ali pashe tepelena

8/9/2019 Ali Pashe Tepelena

1/20

Nga Mihal Gjergji

Ali Pash Tepelena mes djepit dhe arkivolitShqiptart formojn rrugn e fundit t lirive greko-sllave

Studiues dhe historian t shumt, vendas dhe t huaj, kan brobjekt t analizave t tyre vezirin e Janins, Ali Pash Tepelenn, duke egjykuar fillimisht si nj hajdut, mandej si lufttar, m tutje si prijs e

diplomat dhe s fundmi si rrebel. Jo t gjith prdorin t njjtn mas,ndryshojn mendimet, mnyra e t parit gjithashtu. Diku duket adhurimi ediku urrejtja. sht koha gjyqtarja m e mir dhe m e pagabueshme edhepr Pashain e Janins, i cili ka br vendin e tij t padiskutueshm nhistorin ballkanike.

Mes autorve t shumt, un preferova t bj objekt analize IrakliKoollarin. Sigurisht q kjo ka arsyet e veta. S pari, ky historian shtmarr gjat me shtjet shqiptare, shtje q kan t bjn me tshkuarn ton t largt, identitetin kombtar, historin konkrete, dukefilluar nga shekulli XII-XIV e duke vazhduar m tej, me problematika t

njohura dhe t panjohura ende plotsisht. S dyti, Koollari i ka kushtuarvite t tra pune ktij personazhi gati mitik, ksaj pantere t frikshme dot thoja, si rezultat, prurjet e tij jan t shumta dhe interesante. S treti,n ndryshim nga Ushtelenca q ka realizuar nj vepr t muar, apo Godoq ka shkruar romanin historik pr Ali Pashn, Koollari smjaftohet vetmme arkivat, kujtimet e diplomatve shtits, korespodencs s Pashait meportn e lart, apo gjurmve gati t padukshme t agjenturs s huaj dheasaj brenda pashallkut, prkundrazi. Ai e ka par Ali Pashn edhe brndakalas, qyshkur hipi n fronin e sundimtarit dhe deri n vitet e fundit t

jets s tij, pothuajse. Kt privilegj sia krijoi askush, e prfitoi vet, me

nj mundim titanik, me nj tejlodhje.Ai gjurmoi, zbuloi dhe prktheu Alipashaidn e poetit t vetm tnjohur t pashallkut, Haxhi Shehretit, dshmitrit okular, syrit q shikontedhe fiksonte do veprim t Aliut, veshit q dgjonte do urdhr tsundimtarit, paka se zemra e tij prej poeti, me siguri q trishtohejvazhdimisht. Kjo vepr sht nj arritje e realizuar nga historiani yn,vepr q e nxiti t merrej edhe me diplomacin e Pashait tepelenas, edheme policin e tij sekrete. Pra, Koollari ka krijuar portretin thuajse t plott Ali Pash Tepelens. Mes kundrthnieve t shumta kam medituarvazhdimisht, deri sa nisa t shkruaj analizn vijuese.

Mbasi kisha studiuar veprn e plot t ktij krijuesi, bisedoja nj ditme Moikom Zeqon, kryesisht pr historin. sht nj intelektual i shquarKoollari-i thash bashkbiseduesit.Pse nguron ta cilsosh-shkenctar,sepse e meriton kt titull me veprat q na ka dhn-prfundoi Moikomi.Arvanitt, megithse sht libri i tij i par, ka nj pjekuri mendimi tadmirueshm. sht nj vepr me nj material t patrajtuar m par kaqgjersisht, e plot nga tematika t ciln ka rrokur, e realizuar nga mnyrae t shkruarit, e domosdoshme pr kohn n t ciln jetojm, koh n tciln rrezikohen shum popuj t vegjl t humbasin identitetin, t mbetenpa t ardhme, duke i ln pa themelet dhe kujtesn e trashguar. Dhe


2/20

Koollari, sikur ta parandjente kt zhvillim t ri, ka rrmuar npr arkivate zverdhura, vite t tra pune kmbngulse ia ka rrmbyer rehatis dheknaqsis q t jep streha e ngroht familjare, net t tra pagjumsieme kokn t mbshtetur n malet e larta t Ballkanit.

Dhe vepra e tij u formsua. Brenda saj, si brenda nj kshtjelle janrreshtuar njerzit tan t gjakut, me gjeneralt dhe lufttart e famshm,

me djepet dhe varret strgjyshore, me vallet dhe kngt e tyre aq tbukura, arvanittAi trajton n mnyr analitike se si kan ruajtur gjuhndhe zakonet shqiptare, emrat e fmijve t tyre, q rilindin gjyshrit dhebaballart krenar, emrat e vendbanimeve t reja q me nostalgji kujtojntrojet e tyre t braktisura, etj. Nga gjiri i tyre doln poeti dhe stratioti idgjuar Manol Bleshi(1505)Barleti, Karpaio, G.Dara, A.Sanatori, DeRada, V.Dorsa, D.Kamarda etj. Jo m kot Garibaldi do ti prgjigjej Doradistrio:shtja shqiptare sht edhe shtja ime, sigurimisht pr t cilnun do t ndjehesha i lumtur ta prdormja aq sa m mbetet nga jeta imen dobi t ktij populli trim Historiani yn preferon t citoj edhepeshkopin Tria, i cili n vitin 1774 do t shprehej pr arbresht e koloniss Molizs: Ata q jan t kombsis shqiptare mbajn akoma t njjtatzakone sikur porsa t kishin ardhur nga atdheu i tyre, me ndjesi krenaredhe luftarake, dhe vazhdojn t prdorin gjuhn e tyre shqipe. Kur shkojnn gjyq t krkojn t drejtn dhe nuk ua japin, ata thrrasin:-do ta krkojdhe do ta gjej vet...

Lufttart shqiptar - kuror lavdie e liris s popullit grekKryesisht n jugun e Greqis, por edhe n treva t tjera t banura

nga shqiptart, n zonn e Atiko-Beotis, Peloponezit, Thesalis,Maqedonis greke (lindore), Thraks, Halqidhiqis, ishujt e Egjeut, etj,doln lufttar t shumt q krijuan dhe drejtuan formacionet luftarakekundr pushtuesve osman. Ndrsa arvanitt e Italis do t drejtoninlufttart e ktij vendi n prleshje t pgjakshme me trupat spanjolle,franceze, turke etj, (Venediku do ti prdorte si mburoj ndaj katalanasve-Dhimitr Rendi), duke u br tmerri i ushtarakve dhe gjeneralve tfamshm t kohs, t njjtn gj do t bnin arvanitt e vendosur n toktgreke, pr t qn t lir n vendbanimet e tyre t reja. TeodorKollokotroni, Bubulina, Musa Qafzezi, Thimi Bllahava, Sulo Proshova, VeliGjeka, Tafil Buzi, Asllan Beu, Zylyftar Poda, Bilal Sako, Ali Farmaqi ( Gjithbota le t thon/ U se jap Kollokotron) e qindra lufttar t tjer, krijuannj aleanc t qndrueshme me vezirin e Janins, Ali Pash Tepelenn, memendimtar dhe iluminist, me frymzuesit e revolucionit (Filiqi Eterine),duke formuar barikadn e pathyeshme t Mesolongjit. Thon dolisadrazemi/ ngrehu Shqipri ti vemi.../ Deli moj Janin e shkret/ t shikonibilbilenjt/ varur t trembdhjet. Shqiptart q kishin populluarGreqin, n mos prbnin shumicn drrmuese t popullsis s ktijvendi, me siguri q ishin gjysma e saj.

2


3/20

Kt gj e pohojn statistikat. Jo vetm faktori numerik, por mshum aftsit gjenetike t ksaj rrace superiore, e shndrruan at nshtylln kryesore t revolucionit grek. Pas nj analize t thell t faktorit

shqiptar, perndimori Robert Kyprienkonkludon:...n t gjitha koht popullishqiptar duket se sht destinuar t

formoj rrugn e fundit t lirive greko-sllavekur dinakria osmane eorganizoi at, ai derdhi n luft tgjith energjit e tij dhe n fushat ebetejave u b shum her tmerr ilindjes dhe i perndimit.. Koollari,ashtu si abej, Konda apo Kola,argumenton mbshtetur n fakte dheemra konkret prijsish e lufttarsh se,arvanitt, kjo far e ashpr dhekrenare, meritojn kurorn e lavdisnga populli grek.

