128 Osvrti

AKTIVNOSTI NA REALIZACIJI MREŽE NIVELMANA VISOKE TAČNOSTI III U FEDERACIJI BOSNE I

HERCEGOVINE

ACTIVITIES ON REALIZATION OF THIRD HIGH ACCURACY LEVELING NETWORK IN FEDERATION OF BOSNIA AND

HERZEGOVINA

Alma Tabaković, Ervin Redžepagić, Mirnes Bojić

SAŽETAK

Potreba za uspostavom novog vertikalnog referentnog sistema tema je u krugovima geodetske struke već duži niz godina. Mnogi projekti koji se rađeni na području BiH imali su za cilj, između ostalog, pripremu podataka za uspostavljanje mreže novog nivelmana visoke tačnosti. U ovom članku dat je kratak pregled aktivnosti poduzetih na realizaciji projekta nivelmana visoke tačnosti III na području Federacije BiH.

ABSTRACT

The need for the establishment of a new vertical reference system has beeb a subject in geodetic proffesion circles for many years. Many of the project conducted in Bosnia and Herzegovina had the goal, among others, to prepare the data for establishment of the new high accuracy leveling network. In this article short summary of activities undertaken on realization of the third high accuracy leveling project in FB&H is given.

1 UVOD U periodu od 1945. do 1953. godine na području Bosne i Hercegovine rađeno je na uspostavi prvog nivelmana visoke tačnosti NVT I. Ovaj nivelman oslonjen je na vertikalni datum iz 1875. godine, a kote sračunate u NVT I koriste se do danas (Krzyk, 2001). Više od 10 godina nakon radova na NVT I, 1967. godine usvojen je zaključak o uspostavi drugog nivelmana visoke tačnosti NVT II. Aktivnosti na uspostavi nove nivelmanske mreže trajale su od 1970. do 1973. godine, ali nažalost, podaci NVT II nikad nisu stavljeni u zvaničnu upotrebu. Skoro pedeset godina nakon ovih mjerenja pokrenuti su radovi na uspostavi trećeg nivelmana visoke tačnosti NVT III na području Bosne i Hercegovine. Federalna uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove (FGU) u saradnji sa Republičkom upravom za geodetske i imovinsko-pravne poslove RS (RUGIPP) nekoliko godina je aktivno radila na potrebnim pripremama za realizaciju NVT III. Između ostalog, ove pripreme su obuhvatale donošenje Pravilnika o osnovnim geodetskim radovima i usvajanje detaljne tehničke specifikacije za NVT III, komponente podržane kroz CILAP projekat. U ovom radu naglasak se sastavlja na dio mreže NVT III koji se nalazi na području FBiH, te na terenskim mjerenjima rađenim u svrhu realizacije NVT III.

Osvrti 129

2 MREŽA NIVELMANA VISOKE TAČNOSTI III Nova mreža nivelmana visoke tačnosti u BiH zamišljena je kao na Slici 1.

Slika 1. Mreža NVT III (prema: URL 1)

Mreža ima oblik zatvorenih nivelmanskih poligona, koji su sastavljeni od nivelmanskih linija i strana. Dužine nivelmanskih linija i strana projektovane su u skladu sa geografskim odlikama terena, pa su tako duža rastojanja u ravničarskim predjelima, dok su u planinskim predjelima kraća rastojanja (URL 1). Osnovni podaci o NVT III dati su u Tabeli 1. Mreža nivelmana visoke tačnosti III na području Federacije BiH sastoji se 2692 tačke, od čega je 1 normalni reper (Maglaj), 33 fundamentalna repera, 92 tačke prostorne referentne mreže, 972 vertikalna repera te 1594 horizontalnih repera. Od 33 fundamentalna repera, 15 njih je preuzeto iz NVT II. Na Slici 2 novostabilizovani fundamentalni reperi označeni su crvenom bojom.

130 Osvrti

Tabela 1. Mreža NVT III

Ukupan broj poligona 44Numeracija poligona Od zapada ka istoku, zatim od istoka ka

zapadu, od krajnjeg sjeverozapadnog poligona

Broj nivelmanskih linija 123Dužina nivelmanskih linija 4485 km

Prosječna dužina nivelmanske linije 36,5 kmBroj linija za vezu sa mrežama susjednih država 7

Dužina linija za vezu sa mrežama susjednih država

121 km

Slika 2. Raspored fundamentalnih repera u FBiH (FGU, 2020)

Sve tačke prostorne referentne mreže, koje se nalaze na trasama NVT III, uključene su u novu nivelmansku mrežu. Od 171 tačke, koje čine prostornu referentnu mrežu, 92 se nalaze na trasama NVT III. Raspored tačaka prostorne referentne mreže na području FBiH vidljiv je na Slici 3.

Osvrti 131

Slika 3. Raspored tačaka prostorne referentne mreže (Projektni zadatak FGU)

3 REALIZACIJA NIVELMANA VISOKE TAČNOSTI III U FBIH Krajem juna 2019. godine počela je realizacija NVT III na području FBiH. Na realizaciji sve do danas radi Konzorcij firmi BNpro d.o.o. Sarajevo, Zedis d.o.o. Zenica i Geobiro d.o.o. Konjic. Terenski radovi organizovani su u 3 dijela:

1. pripremni radovi, 2. statička GNSS mjerenja i 3. nivelmanska mjerenja.

Pripremni radovi obuhvataju sljedeće: - obilazak terena i utvrđivanje stanja repera/tačaka mreže NVT III, - rekognosciranje terena za uništene repere, - stabilizaciju novih repera,

132 Osvrti

- nivelmanska mjerenja mikromreže oko fundamentalnog repera, - nivelmanska mjerenja na tačkama prostorne referentne mreže i - nivelmanska mjerenja na svim zamijenjenim pločastim reperima.

