildi. Olaf Johannesson takma adyla yazd eserin ana temas, gelecekte gezegenin bilgisayarlarca ele geirilmesiydi. Bu genel fikir bilim-kurgu yazarlar arasnda ok popler olmasna karn, Alfvn bunu, yalnzca hkmetin ve i evrelerinin o sralar yeni km bulunan bilgisayarlara duyduu gitgide artan delice sevdalarla alay etmek iin deil, svein egemen evrelerinin byk bir ksmn elleme rezil etmek iin bir ara olarak kullanmt. Romanda Alfvn, ac bir tebessmle, bir bilgisayar topyas olarak tasarlad gelecee yol aan eyin, irket yneticilerinin hrslar, hkmet brokratlarnn miyopluu ve politikaclarn iktidar al olduunu aa vurdu. irket yneticilerinin, brokratlarn ve politikaclarn ibirliiyle ynetilen modern sve devletinde Alfvnin geni kapsaml yergisi, onun keskin nkleer politika kart eletirileriyle zaten kplere binmi bu insanlarn pek houna gitmemiti.

1967de, sve bilim kurumlaryla yryen ilikileri, bilhassa reaktr planlar nedeniyle yeterince

8ekimiti ve sveten ayrlmaya karar verdi. Bana, reaktr desteklemediim srece fonlarm ciddi bir ekilde keseceklerini sylediler diyordu. Kendisine derhal hem Sovyet hem de ABD niversitelerinden krsler teklif edildi. Sovyetler Birliinde iki ay kaldktan sonra Amerikaya tand, en sonu San Diegodaki California niversitesine yerleti. 1995 Nisanndaki lmnden birka yl ncesine kadar bilimsel etkinliini srdrd.

Alfvn, 1970de kendisine Nobel Fizik dln kazandran plazma fiziinin temellerine yapt katklarla tannmt. Fakat, kozmolojiye ve evrene bak amza yapt kapsaml katklar henz tmyle takdir edilmemitir. nk onun bu katklar, kozmolojiye matematiksel-mitolojik yaklamla ve egemen Byk Patlama ortodoksluuyla hl atma halindedir. Yine de Alfvn, zaman geldiinde, ge yirminci yzyln Galileosu olarak grlecektir.

Eric J. Lerner

Lawrenceville, New Jersey, 8 Mays 1995

9Trke Basma nszAlan WoodsAkln syannn Trke basmn byk bir mutlulukla selamlyorum. ngilizce ve spanyolca yaplan ilk basmndan bu yana geen sre iinde kitap, dnyann birok yresinden olduka olumlu tepkiler ald. Ardndan kitap talyanca ve Urducaya da evrildi. sve, ABD ve Brezilyada eitli niversitelerde fikirlerimize ilgi duyuldu. Ayrca kitabn nc ksmnn, Sao Paulo niversitesinde verilen evrim konulu bir lisans st dersin temeli olarak kullanlmas iin iznimiz istendi.

zellikle Marksizme kar dnya apnda yrtlen ve bir ksm bilimcinin desteini de kazanmay baaran ei grlmemi ideolojik saldr dnldnde, bilim camias iinde Marksist fikirlere bu derece ilgi duyulmas son derece memnuniyet vericidir. ABDde genetik adna yaynlanan gerici rk sahte-bilimsel materyalin miktar gnden gne artmaktadr. Dier yandan, ne yazk ki, grelilik teorisi ve kuantum mekaniinin belirli bir yorumundan mistik ve dinsel sonular karmaya alan baz teorik fiziki ve kozmologlarn dorudan gz yummasyla, bsbtn yeni bir edebi tr boy vermitir.

ki bin yldan uzun bir sredir bilimin ilerlemesine kar bir ypratma sava veren din, insanln kendisini cehalet ve batl inan batandan kurtarma ve evrenin ve onun iindeki yerimizin doru bir kavranna ulama abasna inatla kar durmutur. Ancak bilimin son iki yz ylda kaydettii gzalc baarlar, dini teker teker her alanda geri ekilmeye zorlamtr. Ama imdi kapitalist sistem kendi tarihsel snrlarna ulam bulunuyor. Toplumun iine dt amaz, kendisini yalnzca retici glerin durgunluunda, organik kitlesel isizlikte ve yaam standartlarnn tahrip edilmesinde dile getirmiyor. Toplum yirminci yzyln son on ylnda, deerler, kltr ve ahlk alannda derin bir krizle kar karya kalmtr. Bu almann amac, bu krizin kaynaklarnn izini srmek ve bilim dnyasn bile nasl etkilemeye baladn gstermektir.

Tannm fiziki Paul Daviesin kaleme ald Madde Efsanesi ve Tanr ve Yeni Fizik adl yaptlar, baz yazarlarn bilime mistisizmi sokma abalarnn en arpc rnekleridir. Paul Davies Avustralyada Adelaide niversitesinde Doa Felsefesi Profesrdr ve sk sk basna bilim yazlar yazmaktadr. Davies, baka eylerin yan sra, bilimin tanrya dinden daha gvenilir bir yol sunduu (Tanr ve Yeni Fizik, s. ix) ve modern bilimin birok durumda eski dinsel dnceleri rtmekten ziyade at sonucuna varyor. Baka deyile, bilimi yeni bir dine evirmek istiyor: akl banda hibir insann artk inanmad, gzden dm eski efsanelere nazaran tanrya giden daha gvenilir bir yol.

Bugn hangi eitimli insan, Tekvin kitabnda anlatlan Yaratl efsanesine, yani tanrnn evreni yedi gnde hilikten yarattna (en azndan bir gn tatil yapt dorudur, ki bu da gnmzde birok iinin mahrum olduu bir eydir), insan kendi suretinde yarattna ve aklna sonradan gelen kadn Ademin bo kaburgasndan yarattna (besbelli ki, gnmzn kapitalistleri gibi tanr da o gnlerde iktisatl davranyordu) inanr? Tm trlerin kdir-i mutlak tarafndan ayr ayr yaratldna gnmzde kim inanr? Oysa bilim, gerei ortaya karmak iin kiliseye kar, birok ehitler veren ve bugn de halen srmekte olan uzun bir sava vermek zorunda kald.

Ama kapdan kovulan din, imdi Paul Davies gibiler tarafndan gnll biimde ak braklan pencereden ieri trmanmaktadr. Davies inandrc olmaya alarak bize, artk Tekvin kitabna inanmaya gerek olmadn sylyor. Yeni Fizik (Paul Daviesin yorumuyla) evrenin gerekten de 18 milyar yl nce Byk Patlamayla hilikten yaratldn sylemektedir. Elinizdeki alma bu iddialara tek tek yant vermek ve modern bilimin tm temel bulularnn, tam tersine, felsefi materyalizmin doruluunu vurgulamaya hizmet ettiini gstermek iin yola koyulmutur.

Materyalizme saldrmann en yaygn biimlerinden biri onu mekanizmle kartrmaktr. Bu tam da Paul Daviesin Madde Efsanesinde yapt eydir. Bu kitapta unlar okuyoruz: En basit ifadesiyle

10

mekanizm, fiziksel Evrenin, etkileim halindeki maddi paracklarn bir toplamndan, insan bedeni ve beyninin nemsiz ve deersiz paralarn oluturduu amasz, dev bir makineden baka bir ey olmad inancdr. (s.2) Bu karikatr sonra materyalizme eitlenmektedir. Yunan filozoflarna geerken bir atf yaplmakla birlikte, modern materyalizmin kkleri Isaac Newtonda kefedilmektedir! O zaman materyalizmin modern bilim tarafndan ykldn kantlamak basit bir itir (can skc biyoloji hari), zira modern fizik (grelilik teorisi ve kuantum fizii) eski Newtoncu otomatik evreni ykmtr.

Bu tartma yntemi tmyle yapmacktr. Bu, tpk samandan bir adam yapp, sonra onu yere sermeye benzer. in aslnda felsefi materyalizm mekanik materyalizme eitlenemez. Marx ve Engelsin felsefi konumu, srekli olarak eletirdikleri Newton ve Laplacen mekanizminin kutupsal kart olan ve bu almann da temelini oluturan diyalektik materyalizmdi. Materyalizmin bu tr hakknda Daviesin syleyecek sz yoktur. Bu suskunluk nasl aklanabilir? Ya ondan haberdardr ve gzard etmeyi tercih etmektedir ya da basite Newtonun kstl dogmatik mekanizmi dnda herhangi bir materyalizmin varlndan bihaberdir. Doru olan ikincisi gibi grnmektedir. Ama nasl olup da materyalizmin ne olduunu bile bilmeden ona kar bir kitap yazld iddia edilebilmektedir?

Tm felsefe tarihi iki byk dnce okulu arasndaki mcadeleden oluur: materyalizm ve idealizm. Birtakm ara konumlar oluturma abalarnn olduu dorudur, ama bunlar yalnzca taraflardan birinin ya da dierinin (genellikle idealizmin) konumlarn eksik ya da tutarsz biimde yeniden diriltirler. Dahas, bilim ve felsefe tarihi son 2500 yln byk blmnde birbiriyle sk skya balantl olmutur ve bilimcilerin ounun felsefeye kar, Peter Medawarn ifadesiyle fkeli bir irenti duymalarna ramen bir balant hl mevcuttur. (The Art of the Soluble, s.169) Ancak doa boluktan nefret eder ve eer bilimciler srtlarn felsefeye dnerlerse, felsefe bu nedenle onlar rahat brakmayacaktr. Bilimciler tutarl bir materyalist dnya gr benimsemedikleri lde, bilinli ya da bilinsiz olarak, daima idealizmin etkisi altna girmeye meyledeceklerdir.

Daviesin, modern bilimin sonunda materyalizmi tasfiye ettii iddiasn kabul edersek, geriye ne kalr? Saf bilim mi? Ama bilimciler kendi inceleme konularna bir n metodoloji, genel ilke ve varsaymlar olmadan eilemezler. Yalnzca olgulara atf yapmak faydaszdr, nk olgular kendilerini semezler. Uygun bir hipoteze nasl varacaz? Olgular nasl yorumlanacak? Bir kez bu sorular sormaya baladmzda, felsefe alanna ya da en azndan felsefenin geerliliini hala koruyan ksmlarnn, yani bilimin metodolojisiyle ilgili ksmlarn alanna gireriz: biimsel mantk ve diyalektik. Materyalizme gelince, tm bilim kendisini son tahlilde ona savlarnn kantn ya da tersini verecek olan deney ve gzleme dayandrd lde, doas gerei materyalisttir.

Bilim gerek dnyay, yani bizim dmzda varolan ve bize duyularmz araclyla verilen maddi dnyay ura edinir. Tm dnceler, duyumlar, tahayyller, kavramlar (en soyut olanlar bile), yalnzca maddi dnyann az ya da ok kusurlu temsilleridirler. Maddeden ayr bamsz bir varlklar yoktur. Maddi bir beyin ve sinir sistemi dnda varolamazlar ve ancak dmzdaki gerek dnyann salad izlenimleri ifade edebilirler. Bu temel hakikatlerin kantn tm insanlk tarihi ve zellikle de bilim tarihi sunmaktadr. Temel materyalist dnya grn bir kez kabul ettikten sonra, mistisizmin ve hurafelerin tuzana dmek imknsz hale gelir. Cennet ve cehennem, tanr ve eytan, mucizeler ve kristal kreler otomatik olarak ait olduklar yere, insanln tarih ncesinin p sepetine gnderilirler.

Biyologlarn byk ounluunun, materyalizmin sk savunucular olmalar tesadf deildir. Onlarn bilimi gerek dnyayla sk skya baldr ve gzleme kk salmtr. Grlerine katlmadmz, Bencil Genin yazar Richard Dawkins gibi birisi bile, din ve mistisizme kar inat bir mcadele yrtmtr. Dawkins bu noktada, Paul Davies gibi idealizme savrulmu ve pratikte dine taviz vermi, ya da en azndan ona kapy ak brakm teorik fiziki ve kozmolog

11

kesimiyle ters dmektedir.

