all about relativity

63
و:وف حةسةنة ر نيسبى ضيية؟ تيؤرىنانى: داؤمةر لنداو ء رتتةرني ضاثى ئن2012 نيسبى ضيية؟ب: تيؤرى ناوى كتيوسينى نؤمةر : لنداو ء رانى: ر وةرطيوف حةسةنة رزيك في- زانستى بابةت:ةوف ؤ رر ةكان: شين نى بةرط ويي ديزاي تيا ذ1000 : دانة ذمارةى سثارد ن:1560 ى2010 كةم: بةغدا ي ضاثى ي1984 ضاثى دووةم:2010 ضاث خان ة ىلي هي ركى وةرطيشة ثي خؤشةويستان!27 28

Upload: shero-rauf

Post on 23-Feb-2016

239 views

Category:

Documents


0 download

DESCRIPTION

Albert Einstein's relativity theory written by L. D. Landau and G. B. Rumer and translated by Rauf Hassan

TRANSCRIPT

Page 1: All about Relativity

رةوف حةسةنو:

تيؤرى نيسبى ضيية؟

دانانى: لنداو ء رؤمةر

2012ضاثى ئنتةرني�ت

ناوى كتي�ب: تيؤرى نيسبى ضيية؟: لنداو ء ر�ؤمةرنوسينى

ر�ةوف حةسةنوةرطي�ر�انى: بابةت: زانستى- فيزيك

ديزايينى بةرط وي�نةكان: شي�رؤ ر�ةوفة1000 ذتيا : دان

ى 1560 ن:ذمارةى سثارد 2010 1984ضاثى يي�كةم: بةغدا

ى2010 ضاثى دووةم: خانة ضاث هي�لي

ثي�شةكى وةرطي�ر�

خؤشةويستان!

27 28

Page 2: All about Relativity

تيؤرى نيسبىئةم كتي�بةى بةردةستتان دةربارةى ئاينشتاين هةمو شتي�ك نيية، بةل<كو تةنيا

ر�وونكردنةوةيي�كى ئاسانكراوةى تيؤرى نيسبيى تايبةتيية.. واتا ئةو زانيارييانةية ئاينشتاين لة تةمةنى

بيستء ثي�نج سال<يدا دؤزينييةوة، طةرضى ئةم زانيارييانة وةرضةرخانء شؤر�شي�كى فيكرى لةني�و بيء زانستى

مرؤظايةتيدا بةرثاكرد، ر�ي�خؤشكةري�كيش بو بؤ دانانى تيؤرى نيسبيى طشتى.. ئةو تيؤرةى مةبةستى ئةوةية

دا هةيةء نيية، بياناتة ذي�ربي�ثايانة طةردوونةهةرضى لةم ر�كي�فى ضةند ياسايي�كةوة.. يان ضةند هاوكي�شةيي�كةوة ..

يان ضةند ذمارةيي�كى ماتاتيكييانةوة. مةبةستي�تى ئةو ثرسيارة ئةزةلييانةش وردبكاتةوة كة لةسةرةتاى بونى مرؤظةوة ثي�وةيان خةريكةء ياسايان بؤ دةدؤزي�تةوةء، ياساكانى ثي�شوويان هةل<دةوةشي�ني�تةوة..

بووة بيكاتة جؤرةروستئةوةى كة بةتةواوى ر�استء د درؤء دةلةسةيي�ك، ئةوةى زؤر ماقوول بووة بيكاتة جؤرة

قةرةضناخيي�ك! ئةوةى مي�شكمان تةسةوورى ناكاتء هةرطيزاوهةرطيز دان بة ر�استيدا ناني�ت، ئةم بيكاتة

ء....تد.�ةهاهةقيقةتي�كى ر

* * *

يان سنووردارة؟ بي�ثايانةئايا ئةم طةردوونةى ئي�مة

ة6ئايا ئةو شي�لمانةى ة دري�ذ مةتر ؟4بةبي�ئةوةى هيضى لي�ى بب�ينةوة ضؤة ئةبي�تة مةتر

يان يي�ك سانتيمةتر؟! ئايا سال<ي�كى ر�ةبةقى سةر ئةم زةويية دةبي�تة ر�ؤذي�ك؟ يان

تةنيا دةقيقةيي�ك؟ ئايا بارستايى ئةو شي�لمانة دواى

ى10كورتبونةوةكةىوايلي�دي�ت ة ةند ةو ئجاران بي�ت؟!

؟ ئاياخال<ةى ني�وان دوو ماوةئايا هي�ل<ى ر�است كورتتين هي�ل<ى ر�لست خؤى لة خؤيدا لةسةر كاغةز نةبي�ت

لةسةرانسةرى ئةم طةردوونة فراوانةدا هةية؟! زؤرلةتةك كة نيوتن دؤزيي�وة كي�شكردنئايا هي�زى

ياساى زانستى دييدا كةلة قوتابانةكانى دنيادا تائي�ستةيش دةخوي�ندري�ن، بةنيسبةت ئةم طةردوونةوة تا

ضةند بر�دةكةنء ر�است؟باشة ئةى كات ضيية؟

ئةوة دري�ذىء ثانىء بةرزى دؤلبي�ك بةئاشكراء بةئاسانى دةثي�وينء، جي�طةيان ديارة.. بةلم ئةو كابرا

سةرسةختء بليمةتةى ناوى ئاينشتاينة، بةم سآ يي�كى ديكةىمةوداية ر�ازى نييةء ئةطةر ئةندازةء ئةندازة

نةخةينةثال، ئةوة كارةكةمان تةواو بي�ماناء بي�هوودة دةردةضي�ت.. ئةو ئةندازةيةش، يان ئةو مةودايةش كات(زةمةن)ة.. كات دةكةوي�تة تةك هةمو تةنء بونةوةري�ك.

27 28

Page 3: All about Relativity

(ل) سآلةتةكباشة لةكوي�دا وي�نة (هي�ل�)ى كات )كةى بونةوةرء (تةن)ةكاندا نةخشةبكي�شي؟!مةودا(

ى موطناتيسى! ئةوا جآء هي�زى كي�شكردنىبوارئةى طرتةوةء، لةطةل طةردووندا بةجؤري�ك لة جؤرةكان بةسةر

(تةن)ة طةردوونيي�كانةوة دةضةمي�تةوة.ئةى تيشك؟!

ئةمةيان بووة مايةى هةل<وةشاندنةوةى هةمو وةختء زةماني�كى لةمةوبةرمان، كة وامان داناوة تةواو ر�استء

دروستة! ئةو ئةستي�رةيةى دةيبيني، هى ئي�ستة نييةء، بي�طومان

لةو شوي�نةشدا نيية كة ثةبةى بؤ ر�ادةكي�شي.. با هةر لي�مانةوة دوورة..تيشكةسالوايداني�ي ئةو ئةستي�رةية سةد

كةواتة ئةو جي�يةى ثةبةى بؤ ر�ادةكي�شي، جي�ى ئةو سةردةمةى ئةستي�رةكةية كة باثيةطةورةمان مندال بو..

بةلم (ئي�ستاكة) لةجي�يةكى ديكةدايةء، ئةو تيشكةى سةد سال لةمةوبةر ناردوي�تى ئي�ستة ثي�مان طةيشتووة..

بةواتايي�كى دى لةم نوونةيةدا (ئي�ستة) ماناى (سةد ساللةمةوبةر)ة!

* * *

خؤشةويستان! با ئي�مة هةر خةريكى ئةوة نةبي بة سةرساميي�وة

داهي�نانة زانستيي�كان ببيستيء لة ئاستيياندا واقمان

ء دؤزراوة زانسيي�كانداتيؤر لةتةكور�بي�ني�ت.. با زي�ت تي�كةلوبي.. با كمي�ك ضةقبةستوويى بيء هؤشان

بر�ةوي�نينةوة. ر�استة باوةر�ى ئايديايىء غةيبى كاري�كى طةورةى

كردؤتة سةر جؤرى بيكردنةوةمانء، لمان واية ئةقلء هؤشى ر�استء دروست هةر ئةوةية بةئاسانىء بةبآ هيض

ر�ةنداني�ك لي�ى تي�بطةينء لةطةل<يدا ر�ابي�ي! بةلم ئاينشتاين، هةروةك كؤثةرنيكؤسء طاليلؤء....تد، ر�استى نوي�مان

، طةرةكةثي�دةل<ي�تء.. ئةمةش وةرضةرخانى بيء هؤشى ضونكة تائي�ستةيش زانست لى ئي�مة ئةوة بووة في�رى

نوسيء خوي�ندنةوةى (ئؤى دؤى دادة ر�ذاوة) بي! ئةمة ر�استة سةرةتاية، بةلم ئةطةر ئةو زانستة مةزنانةى دى

بةدوادا نةيةن هيض نيية.. زانست لمان كة نابي�تة ثيشة، باهةر هيض نةبي�ت ببي�تة هيوايةتي�ك، واشبي�ت هةر باشة!

* * *

لة طؤر�ينى ئةم كتي�بةدا بؤ سةر زمانةكةمان، تةنيا مةبةست ئةوةبو هيض نةبي�ت دةمةتةقآء وتووي�ذي�كى طةرم

بةزمانى كوردييش باتة ني�وانةوة، ئةطةرضى بةر�استى ى وشةء ضةمكة زانستيي�كاندا زؤربوارزمانةكةمان لة

هةذارة، تةنانةت هةر ئةمةيش بؤتة مايةى ئةوةى ر�ةطة هةندآ ر�ستةء فرةيزى نةكل<ؤك لةم كتي�بةدا ببينيت.. ئةوةيش هةر ناضارييةء لةبةر ئةمانةتى وةرطي�ر�انء

27 28

Page 4: All about Relativity

ئةمانةتة زانستيي�كة واهاتة دةست.. كة بؤ ئةم بابةتانة زؤر ثي�ويست! وي�ر�اى ئةوانةيش هةول<مداوة تابؤم لوابآء لي�م

زانيبآ بةر�ةوانى داير�ي�ذمةوة.. دةمةوي�ت ئةو هةقيقةتةيش بل<ي�م كة هيضكامي�ك لة فةرهةنطء زاراوة زانستيية

كورديي�كانء كتي�بى قوتابانةكانيش لةم كارةدا دادييان نةدامء، زياتر ثشتم بة سةليقةء ئةو زمانة بةست كة ثي�ى

ر�اهاتوومء، مةطةر بةدةطمةن وشةيي�كى فةرهةنطةزانستيي�كان بة هانامةوة هاتب.

* * * بؤ تةرجةمةكردنى ئةم كتي�بة، سآ ضاثى تةرجةمةكراوى

عةرةبيم لةبةردةستدا بون، هةرسي�كييان خانةى (ميي)ى ضاثةمةنىء بلوكردنةوة لة مؤسكؤ دةريكردوون، طةرضى

هةندآ جياوازى كةم لة دار�شتنى ضةند زاراوةء ر�ستةياندا هةبو.. بةلم ئةو نوسخةيةى لي�رةدا زي�ت ثشتم ثي�بةستووة

دا1974دواضاثييان بو، واتا ضاثى سي�يةم كةلة سال<ى بلوكراوةتةوة.

هةروةها حةزدةكةم ئةوةيش بل<يم لة وي�نةكانى ني�و كتي�بةكة خؤى ضاكتم دةست نةكةوت، كة بةر�استى

هؤيي�كى طرينطء سةرةكي بؤ ر�وونكردنةوةء تي�طةيشتنى باسء بابةتةكان.. ضجاى ئةوةش كة شي�وة

كاريكاتي�ريي�كةى وي�نةكان، جؤرة قؤشةيىءر�ؤحسووكييةك بة دلء دةروونى بوي�نان دةبةخشن!

بؤيآ هةمويان بةكةمآ دةسكاريي�وة، وةك خؤيان لي�رةدا دانانةوة.. ئةويش نووسينة عةرةبيي�كانى سةر وي�نةكان بو،

هةمويان كردنة كوردى، ئةمة جطة لة هةندآ ثةراوي�زء زانيارى دى كة بة ثي�ويستم زاني، لة سةرضاوةى ديكةوة

ورمطرتنء لةجي�ى خؤياندا تؤمارمكردوون. رةوف حةسـةن

1982 سلي�مانى

ثؤختةيي�كى ذيانى ئاينشتاين

فيزياىزاناى Albert Einsteinئةلبي�رت ئاينشتاين ى14 لة ئةل<مانياى Ulmتيؤرى، لة شارى ئؤل<م

كء1879ى مارس ة داي ل باوكي�كى جوولةكة لةدايكبووة، بة ماتاتيكزانء فيزيكناسى نةمسايىء سويسرىء ئةمةريكايى

27 28

Page 5: All about Relativity

ناوىلةتةكناسراوة.. ئةمة جطةلةوةى ناوى سةدةى بيستةم دا لي�ك جياناكري�نةوة.ئاينشتاين

ى15 لة ئاينشتاين مة ةزنا ط ة سال<يدا ر� سويسرايى وةرطرت، لة زيؤريخء ميؤنيخ خوي�ندوي�تىء، دوايى لة ميؤنيخء ثراطدا بؤتة مامؤستاى ماتاتيكء فيزيك... كاتآ

دا بةرةو ئةمةريكا1933هي�تلةر دةسةلتى طرتةدةس لةسال<ى ولتى جي�هي�شت.

خاوةنى هةردوو تيؤرى بةناوبانطى: Special Theory of (ر�ي�ذةيى نيسبى تايبةت

Relativity(ر�ي�ذةيى نيسبى طشتيية) ،ء General Theory of Relativity ،(كة تايبةتن بة لي�كؤل<ينةوةء

تاقيكردنةوةى كارةباى دايناميكىء تيشك.. تيؤرى نيسبيىسال<يدا، 25تايبةتى لةتةمةنى دا داناء، تيؤرى نيسبيى1905

دا بلوكردةوة. 1915طشتيشى لة ة 1921سال<ى ل ى ى نؤبل< خةلت ثي�بةخشراء، لةفيزيكدا

دا مةدالياى كؤثل<ى ثي�بةخشرا. 1925ئةمانةيش ناوء مي�ذووى بلوكردنةوةى كتي�بة زانستيي�كاني�تى:

واتاى نيسبي�تى The meaning of relativity 1920

1932بنياتنةرانى طةردوون Builders of the universe 1933

دةربارةى بةرنامةى فيزيكى تيؤرىOn the method of the physics theory 1933

جيهان وةك دةيبينم

The world as I see it 1934طةشةسةندنى فيزيك

The evolution of physics 1938

ر�وويان لي�نا ثؤستىدةول<ةتى ئيسراييلدواى دامةزراندنى دا1955 وةرطري�ت.. بةلم ر�ةتيكردةوة.. لة ولتةكةسةرؤكايةتى

ى�18رسى لة يمرد، لشةكةى لة ويليةتى نيوج ئةو نيسان سال<ةدا سووتي�نرا.. بةلم مي�شكى لى ثزيشكةكةى (تؤماس

.هارظى) ثاري�زراوةو.ك

لةضةند سةرضاوةيي�كةوة

كورتةيي�ك لةمةر�: ئةم كتي�بةء... دانةرانى

يي�كى سةركةوتووانةئةم كتي�بة بة تةقةلل بنضينةكانىثي�شضاوخستنىدةذمي�ردري�ت بؤ

تيؤرى نيسبيى تايبةتيدا كة ئةلبي�رتئاينشتاين دايناوة.

27 28

Page 6: All about Relativity

توانيويانة ئةوة ر�وونبكةنةوة، ئةو1هةردوو دانةرى ئةم كتي�بة ضةمكانةى وادةردةكةوتن ضةسثيون، وةك كات (زةمةن)ء

كانيان لة طؤر�انداية..خةسل<ةتة لة واقيعدا، 2بارستايىء بؤشايى بةنوونة: كات لة ر�ؤكي�ت (صارووخ)ي�كى طةردوونيدا خاوترة لة

كاتى سةر زةوى، لة كاتي�كدا لةسةر زةوى سةدان سال تي�ثةردةبي�ت، لة ر�ؤكي�تةكةدا لة ضةند سال<ي�كى كةم زي�ت تي�ناثةر�ي�ت!

ء سةختىجةنالى هاوكي�شةسيفةتى ئةم كتي�بة ئةوةية: تيانييةء، ثي�شضاوخستني�كى

ئاسانةء، لة تةجريدء زيهنياتةوة دوورة..