Liria e Greqis u detyrohetshqiptarve trima, t cilt organizuanformacionet dhe mandej rezistencn earmatosur kundr Turqis. Kjo kurorlavdie su gzua asnjher ngakapedant shqiptar, as nga pinjollt e

tyre q vazhduan traditn e gjyshrve dhe baballarve kryelart. E, si tmos mjaftonte kjo, antishqiptart duan ta paraqesin t plakur e t drobiturpopullin ton. Irakli Koollari u kujton me argumenta tpakundrshtueshme t vrtetn q sht krejt ndryshe. Rraca jon shtnj rrac vitale q ka ndihmuar edhe rilindjen e Greqis, Maqedonis, Malitt Zi, Italis, etj. Atdhetaria e Koollarit, ka brenda dhmbshurin e djalitpr nnn. Fjala e tij sht e pjekur, gjykimi i thell, hapi i guximshm.Misioni sht ai q kan shkenctart: t thuhen t vrtetat, qofshin edhet hidhura, ndryshe smund ti rezistojn kohs. Ky historian prej vitesh ethot fjaln e tij nga kjo lartsi akademike. Mbaron s lexuari Arvanittdhe bindesh se ke ditur shum pak pr njerzit e gjakut tnd, t trazuarnga rrebeshet e kohs dhe t larguar n rrjedhn e shekujve. Shpirtiasnjher i qet i autorit, si ndodh zakonisht me krijuesit seroiz, tkujton detin, q koh pas kohe nxjerr n brigjet e tij korale t muara.Mandej, duket sikur arvanitt e kan marr me vete ngrohtsin e rracsson, dhmbshurin dhe mallin q mungojn aq shum midis nesh. Ndajedhe u drejtohet, sikur ata ta dgjojn prtej horizonteve: do tu drgojprher t fala duke shpresuar dhe besuar se t falat dhe malli im do tzbres prmes reve tek ju... Le t jet ky nj hamendsim imi, ndrsameriton t respektojm autorin dhe veprn plot vlera q na ka dhn.

Hidhet drit mbi shum an t errta, t mbuluara nga mugtirathistorike: Pse lvizi drejt jugut dhe u vendos prjetsisht n teritoret greke

3


4/20

kjo mas kaq e madhe shqiptarsh, t cilt jan jo m pak se 3 milion ( pafutur ktu rreth 500 mij t tjer t vajtur n vitet 1992-2002) ? Nkushte e pr arsye ndodhi ky emigrim? Si u pritn nga vendasit dhengjau me ta n rrjedhat e shekujve? Kjo mas e madhe shqiptarsh, simundi tu shptoj rrebesheve t kohs dhe aq m shum, asimilimit?.

Shqiptari smund t mbaj mbi vete cilsimin si pushtues, kur

atdheun e kemi t ndar n pes copa. As koha, as fati sna kanndihmuar, fatkeqsisht, gjithmon prmbushen dshirat e fuqive tmdha. Shqiptari smund t akuzohet pr pabesi, kur vendi i tij e kainstitucionalizuar besn brenda kshtjells s tij shpirtrore, ndrsa fqinjiyn jugor, qysh para 3000 vjetsh e gdhndi pabesin n artin e drejtimit.Kalit, ksaj kafshe kaq fisnike, i veshn gzofin e but t turpit, ju prbaltkrenaria, ndrsa legjenda vazhdon t qarkulloj rreth globit si shekuj mpar: Kali i Trojs.

Askush skujtohet t thot t vrtetn:Greku i Trojs. Greku iTrojs, jo rrall tenton t kaloj pragun e mendins. Gjaku shqiptar shtderdhur edhe prtej brigjeve t adriatikut. Pothuajse sht harruarheroizmi dhe lavdia e burrave tan t shquar, asnj mirnjohje, asnjndihm n kohn e vshtir q kaluam e q ende vazhdon. Paspremtimeve, vetm skafe t mbytur dhe arkivol t zbrazur, q presineshtrat e munguara, nj borxh q koha duhet ta kthej sipas mnyrs svet.

Dinakria dhe spiunazhi armt e fuqishme t Ali PashTepelens

Pas arvanitve, Koollari ka preferuar t merret me pashallkun eJanins, kryesisht me Ali Pash Tepelenn, pa t cilin ky vilajet do ishte sinj tok e zbrazur, anonime, si pjes e Sahars. Koollari-shqiptarprkthen shqiptarin-Shehreti, veprn e tij t shkruar 200 vite m par:Alipashaida.

Haxhi Shehreti, shok fminie i Pashait dhe m von poet dhekshilltar i afrt i tij, ka qn i pranishm n koridoret e errta ku lviztediplomacia e Aliut, hijet e frikshme t spiunve, dinakria e emisarve, kadgjuar vringllimn e shpatave dhe lutjet e dshpruara t viktimave,para atij, i cili se njihte mshirn. Megjithat, poeti pranon qysh n kryeq, shum gjra do ti mbaj brenda vetes, si amanete le t themi: Deshatu rrfej, o njerz, pr Ali Velin ca fjal/ Mijra radh ve do rrin thellmeje kurr pa dal).

Ai prshkruan kurthet npr t cilat kaloi rruga e gjat e Aliut, q ngaKurt Pasha i cili urdhroi vrasjen e tij, letrn e Hankos drejtur pashait tBeratit pr ti falur t birin; kcnimi i Pogonit dhe Zagoris nga Ali Pashambasi msoi q e kishin prer n bes; vitin 1785, betejn meshormovitve dhe tepelenasit q krkonte shpagim,( Mbi Hormov ulshua, shpatat vn prmbi supe/ t tmerruar burra, gra, bien, ikur grupe-grupe); shkatrrimin e plot t trupave t Kurt Pashs nga ish i burgosurii tij; betejn e Ohrit mes tij dhe pashait t Shkodrs, Mahmut Pashs,

4


5/20

fitorja e s cils nga Aliu, bri q sulltani, pas Trikalls ti dorzonte meferman edhe Janinn; betejn e Aliut n brigjet e Danubit n mbshtetje tports s lart, pikrisht n 1790-koh n t ciln u zhvillua lufta Austro-Ruse kundr Turqis; marrdhniet e tensionuara mes tij dhe suliotve,amve, Delvins apo kardhiqotve, (Pr dy or gjithka mbaroi, rrafsh ub, kufom e gjak/ Pikllimi m mbrthen, far tu them jan fare pak);

luftimet e drejtuara prej tij kundr bullgarve n kohn e rrebelimit t tyrendaj ports, rusve, francezve dhe s fundi kundr vet sulltanit.Kjo vepr e shkruar n t njjtn koh me Child Harold t Bajronit,

pothuajse ka qn e hedhur n harres, pse jo, edhe e coptuar. Saemocione ka patur prkthyesi yn i talentur, varg pas vargu, rapsodi pasrapsodie. Jan rreth 9000 vargje, si nj qilim i thurur me fije ibrshimi. Atjeku ka punuar dora e kujdesshme e krijuesit, sht ndalur edhe dora eprkthyesit. I pari vazhdimisht ka pyetur veten: a do ta plqej pashai? Tdytin e ka lodhur mendimi: a do ta plqej lexuesi?. far ka ndodhurbrnda sarajeve t Vezirit; cilt kan qn miqt e tij t preferuar, qbujtnin hareshm nn gjmimin e daulleve dhe tingujt e kngve; si i kapritur Pashai kundrshtart e tij, duke krehur mjekrn e bardh si nj jatakmjergulle e duke djegur llulln e gjat si t digjte brengat e dits; cilat

jan misteret q rrethojn muret e kalas dhe ujrat e ftohta t gjolit tkaltr?.

Haxhi Shehreti ka qn dshmitar, pothuajse kudo, mbase edhe iheshtur, si qeparisi q lartsohet sipr gurit t varrit. Historin epashallkut se la t varrosej s gjalli, e bri t mbijetoj, ndrsa pr vete,atje ku e tundi djepi, n Delvinn e bukur, e priti edhe arkivoli. Mirponuk dim, nse nj dit do t gjndet varri i tij q, pr mirnjohje tthjesht, t lm mbi t dy degza lule. Kt libr e kemi n dor falIrakli Koollarit, ktij burri t talentuar, stoik, t kulturuar, me vetit e njintelektuali t vrtet dhe me ndjenjn e lart t patriotizmit. Ky shtvlersimi q i bn autorit poeti yn, Dritro Agolli. T njjtn gj kaprsritur Agolli edhe n nj bised q bnim pr poezin, poett dheqndrimin e tyre n raport me atdheun t cilit i prkasin. Krijuesit jan tlidhur shpirtrisht me vendin e tyre, aq m shum poett. Pasuria e tyrem e madhe sht Atdheu, t cilit i kushtohen prjetsisht. Kshtu ndodhkudo, arti ka ndjeshmrin t pasqyroj edhe dhimbjen m t voglnjerzore, ta bj t vetn e t brengoset prej saj.