Garip olmakla beraber, Davies unlar sylerken yakay ele vermektedir: Bilimsel yntemin barnda teoriler ina etmek yatar. Bilimsel teoriler esasen gerek dnyann (ya da onun paralarnn) modelleridirler ve bilimin sz daarcnn nemli bir blm gereklikten ziyade modellerle ilgilidir. (Matter Myth, s.12) ok ilgin. Her eyden nce, nedir bu, bilimsel aratrmann gerek ierii olan ve bilimin ideal modellerinin yalnzca soluk yansmalar olduu gerek dnya? Benden ve benim onu alglamamdan bamsz olarak varolan maddi (fiziksel) dnyadan baka bir ey deil. Sz konusu olan, benim onun hakkndaki tasavvurum olamaz, nk Davies bu ikisini net biimde (bir kereliine de olsa doru biimde) birbirinden ayryor. stelik, eer btn inceleyebildii, insanlarn znel anlaylarysa, bilimin deeri pek az olurdu. Bilimin btn esprisi tamamen, bize iinde yaadmz gerek (yani maddi) dnya hakknda bir eyler sylyor olmasdr. Onun tek varolma gerekesi, tek bilgi kayna, doruluunu kantlamasnn tek arac, bu nesnel gereklikte yatar. Bunu bir kez reddettiimizde, soluu derhal dinin hayaletler dnyasnda alrz.

Yine de baz modern bilimcilerin bata Davies olmak zere bunda kesinlikle suu vardr. Bu tuhaf paradoksun nedeni bu ksa pasajda bile nettir. Davies doru biimde baz bilimcilerin (zellikle kendi alan olan matematiksel fizikte) kendi soyut modellerini ve denklemlerini yanl biimde gerekliin yerine koyma eiliminde olduklarn sylemektedir. Bilimin bu dal, gzlem ve deneyin maddi dnyasndan o denli uzaklamtr ki, gerekliin grntsnden bile eser kalmamtr. Bu, ksmen, ar dar uzmanlama ve fiziin dallarn bile birbirinden koparan son derece geni bir iblm karlnda dediimiz bedeldir. Deney ve gzlemin salkl kstlamalarndan bir kez azat olunduunda her ey mmkn hale gelir. En yetersiz kantlarla en uuk hipotezler ileri srlebilir. Bilim ve bilim-kurgu arasndaki snrlar giderek daha da bulanklar. Ortaya kan kargaada her trden arlatanca dinsel ve mistik anlaylar boy gsterir. Ne yazk ki bilimdeki bu eilim, bu arlatanlkla mcadele etmek yerine, ona bolca cephane salamaktadr.

Elbette biz burada, bu dnceleri tumturakl laf kalabal olarak grd phesiz olan bilimcilerin ounluundan bahsetmiyoruz. Ama bu anlaylar bir yandan gazete manetlerini igal etme ve kandrlmaya elverili insanlarn d glerini fethetme eilimi gstermektedir. Dier yandan net ve tutarl bir alternatif olmakszn, bilimde idealist mistisizmin yaylmasna kar mcadele etmek mmkn deildir. Tek ciddi alternatif diyalektik materyalizmdir.

Sistemin krizi kendisini her trden akld eilimlerin ykseliinde gstermektedir. Egemen snfn kamu harcamalarnda byk kesintilere gittii, bilim blmlerinin kapatld, aratrma ve gelitirmenin kstland bir dnemde, byk tekeller, bylere, hayaletlere, astrolojiye ve genel olarak hurafelere inanc krkleyen programlarn yapld elence sektrnde servetler kazanmaktadr. Scientific Americanda (Ocak 1997) kan bir makalede u yoruma yer veriliyor:

John Hopkins niversitesinde medya uzman olan Mark Crispin Millere gre yaynclk yzde 6 krla alrd, ama imdi irketler yzde 12 ila 18i cebe indirmek iin bastryorlar. Dev irketlerin birbiriyle rekabeti arttka, eskiye dnk hurafelerle dolu sululuklara bavuruyorlar diyen Miller, uluslararas medya devini kastederek, Rupert Murdoch gibi bir adam ele aln mesel: servetini baka eylerin yan sra, sahte-bilim, hurafe, yldz fallar, inanlmaz mucize ykleriyle gazetelerin seviyesini drerek elde etti. Murdoch bu tr garip samalklar daima yksek dozda kullanmaktadr. Adammz televizyona getiinde de Murdoch 1986da Fox an yaratt ayn forml kulland.

Bu olgu yle grnd kadar masum deildir. Toplumun birok dzeyinde gzlenebilen, akld ve mistik fikirlere dnk genel eilimin bir parasn oluturmaktadr aslnda. Bu byyen eilimden rahatsz olan baz bilimciler buna kar mcadele etmeye abaladlar, ama baarsz oldular. Ayn makalede, bu bilimcilerden birisi olan Paul Kurtzun byk bir znt iinde unlar

12

syledii aktarlmaktadr: Eer bilgi verirsek insanlarn (anormal savlar) reddedeceklerini sandk. Sorun bizim hayal ettiimizden ok daha ar kt. Soru udur: bilimin dev admlarna ramen bu tavrlar neden bu denli yaygndr? Neden by iin byk bir pazar vardr?

Tarihten haberi olan herkes iin bunun nedenini aramaya gerek yoktur. Toplumun kmaz bir sokaa girdii dnemlerde insanlar kendi ilerine dnme eilimi gsterirler. Kendi yaamlarn ve kaderlerini kendi ellerine almalar ve gereklii dntrmeleri iin net bir alternatifin yokluunda, insanlar geree srtlarn dnmeye alrlar. Bunu daha nce defalarca grdk. Bunun iyi bir rnei, her trl akld eilimin elik ettii Roma mparatorluunun uzun k dnemidir. Bu sorun elinizdeki almann ilk ksmnda ele alnd iin burada tekrarlamann gerei yoktur. Ama paralellikler gerekten arpcdr.

* * *

Trkiyenin zengin tarihi ve kltrnn Batda yeterince bilinmiyor oluu ve benim de Trk edebiyatn orijinal dilinde okuyacak bilgimin olmamas hayflanacak bir ey. Eksik bilgilerime ramen uras aktr ki, Anadolu insan Avrupa ve dnya kltrne nemli katklar yapmtr. Bundan baka, kltr iin verilen mcadele, dier lkelerde olduu gibi, toplumsal ilerleme iin, insanln kurtuluu iin verilen genel mcadeleye, sadece teori ve aklda deil, gerekte de sk skya baldr.

Bu zgrleme kltr Trkiye toprana, modern Trkiyenin byk airi Nazm Hikmetin destanna da esin kayna olan, eyh Bedreddinin 15. yzyl Anadolusundaki devrimci hareketine dek uzanan derin kkler salmtr. Bylece modern Trk kltrnn en iyi rnekleri, sradan insanlarn kurtulu urunda verdikleri mcadeleyle el ele vermekte ve bu kutsal birlik, kuaklar ve yzyllar zerinden bir kpr oluturmaktadr.

Bu mcadelenin btnleyici bir paras da, insanlarn zihinlerine zincir vuran ve onlar baskdan, maddi ve manevi yoksulluktan oluan bir kadere mahkm ederek, her zaman gericiliin elinde bir silah olan karanla ve dinsel mistisizme kar kavga vermektir. Akln syannn amac ksmen bu mcadeleyi devam ettirmektir. Kapitalizmin 21. yzyldaki krizi insanl, sadece fiziksel anlamda (yoksulluk, isizlik, sava) deil, fikirler ve kltr alannda da en korkutucu felketler ve rmeyle tehdit etmektedir.

Ortaada Hristiyan Kilisesinin bir sz vard: Ik Doudan ykselir. Uygarl sadece kendi tekelinde grmek Batnn bir nyargsdr. Genel bir tarihsel bak asyla kapitalizmin, retim aralarn, sanayii, tarm, bilimi ve teknolojiyi devrimciletirmesi temelinde, yaam koullarnda gz kamatrc bir dnme yol at dorudur. Dounun insanlarnn da bu kazanmlar kendileri iin kucaklamaya almalar doaldr.

Ancak, 21. yzyln balangcnda kapitalizm kendisini dnya leinde bir lmcl sonla yz yze bulmutur. Uluslararas alma rgt ILOnun rakamlarna gre, dnya leinde isizler ve gizli isizlerin says en az 1 milyardr. Ve stelik bu, bir ekonomik ykseli srasndaki, yani kapitalizmin sunabilecei en iyi durumdur. Ya bir k srasnda neler olacaktr?

Son yz yl boyunca Trkiyenin politik yaamndaki ana motor kuvvetlerden biri olan ilerleme mcadelesi, yani gerilie kar verilen kavga, henz tayin edici lde kazanlm deildir. Oysa bu mcadele halihazrda, kapitalizmin kresel lekteki rmesiyle tehdit edilmektedir. Ancak ve ancak toplumun Avrupa ve dnya leinde batan aaya bir yeniden rgtlenmesi bu amazdan k yolunu gsterebilir. Ve Trkiye bu yola nderlik edebilir. Ancak, bunun nkoulu halis bir sosyalist programn benimsenmesidir. SSCBdeki Stalinizmde olduu gibi brokratik ve totaliter bir karikatr deil, alan insanlarn demokratik egemenliine dayanan gerek sosyalizm.

Bazlar, fazla yabanc grnd iin bunu reddedebilir. Ama kapitalizm de yabanc bir ithal mal deil mi? Ya Latin alfabesi? Modern Trkiyeyi yaratan tm reformlar? in aslna bakarsanz,

13

sosyalizm fikrinin Trkiyede neden uzun zaman nce ortaya ktn ve tpk airin, yarin yanandan gayri her eyin ortak olmasndan sz ettii dnemde olduu gibi, farkl dnemlerde eitli biimlerde yeniden ve yeniden su yzne ktn gstermek zor deildir. nsan toplumunun daha yksek bir biimi olarak sosyalizm dncesi, daha bu dizelerde ifadesini bulan eyh Bedreddinin felsefesinde mevcuttur. Ama yalnzca bir embriyo olarak. te bu kitabn amac, Marx ve Engelsin, sosyalizmi nasl halis bir bilimsel temele oturttuklarn ve modern zamanlarn temel bilimsel ilerlemelerinin, bu bilimsel temeli oluturan esas ierii doruladn gstermektir.

Toplumun mevcut krizinin stesinden gelme ve insanl, gelimenin daha yksek bir evresine, insanlarn kendilerini kendi gerek yksekliklerine ulatracaklar evreye ilerletme yolunu, bize ancak ve ancak Marx ve Engels tarafndan gelitirilen bilimsel sosyalizmin teorileri gsterebilir. Nazm Hikmetin harikulde szleriyle:

En gzel deniz:

henz gidilmemi olandr.

En gzel ocuk:

henz bymedi.

En gzel gnlerimiz:

henz yaamadklarmz.

Ve sana sylemek istediim en gzel sz:

henz sylememi olduum szdr.

Alan Woods

Londra, 10 Kasm 2000

14

Yazarlarn nszAlan Woods - Ted GrantAvrupada bir heyul kol geziyor.

(Komnist Manifesto)

Mark Twain bir keresinde, lmne dair sylentilerin abartldn syleyerek dalga geiyordu. lgin bir olgu olarak, yaklak yz elli yldr her sene ld iln edilen Marksizm, yine de, baz anlalamayan nedenlerden tr, inat bir dokuz canllk gstermektedir. Bunun en iyi kant da, ona yneltilen saldrlarn yalnzca devam etmekle kalmayp hem sklk hem de sertlik bakmndan artma eilimi gstermesidir. Eer Marksizm gerekten geersiz ve yersiz bir ey ise, neden onun adn anmaktan bile huzursuz olunuyor? Gerek u ki, Marksizme iftira edenlere o eski heyul hl musallat olmaya devam ediyor. Pek holarna gitmese bile, savunduklar sistemin ciddi zorluklar iinde olduunun ve alamaz elikilerle paralandnn; sosyalizmin totaliter karikatrnn knn tarihin sonu olmadnn farkndalar.

Getiimiz birka ylda, Berlin Duvarnn yklndan bu yana, Marksizme ve genel olarak sosyalizm fikrine kar ei grlmemi bir ideolojik kar saldr sz konusuydu. Francis Fukuyama, Tarihin Sonunu iln edecek kadar ileri gitti. Ama tarih, stelik intikamn da alarak devam ediyor. Rusyada Stalinizmin garabet rejimi yerini daha da byk bir garabete brakmtr. Eski Sovyetler Birliindeki serbest piyasa reformunun gerek anlam, retici glerin, bilim ve kltrn muazzam bir k olmutur, yle ki, bu boyutta bir k ancak savata alnan feci bir bozguna benzetilebilir.