ئةمةيشوايلي�كردووة لة ئاستى تي�طةيشتنى بوي�ن

ى سايي ى ئا ةر) –(خوي�نناثسثؤر�-دا بي�ت.

.L. Dيي�كةم: دكتؤر لنداو هةردوو دانةرانى ئةم كتي�بة: Landau ئةندامى ئةكاديياى زانستى بو، لة سال<ى

دا كؤضى دواييكرد. ئةوى ديكةيان: دوكتؤر يؤرى1968ثرؤفيسؤرى فيزيكة. G. B. Rumerر�ؤمةر

- ئةم وي�نةيةى دانةرى يي�كةمى ئةم كتي�بةمان (د. لنداو) لة ئنتةرني�تدا 1دا طياوة، كاتآ ستالي زيندانيكردووة. 1938دؤزيي�وة، وي�نةكة لة

- بؤشايى: مةبةست لة جي�طة (مةكان)ة.. بؤ واتاى وشة طرانةكان، بر�وانة 2فةرهةنطؤكى كؤتايى كتي�بةكة.

د.لنداو ضةندين لي�كؤل<ينةوةى لة لقة جؤراوجؤرةكانى فيزيكى تيؤريدا هةية، بةهؤيانةوة هةردوو خةلتى لي�نيء

نؤبل<ى لة زانستدا ثي�ببةخشراء، هةروةها خةلتى دةولةتيشىا ثي�بةخشرا.فيزيكدلة

ى فيزيكىبوارد. ر�ؤمةريش، بة لي�كؤل<ينةوةكانى لة هةردوو ر�اديؤيىء تيشكى طةردوونيدا ناوبانطى دةركردووة.

بةشى يي�كةم

ئةو نيسبي�تيةى هؤطرى

بوين

ئايا هةمو زاراوةيي�كواتابةخشة؟

بي�طومان نة ، تةنانةت ئةطةر ئةو وشانةى مانايان هةن، بيانطرينء ثي�كةوة دايانر�ي�ذينء

27 28

Page 7: All about Relativity

لةمةشدا ثي�ر�ةوى تةواوى دةستوور�ةكانى ر�ي�زمانيش بكةين، ر�ةنطة لة جؤرة ضةنةبازييةكى بي�مانا زي�ت ضيديان دةستطي

نةبي�ت.. بة نوونة، زؤر طرانة هةر واتايي�ك بةم ر�ستةيةببةخشري�ت:

(ئةم ئاوة سي�طؤشةية!) بةلم جي�ى داخة هةمو بي�ماناييةك هي�ندة ئاشكرا نيية..

بةزؤرى ئةو ر�ستانة لة يي�كةمي جاردا طةل� ماقوولنة ديارن،دواى شيكردنةوةيي�كى ورد، ر�ووندةبي�تةوة ضةندة بي�مانان!

راستء ضةث ئةو خانووة دةكةوي�تة كام لى ر�ي�طةكةوة؟ لى ر�است! يان لى

ضةث؟وةلمى ر�استةوخؤى ئةم ثرسيارة مةحال<ة.

ئةطةر لة ثردةكةوة بةرةو دارستانةكة بر�ؤين.. ئةوا خانووةكة دةكةوي�تة لى ضةثء، بةثي�ضةوانةيشةوة لة دارستانةكةوة بةرةو

ثردةكة بر�ؤين.. ئةوا دةكةوي�تة لى ر�اى ر�است. ئاشكراية ناتوانري�ت باسى لى ر�است، يان ضةثى ر�ي�طةيي�ك بكري�ت بي�ئةوةى

بكةين كة لى ر�استء ضةثى لةسةر�ةضاوء ر�ي�ر�ةوة رسةمتئةو دياريدةكةين.

كاتآ باسى ر�ؤخى ر�استء ضةثى ر�وباري�ك دةكةين.. وتووي�ذةكانان مانايان دةبي�ت.. ضونكة ر�ي�ر�ةوى ئاوةكة سةمتى

ر�وبارةكة دياريدةكات.

ئوتومبي�لةكان لةلى ر�استى ر�ي�طةكةوة دةر�ؤن. ضونكة سايدي�كى ر�ي�طةكان بؤ هاتوضؤى ئوتومبي�لةكان

3تةرخانكراوة (لى ر�است)ء (لى ضةث) دووضةمكىبةمؤرة، هةردوو

نيسبي.. تةنيا كاتآ مانا دةبةخشن، ئةو ر�ي�ر�ةوةضةمكىدياريبكري�ت كة بة نيسبةتيانةوة مةبةستمانة.

ئي�ستاكة رؤذة يان شةو؟!

وةلم بةو جي�طةيةوة بةندة ثرسيارةكةى تياكراوة.. لةكاتي�كدا لة (مؤسكؤ) ر�ؤذة، لة شارى (فلديفستؤك) شةوة.. هيض

نادروستييةك لةمةدا نيية.. ر�ؤذء شةو دوو ضةمكى نيسبيء، - ئي�مة لةم حال<ةتةدا ر�استء ضةث بةنيسبةت سةمتى ر�ؤشتنى 3

ئوتومبي�لةكةوة دياريدةكةين.

27 28

Page 8: All about Relativity

ناتوانري�ت وةلمى ئةو ثرسيارة بدري�تةوة بي�ئةوةى ر�وونيكةينةوةمةبةست لة كام جي�طةى سةر ر�ووى ئةم زةمينةية؟

كاميان لةوى ديكةيان طةورةترة؟

شوانى وي�نةكةى سةرةوة لة مانطاكة طةورةترة.. بولم مانطاى وي�نةكةى ئةول لة شوانةكة طةورةترة.. لي�رةشدا هيض طرفتي�ك

نيية.. هةرضى هةية هةر ئةوةية: ئةو دوو وي�نةية، دوو بينةر لة (طؤشة)ى جياوازةوة طرتوويانن.. يي�كةميان نزيكجيطةدوو

كانىمةوداشوانةكة وةستاوةء دووةميان نزيك مانطاكة.. طرينط .4كانيانةنيطاى طؤشةشي�وة ر�استةقينةكة نيية، بةل<كو طرينط

مةوداى نيسبي. شت، طؤشةيي�كانىمةودا وةك ئاشكراشة

- طؤشةى نيطاى جي�يةك: ئةو طؤشةيةية كة تيشكدانةوة لةو جي�طةيةوة بؤ 4ضاوى تيلةتي�طر دروستيدةكات.

وتووي�ذكردن دةربارةى مةودا طؤشةيي�كانى شت بي�مانا دةبي�ت، كة لي�وةيةوة دةر�وانري�ت لة بؤشاييداخال<ةى ئةطةر ئةو

دةسنيشان نةكةين. 45 ئةو قوللةية (بورجة) 5طؤشةنيطاىبةوي�نة: ئةطةر بل<ي�ي

ثلةية.. ر�استء ر�ةوان وةك ئةوة واية هيضمان نةوتبي�ت! بةلمبةثي�ضةوانةشةوة وتنى:

ةتر15 خال<ي�كى قوللةكة لة طؤشةنيطاى( م ثلةية) 45دوورةوة لي�ى

ئةمةيان وتةيي�كى واتادارة.. ضونكة لةم وتةيةوة ئةوةمان بؤ .مةترةية15ساغدةبي�تةوة بةرزى قوللةكة

شتى نيسبى بة رةهايى ديارة! مةودا خزاند.. ئةوا تي�طرتنمان تيلة خال<ىئةطةر كةمي�ك

طؤشةييةكان كةمي�ك دةطؤر�ري�ن.. لةبةر ئةمة بةزؤرى لة (القياس الزاوى)طؤشةئةندازيى طةردوونناسيدا

طؤشةييةكانىماوةبةكاردةهي�نري�تء، لةسةر نةخشةى فةلةكيى

- طؤشةنيطاى قوللةكة بريتيية لة طؤشةى بينينى بةرزترين خال<ى قوللةكة. 5

27 28

Page 9: All about Relativity

ئةوطؤشةنيطاكانىنيوان ئةستي�رةكان ر�ووندةكري�نةوة.. واتا مةسافانةى دةكةونة نيوان ئةستي�رة جؤراوجؤرةكانةوة، ئةطةر

بكري�ن.نيطالةسةر زةويي�وة ئاشكراية، ئي�مة لةسةر زةويي�وة هةرضةندي�ك جي�طؤر�كآ

بكةينء، لة هةر جي�يةكى سةر زةويي�وة ئةستي�رةكان بةر نيطا (دوورى)ى لةني�وانماوةبةين، هةميشة هةر هةمان

ئةستي�رةكاندا دةبيني، دوورى ني�وان ئةستي�رةيي�كء ئةويديكةيانهةر بة نةطؤر�ى دةمي�ني�تةوة.

ئةمةش ئةوة دةطةيةني�ت، ئةستي�رةكان لي�مانةوة هي�جطار دوورن.. بةجؤري�ك تةسةوور ناكري�ت.. بؤيآ جي�طؤر�كي�مان لةسةر

ر�ووى زةمي، لةضاو دوورى ئةستي�رةكان لي�مانةوة، نة بةراورد دةكري�تء نة هةستيشى ثي�دةكري�ت.. لةبةر ئةمة دةتواني ئةوةيان

فةرامؤش بكةينء، دةشتواني لةم حال<ةتةدا ماوة طؤشةييةكانيى سةيربكةين. �ةهاوةك ئةندازةطرتنى ر

سوور�اننةوةى زةوى بةدةورى خؤردا، ئةطةرضىلةتةكبةلم طؤر�انةكة زؤر كةمة، هةر دةتوانري�ت هةستى ثي�بكري�ت.

بؤسةر هةر ئةستي�رةيي�كى دىجي�ر�وانينمانبةلم ئةطةر هاتو، طواستةوة، بةوي�نة: بؤسةر ئةستي�رةى (طةلوي�ذ).. هةمو

ئةندازةطرتنة طؤشةييةكان بةجؤري�ك دةطؤر�ري�ن، ر�ةنطة دوو ئةستي�رةى دوور لة يي�كدى ديار -لة ئاسانى ئي�مةوة- لة ئاسانى (طةلوي�ذ)دا ببنة جووتة هاوسي�ى نزيك يي�كدىء،

هةروةها بةثي�ضةوانةيشةوة!

شتى رةهاييش نيسبى ديارة! ضةمكةزؤرجار دةل<ي�ي: سةرةوة، خوارةوة، ئايا ئةم دوو

يي يان نيسبي؟�ةهار خةل<كى لة سةردةمة جؤراوجؤرةكاندا وةلمى ئةم ثرسيارةيان داوةتةوة.. وةلمى جياواز، كاتي�ك مرؤـظ هيض شتي�كى دةربارةى

)يى زةوى نةدةزانى، وايدادةنا زةوى وةك (نانى تيى)طؤشي�وة ( دادةنا.. هةروةها�ةها رضةمكي�كىتةختة! ئةوسا لى سةرةوةى بة

واشدادةنرا كة سةمتى سةربةرةوخوار لة هةمو سووضي�كى سةر زةويدا نةطؤر�ة.. ئيدى شتي�كى زؤر ئاسايية دةربارةى

)طؤيى بدوي�ي! بةلم كاتي�ك (�ةهاء (خوارةوة)ى ر�ةها(سةرةوة)ى ر سةربةرةوخوار طؤر�را.سةمتىزةوى دؤزرايةوة، ئيدى

زةويدا،طؤيى (سةربةرةوخوار) لة شي�وة سةمتىلة ر�استيدا، بةثلةى يي�كةم ثشت بة جي�يةكى دياريكراو لةسةر ر�ووى زةوى دةبةستي�ت كة ثيايدا تي�ثةر�دةبي�ت.. لة جي�طة جؤراوجؤرةكانى

(سةربةرةوخوار) دةطؤر�ري�ت.. ئةما ئةطةرسةمتىر�ووى زةويدا (سةروو) بةنيسبةت جي�يةكى زةويي�وة ر�وون نةكةينةوة،ضةمكى

ئةوة مانايان نامي�ني�ت! ييةوة بو بة نيسبى (ر�ي�ذةيى)، لة�ةها لة رضةمكةبةمؤرة ئةم

(سةربةرةوخوار) نابينري�ت..سةمتي�كىهةمو طةردوونيشدا، لةسةرخال<ي�ك، دةتوانري�ت بؤشاييدا لة سةمتكةواتة بةنيسبةت

27 28

Page 10: All about Relativity

لة ئاستيداسةمتة زةوى دةسنيشان بكري�ت.. ئةوسا ئةو (سةربةرةوخوار) دةبي�ت.

(ذيرى دروست) نارةزايى دةردةبري�ت هةمو ئةمانة بةر�وونى لمان ديارةء، هيض طوماني�ك ناخةنةوة..

ئةطةرضى مي�ذوو شايةتيى ئةوةدةدات مرؤـظ لة نيسبي�تى(سةرةوة)ء (خوارةوة) بةم ئاسانيية تي�نةطةيشتووة.

بن، بةمةرجي�ك لة ذيانء�ةهاكان رضةمكةخةل<كى حةزيان لي�ية شارةزابونى ر�ؤذانةدا نيسبي�تى ئةو ضةمكانةيان بؤ ئاشكرا

نةبوبي�ت، (وةك لة حال<ةتى "لى ر�است"ء "لى ضةث"دا بؤيانئاشكرا بووة).

طؤيىبا ئةو بيانووة ثي�كةنيناويية بةبي بي�نينةوة كة لةسةر (خر�ى) زةوى طياوةء، لةسةدةكانى ني�وةر�استدا باو بو، ئةيانوت:

ئةطةر زةوى وةك تؤث وابي�ت، ضؤن خةل<كى دةتوانن-بر�ؤنء سةريان لةخوارةوة بي�ت؟

سةمتىهةل<ةى ئةم بيانووة لةوةداية: دان بة نيسبي�تى هةل<طةوتنى زةويي�وةطؤيى(سةرةوخوار)دا ناني�ت.. كة لة شي�وة

هةل<قولوة. بةلم ئةطةر دان بة باوةر�ى نيسبي�تى سةمتى (سةرةوخوار)دا

6يى ر�ةهانةني�يء، بة وي�نة: سةمتى سةرةوخوار لة (مؤسكؤ)دا بة

وةرطرين، ئةوا بةبآ هيض طوماني�ك خةل<كى نيوزيلند، دةر�ؤنءسةريان لة خوارةوةية!

بةلم ئةطةر ئةمة وابي�ت، ثي�ويستة ئةوةشان لةيادبي�ت: خةل<كى مؤسكؤش لةضاو نيوزيلنديي�كاندا، دةر�ؤنء سةريان لة

خوارةوةية. لي�رةدا هيض ناكؤكييةك لةئارادا نيية، ضونكة لةر�استيدا

نيية. �ةها نيسبييةء رضةمكيكى (سةربةرةوخوار) سةمتى ئةوةتا كاتي�ك ئي�مة دووبةشى دوور لةيي�كدى لةسةر زةوى

دةطرين.. وةك مؤسكؤء نيوزيلند، بةكردةوة هةست بة نيسبي�تى سةرةوخوار دةكةين..سةمتى

بةلم ئةطةر دوو بةشى نزيك نزيك بطرين، وةك دوو مال لة

ة- نوون بؤ هةر سكؤدا –مؤ (سةرةوخوار)يانسةمتى وايداني�ي هةردوو بةكردةوةدةتواني

يى دادةني�ن.�ةها سةرةوخوار بة رسةمتىضونيي�كن.. واتا

سةربةرةوخوار لة هةر شوي�ني�كدا بي�ت لةطةلسةمتى- واتا: وامانداناوة 6 سةربةروخوارى مؤسكؤدا هاوتةريبة.سةمتى

27 28

Page 11: All about Relativity

تةنيا كاتي�ك باسى ئةو بةشانة دةكري�ن كة دةشي�ت بةراوردييان ثي�وةرى طشتيى ر�ووى زةوييدا بكري�ن.. لةم حال<ةتةدالةتةك

سةرةوخوارةوةسةمتىيى لةبارةى �ةها رضةمكىبةكارهي�نانى يان دةكات. دذوارتووشى ضةنةبازىء

ئةو نوونانةى باسانكردن، ر�وونيدةكةنةوة: زؤر لةو نةى بةكاريان دي�نيضةمكا

ن ش ة ماناب ش كاتي�كي ي، –نيسب واتادارن- ئةو مةرجانة ر�وونبكةينةوة كة ضاودي�ريكردنةكة

بةطوي�رةيان ر�وودةدات.