Sikur ta donin kaq shum vendin edhe politikbrsit apo drejtuesit elart, ata q kan fatet e popujve n dor, me siguri q bota do ishte m ebukur. E deshte Janina Pashain, edhe pashallku, miqt dhe oborrtart etij, po se po. Mes nj sundmitari turk dhe nj epiroti shqiptar, ata zgjodhnnjeriun e tyre. Bile i drejtohen edhe kalas q t mos ta braktis kt prijst lavdishm. Mbani ju mure t larta/ Moj kalaja me bedena/ Se lufton mepadishah/ Ali Pash Tepelena. Po Koollari pr t cilin po shkruajm,pasioni dhe adhurimi e shtyjn prpara, apo ambicja pr t thn tvrtetat?.

5


6/20

Un do t thosha se edhe autori, para se t jet historian, shtshqiptar si Ali Pasha, mandej, vendi i padiskutueshm i ktij Pashai nanalet e historis dhe bmat e tij, do t zgjonin kurreshtjen dhe do timpononin do krijues pr t marr penn. T tjer kalemxhinj, qprezantojn edhe gradat e tyre shkencore, e paraqesin Ali Pashn si nj ekeqe q duhet harruar, edhe pse shum historian vendas dhe t huaj

vazhdojn t rrmojn arkivat dhe t tregojn interes t veant pr ktfigur historike. Mandej, kta dijetar vazhdojn t pyesin: a duhet taurrejn suliott, hormovitt dhe kardhiqott Ali Pashn?, ndrsa harrojnt analizojn shkaqet e ktyre masakrave, t cilat sigurisht q sduheshinbr, sepse nj nga arsyet q Ali Pasha u detyrua t dilte nga kalaja dhe tshkonte pr bisedime n ujdhesn e Shn Pandelimonit, sht edhepaksimi i trupave luftarake, zvoglimi i forcs goditse, e t gjitha ktoerdhn si rezultat i prarjes s faktorit shqiptar, e par kjo si mnyr evetme sundimi; a duhet t mburret Tepelena me kt njeri?, edhe pse edin q ai sht biri i ktij qyteti. (Ali Pash slind m dheu, slind mshqipe Tepelena/ Koht m nuk do t pjellin, bir t till mbi pelena/ Kyluan i Arbris, ky petrit n Rumeli/ Kaq e kaq strateg t tmerrshm vuriposht me llahtari). A duhet t krenohet Shqipria me Ali Pashn?,megjithse e din q ai ka qn nj lojtar i pakrahasueshm mediplomatt m t mir evropian t kohs. (Komandanti i Korfuzit, Rozfrancezi m tregoi/ sht vendosur q t bhet, nj pr nj vet mdftoi/ Rumelin, ai m tha, se t gjith e paska bler/ Qnke ti , q ja keshitur, o sulltan, me nj barr nder).

Aliu-qytetar mund t portretizohet lehtsisht edhe nga gojdhnat,Aliu-prijs mund t prshkruhet nga rrfimet dhe kujtimet e lufttarve apokomandantve t tij, Aliu-diplomat mund t prezantohet ngadokumentacioni i arkivave evropiane q mbajn brenda prpjekjet edshpruara t emisarve t tyre, Aliu-rrebel pasqyrohet saktsisht nkronikat turke, ndrkoh q epika popullore i ka kushtuar vargje t tra.Mirpo gjykimi historik bhet duke grshetuar t gjitha ant e ktij njeriu,t njohura dhe t fshehta, n raport me kushtet dhe brenda korrnizavekohore n t ciln sundoi.

Po sikur n vend t Ali Pashs t ishte nj tjetr vezir, por ndryshenga i pari, shrbtor i bindur i ports s lart, far do ndyshonte prshqiptart? Do kishte m shum dhimbje, do kishte m shum liri dhe tdrejta pr ta?. Cili ishte ndryshimi mes Ali Pashs dhe pashallarve t tjershqiptar?, ishin m pak mizor, m shum dashamirs dhe atdhetar ngaprkushtimiAnaliza t tilla sndalen t bjn, paka se qniet njrzore

jan tepr komplekse, kan edhe ant e tyre t errta, me nj kufi ndarsgati t padukshn nga ato q kta zotrinj i quajn vlera.

Sulltan Selimi i III vazhdimisht pyeste vezirt e ports s lart qmbante rreth vetes: a duhet shpresuar te Ali Tepelena?. Si mund t arrijky njeri t realizoj at q se bn dot pushteti perandorak-t shtrojrrebelt dhe t vendos qetsin n at vnd aq t trazuar e t

6


7/20

pamposhtur, pra nj kryehajdut t drejtoj dervent tan dhe t predikojligjin te hajdutt e tjer?.

Mustafai iIV, ndodhej mes dilemave: Pashai i Janins lufton pr tmbrojtur interesat e ports s lart, apo krkon t shfrytzoj mbshtetjenton pr tu pasuruar dhe pastaj t rrebelohet njlloj si arrnautt e tjer?.Si ka arritur ky njeri t grumbulloj taksat dhe t shlyej detyrimet tona, n

nj koh q pashallart e tjer m t besuar se realizojn dot?.Mahmuti i II, mes mdyshjeve t tij dhe krkesave alarmante tRusis dhe m von t Francs, sdinte si t vepronte. Prfaqsitdiplomatike t shteteve evropiane t akredituara n Stamboll, vazhdimishtkrkonin ndshkimin e Pashait tepelenas, mirpo ai, po e zgjerontepashallkun duke njohur dhe pranuar njkohsisht pushtetin e sulltanit,pra do gj, n pamje t par e bnte n interes t ports s lart. Pseguxonin ta merrnin n mbrojtje disa ministra, Inspektor dhe Koobash tdrguar t ports?, pr punn e br nga Aliu, nga frika e ktij xhindi, apokishte dika t fsheht mes tyre? Vula e sulltan Mahmutit vononte q tnxiroste katil fermanin. Kshtu rrodhi nj koh tepr e gjat(1789-1822),n t ciln kishte vetm trazira, nj loj t dendur diplomatike mes zotitdhe shrbtorit t pabindur, atij gjarpri q dinte vetm t kafshontedhe t rrshqiste n strofkulln e tij, mes ktij t fundit dhe prfaqsuesvediplomatik t Rusis, Francs, Anglis etj. Ali Pash Tepelena, edhe psesht br objekt i shum kronikave, analizave dhe studimeve historike,vazhdon t jet nj figur shum interesante, enigmatike dhe epaeksploruar ende n thellsi t mistereve me t cilat sht veshur dhe tkohs q e polli.

Poeti Anglez Xh. Bajron, e provoi mikpritjen shqiptare, bujarin etyre, vetit aq t arrira q mishronin brenda vetes dhe n marrdhnie memikun, prandaj e shikon Ali Pashn t pashkputur prej lufttarve t tij dhebashkohet me gjykimin e tyre: Ne frikn se njohim, se njohim mshirn/Kto nuk i njeh kush lufton pr vezirin/ Q kur leu profeti ska pargjysmhna/ nj trim kaq t madh sa Ali Tepelena

Me nj gjykim t ftoht, por dhe keqardhje, Sami Frashri, n veprne tij Kamus Al-Alam e cilson Aliun si shum ambicioz e lakmiqar prposte t larta, duke dashur t vazhdoj n at gjndje deri n fund t jetss tij

Disidenti i perandoris franceze dhe perandorit t saj, mendimtari ishquar, shkrimtari dhe poeti i madh Viktor Hygo, gjykon se sundimtari ipakrahasueshm i Pashallkut t Janins, Ali Pash Tepelena, sht ivetmi njeri i shekullit i denj pr tu krahasuar me Napoleonin. Sundimtari iShqipris dhe Perandori i Francs, shkojn krah njeri-tjetrit si Tigri meLuanin

Ilir Ushtelenca,n librin e tij Diplomacia e Ali Pash Tepelens, eprcakton Pashain tepelenas si njeriun q e shndrroi pashallkun nvendin e lakmuar pr diplomacin europiane, si elsin e suksesit prGreqin, Shqiprin dhe Maqedonin.