Tm bunlara ramen belki de tam da bu yzden kapitalizmin szde erdemlerine hayranlk duyanlar, Stalinizmin knn sosyalizmin ilemediini kantlad yalann yutturabilmek iin ok ciddi servetler harcamaktalar. Marx ve Engelsin ortaya koyduu ve sonra Lenin, Troki ve Rosa Luxemburg tarafndan gelitirilen tm bir dnceler btnnn tamamen gzden dt sanlyor. Ne var ki daha yakndan bakarsak, giderek daha da aikr hale gelen ey, sadece sanayilemi lkelerde bile yirmi iki milyon insan tm bir kuan yaratc potansiyelini israf ederek zorla alma d bir yaama mahkm eden, serbest piyasa ekonomisi denen eyin krizidir. Bat toplumunun tm kendisini yalnzca ekonomik, politik ve toplumsal olarak deil ayn zamanda ahlki ve kltrel bakmdan da bir amazda buluyor. Onyllar nce Marksistler tarafndan ngrlen Stalinizmin k, 20. yzyln son on ylnda kapitalist sistemin dnya leinde derin bir krizde olduu gereini gizleyemez. Sermayenin stratejistleri gelecee derin bir nseziyle bakyorlar. Ve aslnda, daha drst olanlar, yantlamaya cesaret edemedikleri u soruyu kendilerine soruyorlar: u yal Karl her eye ramen acaba hakl myd?

Marksizmin fikirleri ister kabul edilsin ister reddedilsin, bu fikirlerin dnyada yaratt muazzam etkiyi inkr etmek mmkn deildir. Komnist Manifestonun ortaya kndan gnmze dein, Marksizm, yalnz politik arenada deil insan dncesinin geliimi alannda da belirleyici bir faktr olmutur. Ona kar savaanlar yine de onu kendilerinin kalk noktas olarak ele almak zorunda kalyorlar. Ve bugnk durum ne olursa olsun, u su gtrmez bir olgudur ki, Ekim Devrimi dnya tarihinin tm gidiatn deitirmitir. Bu nedenle Marksizmin teorileriyle daha yakn bir tanklk, zamanmzn en temel olgularn anlamak isteyen herkes asndan zorunlu bir nkouldur.

Engelsin RolAustos 1995, doa ve toplum dnyasna ve insanln geliimine btnyle yeni bir bak tarzn Karl Marxla birlikte gelitiren Friedrich Engelsin lmnn yznc yldr. Engelsin Marksist dncenin geliiminde oynad rol, asla hakk verilmemi bir konudur. Bu, ksmen, Marxn son derece byk dehasnn sonucudur, yle ki bu deha, yaam boyunca Marxn dostu ve yolda olan

15

bu insann yapt katklar kanlmaz olarak glgelemitir. Ksmen de, Marxn stnlne vurgu yapmay tercih ederek kendi katksn her zaman kmseyen Engelsin doutan gelen alakgnlllnden kaynaklanr. Engels, lmyle birlikte, kendi vcudunun yaklmasn ve kllerinin Beachy Headde denize atlmasn vasiyet etmiti, nk herhangi bir ant istemiyordu. Tpk Marx gibi, en knden bile olsa bir kii kltn andran her eyden itenlikle nefret etti. Arkalarnda brakmak istedikleri yegne gerek ant, toplumun sosyalist dnm uruna mcadele iin etrafl bir ideolojik zemin sunan muhteem bir fikirler gvdesiydi.

Birok insan Marksizmin ufkunun politika ve ekonomi alannn ok telerine uzandnn farknda deil. Marksizmin barnda diyalektik materyalizm felsefesi yatar. Ne yazk ki, Kapitali yazmak gibi devasa bir grev, Marx bu konu stne niyetlendii etraflca bir almay kaleme almaktan alkoydu. Eer, yeni bir felsefe gelitirmekte ok nemli ama yine de hazrlk dzeyindeki abalar ifade eden Kutsal Aile ve Alman deolojisi gibi erken dnem almalar ve diyalektik yntemin ekonomi zel alanna somut bir uygulannn klasik bir rnei olan Kapitalin cildini bir tarafa brakacak olursak, Marksist felsefenin ilkesel almalarnn hepsi Engelsinkileridir. Diyalektik materyalizmi anlamak isteyen biri Anti-Dhringi, Doann Diyalektiini ve Ludwig Feuerbach eksiksiz biimde renerek ie girimelidir.

Yz yl nce len bu insann felsefi almalar zamann snavdan ne lde gemitir? almamzn kalk noktas budur. Engels, diyalektii, doann, toplumun ve insan dncesinin hareketinin en genel yasalar olarak tanmlad. Engels bilhassa Doann Diyalektiinde, son tahlilde, doann ileyii diyalektiktir dncesini kantlamak iin, kendisini gnn en ileri bilimsel bilgisinin dikkatli bir inceleniine dayandrd. Bu almamzn iddias odur ki, 20. yzyl biliminin en nemli keifleri bu dnceye arpc bir kant sunmaktadrlar.

En artc olan ey Marksizme yneltilen saldrlar deil, ona iftira edenlerin sergiledii katksz Marksizm cahilliidir. Hi kimse mekanii incelemeksizin araba tamircisi olarak almay hayal edemezken, herkes, Marksizmden azck olsun haberdar olmakszn onun hakknda bir fikir beyan etmekte kendini zgr hissediyor. Bu alma, Marksist felsefenin temel dncelerini aklamaya ve onunla modern dnyadaki bilim ve felsefenin durumu arasndaki ilikiyi gstermeye dnk bir abadr. Yazarlarn niyeti, Marksizmin temel bileenini kapsayacak olan paradan oluan bir eser retmektir: 1. Marksist felsefe (diyalektik materyalizm), 2. Marksist toplum ve tarih teorisi (tarihsel materyalizm), ve 3. Marksist iktisat (emek-deer teorisi).

Balangta, felsefe tarihi zerine bir blm de dahil etme niyetinde olmamza ramen, almann uzunluunu gz nnde tutarak bunu ayrca yaynlamaya karar verdik. Marksizmin felsefesi olan diyalektik materyalizmin gzden geirilmesiyle ie balyoruz. Bu temel nemdedir, nk Marksizmin yntemidir. Tarihsel materyalizm, bu yntemin, insan toplumunun geliiminin incelenmesine uygulandr; emek-deer teorisi, ayn yntemin ekonomi alanna uygulanmasnn bir sonucudur. Marksizmi kavramak diyalektik materyalizmi kavramakszn mmkn deildir.

Diyalektiin nihai kant bizzat doadr. Bilimsel alma, tm hayatlar boyunca Marx ve Engelsin dikkatini ekti. Engels, diyalektik materyalizm ile bilim arasndaki ilikinin detaylarnn taslan karan byk bir alma yapmaya niyetlendi, ama Marx ldnde yarm kalan Kapitalin ikinci ve nc ciltlerinin basma hazrlanmasnn ar alma yk kendi almasn tamamlamasn engelledi. Doann Diyalektii adl eserinin tamamlanmam el yazmalar ancak 1925 ylnda basld. Bitmemi halleriyle bile bu el yazmalar Marksist felsefe almasnn en nemli kaynan oluturur ve bilimin temel sorunlarna uzanan parlak ipular sunar.

Bu almay kaleme alrken yzletiimiz sorunlardan biri, birok insann Marksizmin temel metinleri hakknda ancak ikinci elden bir bilgiye sahip olmas gereiydi. Bu acnacak bir durumdur, nk Marksizmi anlamann biricik yolu, Marx, Engels, Lenin ve Trokinin almalarn okumaktan geer. Marxn ne demek istediini aklama iddiasnda olan almalarn byk bir ounluu be para etmez. Bu nedenle, kitaba, ksmen okuyucuya bu

16

dncelere herhangi bir eviri olmakszn da dorudan ulama ans sunmak ve ksmen de insanlar bizzat orijinallerinden okumaya tevik edecei umuduyla, bilhassa Engelsten ok sayda uzunca alnty dahil etmeye karar verdik. Bu yntem kitabn okunmasn kolaylatrmamakla beraber, kanmzca gerekliydi. Ayn ekilde, kar gr sahiplerinin de kendi adlarna konumalarna frsat tanmann her zaman en iyi yntem olduu ilkesinden hareketle, kendimizi, fikirlerine katlmadmz yazarlardan da uzun alntlar yapmak zorunda hissettik.

Londra, 1 Mays 1995

17

1. GR

Alan Woods - Ted Grant

ok derin bir tarihsel deiim dneminden geiyoruz. Krk yl sren emsalsiz ekonomik byme dneminin ardndan, piyasa ekonomisi kendi snrlarna ulayor. Tm barbarca sularna ramen kapitalizm, dou dneminde retici gleri devrimciletirmi, bylece yeni bir toplumsal sistemin temellerini demiti. Birinci Dnya Sava ve Rus Devrimi, kapitalizmin tarihsel rolnde kesin bir deiimin sinyallerini verdi. Kapitalizm retici gleri gelitiren bir ara olmaktan kp, ekonomik ve toplumsal gelimenin nnde muazzam bir engele dnmt. 1948-73 srecinde Batdaki ykselme dnemi, yeni bir afan habercisi gibi grndyse de, nimetler bir avu gelimi kapitalist lkeyle snrlyd. nsanln nc Dnyada yaayan te ikisi iin, kitlesel isizlik, yoksulluk, savalar ve ei grlmemi bir smr tablosu hakimdi. Kapitalizmin bu dnemi 1973-74 szde petrol krizi ile son buldu. O gnden bu yana, sava sonras dnemde erimi olduklar trden bir bymeyi ve istihdam dzeylerini geri getirmeyi baaramadlar.

flh olmaz bir ke yakalanan her toplumsal sistem, kendisini kltrel rmeyle ifade eder. Bunun yzlerce grn biimi vardr. zellikle entelijensiya arasnda, gelecee ilikin genel bir endie ve karamsarlk hali yaylr. Daha dn kendinden emin bir biimde insann ilerlemesinin ve geliiminin kanlmazlndan sz edenler, imdi yalnzca karanlk ve belirsizlik grrler. ki korkun dnya savana, ekonomik ke ve sava aras dnemin faizm kbusuna tanklk eden 20. yzyl, sendeleye sendeleye sona doru yryor. Bu felketler kapitalizmin ilerici evresinin artk mazide kaldna dair sert uyarlard.

Kapitalizmin krizi hayatn her alanna yaylm durumda. Sz konusu olan yalnzca ekonomik bir olgu deildir. Ayn olgu, speklasyon ve rmede, uyuturucu kullanmnda, iddette, her taraf saran egoizmde ve bakalarnn ektii aclara kaytszlkta, burjuva ailenin paralanmasnda, burjuva ahlknn, kltrnn ve felsefesinin krizinde yansmasn buluyor. Baka trl nasl olabilirdi ki? Krizdeki toplumsal sistemlerin belirtilerinden birisi, egemen snfn kendini artan lde toplumun geliimi nnde bir engel olarak hissetmesidir.

Marx, her toplumun egemen fikirlerinin egemen snfn fikirleri olduuna iaret etmiti. Burjuvazi en parlak dnemlerinde, uygarln snrlarn genileterek ilerici bir rol oynamakla kalmamt; ayn zamanda meselenin de bilincindeydi. Oysa imdi sermayenin stratejistleri karamsarla gmlm durumda. Bu stratejistler, tarihsel olarak lmeye yazgl bir sistemin temsilcisi olduklar halde, gerei kabul edemiyorlar. Bugn burjuvazinin dnce tarzna damgasn vuran belirleyici faktr bu ana elikidir. Lenin bir keresinde uurumun kenarndaki bir insann akl yrtemeyeceini sylemiti.

Bilincin Geriden GelmesiFelsefi idealizmin nyargsnn aksine, insan bilinci genelde olaanst tutucudur ve daima toplumun, teknolojinin ve retici glerin geliiminin ok gerisinde kalma eilimindedir. Normal tarihsel dnemlerde, alkanln, biteviyeliin ve gelenein ar yk, kkleri trn uzak gemiinde yatan kendini koruma igdsyle, inene inene anm yollara inatla bal kalan insanlarn zihnine, Marxn tabiriyle bir Alp gibi ker. Ancak, tarihin olaanst dnemlerinde, toplumsal ve ahlki dzen dayanlmaz basnlarn gerilimi altnda atrdamaya baladnda, halk kitleleri, iine doduklar dnyay sorgulamaya ve bir mr boyu tadklar inan ve nyarglardan kukulanmaya balar.