Tokom svih radova izrađeni su odgovarajući zapisnici i obavljena potrebna mjerenja. Do novembra 2020. u pripremnim radovima urađeno je sljedeće: izvršen je obilazak terena i utvrđeno stanje repera/tačaka mreže NVT III, pri čemu je ustanovljeno 85 uništenih repera. U skladu sa tim, urađena je stabilizacija jednakog broja novih repera, postavljenih na istim ili povoljnijim lokacijama, zavisno od stanja na terenu. Izvršena su nivelmanska mjerenja mikromreže za 31 fundamentalni reper. Nivelmanska mjerenja su izvršena i na 77 tačaka prostorne referentne mreže, kao i na 178 zamijenjenih pločastih repera. Nakon završenih pripremnih radova, izvršena su statička GNSS opažanja nivelmanskih repera i tačaka prostorne referentne mreže, koje čine nivelmansku mrežu NVT III. Od jula 2019. godine do septembra 2020. godine opažana je ukupno 561 tačka. Sva opažanja su vršena dvofrekventnim prijemnicima, a samo vrijeme opažanja ovisilo je o tipu opažane tačke, s tim da je minimalno vrijeme trajanja opažanja 30 min. Sva opažanja vršena su u minimalno dvije sesije, sa minimalnim vremenskim razmakom između sesija od 1 h.

Slika 4. Statičko GNSS opažanje na fundamentalnom reperu FR44

Osvrti 133

Slika 5. Raspored izmjerenih nivelmanskih linija u 2020. (Projektni zadatak FGU)

Za realizaciju nivelmana visoke tačnosti potrebno je obezbjediti i provesti nekoliko neophodnih mjerenja: mjerenja visinskih razlika, mjerenja ubrzanja Zemljine teže i određivanje koordinata repera. Mjerenja ubrzanja Zemljine teže prethodno su provedena u neovisnom projektu raspisanom od strane Federalne uprave za geodetske i imovinsko-pravne poslove, te su ovi podaci bili spremni za realizaciju projekta NVT3. Pregledom i prihvatanjem elaborata GNSS opažanja, stvoreni su uslovi za nivelmanska mjerenja. Terenska mjerenja zahtijevala su pomnu pripremu osoblja i instrumentarija. U skladu sa Projektnim zadatkom, za mjerenja su korišteni samo digitalni niveliri, čija empirijska standardna devijacija kilometra dvostrukog nivelmana iznosi maksimalno 0,3 mm / km. Nabavljeni niveliri su prije početka mjerenja ispitani i etalonirani od strane ovlaštene laboratorije. U ovoj fazi mjerenja korišteni su digitalni niveliri različitih proizvođača: Leica DNA03, Trimble DiNi 0.3 i Trimble DiNi12. Navedeni instrumenti zadovoljavaju zahtjeve propisane Projektnim zadatkom.

134 Osvrti

Kako se projekat odvijao u dva dijela, u 2019. i 2020. godini, u skladu sa projektnim zahtjevima i dinamikom rada, mijenjao se uvećavao se broj korištenog instrumentarija i radnih grupa. Prema raspoloživom instrumentariju i ljudstvu, za terenska mjerenja formirano je minimalno 7 grupa, dok je u 2020. godini formirano 11 grupa. Svaku grupu sačinjavale su 4 osobe: 1 operater, 2 figuranta/ nosača letvi i 1 pomoćni radnik. U periodu od augusta 2019. godine do septembra 2020. godine iznivelano je cca 2100 km na području Federacije BiH. Nivelmanska mjerenja su izvršena na ukupno 64 nivelmanske linije te 9 dijelova nivelmanskih linija, koje se nastavljaju u susjednom entitetu. Ove nivelmanske linije zatvaraju ukupno 12 poligona (Tabela 2). Tabela 2 Zatvoreni nivelmanski poligoni

Broj poligona 1 15 16 17 28 29 30 31 34 35 37 44

Dužina poligona [km] 140 175 144 102 208 262 244 169 190 122 203 160

Krajem septembra ove godine završena su planirana terenska mjerenja. Preliminarna obrada mjerenja je urađena i u toku je analiza tačnosti dobijenih rezultata. Obrada i analiza tačnosti radi se u skladu sa propisanom Detaljnom tehničkom specifikacijom.

Slika 6. Nivelmanska mjerenja u 2020. godini 

Osvrti 135

LITERATURA FGU (2008). Studija o nivelmanu visoke točnosti (NVT) Bosne i Hercegovine, Obnova i djelimično ponavljanje drugog nivelmana visoke točnosti (II NVT i iz 1973.). FGU: Sarajevo. FGU (2020). Osnovni geodetski radovi – Nivelman visoke tačnosti (NVT 3) – projektni zadatak, Tenderska dokumentacija na nabavku usluga Realiziranje nivelmanskih mjerenja „Nivelman visoke tačnosti 3 Bosne i Hercegovine“. FGU: Sarajevo.

 

Krzyk, T. (2001). Nivelmanske mreže viših redova i vertiklani datumi na području Bosne i Hercegovine. Geodetski glasnik, 35, 22-34.

URL 1: https://www.gdhb.ba/264-iv-kongres-o-katastru-u-bih-zbornik-radova.html

Alma Tabaković, Ervin Redžepagić, Mirnes Bojić BNpro d.o.o. Sarajevo, Bosna i Hercegovina

alma@bnpro.ba