7


8/20

N ndryshim nga t tjert, Enver Hoxha e portretizon me drit-hijesundimtarin e Janins, e cilson nj pasha mizor, por nj njeri t drejt. Kjona shtyn t mendojm se ka dashur t prligj drejtimin e tij me dor thekurt, gati gjysmshekullor. sht rast unikal n histori,-komentonHoxha- q nj njeri i pashkolluar t trheq n lojn e tij diplomacinevropiane.

Sabri Godo, n romanin e tij historik Ali Pash Tepelena, eprfytyron si nj qnie t formuar mes maleve t larta, t cilat ndikuanfuqishm mbi t; si nj cop stralli q del prej masivit shkmbor. Ai shkruanse djaloshi shum i ri, i paisur me dhunti t jashtzakonshme, i ulur siprbedenave t kalas, vshtronte thell kohrave dhe njkohsishtprojektonte hapat e tij t ardhme drejt suksesit.

Ndrsa Koollari, e portretizon Pashain si nj njeri me aftsi prejmagjistari pr t hipnotizuar turmn, me mjeshtrin e profetit pr tabindur at, me fuqin shpirtrore t tribunve dhe monarkve pr tfrymzuar trupa t tr gjer n sakrifica mortale. Por, n ndryshim ngaautort e msiprm, Irakli Koollari, ka br nj pun m t madhe,sistematike e t kujdesshme n arkivat q mbajn brenda kujtesn ekohs kur jetoi dinaku tepelenas, ka studiuar dhe ballafaquar analizat eautorve t tjer bashkkohor, duke filluar nga G.Castellan; B.Jelavi;H.T.Norris; Ioani Vasdravelli; L.S.Stavrianos; John. S Koliopulos; JohnBagally; R.A.Devanport; Zotou.Dim.A; Bajron e shum t tjer

Policia sekrete n shrbim t sundimtarit tepelenas.N librin e tij voluminoz: Policia sekrete e Ali Pashs, midis t

tjerash Koollari parathot se:...shum t vrteta historike,t thjeshta apo tkomplikuara, me pak vlerapo t rndsishme, nukshfaqen e nuk thuhen nkohn e tyre. Jo rrall atoheshtin diku, vonojn tduken, mbulohen nn peshne dhimbjes, apo humbasinprgjithmonTi gjesh dheti thuash ato q kanmunguar apo jan thnndryshe pr kaq koh, shtnjlloj si t gjesh mesazhin enj amaneti t patretur,rnkimin e nj shpirti q endegulon larg, tek e kaluara.Me pasion dhe kmngulje,Koollari ka arritur t krijoj

nj profil t plot e t lexueshm t Ali Pashs, t veshur nga8


9/20

paragjykimet, t kompletuar me bmt e tij q kan ln gjurm nkalendarin e kohs ku jetoi, nj material t plot reference pr lexuesitinteligjent dhe studiuesit e historis apo diplomacis. Ttjer historin, midis tyre edhe mendimtar t njohur shqiptar, ngrenpikpyetje t shumta: A i prfaqsonte Ali Pasha interesat ebashkkombasve t tij?. Politikat e tij qeverisse, i pran apo i bashkuan

shqiptart, pavarsisht nga prkatsia fetare? A ekzistonte vizioni i shtetitt ardhshm shqiptar n planet apo s paku n idet e shprehura t AliPashs? T gjitha kto do marrin prgjigje n vijimsi t ktij shkrimi tshkurtr. Sidoqoft, me arrogancn dhe kryelartsin e tij, pr 33 vite kaqn qeverritar, feudal dhe Vezir i Janins. Mendimtari yn, Mehdi Frashriduke folur pr shkollimin e shqiptarve, shkruan: n kohn e Ali Pashsu el n Janin liceu grek me emrin Zosimea, q ishte e para shkollmoderrne n gjuhn greke. Ali Pasha i dha gjith ndihmn e vet, sepse nukkuptonte q kjo shkoll greke n kryeqytetin e Toskris do ti sillte shumplag popullit shqiptar. Greqia eci me ritme t shpejta n rrugn eshkollimit masiv t popullsis, duke pretenduar si shtetas t saj edheshqiptart ortodoks. M 1886 u hap liceu grek n Kor dhe si profesor igjimnastiks u drgua nga Athina nj oficer i shtatmadhoris greke.Greqia, kaq vajti prpara n kt rrug sa q, m 1883, edhe n katundinFrashr, ku ndodhej vetm nj lagje ortodokse shqiptare, drgoi njmsues grek prej Athine.

Kt politik t vjetr t helenizimit masiv me an t kishave dheshkollave, e cila vazhdon edhe sot t jet e gjall dhe e dukshme n zonatq ata i pretendojn si djepi i ortodoksis, e ka trajtuar me shumvrtetsi edhe publicisti i talentuar Nuri Dragoi n veprn e muar q naka dhn: Shqiptart dhe grekt. Le t ndalemi te fizionomia e provincss Janins n kohn e sundimit t Ali Pash Tepelens.

- I I -

Kam ndaluar dy her n Janin, kam vizituar rrethinat e kalasdhe jam futur brenda ambjenteve t saj. Ndjehesha si n ndrr. Prisja tm uronte mirseardhjen bashkqytetari im i padukshm, por edhe ikudogjndur. Hija e tij sikur lvizte n lartsin e bedenave, me shikimintutje, andej nga priste ti vinte e keqja: nga gryka e Mecovs, Livadhjaja,nga qyteti i bukur i Pargs, nga porti i Prevezs, nga lartsit e Zagorisku zbrisnin kapedant trima, nga N thellsi t bodrumeve plotlagshtir, si brenda nj arkivoli, jan varrosur mijra t pathna,pshertimat e shpirtrave t mbytur nga hakmarrja dhe dshprimi,brengat e tyre pa fund. Akoma ssht gjetur nj mas pr t prcaktuarthellsin e dashuris apo forcn e urrejtjes. Rraca njerzore endet mestyre n rrugn e gjat e t pakthyeshme. Brenda Janins marrin frym tdyja, tamam si brenda nj mushkrie gjigande. Gjoli i kaltr shrbente sipasqyr, ku shikonin shmblltrn e tyre t prmbysur kokposht,kalimtart apo t ftuarit e Vezirit. Matan ujdhess, vrassit i hapn edhe

9


10/20

varrin. Tashm, pjesa e boshatisur e tij, vazhdon t mbushet ngashenjtria e eshtrave t Pashait, q ajn nga reumatizma e pritjes,ndrsa koka e prer, q nga kamarja e turpit vazhdon t tundet si tzgjohet nga nj ndrr e frikshme. (Nj varr i vetm se nxnte dotlavdin/ lavdin bashk me mizorin). Bashk me Aliun, seperatistin mt madh t perandoris, ra edhe pashallku. Ai vdes do 22 Janar, dhe

rilind prsri t nesrmen. Emri i tij do t jetoj bashk me at t qytetit.Pas 200 vitesh, kurreshtart pyesin: Kush e njeh m mir Pashaintepelenas, vendlindja e tij apo Janina? Kush sht geni i tij dheprfaqson realisht kjo figur misterioze? Djalrin e la n qytetin elindjes, u burrrua n Janin dhe u plak me barrn e rnd t pashallkutmbi shpin.

Lindi n Tepelen n vitin 1740. Gjyshi i tij me t njjtin emr kapatur gradn e lart civile, miri miran, i cili, si lufttar i formacioneve turkeq luftonin kundr Venedikut n ishullin e Korfuzit, sht vrar dukesulmuar trimrisht. Veli Beu sht njri prej tre djemve t tij, t cilin i ati epati prjashtuar nga trashgimia. Ky sht edhe babai i pashait tardhshm pr t cilin po flasim. Veli Beu, u detyrua t merret me kusri.Mbasi pasurohet, kthehet n Tepelen bashk me shokt e tij dhe i djegvllezrit n shtpit e tyre. Kjo ngjarje la nj shije t hidhur dhe detyroibejlert e Tepelens ta dbonin nga qyteti. Hankua, nj zonj fisnike ngabejlert e Konics, gruaja e Veli Beut, mbasi i vdes burri, bri njbeslidhje t fsheht me shokt e vjetr t t shoqit, pr t realizuar njhakmarrje ndaj bejlerve tepelenas, hakmarrje t ciln ja ushqeu edhe biritt saj t vetm e t vogl, Aliut.