بةشى دووةم

بؤشايى ضةمكي�كى نيسبى هةية

هةمان جي�طة، يان نا! بةزؤرى دةل<ي�ي دوو ر�ووداو لة هةمان جي�دا ر�ووياندا..

مان�ةهاواشر�اهاتووين بةم وتةيةمان مةبةستء مانايي�كى ر هةبي�ت.. بةلم لة واقيعدا ئةم وتةية هيض مانايي�ك نابةخشي�ت!

بةتةواوى لةوة دةضي�ت بل<ي�ي: (ئي�ستاكة سةعات ثي�نجة!).. بي�ئةوةى بة وردى ئةو جي�ية دةسنيشانكةين، لة مؤسكؤ، يان لة

شيكاطؤدا سةعات ثي�نجة؟! بؤئةوةى لةمة بطةين، وايدادةني�ي دوو ئافرةتى طةشتيار

بةشةمةندةفةرى تيذر�ةوى ني�وان مؤسكؤء فلديظستؤك لةسةر ئةوة ر�يككةوتن هةمو ر�ؤذي�ك لة هةمان جي�طةى ني�و فارطؤني�كى

شةمةندةفةرةكة بةيي�كبطةنء.. هةر يي�كةشيان نامةيي�ك بؤمي�ردةكةى بنووسي�ت.

بي�طومان لةوانةية هةردوو مي�ردةكة لةو بر�وايةدا نةبن دا بةيي�كدةطةن، بة ثي�ضةوانةوة..جي�طةذنةكانيان لة هةمان

هةردووكيان هةمو مافي�كى تةواوى خؤيان هةية ئةوة بسةلي�نن،

27 28

Page 12: All about Relativity

كة جي�ى بةيي�كطةيشتنى ذنةكانيان.. هةر جارةيان سةدانكيلؤمةتر لةويديان دوورترة!

ر�ةنطة ئةمان جاري�ك دوونامةيان لة شارى (يارؤسلظيل)ةوة ثي�بطاتء، دوو نامةى ديكةيان لة (بيم)ةوةء، دوانى دييش لة

(سفردلوسظسك)ةوةء، ئةوانى ديكةش لة (تيؤمي)ء هةروةها لةهةردوو شارى (ئؤمسك)ء (خابارؤظسك)ةوة!.

ى ة ر�ووداو جووت ة، مؤر ة –ب نووسينى نامةى يي�كةم ر�ؤذء دووةم ر�ؤذى طةشتةكة- لةبارى

دا ر�وويانداوة..جي�طةسةرنى دوو ذنة طةشتيارةكةوة، لة يي�ك (هةمان جي�ى ني�و هةمان فارطؤنى شةمةندةفةرةكة).. بةلم لةبارى سةرنى مي�ردةكانيانةوة.. جي�ى ر�وودانى هةر يي�كي�كيان سةدان

كيلؤمةتر لة جي�ى ر�وودانى ئةويدييةوة دوورة. كاميان لةسةر هةقن؟ ذنة طةشتيارةكان، يان مي�ردةكانيان؟ هيض بةهانةيي�كمان بةدةستةوة نيية بؤئةوةى بارى سةرني�كيان بةسةر

ئةويديدا ثةسةند بكةين.. لةبةر ئةمة.. ئةوة ر�ووندةبي�تةوة كةدا) تةنيا مانايي�كى نيسبى دةبةخشي�ت.جي�طةر�ستةى (لةهةمان

هةروةها ئةو طوتةيةى دةل<ي�ت: دوو ئةستي�رة لة ئاساندا دةضنة سةريي�ك.. ئةمة تةنيا كاتي�ك واتادارء ماقوول<ة، ئةوة

ياننيطا سةر ر�ووى زةويي�وة خال<ي�كىر�وونبكري�تةوة كة لة ا دةكةونةبؤشاييددةكري�ت.. كةواتة طوتةى (دوو ر�ووداو لة

) تةنيا كاتي�ك دةشي�ت كة ر�وونيكةينةوة بة نيسبةت كام7سةريي�ك(تةن)ةوة جي�ى ر�وودانى ئةو دوو ر�ووداوة دياريبكةين.

- لة هةمان جي�دا ر�وويانداوة 7

ضةمكي�كى بؤشاييدا لة جي�طة ضةمكىبةمؤرة، ديسان دةدوي�ي..بؤشاييدا لة تةني�كر�ي�ذةيية، كاتي�كيش دةربارةى

)ةكانىتةنكةيةتى بةنيسبةت (جي�طةهةردةم ئي�مة هةبةستمان لة دييةوة.. بةلم ئةطةر ويستا وةلمى ئةم ثرسيارة بدري�تةوة:

)ة، يان ئةوةيان لة كوي�داية؟تةنئةم ( بةبآ نيشانةدان بة (تةن)ةكانى دى، ثي�ويستة ئي�مة دان بةوةدا

بني�ي.. ئةم ضةشنة ثرسيارانة بي�مانان.

ضؤن دةبزوي�ت؟تةنلة واقيعدا تةن (ضةمكىلةوةى ثي�شةوة، ئةمة دي�تةكايةوة.. كة

نيسبيية.. ضونكةضةمكي�كى) ديسان بؤشاييداطواستنةوة لة ئةطةر وتان:

27 28

Page 13: All about Relativity

طوي�زرايةوة.بؤشاييدا لة تةني�ك ئةمة بةتةنيا ماناى واية كة شوي�نةكةى خؤى بةنيسبةت

(تةن)ةكانى دييةوة طؤر�يوة. ى بزوتنةوةى تةني�كمانضاودي�ر 8كانةوةئةزمونطةئةطةر لة

كانيش بةنيسبةت يي�كدييةوة ببزوي�ن.. ئةوا ئةوئةزمونطةكرد.. (تةن)ة بةشي�وةى تةواو جياجيا دةردةكةوي�ت.

با نوونةيي�ك بي�نينةوة: لة فر�ؤكةيي�كةوة كة بة ئاساندا دةفر�ي�ت.. بةردي�ك فر�ي�دةدةين.. بةردةكة بة نيسبةت فر�ؤكةكةوة بة

هي�ل<ي�كى ر�استء ر�ي�ك دةكةوي�تة خوارةوة.. بةلم بةنيسبةت بينةري�كى سةر ر�ووى زةوييةوة.. بةردةكة وي�نةى هي�ل<ي�كى ضةماوة

دةناسري�ت. 9دةنةخشي�ني�ت كة بة ثارضة هاوتايي�كان

بةلم ئايا لة ر�استيدا بةردةكة ضؤن دةبزوي�ت؟ ئةم ثرسيارة مانايي�كى كورتء كوي�رى هةية.. ضةشنى ئةو ثرسيارة دةبةنطةى

ى مانطة. طؤشةنيطادةربارةى هةقيقةتى ئايا ئةو طؤشةنيطايةى مانط لة خؤرةوة دةكري�ت، يان لة

زةويي�وة؟

- مةبةست لة ئةزمونطة لي�رةدا ر�وانطة، يان جي�ى ر�وانيء ضاودي�ريكردنة. 8بر�وانة فةرهةنطؤك

- لة وي�نةكةدا ئةو هي�لة ر�ي�كانةى لةطةل هي�ل<ة ضةماوةكةدا لة ضةند خال<ي�كى 9 ضونيي�كدا بة شي�وةيي�كى ئةندازةيى يي�كدى دةبر�ن.. بةو ثارضانة دةوتري�ن

. ثارضة هاوتايي�كان

-بةرد-ةكة لةسةرىتةنئةندازةيى هي�ل<ة ضةماوةكة، كة ة شي�و دةبزوي�ت، سيفةتي�كى نيسبى هةية.. ضةشنى وي�نةطرتنى

خانوويي�ك.. لةثي�شةوة، يان لة ثشتةوة وي�نةى بطرين واية..وي�نةى جياجيامان دةسطي دةبي�ت..

ى جياجياوة بزوتنةوةى (تةن)ةكةئةزمونطةهةروةها ئةطةر لة ببيني، ئةوا هي�ل<ى ضةماوةى جياجياى بزوتنةوةكةيان

ضنطدةكةوي�ت.

27 28

Page 14: All about Relativity

ئايا طشت بارى سةرنةكان هاوتان؟ لة بةدووكةوتنماندا بةدواى بزوتنةوةى تةني�ك لة بؤشاييدا، بؤ لي�كؤل<ينةوةى ر�ي�ر�ةوى (ضةماوةيى شي�وةى بزوتنةوةكةى).. ئةطةر

هةمو بايي�خثي�داني�كمان لةوةدا طردكردةوة كة دةسنيشانى مان بكةين..لةو ر�ووةوة كة بؤمان بلوي�تجينيطاهةل<بذاردنى

ئاسانتء طوناوترين وي�نةمان ضنطكةوي�ت. وي�نةطرى دةست�ةنطي.. كاتي�ك طؤشةى وي�نةطرتن

هةل<دةبذي�ري�ت.. ثةرؤشى ئةوةية وي�نةكة جوانء قةشةنطءطوناو بي�ت.

ا،بؤشاييدبةلم لة لي�كول<ينةوةى بزوتنةوةى (تةن)ةكانى ني�و طةرةكبايي�خثي�دانان لةمة تي�دةثةر�ي�ت.. ئي�مة تةنيا ر�ي�ر�ةوزانيمان

نيية.. بةل<كو ثي�شبينيكردنى ئةوةشان مةبةستة ئةو ر�ي�ر�ةوة

كامةية تةن (بةرد)ةكة لةسةرى دةبزوي�ت.. بةواتايي�كى دى ئي�مة دةمانةوي�ت ياسار�ي�كخةرةكانى بزوتنةوة بزاني.. ئةو

ناضاردةكةن هةر بةمشي�وةية ببزوي�تء،تةن ياسايانةيش كة بةشي�وةيي�كى دى نةبزوي�ت.

با لةم بارى سةرنةوة، كي�شةى نيسبي�تى بزوتنةوة بؤشايىوةربطرين.. ر�ووندةبي�تةوة كة جي�طة جياوازةكانى ني�و

طشتيان هاوتاء ضونيي�ك ني. ئةطةر ضووينة لى وي�نةطر، تا وي�نةيي�كى فؤتؤطرافيمان بؤ

هةويية (ناسنامة) بؤ بطري�ت.. شتي�كى ئاسايية وامان حةز ثي�دي�تلةثي�شةوة وي�نةمان بطري�ت نةك لة ثشتةوة!

لة بؤشاييدا دياريدةكري�تء،خال<ي�كهةر بةم حةزثي�هاتنة، )ةكة لةوي�وة وي�نةكة بطري�ت.. ئي�مةيشفؤتؤطرافةردةبي�ت وي�نةطر (

هيض جي�طةيي�كى دى نيية بةوخال<ةدان بةوةدا دةني�ي كة جطة لةو مةرجةى ويستاوة مةبةست بةديبي�ني�ت.

لة بؤشاييدا دياريدةكري�تء،خال<ي�كهةر بةم حةزثي�هاتنة، )ةكة لةوي�وة وي�نةكة بطري�ت.. ئي�مةيشفؤتؤطرافةردةبي�ت وي�نةطر (

27 28

Page 15: All about Relativity

هيض جي�طةيي�كى دى نيية بةوخال<ةدان بةوةدا دةني�ي كة جطة لةو مةرجةى ويستاوة مةبةست بةديبي�ني�ت.

نةبزواوى هةية؟ نةى كاردةنة سةر بزوتنةوةىدةرةكيا كارلي�كةرةئةو

ئةم هي�زانة،كارتي�كردنى)ةكان، ناونراون هي�ز.. تؤذينةوةى (تةن دا بةجؤري�كى دى ياريدةمانبزوتنةوةلة باسكردنى مةسةلةى

دةدات. تةني�كمان هةيةء هيض هي�زي�ك كارى تي�ناكات..طريان

)ةكةيش بةشي�وةيي�كى سةير دةبزوي�ت.. بةثي�ى ئةوتةن( ي دةكةين، طةرضى نابي�ت دان بةوةداضاودي�رجي�طةيةى لي�وةى

)ةكةتةننةني�ي كة: لةبارترين جي�ى ضاودي�ريكردن، ئةو جي�يةية (لي�وةى بة نةبزواوى (بي�جوول<ةيى) ديارة.

) بدةين.. كةنةبزواوىبةمةيش دةتواني ثي�ناسي�كى نوآ بة ( )ةكةوة لةضاو تةنةكانى ديكةداتةندةخل<ى بةسةر بزوتنةوةى (

نييةء.. بةمؤرة: كارى تي�نةكات، ئةوا لةدةرةكىئةو تةنةى هيض هي�زي�كى

(سكوون)داية. 10حال<ةتى بي�جوول<ةيى

بةثي�ى ياسا فيزيكيي�كان، ثي�ضةوانةكةى بةر�است- لةوانةية هةندآ كةس 10 بزانن.. ل� مةبةستى دانةرانى ئةم كتي�بة ئاشكراية.. باس لةو حال<ةتة دةكةن

ةكة.. وةك ئةوةى ضؤن مرؤـظ لةسةربزواو تةنة خؤى بةشي�كة لةضاودي�ركة زةوى هةست بة جوول<ةكانى زةوى ناكات.. دواتر، زي�ت ئةمة

ر�ووندةكري�تةوة.. (و.ك)

!نةبزواو ئةزمونطةى يان دةسطي دةبي�ت؟ كةى دةتواني لةوةنةبزواوضؤن حال<ةتى

دل<نيابي: هيض هي�زي�ك نيية كاربكاتة سةر تةني�ك؟ )ةكة لةو شتانةى دى دووربةينةوة كةتةنئاشكراية، دةبي�ت (دةشي�ت كارى تي�بكةن.

ي نةبزواو تةنةلةو جؤرة ةتوان ة، د –ان يي�كى تةواو ثي�كبي�نيء،ئةزمونطةئةطةرضى بة خةيال<يش بي�ت-

ية بكةين كة لةمبزوتنةوةكانى ئةو خةسل<ةتةئةوسا باسى يشنةبزواويي�كى ئةزمونطة دةكةينء، بة ضاودي�رىيةوة ئةزمونطة

ناومان ناوة. يي�كىئةزمونطةكانى بزوتنةوةى ضاودي�ريكراو لة سيفةتةئةطةر

يةى كة لةبزوتنةوةكانى ئةو سيفةتةديكةوة جياوازبو لة ةوة ضاودي�رى دةكري�ت.. ئةوا مافىنةبزواويي�كى ئةزمونطة

تةواوى خؤمان هةية، ئةوة بسةلي�ني كة ئةزمونطةى يي�كةمدةبزوي�ت.

ئايا شةمةندةفةرةكة دةبزوي�ت؟

ئةزمونطة لة بزوتنةوةدوايئةوةى ر�وونان كردةوة كة ئةزمونطةةكاندا ياساكانى جياوازة لة ياساكانى بزواو

بزوتنةوة سيفةتةضةمكىوةستاوةكان..ر�ةنطة لمان وابي�ت كة نيسبى (ر�ي�ذةيى)ي�كةى بزر كردبي�ت.. ضونكة ئي�مة لةمةودوا كة

27 28

Page 16: All about Relativity

تةنيابزوتنةوة دةكةين، ثي�ويستة مةبةستمان لة بزوتنةوةباسى .�ةهاى ربزوتنةوةيي�وة بي�تء ناويشى دةني�ي نةبزواوبةنيسبةت

بةلم ئاخؤ لة ئةزمونطةكةدا هةست بةوة دةكةين كة: هةر خزاني�كى ئةزمونطةكة دةبي�تة هؤى دةرضوون لة ياساكانى

وةستاوةكةدا هةن؟!ئةزمونطةبزوتنةوةى ئةو تةنانةى لة با سوارى شةمةندةفةري�ك بي كة بةخي�راييةكى نةطؤر� لةسةر هي�ل<ي�كى ر�است دةر�واتء.. تي�بينى بزوتنةوةى ئةو تةنانةى ني�و

ئةوةى لةلةتةكفارطؤني�كى شةمةندةفةرةكة بكةينء، شةمةندةفةري�كى وةستاودا ر�وودةدات بةراوردى بكةين.

شارةزايى ر�ؤذانة، نيشانة بةوةدةدةن كة ئي�مة لةم جؤرة شةمةندةفةرةدا كة لةسةر هي�ل<ي�كى ر�استء بةخي�راييةكى نةطؤر

كتومتدةر�وات، هيض لدانء جياوازييةك هةست ثي�ناكةينء.. وةك شةمةندةفةري�كى وةستاو واية.