Kapitalizmin dou a bylesi bir ad ve feodalizm altndaki uzun k uykusunun ardndan Avrupann byk kltrel yeniden uyann ve ruhsal yeniden douunu mjdeliyordu. Tarihsel ykseli dneminde burjuvazi, sadece retici gleri gelitirerek ve bylece insanln doa zerindeki hakimiyetini gl biimde yayarak deil, bilim, bilgi ve kltrn snrlarn genileterek

18

de ok ilerici bir rol oynad. Luther, Michelangelo, Leonardo, Drer, Bacon, Kepler, Galileo ve uygarlk nn dier kifleri, insanln Reformasyon ve Rnesans tarafndan alan kltrel ve bilimsel ilerlemesinin geni yolunu aydnlatan bir yldzlar topluluuna benzerler. Bununla birlikte bylesi devrimci dnemler kolayca ya da otomatik olarak ortaya kmazlar. lerlemenin bedeli mcadeledir; eskiye kar yeninin, lme kar yaamn, gemie kar gelecein mcadelesi.

talyada, Hollandada, ngilterede ve daha sonra Fransada burjuvazinin ykseliine, kltr, sanat ve bilimin olaanst bir geliimi elik etti. Bunun bir rneinin bulunmas iin, dnp geriye, antik Atinaya bakmak gerekir. zellikle burjuva devriminin 17. ve 18. yzyllarda zafer kazand bu lkelerde, retici glerin ve teknolojinin geliimine, Kilisenin ideolojik tahakkmnn temellerini iddetli bir biimde sarsan paralel bir bilimsel ve dnsel gelime elik etti.

Politik biimi bakmndan burjuva devrimin klasik lkesi olan Fransada, burjuvazi, 1789-93te kendi devrimini Akln bayra altnda gerekletirdi. Bastillein almas g duvarlarn ykmadan uzun sre nce, insanlarn zihinlerindeki dinsel hurafenin, grlmez ama hi de almas daha az g olmayan duvarlarn ykmak gerekmiti. Devrimci genlik dnemindeki Fransz burjuvazisi, aklc ve ateistti. ktidara yerletikten sonradr ki mlk savunucular, yeni bir devrimci snfla kar karya kalp, genliklerinin ideolojik bagajlarn denize attlar.

Fransa byk devriminin iki yznc yldnmn kutlayal ok olmad. ki yzyl nceki bir devrimin ansnn bile dzen sahiplerini ne kadar huzursuz ettiini grmek tuhaft. Fransz egemen snfnn kendi devrimine kar tutumu, artk tekrarlayacak durumda olmad genliinin gnahlarn reddederek saygnlk ve belki de cennete kabul bileti kazanmay deneyen eski bir hovardann tutumunu anmsatyordu canl bir ekilde. Btn egemen ayrcalkl snflar gibi kapitalist snf da, yalnzca topluma deil kendisine de varln hakl gstermeye alr. Mevcut durumu hakl gstermeye ve mevcut toplumsal ilikileri kutsamaya hizmet edecek ideolojik dayanak noktalar araynda, Ana Kilisenin bylerini hzla yeniden kefettiler; zellikle Paris Komn zamannda tattklar lmcl korkudan sonra. Sacr Coeur kilisesi, burjuvazinin mimari hamkafalln diline evrilmi devrim korkusunun somut bir ifadesidir.

Marx (1818-83) ve Engels (1820-95), tm insanln ilerlemesindeki temel devindirici gcn retici glerin geliimi sanayi, tarm, bilim ve teknik olduunu akladlar. Bu gerekten byk bir teorik genellemedir ve bu olmakszn genel olarak insanlk tarihinin hareketini anlamak olanakszdr. Ama bu, drstlkten yoksun ya da cahil Marksizm iftiraclarnn gstermeye altklar gibi, Marxn her eyi ekonomiye indirgedii anlamna gelmez. Diyalektik ve tarihsel materyalizm, din, sanat, bilim, ahlk, yasa, politika, gelenek, ulusal zellikler ve insan bilincinin her trden dier grnmleri gibi olgular tamamen hesaba katar. Fakat bu kadarla kalmayarak, bunlarn gerek ieriini, toplumun gncel geliimiyle nasl ilikili olduklarn ve toplumun bu geliiminin, son tahlilde kendi varoluunun maddi koullarn yeniden retme ve gelitirme kapasitesine bal olduunu gsterir. Bu konuda Engels unlar yazmt:

Materyalist tarih anlayna gre tarihte belirleyici etken, son kertede gerek yaamn retimi ve yeniden retimidir. Marx da ben de hibir zaman bundan daha fazlasn ileri srmedik. Bundan tr, herhangi birisi ekonomik etken tek belirleyicidir demek zere bu nermeyi arptrsa, onu, bo, soyut, anlamsz bir sz haline getirmi olur. Ekonomik durum temeldir, ama eitli styap eleri de snf mcadelesinin politik biimleri ve sonular, yani arpma bir kez kazanldktan sonra kazanan snflar tarafndan kurulan yaplar, vb., hukuksal biimler, ve btn bu gncel mcadelelerin onlara katlanlarn beyinlerindeki yansmalar, siyasal, hukuksal, felsefi teoriler, dinsel grler ve ayrca bunlarn dogmatik sistemlere gelimeleri tarihsel mcadelelerin gidiat zerinde etki yapar ve birok durumda bunlarn biimini belirlemekte stn gelir. [1] Tarihsel materyalizmin, genel olarak, insan bilincinin retici glerin geliiminin gerisinde kalma eiliminde olduu iddias, bazlarna paradoks gibi gelir. Oysa bilimin baarlarnn en yksek dzeye ulat Birleik Devletlerde bu olgu kendisini her biimde gstere gstere ifade

19

etmektedir. nsanlarn kendi yaamlar ve evre zerinde bilinli kontrol uyguladklar aklc bir sosyoekonomik sistemin kurulmas sayesinde, teknolojinin srekli ilerlemesi, insanlarn gerek kurtuluunu getirecek n kouldur. Ama burada, bilim ve teknolojinin hzl geliimiyle insan dncesinin olaanst geriden gelii arasndaki tezat, en aikr biimde ortaya kar.

ABDde her on kiiden dokuzu yce bir varln mevcudiyetine ve her on kiiden yedisi de lmden sonraki yaama inanmaktadr. Uzay gemisiyle dnyann etrafn dolamay baaran ilk Amerikal astronottan, yeryzndekilere radyo araclyla bir mesaj gndermesi istendiinde, anlaml bir seim yapt. Tm dnya literatrnden, Tekvin kitabnn ilk cmlesini seti: Balangta Tanr gkleri ve yeri yaratt. O gne dek grlm en ileri teknoloji rn olan uzaygemisinde oturan bu adamn akl, azna kadar, ilkel dnemlerden kalma ve ok az deiiklik geirerek kuaktan kuaa aktarlan hurafelerle ve hayaletlerle doluydu.

Yetmi yl nce, 1925in nl maymun durumasnda, John Scopes adnda bir retmen, Tennesse eyaletinin yasalarna kar koyarak evrim teorisini retmekten sulu bulundu. Duruma, aslnda, Birleik Devletler Yksek Mahkemesinin, yaratl teorilerinin retilmesinin devlet okullarnda din retimine ilikin anayasal yasan ihlli olduuna hkmettii 1968 ylna dek yrrlkte kalan evrim kart eyalet yasalar lehine karar vermiti. O zamandan beri yaratllar, yaratll bir bilime dntrmeyi deneyerek, taktiklerini deitirdiler. Bu konuda, sadece geni bir kamuoyu tabakasndan deil, hizmetlerini, dinin en i ve obskrantist* biiminin emrine vermeye hazr olan birok bilimciden de destek gryorlar.

1981de Amerikal bilimciler, gezegenlerin hareketine ilikin Kepler yasalarn kullanarak, Satrnle gzalc bir buluma gerekletiren bir uzaygemisi frlattlar. Ayn yl Amerikal bir yarg, Arkansas eyaletinde geerli olan ve okullara szde yaratl-bilime evrim teorisiyle eit koullarda muamele etme zorunluluunu dayatan bir yasann anayasaya aykr olduunu iln etmek zorunda kald. Yaratllar, baka eylerin yan sra Nuh tufannn da temel jeolojik etken olarak kabul edilmesini istiyorlard. Duruma boyunca, savunma tanklar yeryzne yaamn meteorlar araclyla gelmi olmas olaslna ve eytana duyduklar cokun inanc dile getirdiler, trlerin eitlilii de bir tr meteorik mekik-hizmetiyle aklanyordu! Durumada Wales niversitesinden bay N. K. Wickremasingein, her ne kadar ileri yolunda gittii iin ... bilin belirtisi gstermiyorlarsa da, bceklerin insanlardan daha zeki olabileceini syleyen szleri aktarld.[2]

ABDdeki kkten dinci lobi, kitle desteine, snrsz fonlara erime imknna ve kongre yelerinin desteine sahiptir. ncil vaizi sahtekrlar, milyonlarca dinleyicisi olan radyo istasyonlarndan dnyann parasn kazanyorlar. 20. yzyln son on ylnda, teknolojik olarak dnyann imdiye kadar grd en ileri lkede ok sayda eitimli erkek ve kadnn bilimciler de dahil Tekvin kitabnn harfi harfine doru olduu, evrenin yaklak 6000 yl nce alt gnde yaratld fikri uruna mcadele etmeye hazr olmas olgusu bile, tek bana, diyalektiin ilerliini gsteren en dikkate deer rnektir.

Akl Akld Olur Kapitalist snfn aklc [rasyonel] bir dnya grn savunduu dnem, bulank bir an oldu. Kapitalizmin ihtiyarla zg rme anda, eski sreler tersine dner. Hegelin szlerindeki gibi, akl akld olur. Sanayilemi lkelerde resmi dinin ayakta ld dorudur. Kiliseler bombotur ve giderek daha ok kriz iine girmektedirler. Bunun yerine, mistisizmin ve her trden hurafenin palazlanmas eliinde, garip dinsel tarikatlarn sahiden bir Msr vebas gibi yayln gryoruz. Korkun kkten dincilik salgn Hristiyan, Yahudi, slam, Hindu toplumun amaznn canl bir gstergesidir. Yeni yzyl bize el sallayp davet ettike, Karanlk alara doru en korkutucu geri savrulmalara tank oluyoruz.

Bu olgu ranla, Hindistanla ve Cezayirle snrl deildir. Birleik Devletlerde Waco katliamna

20

ve ardndan svirede baka bir grup dinci fanatiin toplu intiharna tank olduk. Dier Bat lkelerinde, dinsel tarikatlarn, hurafelerin, astrolojinin ve her trden akld eilimlerin dizginsiz yayln gryoruz. Fransada, yaklak 36.000 Katolik rahip ve kazanlarn vergi memurlarna bildiren 40.000in zerinde profesyonel astrolog var. Dne kadar Japonya kuraln bir istisnas olarak grlrd. London Timesn eski editr ve ba muhafazakr William Rees-Mogg, son kitab The Great Reckoning, How the World Will Change in the Depression of the 1990sde yle diyordu: Dinin yeniden canlan, deiik derecelerde tm dnyada olan bir eydir. Japonya bir istisna olabilir belki, nk toplumsal dzen orada imdiye kadar hibir krlma iareti vermedi [3] Rees-Mogg ok erken konumutu. Bu satrlarn yazlmasndan birka yl sonra, Tokyo metrosundaki korkun gaz saldrs, dnyann dikkatini, ekonomik krizin uzun tam istihdam ve toplumsal istikrar dnemine son verdii Japonyada olduka byk dinci fanatik gruplarn varlna ekti. Btn bu olgular, Roma mparatorluunun k dneminde meydana gelenlerle artc bir benzerlik gsteriyor. Hi kimse byle eylerin toplumun d eperlerine zg olduunu syleyerek itiraz etmesin. Ronald ve Nancy Reagan, ister byk ister kk, yapacaklar her ite dzenli olarak astrologlara danrlard. te Donald Regann For The Record [Kayda Gesin Diye] adl kitabndan birka seme:

Beyaz Saray personel sorumlusu olduum sralarda Reaganlarn yaptklar her byk hareket ve aldklar her byk karar, atlacak adm iin gezegenlerin diziliinin uygun olduundan emin olmak zere San Franciscoda yldz falna bakan bir kadnla nceden aa kavuturulurdu. Nancy Reagan, 1981de bir suikastta yaralanmasndan ksa bir sre nce bakann bana kt eyler geleceini nceden haber veren bu kadnn doast gleri olduuna inanrd.