Kjo grua kaprioze, edhe n astet e fundit t jets, i kujtoi t biritamanetin e saj: hakmarrjen ndaj kardhiqiotve. N rrugn e t atit eciedhe i biri. N moshn 20 vjeare kthehet nga kusria shum i pasur dhemartohet me Eminen, vajzn e Kapllan Pashs, qeverritar i Gjirokastrs.Kshtu vazhdoi jeta e tij mes premtimeve pr tu lidhur prsri me vajzapashallarsh e mandej i braktiste pr t krijuar miqsi t reja q i ushqeninndrrn e pushtetit. Vitet e vshtira mes kaakve, kusarve tpamshirshm, brigantve-hajdut dhe hajdutve-brigant, e s fundmimes armatolve, e kompletuan Aliun pr t qn nj prijs mes ksajgjindjeje q derdhej her pas here n zonat e zhvilluara si: Shkodr, Berat,Elbasan, Janin, Prevez, Art etj, pr t plakitur e rrmbyer tmundnin.

Bekimi i nns dhe amanetet e saj q smund ti treste as dheu, iimponuan burrrin e parakohshme. Jeta e vshtir e maleve i msoi:pabesin si pjes t suksesit, i ushqeu guximin, pa t cilin mund tvdessh edhe pr buk, i mprehu vigjilencn, pr ta goditur kundrshtarinatje ku e dmton m shum, i msoi kompromiset, pa t cilat smund tkrijohen grupime t qndrueshme. Shkurt, Ali Pasha ishte i gatshm prn fushn e betejs, i plot si burr dhe si prijs mes grigjs t cils iprkiste.Le t bjm nj ekspoze t shkurtr t provincs s Janins nkohn e sundimit t Ali Pash Tepelens. Pashallku kishte n prbrjen e

10


11/20

tij katr prefektura: Janina, Preveza, Gjirokastra dhe Berati, kishte njsiprfaqe prej 18.200 km2 dhe 650.000 frym, nga t cilt: 2/3 mysliman(t gjith shqiptar) dhe 1/3 t krishter me shumic drrmuese shqiptare,e kufizuar nga veriu me pashallkun e Shkodrs, nga verilindja me at tManastirit, nga ana juglindore me Greqin dhe nga jugu me gjirin e Narts,nga jugperndimi me detin Jon dhe nga perndimi me detin Adriatik.

Teritoret e tij prshkruhen nga dy lumenj t fuqishm: Vjosa dhe Semani,ndrsa ka edhe t tjer me prurje m t vogla si: Bistrica, Vuovo, Kalama,Pavla etj. Nnprefektura e Janins prbhej nga dy krahina: Zagora dheKorondos, me 223 fshatra dhe 87.256 frym. Janina ishte nj qytet irndsishm, 700 km n jugperndim t Stambollit dhe 200 km largSelanikut. Nn sundimin e pashait tepelenas ka patur 35.000 banor, 30xhami, 6 kisha, 2 faltore ebrenjsh, 3 teqe, disa medrese, 1 biblotek, 1gjimnaz, disa shkolla foahnjore dhe pr grekt, gjimnazin e prsosurZosimea, nj shkoll pr femra dhe shkolla plotore pr vlleht,gjithashtu me spital dhe azile pr pleqt.

Pashallku, kryesisht Janina, ka njohur nj zhvillim ekonomik tdukshm. Nn sundimin e Ali Pashs dhe vendosjes s plot t rregullit eqetsi, u b i mundur vrshimi i tregtarve t huaj. Lulzoi industria eprpunimit t leshit, prodhimit t shajakut, velnxave, t prpunimit t

pambukut dhe mndafshit.Parga tregtonte disa llojesapunsh q i prodhonte vet,ndrsa Konica prodhonte etregtonte disa lloje djathrashme fam, t njohur meemrindjathi shqiptar e shumprodhime t tjera blektorale qeksportoheshin n Trieste, Italidhe Greqi.

Sipas statistikave turke, tardhurat vjetore t pashallkutarrijn 300.000 lira, ndrsashpenzimet n 80.000 lira. Nt gjitha kto arritje sht roli ipadiskutueshm i Ali Pash

Tepelens dhe drejtimit tplotpushtetshm t tij. SipasSami Frashrit, Pashai

tepelenas: sht br shkak q t zhduken msimet e diturit, q deriather shtpit e para n Shqipri mbanin msues n konakt e tyre osen shkolla q i mbanin me shpenzimet e veta gjithmon n shkalln eduhur. Madje, ai sht br shkak q t harrojn edhe besn e tyre. Punte administrimit i pati ln n dor t disa grekve intrigant e t ligj, dherregjistrat, korespodenca dhe shkresat shkruheshin me nj greqishte ttrash, q vetm ai mund ta kuptonteShkurt, prve keqbrjeve q

11


12/20

kryente do dit, ka shkaktuar prhapjen dhe shtimin ndr shqiptart tinjorancs, varfris dhe t veseve t kqija. Kurse nga grekt ai nuktrembej, pasi ata ishin vegla t intrigave t tij, ndaj i pati prkdhelur dhesidomos kur e humbi besimin ndaj shqiptarve, ai armatosi kapidangrek pr ti prdorur n rast nevoje kundr shqiptarve, t cilt m vonkto arm i prdorn pr pavarsin e Greqis. Bhet fjal pr vitet kur

Ballkani sht i prfshir nga anarkia totale. Studiuesi Koollari, dukekomentuar kt gjndje t gadishullit, i referohet historianit B.Jelavi: Ivendosur nga pikpamja strategjike n udhkryqet e Azis, Afriks dheEvrops, gadishulli ballkanik ka rezultuar njhersh t jet objekt tunduespushtimi dhe rrugkalim pr n rajonet e tjera Grupet q pillninanarkin, kishin lindur si nevoj e lirimit prej zgjedhs turke; ishinimponuar nga varfria t sulmonin ata q u pinin djersn, t pasurit; kishindezertuar nga radht e ushtris dhe kishin zgjedhur jetn e lir t maleve.Prpos t gjith ktyre q prmndm, hajdutt ngjalln edhe nj shpresn popull, ushqyen ndrrn pr t jetuar t lir. Vet qeverria turke udetyrua t bnte marrveshje me kta kacak dhe tu besonte detyra trndsishme, t drejtonin dervenet, t siguronin qetsin dhe tgrumbullonin taksat n zonat q do mbulonin, ndrsa shteti do tu jepteatyre paga si zyrtar t punsuar t tij, sigurisht, nga lekt q do tgrumbullonin vet. Zyrat e dervenxhibashve-shkruan Koollari-q pr ttr teritoret greke qen gjthsej tre, u qen dhn tre komandantveshqiptar, t cilt ndshkuan rnd njsit e armatollve dhe nuk langur pa lvizur pr ti shprbr ato.

Kta shqiptar doln fitimtar mbi veprimtarin arbitrare tarmatollve lokal, mes t cilve u dallua i famshmi Ali Pasha, q i drrmoiaq rnd tr strukturat e tyre sa t tre komandantt s bashkuktokoh ata qen imponuar t humbasin t gjitha t drejtat dhe privilegjet etyre e pr rrjedhim ti krkojn Aliut ti caktonte n prbrje t njsive tdervenve t tij dhe t komandantve q ai kish emruar. Jo rrallhajdutt ishin gjendur n mbshteje t njerzve t varfr, pr mbrojtje dhepr hall. Tradita e respektit dhe mikpritjes pr t huajt dashamirs, ruhejme fanatizm nga kjo kategori e vshtir, t cilt se kishin pr turp q tishin hajdut apo t quheshin t till. N kushtet e reja t krijuara, pr truajtur lirin e tyre t krcnuar, ata u afronin t huajve mbshtetjen etyre.