هةمو دةزاني: ئةو تؤثةى لة شةمةندةفةري�كى بزواودا، ر�ي�ك بةرةو سةرةوةى هةل<دةدةين، جاري�كى دى دي�تةوة دةستمانء..

هي�ل<ي�كى ضةماوة دروست ناكات.. وةك لةم وي�نةيةدا ديارة.

ئةطةر لةرينةوةى فارطؤنةكانى شةمةندةفةرةكةمان فةرامؤشكرد، كة لةبةر هؤكارة تةكنيكيي�كان ناتوانري�ت

ضارةسةرى بكري�ت.. ئةوا هةرضى شتي�ك لةو شةمةندةفةرةدا كة بة خي�راييةكى نةطؤر� دةبزوي�ت، وةك ئةوة واية كة لة

دا ر�وودةدات.نةبزواوشةمةندةفةري�كى بةلم كاتي�ك شةمةندةفةرةكة لةبزوتنةوةكةيدا خاوبي�تةوة، يان

خي�راتربي�ت.. ئةوة شتةكان دةطؤر�ري�ن.. لة حال<ةتى يي�كةم (لة شي�نةيى بونةوة)دا، شتةكان بةرةوثي�شةوة تةكاندةدةنء.. لة

دووةم (خي�راتر بون)دا بةرةو دواوةء، بةئاشكراش هةست بةمجياوازيية دةكةين لةضاو حال<ةتى نةبزواويدا.

هةروةها ئةطةر ئةو شةمةندةفةرةى بة خي�راييةكى نةطؤر دةبزوي�ت، سةمتى بزواندنةكةى طؤر�ى (ثي�ضيكردةوة).. هةستى

ثي�ضكردنةوةى كتوثر�ي بةلى ر�استدا، بةرةولةتةكثي�دةكةين.. لى ضةثى فارطؤنةكة فر�ي�ماندةداتء.. لةتةك ثي�ضكردنةوةى بةلى

ضةثدا، بةرةو لى ر�استى فارطؤنةكة فر�ي�ماندةدات.

27 28

Page 17: All about Relativity

ئةطةر شي�وةيي�كى طشتى بةم شتة بينراوانة بدةين.. بةمئةنامةى خوارةوة دةطةين:

لة هةر ئةزمونطةيي�كدا بي�ت.. ناتواني هيض جياوازييةك لة ر�ةفتار (سلووك)ى تةنةكانى ني�ويداء هى ني�و ئةزمونطةيي�كى

دا ببيني.. هةتا ئةو ئةزمونطةية بةخي�راييةكى نةطؤرنةبزواو ئةزمونطةلةسةر هي�ل<ي�كى ر�است ببزوي�ت بةنيسبةت

� (ميقدار)ى خي�رايى ئةزمونطةكةبرةكةوة.. بةلم بةتةنيا نةبزواو )ء (ض بة خاوبونةوة) بطؤر�ري�ت، يان تاودانءثةلةثي�خست(ض

سةمتى بزوتنةوةكةى بطؤر�ري�ت (ثي�ضى ثي�بكري�تةوة).. ئةوا ئةمانة تةنةكانى ناويي�وة دياريدةدةن. سلووكىهةموى يي�كسةر بةسةر

نةبزواوى بةجاري�ك بزر بو !

يي�كدا هةية كةئةزمونطةئةو شتة سةيرةى لة بزوتنةوةى � لةسةر هي�ل<ي�كى ر�است دةبزوي�ت.. واتا ئةوةىنةطؤربةخي�راييةكى

تةنةكانى ني�وى.. ئةمة ناضارمان دةكاتسلووكىكار ناكاتة سةر يدا بطي�ر�ينةوة.نةبزواو ضةمكىضاوي�كى دى بة

وا دةردةكةوي�ت، حال<ةتى نةبزواو ء حال<ةتى بزواوى نةطؤر لةسةر هي�ل<ي�كى ر�است، بةهيض جؤري�ك جياوازييان نيية! ئةو

� لةسةر هي�ل<ي�كى ر�استنةطؤرئةزمونطةيةى بة خي�راييةكى دةر�وات، بةنيسبةت ئةزمونطةيي�كى نةبزواوةوة.. دةتوانري�ت

بةتةنيا يي�ك: ئةويش بة نةبزواو دابنري�ت.. ئةمةيش ماناى واية ) نيية.. بةل<كو هي�ندة حال<ةتى نةبزواوى هةية لة�ةها(نةبزواوى ر

)ى نةبزواويشر�وانطةذمارة نايةن! هةروةها تةنيا يي�ك ئةزمونطة ( ة! كة هةر يي�كةيانبي�شومارنيية.. بةل<كو ذمارةى ئةمانيش

بةنيسبةت ئةويديانةوة ر�ي�ك لةسةر هي�ل<ي�كى ر�استء بةخي�رايىجؤراوجؤر دةبزوي�ن.

نيية.. بةل<كو�ةهاكةواتة وةك دةركةوت، نةبزواوى ضةمكي�كى ر (نيسبى)يةء، ثي�ويستة لةسةرمان هةميشة�ي�ذةيىضةمكي�كى ر

ئةوة ر�وونبكةينةوة، ئةو بزوتنةوةيةى دةيبيني بةنيسبةت كام انةى هةريي�كةيان بةنيسبةتبي�شومارئةزمونطةوةية لةو ئةزمونطة

ئةوى دييانةوة دةبزوي�ت. بةمؤرة، تائي�ستة، سةركةوتنمان بةدةست نةهي�نا، تاكو وا لة

.�ةهاضةمكى بزوتنةوة بكةين ببي�تة ضةمكي�كى ر

27 28

Page 18: All about Relativity

ئةم ثرسيارةش بةردةوام وةك خؤى لةئارادا دةبي�ت:بةنيسبةت كام (نةبزواوى)يةوة بزوتنةوة دةبيني؟

ئابةمؤرة.. دةطةينة يي�كي�ك لة طرينطتين ياساكانى سروشت.. كة بةزؤرى بة (باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوة) ناسراوة..

دةقى ئةم ياسايةش ئةوةية: بزوتنةوةى تةنةكان، لةني�و هةمو ئةو ئةزمونطانةدا كة

هةندي�كيان لةضاو هةندي�كى ديكةياندا بةخي�راييةكى نةطؤر�ء لةسةر هي�ل<ي�كى ر�است دةبزوي�ن، هةمويان يي�ك ياسا

دةيانطري�تةوة.

ياساى وازلي�هي�نانى خؤيى لة باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوةدا ئةم ئةنامة

دةسطي دةبي�ت: ئةو تةنةى هيض هي�زي�كى دةرةكى كارى

تي�نةكات.. ئةوة نةك هةرى حال<ةت ة ل ت ةتواني� –د

نةبزواوى-دا بي�ني�تةوة، بةل<كو دةشتواني�ت لة حال<ةتى بزوتنةوةى نةطؤر�ء لةسةر هي�ل<ي�كى ر�است بي�ني�تةوة.. ئةم دةستوورةيش لة

فيزيكدا بةياساى وازلي�هي�نانى خؤيى ناودةبري�ت. ئةم ياساية، لةوةدةضي�ت خؤى شاردبي�تةوة، يان ر�استةوخؤ لة ذيانى

ر�ؤذانةدا خؤى ئاشكؤا نةكات.. بةثي�ى ياساى وازلي�هي�نانى خؤيى، دةبي�ت ئةو شتةى لة حال<ةتى بزوتنةوةيي�كى نةطؤر�ء لةسةر هي�ل<ي�كى

ر�استداية، هةتاهةتاية لة بزوتنةوةكةيدا بةردةوام بي�ت، بةمةرجي�ك هيض هي�زي�كى دةرةكى كارى تي�نةكات.. بةلم لة

ضاودي�ريكردنةكاناندا شارةزاى ئةوة بوين، ئةو تةنةى لة بزوتنةوةداية، بةبآ ئةوةى بة هيض هي�زي�ك كارى تي�بكةين لة

بزوتنةوةكةى دةوةستي�ت. هؤكةيشى، بةكورتى ئةوةية: اندان..دةرةكيي�كهةمو تةنةكان لةذي�ر كارتي�كردنى هي�زة

ش مةي ة ن- ب خشاند لي�ك ى هي�ز – ئةو مةرجةى بؤ

ضاودي�ريكردنى ياساىة، ى ثي�ويست خؤي ى زلي�هي�نان –وا

- لةناوانداتةن كاريطةر لةسةر دةرةكىمةرجى نةبونى هي�زي�كى نامي�ني�ت.

بةلم بةهؤى خولقاندنى هةلومةرجى ثوختى تاقيكردنةوةء كةمكردنةوةى هي�زى لي�كخشاندن.. دةتواني لة مةرجة

نوونةييةكان نزيكبينةوة.. ئةو مةرجانةى بؤ ضاودي�ريكردنى ياساى وازلي�هي�نانى خؤيى ثي�ويست.. بةمةيش ر�استى ئةم ياساية

دةسةلي�ني.. تةنانةت بةنيسبةت ئةو بزوتنةوانةى لة ذيانىر�ؤذانةشدا دةيانبيني.

دؤزينةوةى باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوة يي�كي�كة لة دؤزينةوة مةزنةكان.. بةثي�ى ئةمة ثةرةسةندنء طةشةثي�دانى فيزيك مةحال<ة..

)ين، طاليلؤ11ئي�مة لةم دؤزينةوةيةدا قةرزارى بليمةتيى (طاليلؤ

Galileo Galilei 1642 - 1564: طاليلؤ طاليلى- 11

G

زانايي�كى ى فةيةسووفي�كى ئيتاليايى مةزنة،ماتاتيكزانء طةردوونناسء فيزيكناسء

27 28

Page 19: All about Relativity

) وةستا.. كة لةو12ئازايانة بةرةنطارى ئةو ثي�ر�ةوانةى (ئةرةستؤ سةردةمةدا لةناواندا باو بو ء، دةسةلتداري�تى كل<ي�سةى

كاسؤليكيش ثشتطيى دةكردن.. ئةو ثي�ر�ةوانةيش دةيانوت: هي�زدا دةبي�تء ئيدى بةبآ ئةو هي�زةلةتةكبزوتنةوة تةنيا

دةوةستي�ت.

هةل<ةكانى ئةرةستؤيشى لي�ب�اوانة داكؤكى لة تيؤريي�كةى كؤثةرنيكؤس كرد،ة25. لةتةمةنى .سةبارةت بةبزووتنةوة دةستنيشانكرد ل سال<يدا

زانكؤى ثييزا مامؤستاى ماتاتيك بووة. ئةو بةرنامة زانستييةى طاليلؤ داينا بة كؤل<ةكةيي�كى بنضينةيى زانستى نوآ

دادةنري�ت لةثي�ناوى بة حةقيقةت طةيشتندا.. طاليلؤ ياساى لةرينةوةى بةندؤل<ى دانا.. هةروةها سةرةتاء بنضينةى ياساكانى بزوتنةوةى دانا.. كة

نيوتن لةدواييدا طةشةى ثي�دا.. لة بوارى طةردوونيشدا، هةر ضوار مانطة جؤثيتةر (موشتةرى)ى دؤزييةوةء، ثةل<ةء لةكةى سةر خؤرىطةورةكةى

دةرخستء.....تد يي�كةمي تةليسكؤثى هي�نايةبةرهةمء، طةل� هةقيقةتى طةردوونيى نيشانى

خةل<كى دا.. طاليلؤ بةردةوام لةليةن كلي�سةوة ئازاردراوة.. ضونكة ئةنامطييية زانستيي�كانى لةتةك باوةر�ةكانى كل<ي�سةدا ناكؤك بوون.. بةم

(لة ضةندوةرطي�ر�ى كوردىهؤيةشةوة خراية زيندانةوة..... سةرضاوةيي�كةوة)

ث.ز).. فةيلةسووفء322ث.ز- Aristotle (384: ئةريستؤتاليس- 12 سروشتناسى بةناوبانطى يؤناني، قوتابى ئةفلتوونء مامؤستاى

ئةسكةندةرى مةكدؤنى بوو.. دةربارةى زانستةكانى سروشتء لؤذيك (مةنتيق)ء ر�ةوشتء ميتافيزيكء سياسةتء ئةدةب... زؤرى نووسيوة،

بيور�ا زانستيي�كانى ئةريستؤ جي�ى لي�كؤل<ينةوةء باسكردنء بايي�خثي�دانى سةرجةم زاناء فةيلةسووفانى جيهانن.. ئيدى ض بؤ ساغكردنةوةى

بؤضوونةكانى، يان بؤ بنةماى دةسثي�كردنى كارى زانستيان، هةندآ لة

طاليلؤ بة زنية تاقيكردنةوةيي�كى قةشةنط، ر�وونيكردةوة كة هؤى وةستانى تةنة بزواوةكان بةثي�ضةوانةى ئةو بؤضوونةيةء،

بةهؤى هي�زى لي�كخشاندنةوةية.. ئةطةر ئةم هي�زة نةبوايآ.. ئةواهةتاهةتاية تةنةكان هةر دةبزوان.

هةروةها خي�راييش نيسبيية! لة باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوةدا ئةوة دةردةكةوي�ت كة

باسكردنى بزوتنةوةى تةني�ك بةشي�وةيي�كى تةواو لةسةر هي�ل<ي�كى ر�استء بةخي�راييةكى دياريكراو، بةبآ دةسنيشانكردنى ئةوةى

ى نةبزواوةوة خي�راييةكةى دةثي�وين..ئةزمونطةكة بةنيسبةت كام ئةمؤرة باسكردنة مانايي�كى كورتء كوي�رى دةبي�ت.. وةك ئةوة

واية باسى دري�ذى جوطرافى بكةين، بي�ئةوةى ثي�شةكى دةسنيشانى ئةوة بكةين لة كام هي�ل<ى دري�ذيي�وة دةست بة

ثي�وانةكردن دةكةين! كةواتة ر�ووندةبي�تةوة كة خي�راييش ضةمكي�كى ر� ي�ذةيية..

يي�كى جؤراوجؤرةوة ثي�وا،�وانطة)ي�كمان لة ضةند رتةنخي�رايى ( ئةوا ئةنامى جياوازمان دةزطي دةبي�ت.. بةلم هةمو طؤر�اني�ك لة

ء ثةلةثي�كردن بي�ت، يان خاوبونةوة،تاودانخي�راييدا ئةطةرضى بة ييان دةبي�تء، ثشت�ةها بي�ت.. ئةمانة ماناى رسةمتىيان طؤر�انى

بيوبؤضوونة زانستيي�كانى، لةبةر نادروستييان ر�ةتكرانةوةء باوةر�ىزانستييانةى نوآ جي�ى ثي�لي�ذ كردن.

(لة ضةند سةرضاوةيي�كةوة).... وةرطي�ر�ى كوردى

27 28

Page 20: All about Relativity

) نةبزواوانة نابةستئةزمونطة (�وانطةبةهيض يي�كي�ك لةو ركةلي�وةيانةوة ضاودي�رى بزوتنةوةكة دةكةين.

بةشى سي�يةم

تراذيدياى تيشك

تيشك يي�كسةر بلونابي�تةوة لةوة دل<نيابوين كة باوةر�ى نيسبي�تى بزووتنةوة هةية.. هةروةها

يشنةبزواوى ئةزمونطةى بي�شومارلة بونى كؤمةل<ي�كى دل<نيابوين.. ياساكانى بزوتنةوةش لةم ئةزمونطايانةدا

جياوازييان لةني�واندا نيية.. طةرضى جؤرة بزوتنةوةيي�ك هةية هةر ئةو باوةر�ةدا كة لةمةوبةر ر�وونكرايةوةلةتةكلة يي�كةمي جارةوة

ناكؤكة.. ئةمؤرة بزوتنةوةيةش (بلوبونةوةى تيشك)ة. تيشك يي�كسةر بلونابي�تةوة.. ئةطةرضى بةخي�راييةكى هي�جكار

كم لة ضركةيي�كداية. 300,000زؤريش دةر�وات، ئةويش ناكري�ت.. ضونكة ئي�مة لة ذيانىتةسةوورئةم خي�رايية مةزنة

ر�ؤذانةماندا مامةل<ة لةتةك خي�راييةكدا دةكةين زؤر زؤر لةوة طةردوونى�ؤكي�تي�كى، تةنانةت خي�رايى رخاوءخليضكتة

ضركةية!/كم12سؤظيي�تى (بؤ نوونة) تةنيا زةويش، كة خي�راترين تةني�كة مامةل<ةى لةتةكدا دةكةين.. لة

سوور�اندنةوةى بةدةورى خؤيدا، خياييةكةى تةنياضركةية./كم30

27 28

Page 21: All about Relativity

ئايا دةتوانري�ت خي�رايى تيشك بطؤرري�ت؟

ئةوةى جي�ى سةرسور�مانة، خي�رايية هي�جطار زؤرةكةى تيشك نيية، بةل<كو نةطؤر�انى ئةو خي�رايية مايةى سةرساميية..