Bu falcyla hi karlamadm halde bayan Reagan telefonda kadna dantktan sonra bana onun kehanetlerini aktarrd iimde ve en yksek devlet ilerinde yle bir etken haline gelmiti ki, Birleik Devletler bakannn bir yerden bir yere hareket etmesi ya da halka yapaca konumalarn programlanmas veya yabanc bir devletle grmelerin yaplmas iin uurlu zamanlar hatrlamama yardmc olmas iin, masamn zerinde renk kodlu (rakamlar iyi gnler iin yeil, kt gnler iin krmz, pheli gnler iinse sar mrekkeple iaretlenmiti) bir takvim tutardm.

Ben Beyaz Saraya gelmeden nce, bayan Reagann yldz fallarn bakann programyla birletiren kii Mike Deaver imi Beyaz Sarayda ok az kiinin bayan Reagann da meselenin paras olduunu [programlarn bekiliini yapmak], ve ok daha az kiinin de San Franciscodaki bir astroloun bakann programnn ayrntlarn onayladn biliyor oluu, Mike Deavern basiretinin ve sadakatinin bir lsdr. Deaver bana, bayan Reagann gizil glere ballnn, en azndan onun nl Jeane Dixonn tlerine gvendii, kocasnn valilik gnlerine kadar uzandn syledi. Sonradan Dixonun glerine olan gvenini yitirmiti. Ama First Lady San Franciscodaki kadnn doast yeteneklerine mutlak biimde inanyordu. Anlalan Deaver uzun gemii olan bu uu seanslaryla ilgili olarak ortada garip bir durum olduunu dnmekten vazgemiti. Ona gre bu yalnzca, byk adamlara hizmet eden birinin yaamndaki kk sorunlardan biriydi. Hi olmazsa diyordu, bu astrolog nceki kadar kak deil.

Reagan ile Gorbaov arasndaki zirvenin planlanmasnda da aile falcsna uyularak astrolojiden yararlanld, fakat iki first lady arasndaki iler przszce gitmedi, nk Raisann doum gn bilinmiyordu! Rusyada serbest piyasa ekonomisi ynnde ilerleyen sre, o gnden bu yana bu bahtsz lkeyi kapitalist uygarln nimetleriyle donatt; kitlesel isizlik, toplumsal dalma, fuhu, mafya, ei grlmemi bir su dalgas, uyuturucular ve din. Son gnlerde Yeltsinin de astrologlara akl dant ortaya kt. Rusyada yeni yeni palazlanan kapitalist snf bu konuda da kendisinin Batl modellerin hevesli bir rencisi olduunu gsteriyordu.

Hkm sren aknlk ve karamsarlk duygusu, yansmasn sadece politikada deil, her alanda bulmaktadr. Her yan saran bu akldlk bir rastlant deildir. Bu, insanln kaderinin korkutucu

21

ve szde gizli gler tarafndan kontrol edildii bir dnyann psikolojik yansmasdr. Saygn insanlarn yuvalar bozulan karncalar gibi etrafta kouturup durduu borsadaki ani panie bir bakn. Sr benzeri bir panie neden olan bu periyodik spazmlar, kapitalist anarinin canl bir resmidir. Ve bu, milyonlarca insann yaamn belirleyen eydir. Bizler k durumundaki bir toplumun ortasnda yayoruz. rmenin kantlar her tarafta mevcut. Muhafazakr gericiler, ailenin paralanmasna, uyuturucu salgnna, sua, aklsz iddete ve dier her eye szlanp duruyorlar. Onlarn tek yant devlet basksn arttrmaktr; daha fazla polis, daha fazla hapishane, daha sert cezalar, hatta muhtemel sulu tiplerin genetik soruturmas. Onlarn gremedikleri ya da gremeyecekleri ey, bu olgularn, onlarn temsilciliini yaptklar toplumsal sistemin amaznn belirtileri olduudur.

Onlar piyasa glerinin, milyonlarca insan isizlie mahkm eden ayn akld glerin savunuculardr. Onlar, John Galbraithn cin fikirlilikle, yoksulun ok, zenginin az paras olduunu syleyen teori diye tanmlad arz yanl ekonominin peygamberleridir. Hakim ahlk, cangl ahlk anlamna gelen piyasa ahlkdr. Mlk sahipleri demokrasisine ve kk gzeldire dair tm zrvalara ramen, toplumsal servet gitgide daha az elde toplanmaktadr. Bir demokraside yaadmz sanlyor. Oysa milyonlarca insann kaderini, bir avu byk banka, tekel, borsa speklatr (genelde ayn insanlar) belirliyor. Bu kck aznlk kamuoyunu maniple etmek iin gl aralara sahip. letiim aralar, basn, radyo ve televizyon zerinde tekele sahipler. Bir de nesillerdir insanlara kurtuluu teki dnyada aramalarn reten ruhani polis kilise var.

Bilim ve Toplumun KriziDaha dne kadar, bilim dnyas kapitalizmin genel rmesinden uzak duruyor grnrd. Modern teknolojinin harikalar, adeta sihirli niteliklerle donatlm gibi grnen bilimcilere muazzam bir prestij salyordu. Teorileri eitimli insanlarn ounluu iin bile giderek anlalmaz hale geldike, bilimsel topluluun sahip olduu sayg da ayn oranda artt. Bununla birlikte bilimciler de, tpk bizim gibi ayn dnyada yaayan sradan lmllerdir. Bu halleriyle alndnda, kimi kez sz konusu olan ok muazzam maddi karlar bir yana, hakim fikirlerden, felsefelerden, politikadan ve nyarglardan etkilenebilmektedirler.

Uzun zamandr bilimcilerin zellikle teorik fizikilerin zmni olarak, sradan insanln zerinde duran ve evrenin sradan lmllere yasaklanm srlarna vakf zel trden insanlar olduklar varsaylyordu. Bu 20. yzyl miti, dnyann uzayl yabanclarca her daim yok edilme tehdidi altnda olduunu anlatan eski bilim-kurgu filmlerince enikonu yayld (gerekte insanln geleceine ynelik tehdit ok daha yakn bir kaynaktan gelir ya, bu baka bir hikyedir). Her seferinde son anda beyaz ceketli bir adam kagelir, kara tahtaya karmak bir denklem yazar ve problem birdenbire zlr.

Oysa gerek hayli farkldr. Bilimciler ve dier entellekteller toplum iinde ileyen genel eilimlerden bak deildirler. Bunlarn ounun politikaya ve felsefeye kaytsz olduklarn iln etmeleri, sadece onlarn kendilerini sarp sarmalayan mevcut nyarglarn daha kolay kurban olduklar anlamna gelir. Bunlarn fikirleri ok sk olarak en gerici politik tutumlar desteklemek iin kullanlabilmektedir. Bu, zellikle, bata Birleik Devletlerde olmak zere tam bir kar-devrimin gerekletii genetik alan iin dorudur. Szde bilimsel teoriler, suun nedeninin toplumsal koullar deil su geni olduunu kantlamak iin kullanlmaktadr. Siyahlarn ayrmclktan dolay deil, genetik yaplarndan dolay dezavantajl olduklar iddia edilmektedir. Benzer iddialar yoksul insanlar iin, yalnz yaayan anneler iin, kadnlar iin, homosekseller iin, vb. kullanlmaktadr. Elbette bilimin bylesi, refah harcamalarn acmaszca ksmaya odaklanm Cumhuriyeti arlkl Kongrenin gayet iine gelmektedir.

Bu kitap felsefe hakkndadr; daha kesin sylemek gerekirse Marksizmin felsefesi diyalektik materyalizm hakknda. Bilimcilere ne dnmeleri ve yazmalar gerektiini sylemek felsefenin ii

22

deildir, en azndan bilim hakknda yazdklar zaman. Ama bilimciler her konu hakknda felsefe, din, politika fikirlerini aklamay alkanlk edinmilerdir. Bu haklar sonuna kadar var. Ama kusursuz derecede salam bilimsel bir onay belgesi olabilecek eyleri son derece batl ve gerici felsefi grleri savunmak iin kullandklarnda, her eyi yerli yerine oturtmann zaman gelmitir. Bu duyurular bir avu profesr arasnda kalmamakta, arkalarn sahte bilimsel argmanlarla rtmeye alan sac politikaclarn, rklarn ve dinci fanatiklerin eline gemektedir.

Bilimciler sk sk yanl anlaldklarndan yaknp, mistik arlatanlara ve politik sahtekrlara cephane salamak gibi bir niyetlerinin olmadn sylerler. Olabilir. Ama bu durumda da, gz yummakla ya da en azndan hayret verici bir saflkla sulanmay hak etmektedirler Dier yandan bilimcilerin yanl felsefi grlerinden yararlananlar saflkla sulanamazlar. Onlar nerede durduklarn iyi biliyorlar. Rees-Mogga gre, laik tketicilik dini, pasl bir kuyruk kanad gibi geride brakld lde, iinde gerek ahlki ilkeler ve fkeli tanrlar barndran daha kat dinler geri gelecektir. Yzyllardr ilk kez bilimin gstergeleri yaamn ruhani boyutunu zaafa uratmaktan ziyade zenginletirecek gibi grnyor. Rees-Moggun gznde, din, ayrcalktan yoksun olanlara, polis ve hapishaneyle yan yana olan yerlerini bildirmek iin faydal bir silahtr. Bu konuda takdire layk lde ak szldr:

Yukar hareketlilik [snf atlama -.n.] olasl ne kadar az olursa, yoksulun bilimd, hayal mahsul bir dnya grn benimsemesi o kadar rasyonel olur. Onlar teknolojinin yerine byy koyarlar. Bamsz incelemenin yerine ortodoksluu seerler. Tarihin yerine efsaneleri tercih ederler. Biyografi yerine kahramanlara tapnmay yelerler. Ve onlar genellikle piyasann gerektirdii gayri ahsi drstln yerine kan bana dayal sadakat davranlarn ikame ederler.[4]

Piyasann gayri ahsi drstl hakkndaki dnce yoksunu komik deinmeyi bir kenara brakalm ve iddiann zne younlaalm. Rees-Mogg en azndan gerek niyetlerini ve kendi snfsal bak asn gizlemeye almyor. Dzen savunucularndan birinin en ar ak szllyle kar karyayz. Viran mahallelerde yaayan yoksul, isiz, ounlukla Siyah insanlarn varl, mevcut toplumsal dzen iin potansiyel olarak patlayc bir tehlike oluturmaktadr. Bereket versin yoksullar cahil oluyorlar. Onlarn, biz eitimli snflarn doal olarak paylamadmz cehaletleri muhafaza edilmeli, batl inanlar ve dinsel yanlsamalar tevik edilmelidir! Mesaj elbette yeni deildir. Ayn ark zenginler ve gller tarafndan yzyllardr syleniyor. Fakat nemli olan, Rees-Moggun iaret ettii gibi, ilk kez dinin nemli bir mttefiki olarak addedilen bilime atf yaplmasdr.

Teorik fiziki Paul Davies, insanln Tanry ve ruhsall kavrayn ilerletmede olaanst zgnlk gstermesi nedeniyle, geenlerde 650.000 poundluk Templeton Dinde lerleme dlne layk grld. dln daha nceki sahipleri arasnda Aleksandr Soljenitsin, Rahibe Teresa, gayretke ncil vaizi Billy Graham ve Watergate hrszlndan dnme vaiz Charles Colson var. Tanr ve Yeni Fizik, Tanrnn Akl ve Son Dakika gibi kitaplarn yazar olan Davies, srarla kendisinin geleneksel anlamda dindar bir adam olmadn (bu ne anlama geliyorsa) sylemekle beraber, bilimin Tanrya dinden ok daha emin bir yol sunduunu savunmaktadr.[5]

Eer ve amalarna ramen Daviesin, mistisizm ve dini bilime szdrmaya alan belirli bir eilimi temsil ettii apaktr. Bu mnferit bir olgu deildir. zellikle, her ikisi de arlkl olarak soyut matematik modellere baml olan ve giderek artan lde gerek dnyann ampirik incelemesinin yerine bir ikame olarak addedilen teorik fizik ve kozmoloji alanlarnda byk bir yaygnlk kazanmaya balamtr. Bu alandaki her bilinli seyyar mistisizm satcsna karlk, bu obskrantizmle zdeletirilmekten korkan yzlerce namuslu bilimci bulunmaktadr. Ne var ki idealist mistisizme kar yegne gerek savunma, bilinli bir materyalist felsefedir; o da diyalektik materyalizmin felsefesidir.