Ja shkruan Eduard Dodell: nj dit, njri nga shrbtort eshtpis ku banonim, na lajmroi se kapedani i hajdutve dhe trimat e tij,dshironin t njiheshin me ne; dera u hap dhe trimat shqiptar u futnBrenda, me nj pamje t egr e t frikshme. Ata ishin t veshur n kadifedhe flori, t armatosur deri n dhmb, me nj prkulje plor respect tkoks, me dorn e djatht t mbshtetur n gjoksKapedani i hajdutvena tha se kishte ardhur pr ti prcjell respektet dhe prshndetjetMilordit, pastaj pr ti afruar shrbimin e tij. Ata e ndjenin veten tpaligjshm n truallin e tyre, ndryshe sdo kundrshtonin pushtuesit eligjshm dhe ligjet q ata impononin. Vlera e nj banditi-sipas illiam

12


13/20

More-ishte mbshtetur tek aftsit e tij, n prdorimin e arms dheshkalln e kurajs q ai shpaloste. do form e autoritetit qndrorvshtrohej me prmim dhe shprfillej, ndrsa ashprsia e individualizmitdhe kundrshtia ndaj autoritetit shtetror prgzohej. Irakli Koollari ureferohet bmave t disa prej ktyre hajdutve, t cilt ishin br faktor irndsishm negocimi me prfaqsuesit e pushtetit vendor dhe atij

perandorak si: Odise Andruco, Koo Antoni, Gjon Bukvala, LlambroXhavella, Kacikojani, Jorgo Thomo, Lluka Kalakula, Athanas Dhako, MustafaMolla, Hasan Arrnauti e shum t tjer. Studiuesit argumentojn dhepranojn se shqiptart kan jetuar n fise, qysh nga koht e vjetra.Qeverrisja e tyre sht realizuar nga kshillat e kryepleqsive q kanpreferuar t zgjedhin. Sidoqoft historia e vjetr e shqiptarve mbetet epashkruar, por sht e njohur se prej tyre jan formuar tre shtete: njri nzonn e Jenixhe Vardarit t Maqedonis. Sipas Mehdi Frashrit:shkrimtart e vjetr latin q kan qn n prpjekjeme Ilirt, na thonse ka qn nj komb fisnikrisht i bukur dhe i zhvilluar, trim dhe i zgjuar,besnik dhe lufttar, ushtar me fammes tyre kan dal perandor dhegjeneral t famshm.

Le t kthehemi te njeriu q sht br objekt i ktij studimi. Jemi nperiudhn q zhvillohen konfliktet Ruso-Turke. Ali Pashs i marrin peng tnipin dhe ai, me dinakrin e tij, duke par forcn e pushtuesve prballgjndjes s rrnuar t perandoris Turke, shfrytzon rastin dhe hyn nmarrveshje t fshehta bshkpunimi me rust. Pavarsisht se n nj koh tmvonshme kjo marrveshje u zbulua nga porta e lart, ai diti ta largoj tkeqen nga vetja, sic bnte gjithmon. Ai arriti q t fuste brenda forcavet tyre agjentt e tij. Mbas largimit t rusve nga ishujt Jonian, ata upushtuan nga Franca. Ndrsa Anglia ndiqte me shqetsim situatnballkanike dhe drgonte agjentt e saj t maskuar si studiues, tregtarapo vizitor, me qllimin e informimit t sakt dhe t krijimit t rjetitagjenturor brnda teritorit ku kishte interesa. Avantazhet e informatave tmarra nga shrbimet sekrete jan t pazvndsueshme.

M besoni mua-shkruante Napoleon Bonoparti. Duke shqyrtuarrezultatet e fushatave ushtarake, konstatohet se as kurajoja ekmbsoris, as ajo e kavaleris ose e artileris nuk e kan vendosur fatine shum betejave, se sa arma e mallkuar dhe e padukshme e spiunve.N qytetin e Bozhigradit ( mes liqenit t Kosturit dhe atij t Ohrit), AliPashs i duhej t nnshtronte nj grup t fuqishm hajdutsh, fama e tcilve kishte shkuar deri n Anadoll, dhe ai kishte dshtuar me ta. Ather aiprdori dinakrin. U drgoi nj letr ku i ftonte t ishin lufttar t tij mepozita t nderuara, sepse e vlersonte trimrin e tyre. T mashtruar ngapremtimet joshse t pashait, shum perj tyre nxituan pr n Janin,mirpo t gjith u ekzekuatuan pabesisht. Pr pjesn e mbetur Aliu drgoin drejtim t Bozhigradit trupat e tij t drejtuara nga Isuf Arapi. Goditjaishte fatale, rrebelt u shkatrruan.

Ky triumf i realizuar prmes prdorimit t arms s tradhtis, ihapi rrug Pashait pr zgjerimin e pushtetit t tij drejt teritoreve t

13


14/20

Kolonjs, pozicion ky i rndsishm q t con drejt Shqipris qndroredhe veriore. Edhe pse vet ishte i paarsimuar, n Divanin e tij kishtembledhur njerz shum inteligjent, t shkolluar dhe njohs t disa gjuhvet huaja, si Haxhi Shehreti, intelektual dhe poet, kshilltar shum i besuar,Meo Bono, Ago Myftari, Dervish Hasani, gjenerali Thanas Vaja, astrologuMuhamet Efendi, etj. Stavro Capalamos q ishte ministr i financave t

Aliut, u b themeluesi i Banks Kombtare Greke, mbas pavarsis s ktijshteti; Koleti, mjeku personal i Aliut, me fitoren e pavarsis s Greqis ub Ministr i Brendshm i shtetit t ri grek, etj. Ali Pasha kishte nj zgjuarsit jashtzakonshme, ishte shum i kujdesshm dhe tepr i vmndshmderi n detaje. Ndiqte prpikmrisht zbatimin e urdhrave t dhna,kontrollonte do zbatues nprmjet agjentve t tij t shprndar n docep t pashallkut. Zakoni i tij i prhershm sht t synoj far sht epamundur, qllimi i tij sht t arrij t gjith ato ka qnia njerzoresht n gjndje t realizoj. Ai merrte informacion pr veprimtarin edo shtetasi t pashallkut, do bised apo komplot q thurej kundr tij.Agjentura e tij kishte arritur t deprtonte deri brenda ports s lart, telulishtari, te kryeshoqruesi i sulltanit, te kshilltart e tij, etj. Sigurin e

jets dhe rregullin e vendosur e pranon edhe koloneli anglez Hjuxh:banditat ishin ndjekur nga t gjitha provincat nn autoritetin e Aliut. Nnpretekstin se krkonte rrebelt q luftonin kundr ports s lart, nkohn q ishujt jonian ishin n administrimin rus dhe m von atfrancez, Ali Pasha u krkonte atyre q tia dorzonin ata q krkoninmbshtetjen e tyre dhe q ai e dinte se ua kishin afruar, pr t gjetur njpretekst pr ti sulmuar n momentin q ai do ta quante t prshtatshm.Njkohsisht ai kishte mundur t deprtonte mes tyre duke infiltruaragjentt e tij, duke rekrutuar mbshtetsit e tij shqiptar, kryesisht nPrevez dhe Butrint. Ai i krkoi perandorit francez q t drgoj konsulline tij n pashallkun e Janins dhe t konkretizojn lidhjet. Napoleoni ikrkonte gjeneralit q ishte guverrnator i shtat ishujve, t ndrtontemarrdhnie korrekte me Ali Pashn, ta mbante afr pr interesa tFrancs. Ndrkoh Aliu krijoi lidhje tepr t fshehta edhe me britanikt.

N momentin q interesat e tij cnoheshin, ather ai rrebelohej dhendryshonte qndrim. Kundrshtari i tij kryesor ishte Pukvili, konsullifrances n Janin. Her n mnyr t heshtur e her nn maskn ediplomatit, her i vetmuar e her i futur n shoqrin e kundrshtarve tAliut, ai vazhdonte t ndrtonte plane t njpasnjshme pr t dobsuarforcn e Pashait dhe pr t patur dor t lir n ecjen e perandoris s tijn thellsi t gadishullit. Mirpo Aliu sflinte gjum, policia e tij sekrete nndrejtimin e Tahir Abazit vazhdonte t kontrollonte do takim t francezitme banort e pashallkut, e ndiqte n lvizjet e tij edhe jasht ktyreteritoreve, i kontrollonte postn, pastaj e ftonte n pritje zyrtare, e joshteme sjelljen e tij prej xhentlmeni, paka se Pukvili e njihte mir dinakrine Pashait. Ky i fundit bleu nj njeri nga Malta, nj mjeshtr n prodhimin evulave t fallsifikuara dhe specialist pr hapjen dhe mbylljen e postssekrete, pikrisht at q bjn edhe sot kto struktura t specializuara.

14


15/20

Fillimisht sarrinte ta deshifronte dot informacionin q Pukvili drgonte nFranc apo Stamboll. E ruajtn me kujdes rezidencn e konsullit gjersazbuluan edhe nj femr nga Janina q hynte dhe delte te Pukvili. Ishte edashuara e tij. Nn krcnimin e jets e detyruan t bashkpunonte. U futnatn n dhom, mori antn n t ciln ishte edhe makina e deshifrimit,pastaj e ktheu prsri n dhomn e mikut t saj. Aliu lexoi materialin e

prgatitur nga konsulli francez dhe thirri menjher edhe konsullin eprgjithshm t Anglis, Forestin, duke i krkuar ktij t fundit q tinjoftoj qeverris s tij dhe konsullit t tyre n Stamboll pr planet ePukvilit kundr Ali Pashs. Posta vazhdonte t lexohej rregullisht.Informaconi pr Pashain ishte m i plot, t fshehtat e kundrshtarit filluant njihen shkall -shkall.