هةميشةء بةر�ي�طةى جؤراوجؤر دةتواني خي�رايى هةر شتي�ك كةمء زيادبكةبن، تةنانةت خي�رايى طوللة (فيشةك)يش.. لة ر�ي�ى

طوللةكةدا كيسةيي�ك ل دادةني�ي.. دواى تي�ثةر�بونى طوللةكة بةني�و كيسة لةكةدا، بةشي�ك لة خي�راييةكةى بزردةكاتء بةخي�راييةكى

كةمتةوة دةردةضي�ت. بةلم ئةم كارة بةنيسبةت تيشكةوة بةتةواوى جياوازة..

لةكاتي�كدا كة خي�رايى طوللةكة بةستاوة بة جؤرى ئةو ضةكةى ثي�ى تةقي�نراوةء، جؤرى بارووتى ني�و فيشةكةكة.. خي�رايى تيشك

ثشت بة هيض كامي�ك لةمانة نابةستي�تء سةرضاوةى تيشكةكةهةضييةك بي�ت ضونيي�كة.

لةر�ي�ى تيشكةكةدا داني�ي..13ئي�ستة با لوولةيي�كى شووشةيى لةبةرئةوةى خي�رايى تيشك لة شووشةدا لةضاو خي�راييةكةى لة بؤشاييدا كةمتة (خاوترة).. لةكاتى تي�ثةر�بونى تيشكةكة بةني�و

شووشةكةدا خي�راييةكةى كةمت دةبي�تةوة.. بةلم هةر لة شووشةكة دةرضوو، ئيدى وةك خؤى ل� دي�تةوةء خي�رايى

ضركة./كم300,000بلوبونةوةى دةبي�تةوة بة بلوبونةوةى تيشك لة بؤشاييدا نةخاوتر دةكري�تء نةخياتر..

ئةم جياوازييةى لةضاو هةمو جؤرةكانى ديكةى بزوتنةوةدا

- ئةم لوولةية هةموى شووشةيةء ناوةكةى بةتال نيية (و.ك) 13

بايةخي�كى طةل� طرينطى هةية.. هةرضييةك بةسةر تيشكدا بي�ت لةكاتى ضوونة ني�و مادةكانةوة، دواى دةرضوونى، يي�كسةر

بةخي�رايية نةطؤر�ةكةى خؤى لة بؤشاييدا بلودةبي�تةوة.

دةنطء تيشك لةم بارةيةوة، بلوبونةوةى تيشك لة بزوتنةوةى تةنة

ئاساييةكان ناضي�ت.. بةل<كو لة دياردةى بلوبونةوةى دةنط (مؤلكيؤل)ةكانىطةرديلةدةضي�ت.. دةنط بريتيية لة لةرينةوةى

ئةو ني�وةندةى ثيايدا دةطوي�زري�تةوة. لةبةر ئةمة خي�راييةكةى بةثي�ى خاسييةتةكانى ني�وةندةكة

دةسنيشان دةكري�ت، نةك بة خاسييةتةكانى ئةو شتةى سةرضاوةى دةنطةكةية.. خي�رايى دةنطيش وةك خي�رايى تيشك

ناتوانري�ت كةمء زيادبكري�ت.. تةنانةت ئةطةر بةني�و شتى ديكةيشدا ببي�ت.. بةوي�نة: ئةطةر بةربةستي�كى كانزاييمان لةر�ي�ى

بلوبونةوةى دةنطدا دانا، ئةوا خي�رايى دةنطةكة لة كانزاكةدا دةطؤر�ري�ت، بةلم هةركة طةر�ايةوة ني�وةندةكة ثي�شووى

خي�راييةكةى يي�كةمي جارى وةردةطري�تةوة. ئي�ستة با طل<ؤثي�كء زةنطي�كى كارةبايى لةني�و شووشةيي�كى

بةتال<دا دابني�يء.. دةست بةخال<يكردنةوةى شووشةكة لة هةوا بكةين.. وردةوردة دةنطى زةنطةكة لواز دةبي�ت.. تا وايلي�دي�ت

هةر هيض دةنطي�كى نابيسي. بةلم طل<ؤثةكة هةروةك ثي�شووى تيشك دةداتةوة.

27 28

Page 22: All about Relativity

ئةم ئةزمونة ئةوة ر�ووندةكاتةوة: دةنط تةنيا لة ني�وةندي�كى ماديدا بلودةبي�تةوة.. بةلم تيشك دةتواني�ت وي�ر�اى هي�ندآ

ني�وةندى مادى، لة بؤشاييشدا بلوببي�تةوة. جياوازيية بنضينةييةكةى ني�وانيشيان ئا لةمةدا خؤى

حةشارداوة.

جآ بة (باوةرى نيسبي�تى بزوتنةوة) لي�ذدةبي�ت؟شاييدا بؤ ة ل ك ى تيش –خي�راي

كة هي�جطار خي�راية، بةلم لة هةمانكاتدا سنووردارة- بووة هؤى باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوةدا.لةتةك نانةوة ناكؤكى

با بةخةيال شةمةندةفةري�ك بي�ني كة بةخي�راييةكى هي�جطار زؤر ضركة) ئةما لةثي�شةوةى/كم240,000دةر�وات (

شةمةندةفةرةكةدا دانيشيء لةثشتةوةى ليتي�ك (طل<ؤثي�ك)داطي�سي�نري�ت.

با بي لةوة بكةينةوة: ئةنامى ثي�وانى ئةو كاتةى بؤ تيشك ثي�ويستة ئةو دووريية بب�ي�ت كة لة ني�وان ئةمسةرء ئةوسةرى

شةمةندةفةرةكةداية. ئةو كاتةى لة ئةنامى ئةم

مةبةستةدا دةسطيمانت- ةكةوي� ةرد ةكو د و ت ةبي� –د

لة هى شةمةندةفةري�كى نةبزواو جياوازة. ضركةيى/كم240,000بةنيسبةت شةمةندةفةري�كى تيذر�ةوى

ثي�ويستة خي�رايى تيشكةكة (بةرةوثي�شةوة لةسةر سةمتى

م60,000 =240,000-300,000شةمةندةفةرةكة): ضركة/ كبي�ت!

هةر لةوة بضي�ت كة تيشكةكة بةهةل<ةداوان وةدووى ديوارىثي�شةوةى شةمةندةفةرةكة كةوتبي�تء ديوارةكةيش لي�ى هةل<بي�ت!

ئةطةر ليتةكةمان لةثي�شةوةى

شةمةندةفةرةكةدا داناء، ئةو كاتةمان ثي�وا كة بؤ تيشكةكة ثي�ويستة بيخايةني�ت تا بطاتة

دوا فارطؤن.. ئةوا خي�رايىى ةوانة ةثي�ض ب ة كةك –تيش

سةمتى ر�ؤشتنى شةمةندةفةرةكةوة- ثي�ويستة: ضركة بي�ت!/كم540,000 =300,000+ 240,000

(تيشكء فارطؤنى دواوة بةرةور�ووى يي�كدى دي�ن تا ثي�كبطةن) ئةم ئةنامةيش ئةوة دةطةيةني�ت كة تيشك لة شةمةندةفةري�كى

بزواودا ثي�ويشتة بةخي�رايى جياوازء لةسةر سةمتى جياواز بلوبي�تةوة.. بةلم تيشك لة شةمةندةفةري�كى نةبزواودا

بةخي�راييةكى نةطؤر�ء ضونيي�ك بلودةبي�تةوة. بةلم بةنيسبةت (طوللةكة)وة، كارةكة جياوازة.. ئةطةر بؤ ثي�شةوة، يان بؤ دواوةمان تةقاند، خي�راييةكةى بةنيسبةت

ديوارةكانى فارطؤنةكةوة هةميشة وةك خؤيةتىء وةك ئةوة وايةدا تةقاندبي�تمان.نةبزواولةني�و شةمةندةفةري�كى

27 28

Page 23: All about Relativity

هؤى ئةمةش ئةوةية.. خيايى طوللةكة ثشت بة

خيايى بزوتنةوةى ئةو ضةكة دةبةستي�ت ثي�ى تةقي�نراوة..

ك ة و ك ى تيش خي�راي م ةل –ب باسانكرد- بةثي�ى طؤر�انى خي�رايى بزوتنةوةى ليتةكة

ناطؤر�ري�ت. وا دةردةكةوي�ت.. ئةم وتووي�ذة بةجوانى ئةوة ر�ووندةكاتةوة كة

كى توندوتيذى لةطةلدذوارييةدياردةى بلوبونةوةى تيشك باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوةدا هةية.. لةكاتي�كدا طوللة لة

شةمةندةفةري�كى نةبزواودا، وةك لة شةمةندةفةري�كى بزواودا دةردةضي�تء، بةهةمان خي�راييشة بةنيسبةت ديوارى

شةمةندةفةرةكةوة.. كةضى وا ديارة تيشك لة شةمةندةفةري�كى ضركةييدا، خي�رايى تيشكةكة بةليي�كدا/كم240,000تيذر�ةوى

جار لة1,8ثي�نج جار كةمتةء، بةلكةى دييدا خي�راييةكةى خي�رايى تيشك خؤى زياترة!

ئابةمؤرة دةردةكةوي�ت.. لة لي�كؤل<ينةوةى بلوبونةوةى �ةهاىتيشكدا، ثي�ويستة ئيمكانييةتى دياريكردنى خي�رايى ر

شةمةندةفةرةكة دةستةبةر بكري�ت. تروسكةى هيوايي�ك دةردةكةوي�ت: ئايا دةتوانري�ت بةهؤى

ضةمكىلي�كؤل<ينةوةى دياردةى بلوبونةوةى تيشكةوة، ) دةستنيشان بكري�ت؟�ةها(نةبزواويى ر

300,000يةى تيشك لةني�ويدا بةخي�رايى ئةزمونطةئةو ضركة بة هةمو ليي�كيدا بلودةبي�تةوة، دةتواني ناوى بني�ي/كم

ى نةبزواو.. لة هةر ئةزمونطةيي�كى ديكةدا، كةئةزمونطة بةنيسبةت ئةوةوة بةخي�راييةكى نةطؤر�ء لةسةر هي�ل<ي�كى ر�است

جياوازةكانسةمتةدةبزوي�ت.. ثي�ويستة خي�رايى تيشك بةثي�ى بطؤر�ي�ت.. لةم حال<ةتةشدا ئيدى نة نيسبي�تى بزوتنةوةء، نة

نيسبي�تى خي�رايى دةمي�ني�تء نة نيسبي�تى نةبزواويش..بةثي�ضةوانةى ئةوةى لةمةوبةر سةلاندمان.

27 28

Page 24: All about Relativity

ضؤن لةو شتانة دةطةين كة بةرضاومانست! ماوةيي�ك بةسةر ئةوةدا تي�ثةر�ى كة فيزيكناسان سووديان لةو وي�كضوونة

وةردةطرت كة لةني�وان دياردةى بلوبونةوةى دةنطء بلوبونةوةى تيشكدا هةية.. لةسةر هةمان ثي�ودانى دياردةى بلوبونةوةى

دةنط.. واياندانا ني�وةندي�كى تايبةتيش هةية تيشكى تي�دا ).. هةروةكو هةوا كةاثي (ئةسيبلودةبي�تةوةء.. ناويان لي�نا

دةنطى تي�دا بلودةبي�تةوة.. هةروةها واشياندانا هةرشتي�ك بةني�و خؤيدا كي�شلةتةكةكةى دةوروبةرى ئةسيدا بر�وات.. ئةسي

ناكات.. هةروةكو ضؤن قةفةزي�كى لة تال<ى هي�جطار وردء باريكدروستكراو بةني�و ئاودا بةرين ئاوةكة لةتةك خؤيدا كي�ش ناكات.

بي�ت..نةبزواوةوة ئةسيئةطةر شةمةندةفةرةكةمان بةنيسبةت ئةوا تيشك بةهةمان خي�رايى

بةهةمو ليي�كدا بلودةبي�تةوة.. ئيدى يي�كسةر جياوازى

خي�رايى بلوبونةوةى تيشك بة لية جؤراو جؤرةكاندا،

ى ةري�ك ف ة ةند م شة ة –لةوة- بزواودا ر�ووندةبي�تةوة.ئةسيبةنيسبةت

ةى (ئةو ني�وةندةية تيشك لةشي�وةى لةرينةوةدائةسيبةلم ئةو تي�يدا دةردةكةوي�ت) وادةزانرا طوايآ هةية.. ضةند ثرسياري�كى مرؤـظ ور�كةر دةورووذي�ني�ت.. هةر لةسةرةتاوة دةبيني ئةسي

كاري�كى ناشايشتةية.. ئي�مة لة واقيعدا دةتوانيقوتكردنةوة كانى هةوا، بةبآ بلوبونةوةى دةنط تي�يداخةسل<ةتة

ديراسةبكةين.. ئةمةيش بةر�ي�طةى هةمةجؤرى فيزيكىء لة زؤربةى دياردةكاندا هيض دةوري�كئةسيكيميايى.. بةلم

نابينيت.. دةتواني بة سادةترين كةرةسةء ثي�وةرى سةرةتايى.. ثال<ةثةستؤى هةوا بثي�وين.. لةكاتي�كدا هةمو تةقةلليي�كخةستىء

بةفي�ؤ ضوو.ئةسيبؤ زانينى ضر�ىء ثال<ةثةستؤى كةواتة ئي�ستة حال<ةتي�كى ناشايستة هاتةئاراوة:

خةسل<ةتةبي�طومان، بةبةكارهي�نانى شلةيي�كى دياريكراو كة ثي�ويستةكانى بؤ تةفسيكردنى دياردةيي�ك تي�دابي�ت.. دةتواني

هةر دياردةيي�ك لة دياردةكانى سروشت بةو ر�ي�طةية(تةفسيبكةين). بؤ شيكردنةوةى دياردةيي�ك.. تةنيا�استينةبةلم تيؤرى ر

دووبارةكردنةوةى ئةو ر�استيية زانراوانة نيية كة بةزمانى زانايانةوة دار�ي�ذراون، لةوة جياوازة، ضونكة ئةوةى لي�ى بة ئةنام دي�ت زؤر زياترة لةوةى ئةو ر�استييانة دةيبةخشن كة تيؤرةكةيان

لةسةر بنياتنراوة.. بةوي�نة: ضةمكى (ئةتؤم) لة كي�شةكانى كيمياوة ضووة ني�و زانستةكانى

دييةوةء.. ئةم ضةمكة لة تةفسيكردنى ذمارةيي�كى زؤرى دياردةكاندا يارمةتى داين.. كة بةهيض جؤري�ك ثي�وةندييان بة

كيمياوة نييةء، هةروةها بؤ ثي�شبينى ئةو دياردانةيش ياريدةىداين.

بيشوبهي�ني بةطةرةكةدا.. نةمانئةسيى قوتكردنةوةبةلم لة بؤضوونى ئةو ثياوة ساويلكةيةى طوي�ى لة طرامةفؤن طرتء

27 28

Page 25: All about Relativity

وايدانا كة (ر�ؤحي�كى طرامةفؤنى) وا لةني�و ئةو سنووقةسةمةرةيةدا!

بي�طومان، ئةمؤرة لي�كدانةوانة هيض واتايي�ك نابةخشن. ، فيزيكناسان تاقيكردنةوةى تالءئةسيى قوتكردنةوةبةر لة

تفتى لةم بابةتةيان هةبو.. ماوةيي�ك وايان (لي�كدايةوة) كة كانى شلةيي�كىخاسييةتةدياردةى سووتان ثي�وةندى بة

دياريكراو بةناوى (فلؤجستي)ةوة هةية.. هةروةها دياردةكانى طةرماييش بة شلةيي�كى ديكةوة ناويان لي�نابو (طةمايى

دروستكةر، يان سةرضاوةى طةرمايى)! ئةسيبل<ي�ي هةردوو شلةكة بةضةشنى دةتواني بةم بؤنةيةوة

بةتةواوى نهي�نىء ناديارييان تي�ئالوة.حالFةتي�كى سةخت دي�تة ئاراوة !