Bu kitabn amac, ilk kez Marx ve Engels tarafndan gelitirilen diyalektik materyalizmin temel

23

fikirlerini aklamak ve bu fikirlerin modern dnyayla ve zel olarak da bilimle ilintisini gstermektir. Tarafszlk maskesi taknmayacaz. Rees-Mogg temsil ettii snfn karlarn nasl savunuyor ve bundan hi ekinmiyorsa, biz de ayn ekilde aka, szde piyasa ekonomisinin ve ondan yana olan her eyin kart olduumuzu iln ediyoruz. Bizler toplumu dntrme kavgasnn aktif katlmclaryz. Ama dnyay dntrmeden nce onu anlamak gerekir. nsanlarn zihinlerini, kkleri insan dncesinin karanlk tarihncesine uzanan mistik inanlarla bulandrmaya dnk her giriime kar tavizsiz bir mcadele yrtmek gereklidir. Bilim gemiin birikmi nyarglarna srtn evirecek kadar gelimitir. Saati drt yz yl geriye evirmeye dnk bu giriime kar sk durmalyz.

Giderek artan sayda bilimci, sadece bilim ve eitimin deil genel olarak toplumun mevcut durumundan da honutsuzluk duymaktadr. Teknolojinin dev potansiyeliyle, milyonlarca insann alk snrnda yaad bir dnya arasndaki elikiyi gryorlar. Bilimin sistematik olarak byk tekellerin karna ktye kullanmn gryorlar. Bilimcileri dinsel obskrantizmin ve gerici toplumsal politikalarn hizmetine zorla srkleyen bu kesintisiz abalardan derin bir rahatszlk duyuyor olsalar gerek. Stalinizmin brokratik ve totaliter karakteri bunlarn ouna itici gelmiti. Ama Sovyetler Birliinin k kapitalist alternatifin daha da kt olduunu gstermitir. Birok bilimci kendi deneyimleriyle toplumsal, ekonomik ve kltrel kmazdan yegne k yolunun, bilimin ve teknolojinin zel mlkn deil insanln emrinde olduu bir tr aklc planl toplum olduu sonucuna varacaklardr. Bu toplum, tm nfusun bilinli denetim ve katlmn ieren, kelimenin gerek anlamnda demokratik bir toplum olmak zorundadr. Sosyalizm doas gerei demokratiktir. Trokinin syledii gibi, ulusallatrlm planl ekonomi, tpk insan bedeninin oksijen istemesi gibi, demokrasi ister.

Dnyann sorunlar zerine dnmek yeterli deildir. Onu deitirmek gerekir. Ama ilk nce eylerin neden yle olduklarn anlamak gerekir. Yalnzca Marx ve Engels tarafndan gelitirilmi ve sonradan Lenin ve Troki tarafndan ilerletilmi fikirler btn, bu kavraya varmamz iin uygun aralar salayabilir. Bilimsel topluluun en bilinli yelerinin, kendi almalar ve deneyimleri araclyla, tutarl bir materyalist dnya gr ihtiyacnn farkna varacaklarna inanyoruz. Diyalektik materyalizm bu dnya grn salamaktadr. Kaos ve karmaklk teorilerinin son atlmlar, giderek artan sayda bilimcinin diyalektik dnme ynnde ilerlediini gstermektedir. Bu muazzam nem tayan bir gelimedir. Yeni keiflerin bu eilimi derinletirip glendireceine phe yoktur. Diyalektik materyalizmin gelecein felsefesi olduuna inancmz tamdr.

[1] Marx ve Engels, Selected Correspondence, Blocha Mektup, 21-22 Eyll 1890, bundan sonra MESC olarak anlacak. [Seme Yazmalar, cilt 2, Sol Y., Ekim 1996, s.235-236]* Obskrantistler: Gerekleri karartp anlalmaz klanlar. (.n.)[2] The Economist, 9 Ocak 1982.[3] W. Rees-Mogg, The Great Reckoning, How the World Will Change in the Depression of 1990s (Byk Hesap, 1990lardaki kte Dnya Nasl Deiecek), s.445.[4] W. Rees-Mogg, age, s.27, vurgu bizim.[5] The Guardian, 9 Mart 1995.

24

2. FELSEFE VE DN

Alan Woods - Ted Grant

Felsefeye htiyacmz Var m?Biz balamadan nce, siz unu sorma istei duyuyor olabilirsiniz: Eee, ne olmu yani? Bilimin ve felsefenin karmak sorunlarn dert etmemiz gerekten gerekli mi? Byle bir soruya iki ayr cevap verilebilir. Eer kastedilen: gndelik yaantmz srdrmek iin byle eyleri bilmemizin gerekip gerekmedii ise, yant ak olarak hayrdr. Ama eer iinde yaadmz dnyay ve doada, toplumda ve kendi dnce biimimizde ilemekte olan temel sreleri aklc bir ekilde kavramak istiyorsak, o zaman mesele bambaka bir k altnda grnr.

Gariptir ama, herkesin bir felsefesi vardr. Bir felsefe dnyaya bir bak tarzdr. Hepimiz doruyu yanltan, iyiyi ktden nasl ayracamz bildiimize inanrz. Oysa bu konular tarihin en byk kafalarn megul eden olduka karmak konulardr. Eski Yugoslavyada kardelerin birbirini boazlad sava, kitlesel isizliin yeniden peyda olmas, Ruandadaki katliam gibi kt olaylarla kar karya geldiinde birok insan byle eyleri anlamadklarn itiraf ederler ve ounlukla insan doasna bulank gndermeler yapma ihtiyac duyarlar. Ama, tm hastalklarmzn kayna olarak grlen ve ebediyen deimeyecei varsaylan bu gizemli insan doas nedir? Bu, dinsel bir kafa yapsna sahip olunmadka, ki byle olanlar Tanrnn bilgeliiyle bizi byle yarattn sylerler, pek az insann cevap vermeye kalkaca derin bir felsefi sorudur. Kendi yarattklarna byle oyunlar oynayan bir Varla neden tapnmak gerektii ayr bir sorundur.

Hibir felsefelerinin olmadn inatla savunanlar yanlmaktadrlar. Doa boluktan nefret eder. Tutarl biimde ilenmi felsefi bir bak asndan yoksun olanlar kanlmaz olarak iinde yaadklar toplumun ve evrenin dnce ve nyarglarn yanstrlar. Tarttmz balamda bunun anlam, onlarn kafalarnn, mevcut toplumun karlarn ve ahlkn sadakatle yanstan gazetelerden, televizyondan, okul dersliklerinin krslerinden emdikleri dncelerle tka basa dolu olduudur.

Birok insan ounlukla taklp dmeden hayat srdrmeyi baarr, ta ki byk apl bir ani deiim, onlar iinde bydkleri dnce ve deerleri yeniden dnmeye zorlayana kadar. Toplumun krizi onlar daha nce emin olduklar birok eyi sorgulamaya zorlar. Byle zamanlarda uzak grnen dnceler birdenbire arpc biimde yakn hale gelir. Hayat anlamsz bir dizi tesadf olarak ya da dncesiz bir rutin olarak anlamak istemeyen herkes, felsefeyle, yani gndelik varoluun dolaysz sorunlarnn zerine kan dnceyle megul olmak zorundadr. Ancak bu yolla kendimizi, kendi kaderini kontrol altna almak isteyen ve alabilen bilinli insan varlklar olarak potansiyelimizi gerekletirmeye balayacamz bir ykseklie karrz.

Hayatta bir deer tayan her eyin aba gerektirdiini genel olarak herkes bilir. Felsefeyi incelemek tabiat gerei baz zorluklar ierir, nk felsefe sradan deneyimler dnyasndan ok uzak meselelerle urar. Kullanlan terminoloji bile zorluklar karr, nk kelimeler ortalama kullanmdaki anlamlarna her zaman tekabl etmeyen bir tarzda kullanlrlar. Ama ayn ey her uzmanlk konusu iin dorudur, psikanalizden mhendislie kadar.

kinci engel daha ciddidir. Marx ve Engelsin diyalektik materyalizm zerine kendi eserlerini ilk kez yaynladklar geen yzylda, onlar okurlarnn birounun, en azndan i grr bir klasik felsefe Hegel dahil bilgileri olduunu varsayabiliyorlard. Oysa gnmzde byle bir varsaymda bulunmak imknszdr. Evrenin ve hayatn doas zerine speklasyonun oynad rol bilimler tarafndan ele geirildiinden, felsefe daha nce tuttuu yeri artk tutmamaktadr. Gl radyo teleskoplar ve uzay aralarnn elde bulunmas gne sistemimizin doas ve bykl ile ilgili sanlar gereksiz hale getirdi. nsan ruhunun gizemleri bile nrobiyolojinin ve psikolojinin ilerlemesiyle adm adm aydnla kavuuyor.

25

Toplumsal bilimler alannda durum ok daha az tatmin edicidir, zira doru bilgi edinme arzusu, bu alanda, insanlarn yaamna hkmeden gl maddi karlara sk sk toslar. Marx ve Engelsin toplumsal ve tarihsel analiz ve ekonomi alanlarnda kaydettii byk ilerlemeler bu almann kapsam dndadr. En bandan itibaren srekli olarak ve ska maruz kald irret saldrlara ramen Marksizmin toplumsal alandaki teorilerinin modern toplumsal bilimlerin geliiminde belirleyici faktr olduuna iaret etmek yeterlidir. Canllklarna gelince, bunun kant, saldrlarn srmekle kalmayp zaman ilerledike younluk bakmndan da art eilimi gsteriyor olmasdr.

Gemi alarda bilimin geliimi, ki her zaman retici glerin geliimiyle sk skya balantl olmutur, insanlarn iinde yaadklar dnyay anlamalarna izin verecek kadar yksek bir dzeye ulamamt. Bilimsel bilginin ya da onun maddi aralarnn mevcut olmad devirlerde insanlar, dnyay anlamalarna ve onun zerinde egemenlik kurmalarna yardmc olabilecek ellerindeki tek araca, yani insan zihnine bel balamaya zorlandlar. Dnyay anlama mcadelesi, insanln kendisini salt hayvani varolu dzeyinden koparma, doann kr gleri zerinde hakimiyet kazanma ve kelimenin hukuki deil gerek anlamnda zgrleme mcadelesiyle sk skya zdelemitir. Bu mcadele tm insanlk tarihinin zerinden kzl bir erit gibi geer.

Dinin Rolnsan pek mecnundur. Bir sinek kurdunu nasl yaratacan bilmez, ama gider dzineyle Tanr yaratr. (Montaigne)

Tm mitoloji, doa glerine, hayal gcnde ve hayal gcyle baskn kar, hakim olur ve ekil verir; bu bakmdan onlar zerinde gerek hakimiyetin kp geliiyle birlikte kaybolup gider. (Marx)

Hayvanlarn dini yoktur ve gemite bunun insanlar ve yaratklar arasndaki asl fark oluturduu sylenirdi. Ama bu yalnzca insanlarn kelimenin tam anlamnda bilince sahip olduunu sylemenin baka bir yoludur. Son yllarda nsann zel ve biricik bir Mahlk olduu dncesine kar bir tepki olumutur. nsann hayvandan gelimi olmas ve pek ok nemli noktada hayvan niteliini barndrmas anlamnda bu phesiz dorudur. Hayvanlarla birok bedensel ilevi paylamak bir yana, insanlar ve empanzeler arasndaki genetik farkn yzde ikiden az olmas, yaratllarn samalklarn parampara eden bir yanttr.

Bonobo empanzeleriyle yaplan son aratrmalar, insana en yakn primatlarn baz bakmlardan insan ocuununkine benzeyen bir zihinsel aktiviteye yetenekli olduklarn pheye yer brakmayacak biimde kantlamtr. Bu, yksek primatlarla insanlar arasndaki akrabaln arpc bir kant olsa da analoji burada kmeye balar. Deneycilerin tm abalarna ramen esir bonobolar konuamamlar ya da erken hominidlerce yaratlan en basit aletlere bile bir nebze olsun benzer bir ta alet yapamamlardr. nsanlarla empanzeler arasndaki yzde ikilik genetik fark, hayvanla insan arasndaki nitel sramay gstermektedir. Bu bir Yaratc sayesinde deil, el emei araclyla beynin gelimesi sayesinde olmutur.

En basit ta aletleri yapma becerisi dahi ok yksek bir zihinsel beceri ve soyut dnce dzeyi gerektirir. Doru trden talar seip dierlerini eleme becerisi, darbeyi indirecek doru ann seimi ve tam tamna doru miktarda g uygulama; bunlar yksek derecede karmak zihinsel eylemlerdir. Bunlar en ileri primatlarda bile bulunmayan bir planlama ve ngr seviyesi anlamna gelir. Ne var ki, ta aletlerin kullanm ve retimi bilinli planlamann rn deil, zorunluluun insann uzak atalarna dayatt bir eydi. nsanl yaratan bilin deil, byk bir beyne, konumaya ve din de dahil kltre yol aan insan varlnn zorunlu koullardr.