Pukvili spushonte s punuari, me nj prkushtim tjashtzakonshm, me nj devotshmri t lart ndaj interesave t vendit ttij. Pashai nxorri nj urdhr pr t ndaluar t gjitha takimet e banorve tpashallkut ( prjashto agjentt e Aliut) me misionart e huaj, duke i prerPukvilit t gjitha lidhjet me burimet e informacionit. Kt t vrtet thidhur detyrohet edhe konsulli i dshpruar francez ta raportoj te ministrii tij i jashtm. Pashai gjithmon do t gjente nj mnyr t re pr tpenguar suksesin e agjenturs s huaj, dhe pse t mos vepronte kshtu. Aiishte zot n shtpin e tij. M von hapi edhe versionin fals se npashallk ka rn nj murtaj e pashrueshme. Ata q e njihnin frikn dheq normalisht u dhimbsej edhe jeta, u larguan menjher. Kshtu vazhdoiloja e fuqishme e policis secrete t Ali Pashs, duke rekrutur bejler dheagallar n do fshat e zon, trima dhe kryehajdut, pr t patur rrugn tlir n do koh q do tia lypte nevoja.

Korfuzi ishte shndrruar n nj qndr t madhe spiunazhi,fillimisht nga veneciant, nga rust m von, pastaj nga francezt. Kyishull ishte br edhe baza e strehimit t kundrshtarve t Pashait,hajdutve, brigantve, njerzve t pannshtruar dhe kacakve. Atastrviteshin nga agjentura e huaj, pr ti prdorur m von kundr Pashait.Aliu kishte deprtuar mes tyre dhe merrte rregullisht informacionin q iduhej, duke prgatitur edhe masat mbrojtse. Prova e par e dukshme efrancezve u b me priftin Thimjo Bllahava. Fillimisht ky rrebel u prkrahnga agjentura ruse, pastaj u prkrah dhe prdor nga ajo franceze. Rrethktij prifti q filloi t bnte masakra t tmerrshme mbi popullsinmyslimane t pashallkut, u grumbulluan nj numur shum i madhlufttarsh, kundrshtar t Aliut, gjersa arriti prmasat e nj kryengritjejeme m shum se 7000 lufttar. Franca derdhte franga pa kursim,furrnizonte me arm dhe municione trupat e aleancs q kishte ideuar dheformuar vet. Ali Pasha urdhroi msymjen pr shkatrrimin e ThimjoBllahavs, ktij kundrshtari t rrezikshm dhe vuri n krye t trupaveMyftarin, djalin e tij. Beteja u zhvillua n Kastraqi, pran Kallabaks dhezgjati dy dit. Prball nj egrsie t papar t sulmeve t shqiptarve,orientimi dhe tmerri i detyroi kryengritsit tja mbathnin me t katra, tbraktisnin fushn e betejs dhe t gjenin streh n grykat dhe pyjet e

15


16/20

Olimpit. Komandanti rrebel Thimjo Bllahava detryohet t fshihet nbregdetin e Magnezis. T lidhur ja shpun Ali Pashs. Hakmarrja e tijishte e tmerrshme. Nn daullet e evgjitve u ekzekutua para sarajeve tVezirit n qndr t pashallkut. Gjymtyrt e tij t zvarritura nprkalldrmet e Janins u treguan grekve t lemerisur se ato ishin gjithkish mbetur nga kapedant e fundit t Thesalis.

Policia sekrete e Aliut kishte zbuluar dokumenta kompromentuese,q bnin fjal pr bashkpunimin e fsheht t Thimjos me rust dhe mvon me francezt. Agjentura franceze punoi pr m shum se 20 vjet prshkatrrimin me do kusht t pushtetit t Ali Pash Tepelens dhe atijvet. Qllimi ishte i qart: duart e tyre duhet t ishin t lira n krejtgadishullin e Ballkanit. Pas dshtimit me kryengritjen q drejtoi ThimjoBllahava, prgatitn msymjen e radhs. Ndrkoh, perandori francez,Bonoparti, kmbngulte pran ports s lart se Ali Pasha duhej hequrqafe dhe se kt detyr duhet tia besonin pr ta kryer atij vet. Nsituatat e krijuara Sulltani pranoi iden dhe zbatimin e nj plani pr thequr qafe Pashain rrebel, pragmatist pr t cilin do t qen francezttrupat franceze nn komandn e gjeneralit Marmon, do t zbrisnin ngaDalmacia dhe t mbshtetur nga forcat e freskta t garnizoneve tKorfuzit, t komanduara nga Donzelo do t godisnin befasisht Pashain. AliPasha kishte informacionin e nevojshm pr veprimtarin q kurdisej nkurriz t tij.

Policia sekrete vazhdonte punn e saj gjurmuese. Lidhjet e Aliut meAnglin po forcoheshin. Ai i joshte dhe u ushqente ndrrn pr ta patur atakt ishull dhe jo francezt. T detyruar nga lvizjet e befasishme t

Pashait, francezt detyrohent lshojn n duart e tijqytetin e Pargs, duke ikrkuar q ai t ndalonteardhjen e anijeve angleze nbrendsi t bregdetit shqiptar.Aliu vazhdonte t luante.Parga, u thoshte ai francezve,tashm sht eparndsishme pr mua.Pashai krkonte m shum,donte t njihte gjithkorespodencn e Pukvilit meeprort e tij. Njkohsisht, AliPasha prgatistekundrprgjigjen ndajaleancs s re q francezi poprgatiste pr ta ndrsyer ndajpashallkut. Veziri rrebel duhejt ndshkohej me do kusht.Artileri e leht, municione dhe

16


17/20

franga u hodhn n drejtim t pashallkut t Beratit, kundrshtarit tAliut. Franca skursente asgj pr t arritur qllimin e saj. Agjentura e Aliutkishte deprtuar brenda ketyre formacioneve, qeset me flori dhe primtimi imiqsis kishin br q shum bejler t viheshin n shrbim t tij. Nkohn q Ibrahim Pasha po bhej gati t godiste Aliun, ky i fundit urdhroimsymjen e befasishme.

Nn drejtimin e Omer Vrionit, m 26 shtator 1809 trupat e Aliutrrethuan, goditn dhe morn Beratin. Ibrahim Pasha u detyrua t largohejpr t shptuar kokn i shoqruar nga 500 trupa t tij. Mirpo si kishtebr mir llogarit. N Manastirin e Zvrrnecit ku ishte fshehur, e kapndhe ja shpun t lidhur Pashait tepelenas. Aliu prhapi versionin fals seIbrahim Pasha u vra. Pukvili nxitoi t njoftonte Stambollin. I drguari isulltanit mbriti menjher n Janin. Mbas bisedimeve, n prani edhe tkonsullit francez ( si i ftuar nderi) Ibrahim Pashn e nxorrn nga bodrumidhe ja solln para t drguarit t ports s lart. Loja e Aliut funksionoi,konsulli francez mbeti i zgnjyer dhe ju duk vetja fare i vogl para Pashait.Dit m von, Aliu urdhroi q Ibrahimi t mbytej n ujrat e liqenit. Prsriagjentura franceze vazhonte me kmbngulje organizimin e trazirave dherrebelime t tjera. Kundrshtart e Pashait krkoheshin brenda dhe jashtpashallkut, bisedohej me ta, u afrohej ndihm n t holla,instruktoheshin, mandej orjentoheshin pr t goditur atje ku Pashaidmtohej m shum.

Nj nga kta misionar ishte edhe Andruco, njeri tepr i rrezikshmdhe armik i betuar i Ali Pashs. Policia sekrete ishte n ndjekje t tij,ruante do hap q hidhte, do veprim q bnte, do rrebelim qorganizonte. Kapet bashk me disa njerz t tij, ndrsa kishte mbaruar njmision t fsheht brenda pashallkut dhe nxitonte t largohej nngushticn q t lidh me Korfuzin. Torturohet dhe vritet n burgun ekalas. Trupi i tij hidhet jasht dritares n prpjekje pr tu larguar.Konsulli francez n Janin reagoi pr lirimin e tij, reagoi fuqishm edheguvernatori i Korfuzit, gjenerali Donzelo, i cili i shkruante Ministrit t Luftss Francs se: Zoti Andruco meriton lvdata pr devotshmrin e tij gjatt gjith kohs q ka punuar n shrbimin francez. Pr t krijuar njaleanc t re kundr Ali Pash Tepelens guverrnatori i prgjithshmfrancez i Korfuzit kishte shpenzuar 450.000 franga.