لة هةمو ئةمانة طرينطت ئةوةية: تيشك توانى كةلةبةر باتة بةناضارىني�و باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوةوة.. ثي�ويست وابو ئةمة

كانى ديكةش كةلةبةر بةنة ني�و ئةوتةنةببي�تة هؤى ئةوةى باوةر�ةوة.

بزوتنةوةىلةتةكلة واقيعدا، هةمو ني�وةندي�ك بةربةرةكانآ تةنةكانى ني�ويدا دةكات.. لةبةر ئةمة ثي�ويست وابو.. لةتةك

دا لي�كخشاندن ر�ووبداتءئةسيطواستنةوةى تةنةكان بةني�و خي�راييان خاوبكاتةوة.. تا

لةكؤتاييدا بيانوةستي�نآ.. ئةوةى ملندن خة ى ةثي� ب ةء ةويي –ز

جيؤلؤجيي�كان- لة ملياران سال<ةوة بةدةورى خؤردا دةسوور�آء

)ةوة هةست بة خاوبونةوةىئةسيكةضى بةهؤى لي�كخشاندنى (نةكراوة!

ئابةمؤرة.. بةهؤى تةقةللدانانةوة بؤ لي�كدانةوةى ئةو ر�ةفتارة سةيرةى تيشك لة شةمةندةفةرة بزواوةكةدا.. كة طوايآ

هةية، كةوتينة ني�و شثرزةييةكى قةبةوة.ئةسي ئةو دذوارييةىئةسيى قوتكردنةوةسةرةر�اى ئةوةى

ضارةسةر نةكرد كة دةكةوي�تة ني�وان كةلةبةر تي�خستنى باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوةوة لةليةن تيشكةوة لةليي�كء ملكةضيى

بزوتنةوةكانى دى بؤ ئةو باوةر�ة لةليي�كى دييةوة.

دةبآ دادى خؤمان بةرينة لى ئةزمون لة ئاست ئةم هةموة دذوارييةدا ضيبكةين؟ بةرلةوةى هيض ر�اء

بؤضووني�ك دةربر�ين، با ئةوةمان بةبيبي�تةوة، ئي�مة بةهؤى ييةى لةني�وان بلوبونةوةىدذواروتووي�ذى ر�ووتةوة طةيشتينة ئةو

دا هةية.بزوتنةوةتيشكء باوةر�ى نيسبي�تى بةر�استى وتووي�ذي�كى ثوختء سةلي�نةريش بو.. بةلم

وتووي�ذى ر�ووتء بآ تاقيكردنةوةء ئةزمون وامان لي�دةكات لة هةندآ لةو فةيلةسووفة كؤنانة بضي كة بةهؤى مي�شكى تايبةتى

خؤيانةوة هةولياندةدا ياسا سروشتي�كان بدؤزنةوة، ئالي�رةدا مةترسى ئةوة دي�تةئاراوة، ئةو جيهانةى بةم شي�وةيةبةناضارى

بنياتدةنري�ت، بةهةمو طوناوىء قةشةنطييةكيي�وة زؤر لة جيهانةر�استةقينةكة ناضي�ت.

27 28

Page 26: All about Relativity

)ة دةتوانآ فةرمانى كؤتايى بةسةرئةزمونكةواتة ئةوة هةر (ر�استىء دروستى تيؤرة فيزيكيي�كاندا بدات.

بؤيآ ثي�ويستة هةر بة وتووي�ذي�كى تيؤرى ر�ووت دةربارةى ضؤني�تى بلوبونةوةى تيشك لة شةمةندةفةري�كى بزواودا

وازنةهي�ني.. بةل<كو دةبي�ت ثةنابةرينة بةر ئةو ئةزمونانةى ضؤني�تى بزوتنةوةى تيشك لة واقيعء، لةو هةلومةرجانةدا

ر�ووندةكةنةوة. ئةمؤرة تاقيكردنةوانة ئاسانن.. ضونكة ئي�مة خؤمان لةسةر

زةوييةكى بزواودا دةذين.. زةوى لة سوور�اندنةوةى بةدةورى خؤردا هةرطيز لةسةر هي�ل<ي�كى ر�است نار�وات.. ئيدى لةليةن هةر

، ناتوانري�ت بةردةوام لة حال<ةتى14يي�كى نةبزواوى ديكةوة�وانطةرنةبزواويدا ببينري�ت.

تةنانةت ئةطةر لةسةرةتاوة وابو كة زةوى -بةنيسبةت يي�كى نةبزواوةوة- لة مانطى كانوونى دووةمدا بة�وانطةر

بزوتنةوةىسةمتىنةبزواوى دةركةوت، لةبةرئةوةى بةردةوام زةوى بةدةورى خؤردا دةطؤر�ي�ت.. كةواتة بةبآ هيض طوماني�ك لة

يةوة لةحال<ةتى بزواودا�وانطةمانطى حوزةيراندا، بةنيسبةت ئةو ر دةبينري�ت.. لةبةر ئةمة كاتي�ك لةسةر زةوى ديراسةى بلوبونةوةى

تيشك دةكةين، لةر�استيدا ئةم كارة لةسةر ئةزمونطةيي�كى تةواو 15بزواودا دةكةين،

30-بطةر�ي�رةوة سةر ضةمكى ئةزمونطةى نةبزواو... لثةر�ة 14 - تي�بينى ئةوة بكة: ئةو شةمةندةفةرةى بةخي�راييةكى نةطؤر� لةسةر15

هي�ل<ي�كى ر�است دةبزوي�ت.. بة ئةزمونطةيي�كى نةبزواو دةذمي�رري�ت.. بةلم

م30وي�ر�ايئةوةى خي�رايى بزوتنةوةى زةوى ضركةية../ ك ئةمةيش لةضاو هةلومةرجى خي�راييةكانى دى سةر زةويدا بة

خي�راييةكى مةزن دادةنري�ت.. (لي�رةدا دةشتوانري�ت سوور�اندنةوةى زةوى بةدةورى خؤيدا فةرامؤشبكري�ت، كة

م1,8نزيكةى ضركةية).. سةربارى ئةوةش ئايا بؤمان دةلوي�ت/ ك طؤى زةوى بةو شةمةندةفةرة بزواوة داني�ي لةمةوبةر باسكرا؟ ئةو

شةمةندةفةرةى بةرةو كةندةلنى بردين! شةمةندةفةرةكة بة خي�راييةكى نةطؤر�ء لةسةر هي�ل<ي�كى ر�است

دةسوور�ي�ت.بازنةيىدةبزوي�ت، بةلم زةوى بةشي�وةيي�كى بةل<ى� بؤمان هةيةء هيض طرفتي�ك نيية.. دةتواني وايدابني�ي

زةوى لةسةر هي�ل<ي�كى ر�استء بةخي�راييةكى نةطؤر�يش دةر�وات.. ئةمةيش كاتي�ك تيشك بةني�و ئامي�رة تيشك ثي�وةرةكاندا

تي�دةثةر�ي�ت.. كة هةرطيز لة بةشي�كى هي�جطار بضووكء كةمى ضركةيي�ك تي�ناثةر�ي�تء، ئةو هةل<ةيةى بةهؤى ئةمةوة تي�يدةكةوين

هي�جطار كةمة، بةشي�وةيي�ك نةتوانري�ت بدؤزري�تةوة. مادام طؤى زةويان بةشةمةندةفةرةكة شوبهاند.. ئاسايية وا ضاوةر�وان بكةين، تيشك لةسةر زةويش هةمان ر�ةفتارى سةيرء لسةمةرةى خؤى هةبي�ت.. ئةويش ئةوةية: بةخي�رايى جياجيا بة

جياوازةكاندا بلوبي�تةوة!

باوةرى نيسبي�تى سةردةكةوي�ت ئةزمونطةى بزواو ئةوةية، بةنيسبةت ئةزمونطةيي�كى نةبزواوةوة بة

ببزوي�ت.. ض لة ميقدار، يان لة سةمتيدا.. بةوي�نة: وةكبطؤرخي�رايي�ةكى زةوى لةسوور�اننةوةى بةدةورى خؤردا.

27 28

Page 27: All about Relativity

لة طةورةترين فيزيكناسة كردةييةكانى ضةرخى16 مايكلسؤن دا جؤرة تاقيكردنةوةيي�كى ئاوةهايى1881نؤزدةهةمة.. لة سال<ى

كردء، زؤر بةوردى خي�رايى تيشكى بةنيسبةت زةوييةوةء لةسةرسةمتى جؤراوجؤر ثي�وا.

مايكلسؤن بؤ ثةيبدن بةو جياوازيية كةمةى لة خي�راييةكاندا ضاوةر�وان دةكرا.. ناضار بو تةكنيكى هي�جطار وردء ناسك

بةكاربي�تي�ت.. لةمةشدا لي�وةشاوةيىء تواناء وردبينييةكى مةزنى لة داهي�ناندا نواند.. تاقيكردنةوكةيش هي�ندة زانايىء وردبينى

تي�دابو، كة دةتوانرا بةهؤيةوة جياوازى زؤر لةوة كةمتء طضكةترلة خي�راييةكاندا بدؤزي�تةوة، كة ضاوةر�وانكراو نةبو.

تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن، كة دوايى ضةند جاري�كى دىء لة هةلومةرجى تةواو جياوازدا دووبارةكرايةوة.. بووة هؤى

ئةنامي�كى هةرطيز ضاوةر�وان نةكراو.. ئةوةى ئاشكراكرد: بلوبونةوةى تيشك لة ئةزمونطةيي�كى بزواودا كة بة خي�راييةكى

Albert Abraham Michelson 1852-1931 :- ئةلبي�رت ئةبراهام مايكلسؤن 16 فيزيكناسى ئةمةريكايى، لة ئةمةريكاء بةرليء هايدبي�رطء ثاريس خوي�ندوي�تى.. لة

دا لة شيكاطؤ مامؤستاى فيزيك بووة.1892 ئةم زاناية طةل� بايي�خى بة ديراسةكردنى تيشك داوةء، زنية تاقيكردنةوةيي�كى طرينطى

لةم بارةيةوة كردووة.. تا طةيشتؤتة ئةوةى خي�رايى تيشك لة ضركةيي�كدا بةتةواوى ضركة.. هةروةها لةتةك زانايي�كى/كم300,000مةترةية.. واتا نزيكى 299,860,000

) هةية.. كةاثيديكةدا تاقيكردنةوةيي�كى بةناوبانطى دةربارةى بةكي�شكردنى ئةسي ( ئةنامة نالةبارةكةى ئةم تاقيكرنةوةية، بووةهؤى طةشةثي�دانى تيؤرى نيسبى، يا ر�استت واية بل<ي�ن بووةهؤى بنةما داكوتانى ئةو تيؤريية.. وي�ر�اى ئةمانة مايكلسؤن طةل� داهي�نانى

زانستييانةى دى هةية.. كة لة وردىء بةسةليقةيىء ر�استء دروستياندا بي�وي�نة بوون.. لةدا خةلتى نؤبل<ى ثي�بةخشرا.1907

(و. ك: لة سةرضاوةى ديكةوة)

نةطؤر�ء لةسةر هي�ل<ي�كى ر�است بي�ت، لة واقيعدا بةجؤري�كى

تةواو جياواز لة ديراسةتيؤريي�كان ر�وودةدات.

مايكلسؤن ئةمةى بةوردى دةسنيشانكرد، تيشك لةسةر زةوى، كة دةبزوي�ت، بةهةمان

خي�رايى بةهةمو ليي�كدا بلودةبي�تةوة.. لةم ر�ووةوة، بلوبونةوةى تيشك بةضةشنى دةرضوونى طوللةكةية.. بةخي�راييةكى ضونيي�ك

جياجياكاندا بلودةبي�تةوة.. ئةمةيش بةنيسبةت ل (نةطؤر�)، بة ديوارى ئةزمونطةكةوة، ئةطةرضى ئةو ئةزمونطةية (بةخي�راييةكى

نةطؤر�ء لةسةر هي�ل<ي�كى ر�استيش) ببزوي�ت. ئا بةمؤرة،

تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن ئةوةى ر�وونكردةوة، دياردةى

ك ى تيش ة ةو –بلوبون لةتةكبةثي�ضةوانةى لي�كؤل<ينةوة تيؤريي�كانانةوة- هةرطيز

باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوةدا دذوارء ناكؤك نييةء، بةثي�ضةوانةوة لةتةكيدا تةواو تةباء

طوناوة.. بةضةند وشةيي�كى دى دةمانةوي�ت بل<ي�ي:

ر�وونبؤوة كة وتووي�ذىم ة ى ئ ة ةربار د ن ما ةر ةوب م ة –ل

باسة- هةل<ة بو.

27 28

Page 28: All about Relativity

لة حالFةتي�كى خراثةوة بةرةو خراثت ضووين

بةمؤرة، تاقيكرنةوة ئةو دذوارييةى نيوان ياساكانى بلوبونةوةى تيشكء باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوةى سر�يي�وة..

دةريشكةوت ئةو دذواريية تةنيا واهيمةك بو، لة وتووي�ذة هةل<ةكانانةوة هاتبوة ئاراوة.. بةلم ئايا بةر�استى ئةو هةل<ةية

لةكؤي�دا ثةنهانة؟ طةر�ان بةدواى وةلمى ئةم ثرسيارةدا، نزيكةى ضارةكة

، فيزيكناسانى جيهانى1905 تا 1881سةدةيي�ك، لة سال<ى يياندذوارماندوو كرد.. وي�ر�اى ئةمةش، هةمو بؤضوونةكان

لةني�وان تيؤرء ئةزموندا دةخستةوة. ي�ك لةني�و قةفةزي�كى لة تال<ى وردء باريكضاودي�رئةطةر

ةكةضاودي�ردروستكراودا بي�ت.. لةكاتى بزوتنةوةى قةفةزةكةدا، ةى ني�وضاودي�رهةست بة شنةى هةوا دةكات.. ئةطةر ئةم

قةفةزةكة سةرضاوةيي�كى دةنطى ثي�بي�تء، خي�رايى دةنطةكة بةنيسبةت قةفةزةكةوة بثي�وي�ت، وايدةبيني�ت كة خي�رايى دةنطةكة

سةمتى بزوتنةوةى قةفةزةكة كةمتة تا سةمتىلةسةر ثي�ضةوانةى.

بةلم ئةطةر هاتو سةرضاوةى دةنطةكةمان لة

شةمةندةفةري�كى دةرطةء ثةنةرة داخراودا داناء،

كة ن ثي�وا ما ة طةك ةن ى د –خي�راي

خؤيدالةتةكئةمؤرة شةمةندةفةرة، ئةو هةوايةى تي�يدايةتى كي�شى دةكات- لةم كاتةدا دةبيني خي�رايى دةنطةكة لة هةمو

ليي�كةوة ضونيي�كة. ئةطةر لة دياردةى بلوبونةوةى دةنطةكةوة ضووينةسةر

تيشك.. ئةوا دةتواني وايدابني�ي كة ر�ةنطة لي�كدانةوةىئةنامةكانى تاقيكرنةوةكةى مايكلسؤن بةمؤرة بي�ت:

ناهي�ني�ت بةئةسيكاتي�ك زةوى دةسوور�ي�ت (دةبزوي�ت)، واز لة نةبزواوى بي�ني�تةوةء، وةك قةفةزة لة تال<ى باريك دروستكراوةكة

خؤيدا كي�شدةكاتء، لة كاتىلةتةك ئةسينار�وات.. بةل<كو ثي�كدي�نن..بارستايىدا يي�ك ئةسير�ؤشتنيدا زةوى لةتةك

ئابةمؤرة ئةنامةكانى تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن تي�دةطةين. ية لةتةك طةلة تاقيكردنةوةيي�كى ديكةداطريانةبةلم ئةم

دذوارى توندوتيذى تي�دةكةوي�ت.. بةوي�نة: ئةمة لةتةك كانى بلوبونةوةى تيشكدا دذوارة، ضونكة ئةطةر ئةمةخاسييةتة

ر�است بي�ت.. ئةوا كاتي�ك تيشكةكة بةني�و بؤرييةكى ئاودا تي�دةثةر�ي�ت، دةبي�ت خي�رايى تيشك لةتةك ر�ؤشتنى ئاوةكةدا

بريتى بي�ت لة: خي�رايى ر�ؤشتنى+خي�رايى تيشك لةني�و ئاوي�كى وةستاودا

ئاوةكة بةلم ثي�وانةكردنة ر�استةوخؤكان، خي�راييةكى لةمة كةمت بةدةستةوة دةدةن.. كة لةم وتووي�ذةماندا ضاوةر�ي�ى دةكةين

دةسطيمان بي�ت.