Dnyay anlama ihtiyac hayatta kalma ihtiyacna sk skya baldr. Kaln derili l hayvanlar kesip bierken ta yontucular kefeden erken hominidler, bu zengin ya ve protein kaynana ulama ansndan mahrum olanlara kar byk bir avantaj saladlar. Ta aletlerini

26

mkemmelletiren ve en iyi malzemeleri nerede bulacan kefedenlerin hayatta kalma ans, bunlar yapmayanlara gre daha fazla oldu. Tekniin gelimesi zihnin genilemesini salad ve kendi yaamlarna hkmeden doa olaylarn aklama ihtiyacn dourdu. Atalarmz milyonlarca yl sren deneme ve yanlmayla, olaylar arasnda belirli ilikiler kurmaya baladlar. Soyutlamalar yapmaya, yani deneyim ve pratikten genellemeler karmaya baladlar.

Dncenin varlkla ilikisi sorunu yzyllardr felsefenin ana sorunu olmutur. nsanlarn ou bu sorunun dncesini bile akllarna getirmeksizin yaamlarn gayet mutlu biimde srdrrler. En kk bir zorluk olmakszn dnr ve davranrlar, konuur ve alrlar. Dahas, pratikte kopmaz biimde birbirine bal olan en temel iki insan etkinliini birbiriyle uyumsuz addetmek akllarna bile gelmez. Biyolojik olarak belirlenen basit tepkileri bir kenara brakrsak, en temel davran bile bir para dnmeyi gerektirir. Bu bir dereceye kadar sadece insanlar iin deil hayvanlar iin de dorudur, mesel bir fare iin pusuya yatm kedi gibi. Ama insandaki dnme ve planlamann tipi, en ileri insans maymunlarn zihinsel faaliyetlerinden bile nitel olarak yksek bir karakterdedir. Bu olgu, insanlara duyularmzla elde ettiimizin ok daha tesine geme olanan salayan soyut dnce yeteneine ayrlmaz biimde baldr. Sadece gemie ilikin deil (hayvanlarn da bellei vardr, kpein sopa imgesiyle sinmesinde olduu gibi) gelecee ilikin durumlar da tasarlayabiliyoruz. Karmak durumlar ngrebiliyor, planlayabiliyor ve bylece sonucu ve bir lde kendi kaderimizi belirleyebiliyoruz. Normalde bunu aklmza getirmesek de bu, insanl doann geri kalanndan ayran dev bir adm temsil etmektedir. nsan muhakemesinin ayrt edici yan diyor Profesr Gordon Childe, baka herhangi bir hayvann muhakemesine nazaran mevcut fiili durumun muazzam lde uzana gidebilmesidir. [1] Bu yetenekten, uygarln tm ok ynl rnleri fkrr; kltr, sanat, mzik, edebiyat, bilim, felesefe, din. Ayrca bunlarn gkten inmeyip milyonlarca yllk gelimenin rn olduunu varsayyoruz.

Yunan filozofu Anaksagoras (.. 500-428) parlak bir karsamayla, insann zihinsel geliiminin ellerin zgrlemesine bal olduunu sylemitir. nemli makalesi Maymundan nsana Geite Emein Rolnde Engels bu geiin nasl baarldn kesin biimde gsterir. Elleri emek iin zgrletiren dik duruun ve baparma dier parmaklarla kar karya konumlandrarak kavramay olanakl klan ellerin biiminin, sonradan beynin geliiminin ana uyarcs olan alet yapmnn fizyolojik nkoullar olduunu gsterir. Dnceden koparlmas mmkn olmayan konuma da bizatihi toplumsal retimin gereklerinden, ibirlii yoluyla karmak fonksiyonlarn gerekletirilmesi ihtiyacndan doar. Engelsin bu teorileri, insans maymunlarn daha nceleri dnldnden ok daha erken bir tarihte Afrikada ortaya ktn ve beyinlerinin modern empanzelerinkinden hi de byk olmadn gsteren paleontolojinin* en son keifleriyle arpc biimde dorulanmtr. Demek ki, beynin geliimi alet retiminden sonra ve onun bir sonucu olarak gelmektedir. Bu bakmdan balangta Sz vard doru deildir, aksine Alman airi Goethenin iln ettii gibi balangta Eylem vard.Soyut dnce yetenei dilden ayr tutulamaz. nl prehistoryac Gordon Childe u sonuca varyor:

Muhakeme ve empanzeninki de dahil dnme dediimiz her eyin, psikologlarn imge dedikleri zihinsel ilemleri iermesi gerekir. Grsel bir imgenin, diyelim bir muzun zihinsel resminin, her zaman belirli bir yerdeki belirli bir muzun resmi olmas riski vardr. Bir szck ise aksine, akland gibi, her gerek muza bireyselliini veren tam da o arzi zellikleri eledii iin daha genel ve soyuttur. Szcklerin zihinsel imgeleri (sesin ya da o sesi karrken zorunlu olan kas hareketlerinin resimleri) dnmeye elik eden uygun karlklarn olutururlar. Bunlarn yardmyla dnme zorunlu olarak, tam da hayvan dnmesinin yoksun grnd soyutluk ve genellik niteliine sahiptir. nsanlar, muz denilen nesneler snf hakknda dnebilir ve konuabilirken, empanzeler o borunun iindeki o muzun tesine asla gemezler. Bylelikle, dil denen toplumsal ara, tumturakl biimde insann somuta tutsaklktan kurtuluu diye tanmlanan eye katkda bulunmutur. [2]

27

lk insanlar uzun bir zaman srecinden sonra, mesel, bir bitki ya da bir hayvan genel dncesini oluturdular. Bu, ok sayda bitki ve hayvana dnk somut gzlemlerden dodu. Ama biz bitki genel kavramna vardmzda, artk nmzde u ya da bu iei yahut aly deil, bunlarn hepsinde ortak olan grrz. Bir bitkinin varlnn en derinindeki zn kavrarz. Bununla karlatrldnda tek tek bitkilerin zel nitelikleri ikincil ve geici olarak grnr. Kalc ve evrensel olan, genel kavramda ierilmektedir. Aslnda belirli iekler ve allar dnda bitki denen eyi asla gremeyiz. Bu zihnin bir soyutlamasdr. Yine de bu, tm ikincil zelliklerinden soyulduunda bitkinin doas iin temel olann daha derin ve daha doru bir ifadesidir.

Ne var ki ilk insanlarn soyutlamalar bilimsel bir nitelik tamaktan uzakt. Bu aklamalar yalnzca deneysel araylard, bir ocuun izlenimleri gibi; kimi zaman yanl olabilen, ama her zaman cesur ve hayalgc kuvvetli ngrler, hipotezler. Uzak atalarmz iin gne zaman zaman onlar stan ve zaman zaman da yakan byk bir varlkt. Yer uyuyan bir devdi. Ate, dokunduklarnda onlar sran vahi bir hayvan. lk insanlar gk grlts ve imee tank oldular. Bu onlar korkutmu olmaldr, tpk bugn hayvanlar ve insanlar korkuttuu gibi. Ama hayvanlardan farkl olarak insanlar olayn genel bir aklamasn aradlar. Herhangi bir bilimsel bilginin yokluunda aklama, deimez biimde doast bir aklama oldu; ekiciyle rs dven bir tanr. Bu tr aklamalar bize, ocuklarn naif aklamalar gibi yalnzca gln grnr. Ancak, o dnemde bunlar son derece nemli hipotezlerdi; insanlarn dolaysz deneyimden ayrt ettii ve ondan tmyle ayr bir ey olarak grd olayn aklc bir nedenini bulma abas.

Erken dinin en karakteristik biimi animizmdir: canl ya da cansz her eyin bir ruhu olduu anlay. Kafasn arpt masaya tokat atan ocukta da benzer tipte bir tepki grrz. Ayn ekilde ilk insanlar, ve bugnk baz kabileler de, kesmeden nce aacn ruhundan kendilerini affetmelerini isterler. Animizm, insanln kendisini hayvan dnyasndan ve genelde doadan henz tamamen ayrmad bir dneme aittir. nsanlarn hayvanlarn dnyasna olan yaknlklarna, atlarn, geyik ve bizonun modern sanatlar tarafndan bir daha asla yakalanamayacak olan bir doallkla resmedildikleri maara sanatnn tazelii ve gzellii tanklk eder. Bu, bir daha geri getirilemeyecek olan insan soyunun ocukluk dnemiydi. Bu uzak atalarmzn psikolojisini yalnzca hayal edebiliriz. Ama paleontolojinin keiflerini antropolojiyle birletirerek, iinden ktmz dnyay en azndan taslak olarak yeniden kurmamz mmkndr.

By ve dinin kkenlerini aratran klasik antropoloji almasnda Sir James Frazer unlar yazyor:

Bir vahinin, daha gelikin insanlarn doa ve doast arasnda izdii ayrm anlamas pek zordur. Ona gre dnya byk lde doast gler tarafndan, yani kendisininki gibi itkiler ve drtlerle hareket eden, yine kendisi gibi, kendisine yaplan merhamet, umut ve korku arlarna gre davranmaya msait kiisel varlklar tarafndan iletilmektedir. Byle tasavvur edilen bir dnyada doann gidiini kendi yararna etkileme gc ona snrsz grnr. Dualar, vaatler ve tehditler, tanrlardan iyi hava koullar ve bol mahsul koparmasn salayabilir; ve eer bir tanr, zaman zaman onun da inand gibi, onun kendi kiiliinde yeniden canlanacak olursa, o zaman daha yksek hibir varla bavurma ihtiyac duymaz; kendisinin ve hemcinslerinin mutluluunu arttrmak iin gerekli tm gleri kendisinde toplamtr. [3]

Ruhun bedenden ayr ve bamsz olduu anlay vahiliin en uzak dnemine kadar uzanr. Bunun temeli ok aktr. Biz uyurken ruh bedeni terk edip ryalarda gezinir. Geniletme yoluyla, lm ve uyku arasndaki benzerlik (Shakespeare lmn ikinci beni diyordu), ruhun lmden sonra da varolmay srdrebildii fikrine ilham vermitir. Bylece ilk insanlar kendi ilerinde kendi bedenlerinden ayr bir ey olduu sonucuna vardlar. Bu, bedene komuta eden ve her trden inanlmaz eyi, beden uyurken bile yapabilen ruhtur. Bu insanlar yine bilgece szlerin yal insanlarn azndan ktna dikkat ederek, beden lrken ruhun yaamaya devam ettii sonucuna vardlar. Gme fikrine alkn insanlar iin lm, yolculuk iin yiyecek ve gerelere de ihtiya

28

duyan ruhun g olarak grld.

nceleri sabit bir mekn olmayan ruhlar, ounlukla bir skntya yol aarak salt gezinti yapyor ve yaayanlar onlarn huzura erdirilmesi iin olaanst mesafelere gitmeye zorluyorlard. te burada dinsel seremonilerin kkenini gryoruz. Sonu olarak bu ruhlarn yardm dua araclyla elde edilebilirdi. Bu aamada din (by), sanat ve bilim ayrm deillerdi. Kendi evreleri zerinde gerek hakimiyet kurma aralarndan yoksun olan ilk insanlar, amalarna doayla byye dayal bir iliki kurarak ve bylece onu kendi iradelerine tbi klarak ulamaya altlar. lk insanlarn kendi ruh-tanrlarna ve fetilerine kar tavrlar son derece pratikti. Dualarn niyeti sonu elde etmekti. Bir insan kendi elleriyle bir put yapar ve onun nnde yere kapanrd. Ama arzu edilen sonu gelmezse, yakar yoluyla almay beceremedii eyi iddet yoluyla ekip karmak iin puta lnet okur ve ona vururdu. Ryalar ve hayaletlerin bu ilgin dnyasnda, ya da bu din dnyasnda, ilkel akl, olan biten her eyi grnmeyen ruhlarn ii olarak gryordu. Her al ve aknt, dost ya da dman bir canl yaratkt. Her ansl olayn, her ryann, ar ya da duyumun sebebi bir ruhtu. Dinsel aklamalar, doa yasalarna dair bilgi eksikliinin brakt boluu doldurdu. lm bile doal bir olay olarak deil, tanrlara kar ilenmi bir suun sonucu olarak grld.