M 28 gusht 1811 u formalizua beslidhja e kundrshtarve t rinj tPashait, me pjemarrje nga amria, Labria, Kardhiqi, Gjirokastra, Delvinaetj. Komandanti i ktij formacioni t madh luftarak q po organizohej do tishte Selim Koka, bashkpuntor i shrbimeve sekrete franceze. Policiasekrete i kishte dhn Ali Pashs t gjith informacionin e duhur pr trealizuar kundrprgjigjen. Komandn e tupave t Ali Pashs e kishtemarr Omer Vrioni, guvernatori i ri i Beratit. Mbasi ndshkoi n mnyr tprgjakshme Delvinn, Gjirokastrn, Beratin dhe Elbasanin, Ali Pasha judrejtua Kardhiqit, ku bri nj kasapan t vrtet. Aliu mbante n Janin,n burgun e kalas, pashain e Beratit me familjen e tij, Mustafain me tshoqen, Demir Dostin dhe 17 bejlert q kishin luftuar kaq trimrisht dhe

17


18/20

prkrah, dy djemt e pashait t Delvins, Selim Koks etj. N mnyrat mmizore q njihen, i ekzekutoi me radh pasi i torturoi barbarisht. Ndrkohvazhdojn t forcohen marrdhniet e tij me anglezt, gjithsesi prmesdyshimesh. sht nj fakt interesant q duhet prmndur, fakt q vrtetonbesimin e Aliut te njerzit e gjakut t tij, te shqiptart.

N bisedn sekrete t zhvilluar n Janin mes Ali Pashs dhe

sekretarit t ambasads britanike Hamilton, Pashai krkon q kto lidhjet njiheshin vetm nga personat e ngarkuar shqiptar duke prjashtuar tgjith grekt, pavarsisht nga detyrat q mund t kryenin. Prfaqsuesianglez, koloneli Lik, shkruan me nj vlersim dhe konsiderat t veantpr Ali Pashn dhe sinqeritetin e tij n marrdhniet me Anglin.

Ai prmnd edhe faktin q Pashai e kishte t kristalizuar qartjetesn e pashallkut jasht kuadrit t perandoris, pavarsisht se si do tarealizonte at. Aty rreth viteve 1818, Pashai kishte arritur n prmasat enj hegjemoni dominant dhe kishte nn pushtetin e vullnetit t tij tpadiskutueshm pjesn drrmuese t teritoreve t Greqis, Shqiprisdhe Rumelis. sht nj epok e tr e mbushur me prpjekje dhe luftrapa fund, mes pashallqeve dhe ports s lart, mes ksaj t fundit dhefuqive evropiane. Ali Pasha kishte informacionin e duhur pr lvizjen grekedrejt shkputjes nga porta e lart, e ndiqte me kujdes at dhe s fundmi embshteti fuqishm. Nga shteti i Ali Pashs u nisn drejt revolucionit prpavarsin greke heronjt, q e udhhoqn at, Andrucua, Bejko Zhulati,Marko Boari, oga, Bamaqiotis, Iskua, Skalkodhimua, Runis, Gaos,Panurja, Duvunioti, Karaiskaqi,Griva, Xhavella, etj.

T shkruash pr Ali Pashn, t rrmosh arkivat dhe librat epublikuar pr t, sht njlloj si t futesh brenda nj miniere ari, thell scils ka brilante pa fund. sht njlloj si t shuash etjen e korrikut nburimet e kristalta t Zagoris apo Tomorit n Janin, ujra q t freskojndhe st ngopin asnjher. Jeta e Pashait tepelenas, ngjason me nj lumt rrmbyer, q buron nga djepi i vendlindjes dhe derdhet n humnern efrikshme t arkivolit, ashtu si ndodh prgjithsisht me fatet njerzore.

Kur prfundon rrugtimin e gjat n veprn e historianit ton, krijuesitrishtohet, lexuesi i thjesht ndjen nj far keqardhje, ndrsa studiuesi,duke mbylluar kapakt e trash t librit, pyet veten: prse t ndodhtekshtu?. N kohn q Ali Pasha bn thirrje pr nj aleanc mbarshqiptarekundr turkut, pritet n bes nga bashklufttart e tij. Meritonte ky prijst tradhtohej nga Omer Vrioni, i vlersuar si rrall bejler t tjer?. Ngrykn e Mecovs shprndan 15.000 lufttar dhe bashkohet me turkun.Sa turp! I besuari tjetr, Odisea Andruco largohet nga Livadhjaja. Sakryenee rraca Andruco! Prse vall, nga frika apo premtimet e turkut prposte t larta i verbuan?. Pas ktyre, edhe djemt e tij e poshtruanPashain: Myftari braktisi fortesat q kishte marr prsipr ti ruante,ndrsa djali tjetr, Veliu, dorzoi Prevezn, pikn m t rndsishme, prt ciln Aliu kishte luftuar aq shum. Mos vall u ishte premtuar vendi i AliPashait n kmbim t ksaj tradhtie q i bn?. Ndoshta ishin

18


19/20

dritshkurtr dhe smund ta prfytyronin perandorin turke t rrnuar,ashtu si ndodhi shum shpejt?. Apo kishte arsye t tjera?.

Me guximin e Ali Pashs n ball, me dinakrin e tij tpakrahasueshme, me diplomacin dhe goditjet e tij t befasishme,lufttart e bashkuar shqiptar mund t hynin triumfator edhe n portate Kostandinopojs, brenda sarajeve t sulltanit.

Me Aliun n ball mund t realizoje do ndrr, mirpo tronditja ishtem e thell nga dukej. Si ndodhi vall, kush punoi tradhtisht pr tshmbur kt kshtjell t lart besimi?!. Mos vall Ortodoksia (Ruso-Serbo-Greke) dhe Katolicizmi (Vatikani), kishin punuar n heshtje dhe meshum kujdes, ashtu si bn me Armatolt, me rebelimin nga brenda dhegoditjet nga jasht, paka se buzqeshjet si kursenin?! Ndoshta, portashm jan t parndsishmeT analizosh veprat dinjitoze t IrakliKoollarit, t cilit i kan kushtuar vite t tra pune, sigurisht q smund tbhet n nj publikim t shkurtr, sepse prve mungess s seriozitetit,do t kishte edhe varfri mendimi, munges faktesh e argumentash, prt cilat autori ka br nj pun t kujdesshme e sistematike.

Koollari e njeh mir artin e diplomacis, mbasi ka eksperiencn e tijsi diplomat kariere, i njeh mir shrbimet sekrete, natyrn e tyre dhe artine drejtimit, mbasi ka patur fatin t jet n krye t Shrbimit Informativ tShtetit Shqiptar, paka se ndodhin edhe raste, kur shigjetat e nisura ngalarg, prthyhen n prizmin e politiks dhe godasin inteligjencn. Fal ksajeksperience ka realizuar edhe veprn dinjitoze pr policin sekrete t AliPash Tepelens. Koollari vazhdon t merret ende me Ali Pashn, kaprkthyer nga greqishtja dhe prgatitet t botoj nj poem interesante(elegji) t shkruar nga nj poet shqiptar anonym ( me siguri brenda oborritt Pashait!) dhe t prgatitur nga neohelenisti Emile Legrand rreth vitit1870, ka prkthyer gjithashtu 2000 dokumenta t reja, t nxjerra ngaarkivat greke dhe t panjohura m par, t cilat bjn fjal prfunksionimin e Pashallkut t Janins, urdhra t Vezirit, letrkmbime,vendime gjyqi, etj. N prfundim t ksaj analize, do m plqente t bjanj paralelizm. Lavdia e letrsis spanjolle, Migel de Servantes Savedra,n vllimin e dyt dhe t fundit t veprs s tij Don Kishoti i Mans,shkruan (pr ngatrrestarin nga Tordesilasi): Ah, jo, jo, mos vini dor/ Nuksht pun q ju takon/ Se kt bm, kryebm/ Fati mua ma cakton .Pra, edhe bmat e Ali Pashs, duket sikur jan paracaktuar enkas prKoollarin, pr pasionin, prkujdesjen dhe mnurin e tij. Le t moslodhen historiant e tjer.

Botuar n gazetn Republika dat 14.05.2010, faqe 14-15 dhedate 15.05.2010, faqe 14-15

19


20/20

ali pashe tepelena

Documents