27 28

Page 29: All about Relativity

ئةمةيش وي�ر�اى ئةوةى ئي�مة سةبارةت بة حال<ةتي�كى زؤر سةير دا دةر�ؤنئةسي)انةى بةني�و تةندواين.. ئةويش ئةوةية، ئةو (

تووشى لي�كخشاندن نابن.. بةلم ئةطةر بل<ي�ي تةنةكان تةنيا بةني�و خؤياندالةتةكةكةش ئةسيدا تي�ناثةر�ن، بةل<كو ئةسي

بةكي�شدةكةن، دةبي�ت بةهةر جؤري�ك بي�ت هةست بة لي�كخشاندنبكري�ت.

بةمضةشنة، هةمو ئةو تةقةلليانةى بؤ نةهي�شتنى ئةو دذوارييانة دران، كة لة ئةنامة ضاوةر�وان نةكراوةكانى

تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤندا بون، طشتيان مايةثووض دةرضوون.ئي�ستةيش قسةكة بةمضةشنة ثوختدةكةينةوة:

تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن نةك تةنيا بةنيسبةت بزوتنةوةى تةنة ئاساييةكانةوة باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوة دةسةلي�ني�ت،

بةل<كو بةنيسبةت دياردةى بلوبونةوةى تيشكيشةوة دةيسةلي�ني�ت.. واتا بةنيسبةت طشت دياردة

سروشتيي�كانيشةوة. لةمةى ثي�شةوة، ئةوة

ر�وونبؤوة، باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوة، ر�استةوخؤ بةرةو خي�رايى دةضي�ت: ضةندي�تى خي�رايى لة ئةزمونطةيي�كةوة

تا ئةزمونطةيي�كى دى جياوازةت-. ةبزوي� ة د ةتييةو ةنيسب ة ب –ك

ئةزمونطةضركة) لة هةمو /كم300,000بةلم خي�رايى تيشك (

جؤراوجؤرةكاندا ضونيي�كة.. كةواتة خي�رايى تيشك نيسبى نييةءية. �ةهار

بةشى ضوارةمروونبونةوةى نيسبي�تى كات

ييةك هةية؟دذوارئايا لة واقيعدا هيض ضةشنة

27 28

Page 30: All about Relativity

هةركة وتان (كات نيسبيية).. وا دةردةكةوي�ت طوايآ تووشى ل بوين.. نةطؤر�انى خي�رايى تيشك بةلؤذيكىييةكى دذوار

جؤراوجؤرةكاندا باوةر�ى نيسبي�تى دةسةلي�ني�ت.. طةرضىية.�ةهاخي�رايى تيشكيش ر

با يادى هةل<وي�ستى مرؤظى ضةرخةكانى ناوين (ناوةر�است) بةرامبةر بةو ر�استييةى دةل<ي�ت: (زةوى طؤيية) بكةينةوة.. خر�ى

لةتةكيا طؤيى زةوى بةلى ئةو مرؤظةى ئةوساوة، بةتةواوى بو.. دةبوايآ هةرضى شتدذوارهي�زى كي�شكردن (قورسايى)دا

هةن، لةسةر زةوييةوة بةرةو (خوار) بكةونة خوارةوة.. بةلم لة ييةكيش لةوةدا نييةدذوارهةمان كاتدا لةوة بي�طوماني هيض جؤرة

نيسبيءضةمكى (سةروو)ء (خواروو) دوو ضةمكىكة هةردوو ني.�ةهار

هةمان حال<ةت بةسةر دياردةى بلوبونةوةى تيشكيشدادةضةسثي�ت.

ييةكىدذواركاري�كى بي�هوودةية، ئةطةر بةدواى دؤزينةوةى لةنيوان باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوةء، ر�ةهايى خي�رايىلؤذيكيدا

تيشكدا بطةر�ي�ي.. ضونكة ئةو دذواريية تةنيا كاتي�ك ر�وويدا كة يي�كمان هي�ناية ئاراوة.. هةرطريانةئي�مة بة بي�هؤشييةوة ضةند

بةتةواوى ضةشنى ئةوةى لة ضةرخةكانى ناويندا لةئارادا بو ء، ئينكارى شي�وة طؤيى هةل<كةوتنى زةوييان دةكرد! بةوةى كة

(سةروو)ء (خواروو)يان، بة دوو ضةمكى ر�استءضةمكى) دادةنا.ر�ةهادروست (

بر�واهي�نان بة ر�ةهايى (سةروو)ء (خواروو)، كة مايةى ثي�كةنينة لمان، ئةنامى بآ ئةزمونى ئةوان بو.. ضونكة لةو

سةردةمةدا بةدةطمةن طةشتيان دةكرد.. ضةند ثارضةيي�كى كةمء ثضووكى زةوى نةبي�ت، هيضى دييان نةدةزانى.. بي�طومان ئةوا

شتي�ك لة ضةشنى ئةوةى ئةوان بةنيسبةت ئي�مةشةوة ر�وودةدات.. ئةويش بةهؤى كةم ئةزمونييةوة، كة وامان لي�هاتبو شتة

وةردةطرت.�ةهانيسبيي�كانيشمان وةك شتى رباشة ئةو شتانة ضيبون؟

27 28

Page 31: All about Relativity

لةمةودوا بؤ دؤزينةوةى هةل<ةكانان.. تةنيا ثشت بةو هةلومةرجانة دةبةستي كة دةشي�ت لة ئاكامى تاقيكردنةوةوة

بي�نةئاراوة.

با شةمةندةفةري�ك بطرين

كمء،5400,000 شةمةندةفةري�ك هةية دري�ذيي�كةى طريان ضركةيى، لةسةر هي�ل<ي�كى/كم240,000بةخي�راييةكى نةطؤر�ى

ر�است دةر�وات (دةبزوي�ت).

با وايداني�ي طل<ؤثي�ك لة ني�وةر�استى شةمةندةفةرةكةدا لة كاتي�كى دياريكراوى طةشتةكةدا داطيسي�نرا.. لة هةردوو فارطؤنى ئةمسةرء ئةوسةرى شةمةندةفةرةكةدا دةرطةى

ئؤتؤماتيكيش هةن، هةر تيشكةكةيان طةيشتآ دةكري�نةوة. ئايا ئةوانةى لة شةمةندةفةرةكةدا دانيشتوون (طةشتيارةكان)

ضى دةبينن؟ ئةى ئةوانةى لةدةرةوة، لةسةر شؤستةكة وةستاون ضى

دةبينن؟ بؤ وةلمدانةوةى ئةم ثرسيارانة.. هةروةكو ثةيانان دا، تةنيا

ثشت بة تاقيكردنةوة دةبةستي. ئةو طةشتيارانةى لة ني�وةر�استى شةمةندةفةرةكةدا دانيشتوون

ئةمة دةبينن:ى ةثي� ب ك ى تيش ة ةو ةرئ ةب –ل

تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن- بةهةمو ليي�كدا بةخي�راييةكى ضركة، بةمثي�ية/كم300,000ضونيي�ك بلودةبي�تةوة.. واتا

ضركة دةطاتة9 )=300,000 ÷2700,00تيشكةكة ثاش ( هةردوو فارطؤنةكة (فارطؤنى يي�كةمء فارطؤنى دووةم)ء، هةردوو

دةرطةكة ثي�كةوة دةكري�نةوة. باشة ئةى ئةوانةى لةسةر شؤستةكة وةستاون ضؤنى دةبينن؟

خي�رايى تيشك بةنيسبةت ئةمانيشةوة هةر ضركةية.. بةلم دوا فارطؤن بةرةور�ووى تيشكةكة/كم300,000

(÷ 2700,00دةر�وات.. لةبةرئةمة تيشكةكة ثاش ثي�نج ضركة ة 5 =) 300,000+240,000 ضرك دوا فارطؤندالةتةك

27 28

Page 32: All about Relativity

بةيي�كدةطةن.. بةلم بةنيسبةت يي�كةم فارطؤنةوة.. دةبي�ت( ÷2700,00تيشكةكة بةدوايدا بر�وات.. لةبةرئةمة ثاش

ضركة نةبي�ت نايطاتآ.45 =) 300,000-240,000 كةواتة بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةوة، دةرطةكانى

شةمةندةفةرةكة لةيي�ك كاتدا ناكري�نةوة.. لةسةرةتادا دةرطةى دوا=5-45فارطؤن دةكري�تةوة، بةلم دةرطةى يي�كةم فارطؤن ثاش

ناكري�تةوة. 17ضركة نةبي�ت40 لةم حال<ةتةدا.. ئةو دوو

ى ة ةو كرن ضونيي�كة ة –ر�ووداو دةرطةكانى هةردو فارطؤنى يي�كةمء دوايى- بةنيسبةت

طةشتيارانى ني�و شةمةندةفةرةكةوة، وادياربون لة يي�ك كاتدا ر�وودةدةن، بةلم بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةوة،

ضركةيان بةينة. 40جياجيا ديارنء

هةرةسهي�نانى ذيريى دروست ئايا لةمةدا دذوارى هةية؟ ئايا ئةو ر�استييةى لي�رةدا

دؤزيانةوة لة قسةيي�كى بآ سةروبةرء، جؤرآ لة ضةلةحاني�كردنناضي�ت؟ بةوي�نة: ئايا لةوة ناضي�ت بل<ي�ي:

- دواتر ئةم ضةمكانة بةوردى باسدةكةين.. بر�وانة بةشى ثي�نجةم،17 سةرباسى: (طةشت بؤ ئةستي�رةكان).

دري�ذى نةهةنطي�ك لة كلكييةوة تا سةرى دوو مةترةيةء، لةسةرييةوة تا كلكى يي�ك مةترةية!

با هةول<بدين، تا لةوة تي�بطةين بؤضى ئةو ئةنامةى لةتةكثي�يطةيشتي نابةجي�يةء ناضي�تة ئةقل<ةوة، طةرضى بةتةواوى

تاقيكرنةوةكةدا دةطوني�تء ضةسثاوة!. لةولؤذيكى ييةكى دذوارهةرضةندة بيى لي�بكةينةوة، ناتواني

دوو ر�ووداوةدا بدؤزينةوة، كة لة يي�ك كاتدا بةنيسبةت طةشتيارانى ني�و شةمةندةفةرةكةوة ر�وويانداو، بةنيسبةت

40وةستاوانى سةر شؤستةكةش وا دةركةوت ماوةى ضركةيان لةبةيندا بو.

تةنيا شتي�ك سةبورى خؤمانى ثي�بدةينةوة ئةوةية: ئةنامةكانن.دذوار)ماندا دروستلةتةك (بيء هؤشى

ء ساغ)ىدروست ذيريىبا يادى ئةوة بكةينةوة كة ضؤن ( .. لةتةك سوور�اننةوةى زةوى بةدةورىناوينمرؤظى ضةرخةكانى

خؤردا ناكؤك بو. بةلم تاقيكردنةوة ر�ؤذانةييةكان لة واقيعدا ئةوةى بؤ مرؤظانى

دةسةلاند كة زةوى ضةسثاوةء خؤرناوينضةرخةكانى )دروست ذيريىبةدةوريدا دةطةر�ي�ت.. ئايا خةل<كى قةرزاربارى (

نيية كة بةرةو هةندآ بر�واى ثي�كةنيناوى بردنء، ضةسثاندييانكة مةحال<ة زةوى طؤيى بي�ت.

ء ساغ) لةتةك واقيعدا بووةدروست ذيريىئةم ناكؤكييةى ( مايةى طال<تةثي�كردنء، دووبارةكردنةوةى ئةو نوكتة باوةى

27 28

Page 33: All about Relativity

لةبارةى ئةو جوتيارةوةية كة لة باخضةى ئاذةلندا زةر�افةيي�كىبينىء بةسةرسامييةوة هاواريكرد:

ئةمة مةحال<ة!-

)ى ثي�دةوتري�ت لة شي�وةى طشتيثي�دانىذيريى دروستئةوةى ( ئةو تةصةوورانةمان زي�ت نيية كة لة ذيانى ر�ؤذانةييةوة

هةل<قولون. ئةم ئاستة دياريكراوةى بيء هؤش، ئاستى تاقيكردنةوة

دياريدةكات. سةختى تي�طةيشتنى ئةوةى ئةو دوو ر�ووداوةى لة يي�ك كاتدا لة شةمةندةفةرةكةدا ر�وودةدةنء، لة دوو كاتى جياوازدا لةسةر

شؤستةكة ر�وودةدةن، وةك ئةو سةختييةية جوتيارةكة

تووشيهات، كاتي�ك ديةنى زةر�افةكة واقيور�ماند! جوتيارةكة لةوةوبةر زةر�افةى نةديبو.. هةروةكو ئي�مةش هةرطيز

بةئاستةميش لةو بةخي�رايى ر�ؤشتنة نزيك نةكةوتووينةتةوة.. كم/ ضركة!240,000ئةو خي�رايية ئةفسانةييةى دةطاتة

سةيريش نييةء، فيزيكناسان ر�ووبةر�ووى ئةم خي�رايية ئةفسانةيية دةبنةوة.. فيزيكناسان لة واقيعدا تي�بينى هةندآ

ئةو ر�ووداوانةدا هةيةلةتةكر�ووداو دةكةن، جياوازى طةوهةرييان كة ئي�مةمانان لة ذيانى ر�ؤذانةييماندا هؤطريان بوين.

ئةو ئةنامة كتوثر�ةى لة تاقيكردنةوةكةى (مايكلسؤن)ةوة ثي�يطةيشتيء، فيزيكناسانى لةبةردةم واقيعة نوي�يةكاندا دانا..

)، ضاو بةو بؤضوونةدروست ذيريىوايلي�كردن، وي�ر�اى ( ضةسثاوانةى ني�و بيء هؤشيشمان بطي�ر�نةوة، ئةو بؤضوونانةى

ثي�يان ر�اهاتووين.. وةك ر�وودانى جووتة ر�ووداوي�ك لة يي�ك كاتدا. )ةوةدروست ذيريىئاشكراشة، دةتواني دةست بةدامي�نى (

بطرينء، ئيدى تا دةتواني ئينكاريى ر�وودانى دياردة نوي�يةكانيش بكةين، بةلم ئةطةر وامانكرد.. ئةوا ضةثان لةو

جوتيارة كةمت نابي�ت كة لة نوكتةكةى لةمةوبةردا بو!

دةبي�ت18(كات)يش دووضارى هةمان ضارةنووسى طةردوون

ذيريىزانست لةو شتة ناسل<ةمي�تةوةكة ثي�يدةوتري�ت ( ).. بةل<كو ئةوة دةيتسي�ني�ت، لةني�وان ئةودروست

(و. ك)) مةبةست لة جي�طةية فضاء- طةردوون، يان فةزا ( 18

27 28

Page 34: All about Relativity

بؤضوونانةى لة ئارادانء لة ني�وان زانستة ئةزمونيية نوي�يةكاندا طوناندن نةبي�ت.. ئةطةر ئةمة ر�وويدا، زانست بي�بةزةييانة طشت بؤضوونة باوةكانان دةر�مي�ني�تء.. بيء

وردبينيمان ثلةيي�كى دى بةرةوذوور دةبات. ئةو دووهةمانكاتىئي�مة وامان دادةنا، دوو ر�ووداوى

ر�ووداوةن لة ئةزمونطةيي�كدا لة هةمان كاتدا ر�ووبدةن.. بةلم بة تاقيكردنةوة ر�وونبؤوة، ئةمة تةنيا لة حال<ةتي�كدا ر�استة كة

ية بةنيسبةت ئةويدييةوةئةزمونطةهةر يي�كي�ك لةو دوو بي�ت.. خؤ ئةطةر هةر يي�كةيان بةنيسبةت ئةويدييةوةنةبزواو

ىهةمانكاتييةلة بزوتنةوةدا بي�ت، ئةوا ئةو جووتة ر�ووداوة كةى ديدائةزمونطةيي�كياندا ر�وودةدات، دةبي�ت لة ئةزمونطةلة

لة دووكاتى جيا جيادا ر�ووبدات. (هةمانكاتيى جووتة ر�ووداو) دةبي�تة ضةمكي�كىضةمكى

نيسبىء.. لةو حال<ةتةدا واتادار (مانابةخش) دةبي�ت، ضؤني�تى بزوتنةوةى ئةم ئةزمونطةية ر�وونبكةينةوة كة

ى هةردوو ر�ووداوةكة دةكةين.ضاودي�رلي�وةيةوة با ئةو نوونةية بةبي بي�نينةوة كة ثةيوةندى بة ميقدارى

باسانكرد، لةوي�دا ض باس بو؟19طؤشةوة هةيةو، لةمةوبةر با وايداني�ي ماوةى

طؤشةيى نيوان دووة ل ةر ط ة ئ ة ستي�ر ة –ئ

18ييش نيسبى ديارة).. ل �ةها- بر�وانة بةشى يي�كةم، سةرباسى (شتى ر 19

زةوييةوة نيطايان بكةين- سفرة.. ضونكة هةردووئةستي�رةكة دةكةونة سةر هي�ل<ي�كى ر�است.