nsan soyunun varoluunun byk blmnde insanlarn zihinleri bu tr eylerle dolu olmutur. stelik bu yalnzca, insanlarn ilkel toplumlar olarak grmekten holand toplumlarla snrl kalmamtr. Ayn tr batl inanlar biraz farkl klklar altnda bugn de varolmay srdryorlar. Uygarln ince cils altnda, kkleri, yar unutulmu fakat alt edilmemi uzak gemite olan ilkel akld eilimler ve fikirler gizlenmektedir. nsanlar kendi varolu koullar zerinde sk bir denetim kurmadka da, bunlarn kk, nihayetinde insan bilincinden kaznmayacaktr.

blmFrazer ilkel toplumda kol ve kafa emeinin birbirinden ayrlmasnn, amaz biimde bir rahipler, amanlar ya da bycler kastnn oluumuyla balantl olduuna iaret etmektedir:

Toplumsal ilerleme, bildiimiz gibi, asl olarak ilevlerin art arda farkllamasndan, ya da daha basit ifadeyle iblmnden olumaktadr. lkel toplumda i, hepsi birbirine benzeyen insanlar tarafndan yaplr ve hepsi e derecede ya da neredeyse e derecede kusurlu olan insanlar tarafndan farkl ii snflar arasnda kademeli olarak datlr ve gitgide kusursuz biimde yerine getirilir; ve onun uzmanlam emeinin maddi ya da maddi olmayan rnleri herkese blld lde, btn topluluk artan uzmanlamadan yararlanr. imdi bycler ya da tp adamlar, toplumun evriminde en eski zanaatkr ya da mesleki snf oluturuyor grnyorlar. Bildiimiz her vahi kabilede bycler bulunmutur; ve Avustralya aborijinleri gibi en aa vahiler arasnda bunlar varolan yegne mesleki snftrlar. [4]

Ruhu bedenden, zihni maddeden, dnmeyi eylemden ayran dalizm, toplumsal evrimin verili bir aamasnda iblmnn gelimesiyle gl bir itilim kazand. Toplumun snflara blnmesiyle akan bir olgu olan kafa ve kol emei arasndaki ayrlma, insann geliiminde byk bir atlm ifade eder. Toplumda ilk kez bir aznlk, zorunlu ihtiya maddelerini temin iin alma zorunluluundan kurtulmutu. Bu en deerli nesneye, serbest zamana sahip olmak, insanlarn yaamlarn yldzlarn incelenmesine adayabilecekleri anlamna geliyordu. Alman materyalist filozofu Ludwig Feuerbachn aklad gibi, gerek teorik bilim kozmolojiyle balar:

Hayvan yalnzca yaam dorudan etkileyen n duyumsar; ama insan, onun iin fiziksel olarak farksz olan en uzak yldzn nn alglar. Sadece insan katksz olarak zihinsel, kar salamaktan uzak zevk ve tutkulara sahiptir; sadece insann gz teorik enlikler yapar. Yldzl gklere bakan, o a kilitlenen gz, yerle ve onun zorunluluklaryla ortak hibir noktas olmad iin, e derecede yararsz ve zararszdr. Bu gz o kta kendi doasn, kendi kkenini grr. Gz doas gerei gkseldir. O yzden insan kendisini yalnzca gzle yerden yukar ykseltir; o yzden teori gkleri

29

dnmekle balar. lk filozoflar astronomlard. [5]

Bu olgu, bu ilk aamada her ne kadar dinle ve bir rahip kastnn istek ve karlaryla i ie idiyse de, ayn zamanda insan uygarlnn douu anlamna geliyordu. Bunu anlayan Aristoteles de unu yazmt:

Dahas bu teorik sanatlar, insanlarn bol serbest zamana sahip olduu yerlerde ortaya kmtr: rnein matematik, zorunlu serbest zamann nimetlerinden faydalanan Msrda ortaya kmtr. [6]

Bilgi bir iktidar kaynadr. Sanatn, bilimin ve devletin bir aznln tekelinde olduu her toplumda, bu aznlk bu iktidar kendi karlar iin kullanr ve suiistimal eder. Nilin yllk takn, mahsul ona bal olan Msr insan iin bir lm kalm sorunuydu. Msrl rahiplerin astronomik gzlemler temelinde Nilin ne zaman kylarna taacan ngrme yetenekleri, onlarn toplum zerindeki prestij ve iktidarlarn byk lde arttrm olmaldr. En gl bulu olan yazma sanat, rahip kastnn kskanlkla korunan srryd. Ilya Prigogine ve Isabelle Stengersin yorumlad gibi:

Yazy Smerler kefetmiti; Smerli rahipler gelecein u anda etrafmzda olup biten olaylarda gizlice yazlm olabileceini dnyorlard. Hatta bu inanc birtakm bysel ve aklc eler de katarak sistematize etmilerdi. [7]

blmnn daha da gelimesi, entelektel elit ile insanln el emeine mahkm ounluu arasnda, kpr kurulmas olanaksz bir yarlmaya yol at. Entelektel, ister Babilli rahip olsun ister modern teorik fiziki, sadece bir tr emei, zihinsel emei bilir. Bu sonuncularn kaba el emeine stnl binlerce yldr derinlere iler ve bir nyarg gcne kavuur. Dil, szckler ve dnceler, mistik glerle donatlr. Kltr, kendi srlarn kskana koruyan ve kendi konumunu kendi karlarna kullanp suiistimal eden ayrcalkl bir elitin tekeli olur.

Eski devirlerde entelektel aristokrasi fiziksel emee duyduu kmsemeyi gizleme gerei duymuyordu. .. 2000 dolaylarnda yazlm olan ve Meslekler zerine Hiciv adyla bilinen bir Msr metninden alnma aadaki parann, bir babann, yazc olarak eitim grmek zere Yaz Okuluna gnderdii oluna yapt hararetli tavsiyelerden olutuu dnlmektedir:

alan adamn nasl altn grdm; sen kalbini yazmaya vermelisin. Ve ben bir insann kendi ykmllklerinden nasl kurtarlabileceini de gzledim; unutma, yazmaktan daha stn hibir ey yoktur ...

Metal iisini frnnn aznda alrken grdm. Parmaklar sanki timsahlar gibiydi; balk yumurtasndan daha iren kokuyordu ...

Kk inaat iisi amur tar ... amur inemekten dolay asmalardan ya da domuzlardan daha pistir. Kyafetleri kaba ve amurludur.

Ok yapcs [ta ular temin etmek iin] le ktnda ok sefildir. Yapt iin [deerinden] daha fazlasn eeine verir ...

amarc adam timsahlarn yanbanda nehir kysnda amar ykar ...

Sakn aklndan karma, patronu olmayan meslek yoktur; yazcdan baka: patron odur ...

Sakn aklndan karma, Kraln Evindeki yiyecekten yaam, zenginlik, salk! mahrum kalan yazc yoktur ... Onun babas ve annesi, bu hayat yolunda azimli olmas iin tanrya krederler. Bunlar aklndan karma, sana ve senin ocuklarnn ocuklar nne [bunlar koydum.] [8]

Ayn tavr Yunanllar arasnda da hakimdi. Ksenophon yle diyor:

Mekanik iler denilen iler, toplumsal bir damga tarlar ve bizim kentlerimizde lekelenmilerdir, nk bu iler onlarla uraanlarn ya da onlara gzetmenlik edenlerin bedenlerini, onlar eve kapal, hareketsiz bir hayata ve baz durumlarda tm gn atein banda geirmeye zorlayarak hasara uratr. Bu fiziksel yozlama ruhun da bozulmasna yol aar. Daha da tesi, bu ilerde alan

30

iilerin arkadalk ya da yurttalk grevlerini yapmalar iin zamanlar yoktur. Sonu olarak onlara, kt arkadalar ve kt yurtseverler gzyle baklr ve baz kentlerde, zellikle sava kentlerinde, bir yurttan mekanik iler yapmas yasal deildir. [9]

Kafa ve kol emei arasndaki kkl ayrma fikirlerin, dncelerin ve szcklerin bamsz bir varl olduu yanlsamasn derinletirir. Tm dinin ve felsefi idealizmin altnda bu yanl anlay yatar.

Kendi suretinde insan yaratan tanr deildir, aksine tanrlar kendi suret ve benzeyilerinde yaratan insanlardr. Ludwig Feuerbach, kularn bir dini olsayd tanrlarnn kanatl olacan sylyordu. Din, kendi anlay ve duygularmzn bize bamsz ve dmzda varlklar olarak grnd bir ryadr. Dinsel akl zne ve nesne arasnda ayrm yapmaz, pheden muaftr; baka eyleri kendisinden ayrt etme yetisinden yoksundur, ama kendi tahayyllerini kendi dnda ayr varlklar olarak grme yetisine sahiptir. [10] Kolophonlu Ksenophanes de bunu anlamt: Homeros ve Hesiodos, insanlar arasndaki btn utan verici ve onursuz ileri tanrlara atfetmitir: alp rpma, zina ve birbirini kandrma ... Etiyopyallar kendi tanrlarn siyah ve kalkk burunlu yaparlar, ve Trakyallar da gri gzl, kzl sal ... Eer hayvanlar da insanlar gibi resim veya baka eyler yapabilselerdi, atlar ve kzler de kendi tanrlarn kendi suretlerinde yaparlard. [11]

Neredeyse tm dinlerde varolan yaratl efsaneleri, amaz biimde imgelerini gerek hayattan alrlar, rnein, ekilsiz kile ekil veren mleki imgesi. Gordon Childen dncesine gre, ilk kitap Tekvindeki Yaratl hikyesi, Mezopotamyada Balangta topran gerekten sulardan ayrlm olduu, ama bunun ilhi mdahaleyle olmad olgusunu yanstyordu:

zerinde byk Babil kentlerinin ykselecei toprak kelimenin tam anlamyla yaratlmalyd; Kutsal Kitapta ad geen Erekin tarih ncesi habercisi, alviyal amur zerine aprazlama yatrlan sazlklardan oluan bir tr platform zerine ina edilmiti. branilerin Tekvin kitab, bizi Smerin ok daha eski ve bozulmam haline ilikin gelenekler hakknda bilgilendirmitir: su ve kuru toprak arasndaki snrn hl akkan olduu bir kaos. Yaratltaki temel hadiselerden birisi bu unsurlarn ayrmasdr. Oysa topra yaratan tanr deil bizzat proto-Smerlerdi; tarlalar sulamak ve batakl kurutmak iin kanallar atlar; insanlar ve hayvanlar sulardan korumak iin bentler ve yksek platformlar ina ettiler; sert sazlklar ilk kez aarak bunlar arasndaki kanallar kefettiler. Bu mcadelenin ansnn geleneklerde inatla yaamas, eski Smerlilerin iine dtkleri zorluun ls hakknda bir fikir verir. Elde ettikleri dl ise, besleyici hurmalarn salama balanm mahsul, akalanm tarlalardan bol rn ve srler iin srekli otlaklard. [12]

nsann dnyay ve onun iinde kendi yerini aklama yolundaki en eski abalar mitolojiyle i ie gemitir. Babilliler tanr Mardukun, topra sudan, g de yerden ayrarak, Kaosun iinden Dzen yarattna inanyorlard. Yahudiler Kutsal Kitabn Yaratl mitini Babillilerden ald ve sonra da Hristiyan kltrne aktard. Bilimsel dncenin gerek hikyesi, erkeklerin ve kadnlarn mitolojiden vazgemesiyle ve tanrlar araya kartrmadan, doann aklc bir tasarmna varmak iin aba gstermesiyle balar. O andan itibaren, insanln maddi ve manevi esaretten kurtulu iin gerek mcadelesi balar.

Felsefenin ortaya kmas insan dncesinde gerek bir devrimi temsil eder. Modern uygarln byk blm gibi, biz de onu eski Yunanllara borluyuz. Hintliler, inliler ve daha sonra Araplar tarafndan nemli ilerlemeler kaydedilmi olmasna ramen, Rnesansa kadar olan dnemde felsefe ve bilimi en yksek noktasna karanlar Yunanllard. .. 7. yzyln ortalarndan itibaren drt yzyllk dnemin Yunan dnce tarihi, insanlk tarihinin en etkileyici sayfalarndan birini oluturur.

Materyalizm ve dealizmYunanllardan ta bugne kadar tm felsefe tarihi iki zt dnce okulu arasndaki bir mcadeleden

31

ibarettir: materyalizm ve idealizm. Burada, felsefede kullanlan kavramlarn gndelik dilden nasl temelli biimde farkllatnn mkemmel bir rnei ile ka