ئي�مة لة ذيانىن ما وا ةر ط ة ئ ماندا ةيي –ر�ؤذان

ية- هيض دذوارييةك لةم�ةهادانا ئةم بؤضوونةمان شتي�كى ر كارةدا نابيني.. بةلم ئةطةر سنوورى كؤمةل<ةى خؤر

بةجي�بهي�ل<يء، لةهةر ئةستي�رةيي�كى ديكةوة نيطاى ئةو دوو ئةستي�رةية بكةين.. ئةوا كارةكة دةطؤر�ري�تء، ماوةىطؤشةيى ناكاتة سفر.. بةل<كو دةكاتة ذمارةيي�كى دى.

ئةو ر�استيية ر�وونء ئاشكرايةى لى مرؤظى ئةم سةردةمةمان، كة دةل<ي�ت: هةردوو ئةستي�رةكة، طةر لة

زةوييةوة بؤيان بر�واني، دةكةونة سةر يي�كء، ئةطةر لة هةر شوي�ني�كى دى ني�و طةردوونةوة بؤيان بر�واني، دةشي�ت

نةكةونة سةر يي�ك. ناماقوولناوينئةم ر�استيية لى مرؤظى ضةرخةكانى

دةهاتة ثي�شضاو، ضونكة واى تةصةوور دةكرد، ئاسان لةشي�وةى طومبةزي�كى ئةستي�رةبةندداية!

كانانئةزمونطة ئةم ثرسيارةمان لي�كرا: ئةطةر طريان بةشي�وةيي�كى طشتى فةرامؤشكرد.. ئايا لة واقيعدا دةتواني

يان نا؟هةمانكاتي،وايدابني�ي هةردوو ر�ووداوةكة بةداخةوة.. ئةم ثرسيارة لةوة زي�ت مانا نابةخشي�ت كة لةم

مانخال<ةثرسيارةدا هةيةو دةثرسي�ت: ئةطةر ئةو فةرامؤشكرد كة لي�وةى نيطاى دوو ئةستي�رةكة دةكةين.. ئايا

27 28

Page 35: All about Relativity

لة واقيعدا هةردوكيان دةكةونة سةر هي�ل<ي�كى ر�است؟طةوهةرى مةبةست لي�رةدا ئةوةية:

كةوتنةسةر هي�ل<ي�كى ر�است، ثةيوةندى تةنيا بة دوو ش دةكةوي�تة تةكيان كةخال<ةئةستي�رةكةوة نيية.. بةل<كو ئةو

تي�يدا نيطايان دةكري�ت. هةمان شتيش بةسةر (هةمانكاتيى جووتة ر�ووداو)دا

دةضةسثي�ت.. كة تةنيا بة هةردوو ر�ووداوةكةوة بةند نيية، ىضاودي�ريةشةوة بةندة كة لي�وةيةوة ئةزمونطةبةل<كو بةو

جووتة ر�ووداوةكة دةكري�ت. تا ئي�ستة لةضاو خي�رايى تيشكدا تووشى خي�رايى طضكة

ضةمكىبوين.. لةبةر ئةوة نةمانتوانيوة نيسبي�تى ) بدؤزينةوة.. بةلم ئةطةر ضووينة ني�وهةمانكاتيى(

لي�كؤل<ينةوةى ئةو بزوتنةوانةى خي�راييةكانيان هي�ندة زؤرن، خي�رايى تيشكدا بةراوردبكري�ن، ئةوسالةتةكدةتوانري�ت

)دا بشي�نينةوة.هةمانكاتيى (ضةمكىناضاردةبي ضاوي�ك بة بةتةواوى، هةر بةمؤرةش، خةل<كى ناضاربون ضاو بة

هةردوو ضةمكى (سةروو)ء (خواروو)دا بطي�ر�نةوة.. ئةمةش كاتي�ك دةستيان دايآ بر�ينى دوورى ئةوتؤ، كة دةشي�ت لةتةك

كانى زةويدا بةراوردبكري�ت.. بةلم تةصةووركردنىمةودا تةختيى شي�وةى زةوى لةمةوبةريان نةدةبووة هؤى ناكؤكى

خستنةوة لةتةك تاقيكردنةودا. ئةوى ر�استى بي�ت، ئي�مة ناتواني بةخي�راييةكى نزيك

خي�رايى تيشك ببزوي�ي..

لةبةئةوة، بة تاقيكرنةوة خؤييةكانان ناتواني

ضاودي�رى ر�ووداوة ناسازةكان بكةين، ئةو

ر�ووداوانةى كةمي�كى بار ى ةثي� ب ةر ةوب م ة –ل

سةرنى تةصةوورة كؤنةكان- باسان كردن.. بةلم لةسايةى بةكارهي�نانى تةكنيكى نوآ لة ئةزمونطةكاندا..

دةتواني بةبر�واى تةواوةوة، ئةم ر�ووداوانة لةضةندةهادياردةى فيزيكيدا بسةلي�ني.

كةواتة زةمان (كات)يش دووضارى هةمان ضارةنووسى بو.. ر�وونيش بؤوة، ر�ستةى (لة يي�ك كاتدا)طةردوون

بةتةواوى وةك (هةمان جي�طة) بي�ماناية. ئةو كاتةى دةكةوي�تة ني�وان جووتة ر�ووداوي�كةوة،

بةتةواوى لةو دووريية -بؤشايية- دةضي�ت كة لةني�وانياندا نيشانة بةو ئةزمونطةية بدري�ت لي�وةيةوةطةرةكي�تىهةيةء.. ى هةردوو ر�ووداوةكة دةكري�ت. ضاودي�ر

زانست سةردةكةوي�ت

دؤزينةوةى هةقيقةتى نيسبي�تى كات (زةمان) مايةى كانى مرؤظدا بؤتي�ر�وانينةهي�نانةدى وةرضةرخاني�كى قوول<ة لة

سروشت.. ئةمة بةدري�ذايى ضةند سةدةيي�ك لة سةركةوتنة

27 28

Page 36: All about Relativity

تي�ر�وانينةطرينطةكانى هؤشى مرؤظايةتيية بةسةر وشكة ضةسثاوةكاندا.

دةشتوانري�ت ئةم دؤزينةوةية، بةو وةرضةرخانة بةراورد بكري�ت كة لة تي�ر�وانينى مرؤظايةتيدا ر�وويدا كاتي�ك ر�استى شي�وة

زةوى دؤزرايةوة.طؤيى دا لةليةن فيزيكناسى طةورة،1905نيسبي�تى كات لة سال<ى

) دؤزرايةوة، كة بة مةزنتين1955-1879ئةلبي�رت ئةينشتاين (زانايانى سةرلةبةرى ضةرخى بيستةم دادةنري�ت..

ئةم دؤزينةوةية، ئةينشتاينى تةمةن بيستء ثي�نج سال<ةى بةرزكردةوة بؤ ني�و ر�يزى مةزنانى بيى مرؤظايةتى، ناويشى لة

بيء هؤشاندا نةمر بو.. بةضةشـــنى مةزنىء نةمريىء،20كؤثةرنيكؤس

ى زانستدا ئاوال<ةكرد.بوار ضونكة ئةو ر�ي�بازى نوي�ى لة21 نيوتن.

)Nicolaus Copernicus (1473-1543-كؤثةرنيكؤس نيكؤلوس 20 طةردوونناسء زاناى ثؤل<ؤنى، لة ر�ؤمادا مامؤستاى ماتاتيكء طةردوون

بووة.. ئةمبوو ئةوةى دؤزييةوة كة خؤر لة ني�وةر�استى ثةروانة (هةسارة)كانيدايةء، زةوى لة ني�وةر�استدا نيية.. زةوىء ثةروانةكانى دى

طشتييان لةدةورى خؤر دةسوور�ي�نةوةء خؤر بةدةورى ئةماندا دا، كتي�بي�كى لةمةر� سور�طة (مةدار)كانى1530ناسوور�ي�تةوة.. لة سال<ى

غةكرا..1543ثةروانةكان دانا.. ئةم كتي�بة تا سال<ى ة ةد ق 1758دوايى لة شارى نؤرنبي�رط ضاثكرا.. هةمديسان تا سال<ى

نةيانهي�شت بلوببي�تةوة، ضونكة بيور�ا زانستيي�كانى ني�و ئةم كتي�بة لةتةك (و.ك)باوةر�ى كل<ي�سةدا ناكؤك بوو.

لةسةرضاوةى ديكةوة

لي�ني، ئةلبي�رت ئةينشتاين بة يي�كي�ك لة (طةورةترينى ئةوزانايانةى زانستى سروشتييان طةشةثي�سةند) دادةني�ت.

تيؤرى نيسبي�تى كاتء ئةو ئاكامانةى لي�وةى هاتنةئاراوة، وةك وا باوة بة (تيؤرى نيسبى) ناودةبري�ت. ثي�ويستيش ناكات

باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوةدا تي�كةلو بكةين.لةتةكئةم تيؤريية

خي�رايى سنوورى هةية بةر لة دووةمي جةنطى جيهانى.. فر�ؤكةكان بةخي�راييةكى

كةمت لة خي�رايى دةنط دةكةوتنة ئاسان.. بةلم ئي�ستة، فر�ؤكةى وا دروستكراوة خي�رايى لة خي�رايى دةنط تي�ثةر�دةكات.. شةثؤل

بي�تةليش بةخي�رايى تيشك بلودةبي�تةوة.. بةلم ئايا دةتواني نةخشةى بةرنامةى تةلةطرافي�كى ئةوتؤ بكي�شي كة خي�رايى

كانهي�ماشةثؤلةكانى لة خي�رايى تيشك تي�ثةر�ي�ت، تا بةخي�راييةكى زي�ت لة خي�رايى تيشك ر�ةوانةبكةين؟

).. بليمةتي�كى ماتاتيكءSir Isaac Newton (1642-1727 زاك نيوتنيسي�ر ئ- 21 دا بووة ئةندامى1689فيزيكى ئنطليز بوو.. ضووة ني�و بطرةوبةردةى سياسةتةوة.. لة سال<ى

وة تا كؤضيدوايى1703دا بووة سةرؤكى خانةى سكةلي�دان، لة 1699ثةرلةمان.. لة سةرؤكى كؤمةل<ةى شاهانة بوو.

نيوتن لة زؤر بوارى زانستيدا بةفراوانى خةريك بوو.. ماتاتيك، ميكانيكا، طةردوون، ء جؤرةكانىء بابةتةكانى بينيء...تد. لة بوارىهاوي�نةكانى، خةسل<ةتةفيزيك، تيشكء

طةردوونناسيدا يي�كةم كةس بوو ر�ي�ر�ةوى شي�وة هي�لكةيى (ئهليجى) نةيزةكى دؤزيي�وة، لة دا، تيؤرة تايبةتيي�كةى لةمةر� هي�زى كيشكردن، لة سنوورى كؤمةل<ةى خؤردا1684

طةشةثي�دا.. نيوتن لة بوارة زانستيي�كاندا كؤمةل<ي�ك داهي�نانء تيؤرى هةية.. طرينطتين دا، بةني�وى (فةلسةفةى سروشتى بؤ بنةماكانى ماتاتيك) بلوكردةوة..1687كتي�بى لة

تةليسكؤثى ثي�ضةوانةكةرةوةى طةشةثي�داء، بةمة ناوبانطي�كى زي�تى دةركرد.. ثي�وةري�ك لةسيستمى مةتريدا هةيةء، ني�وى (نيوتن)ى لي�نراوة.

(و.ك) لةسةرضاوةى ديكةوة

27 28

Page 37: All about Relativity

ئاشكراية ئةم كارة مةحال<ة. بي�ثايانكان بةخي�راييةكى هي�مالة واقيعدا ئةطةر بانتوانياية

)هةمانكاتيىبني�رين، ئةوساكة دةشانتوانى (جووتة ر�ووداوى بةديني�نيء، دةلوا بل<ي�ي: ئةو جووتة ر�ووداوة�ةهابةشي�وةيي�كى ر

لةيي�ك كاتدا ر�وويانداوة. بي�ثايانىئةمةيش ئةطةر ئةو هي�ما ني�رراوةى كة خي�راييةكى

هةيةء تايبةتة بة ر�ووداوى يي�كةمةوة.. لة هةمان كاتى هي�ماى ني�رراوى تايبةت بة ر�ووداوى دووةمةوة طةيشت، لةم حال<ةتةدا

يىء..شةقل<ي�كى ر�ةها جووتة ر�ووداو) دةبي�تة هةمانكاتيى( ثي�وةنديى بة بزوتنةوةى ئةو ئةزمونطةيةوة نامي�ني�ت كة لي�وةيةوة

ضاودي�رييان دةكري�ت. ناردنةكان لةهي�مابةمؤرة دةطةينة ئةو ئةنامةى كة

يى�ةهاضاوتروكاندني�كدا ر�وونادةن.. ضونكة تاقيكردنةوة، ر ناردن بة بؤشاييدا لةهي�ما(كات) بةدرؤدةخاتةوة.. خي�رايى

بي�ت..بي�ثايانجي�يةكةوة بؤ جي�يةكى دى، ناكري�ت بةخي�راييةكى بةواتايي�كى دى، ناتوانري�ت لة ذمارةيي�كى كؤتاييهاتووى

دياريكراو ثتبي�ت.. ئةمةش بةوثةر�ى خي�رايى دادةنري�ت..ئةم (ئةوثةر�ى خي�رايية)ش بةقةدةر خي�رايى تيشكة.

لة واقيعداء، بةثي�ى باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوة.. دةبي�ت ياسا كاندا ضونيي�ك بن.. ئةوئةزمونطةسروشتيي�كان لة طشت

ئةزمونطانةى هةندي�كييان لةضاو هةندي�كى ديكةياندا (بةخي�راييةكى نةطؤر�ء لةسةر هي�ل<ي�كى ر�ي�ك) دةبزوي�ن.

ئةو بر�يارةيش كة دةل<ي�ت: نابي�ت خي�رايى لة ر�ادةيي�كى دياريكراو تي�ثةر�بي�ت، ئةمة ياسايي�كى سروشتيية.. لةبةرئةوة

كاندا بةتةواوىئةزمونطةدةبي�ت ر�ادةى ئةوثةر�ى خي�رايى لة طشت ى هةية.خةسل<ةتةضونيي�ك بن.. وةك دةشزاني خي�رايى تيشك ئةم

كةواتة بونى (ئةوثةر�ى خي�رايى) لة جيهاندا بةطرينطتين سةركةوتنةكانى بيى مرؤظايةتىء توانستى مرؤـظ لة

تاقيكردنةوةدا دادةنري�ت. نةياندةزانى ئةوثةر�ى خي�رايىنؤزدةهةمفيزيكناسانى سةدةى

لة جيهاندا هةيةء، لةو بر�وايةشدا نةبون دةتوانري�ت ر�استيى بونى ئةم شتة بسةلي�نري�ت.. وي�ر�اى ئةمةش، تةنانةت ئةطةر لةكاتى

تاقيكرنةوةكانيشدا تووشى ئةوثةر�ى خي�رايى لة سروشدا هاتب، نةيانتوانيوة بر�وا بةوة بي�نن كة ئةمة ياسايي�كى سروشتييةء، ئةنامى كةموكوور�ى توانستة ئةزمونيي�كان نيية، كة دوايى

بتوانري�ت بةهؤى طةشةسةندنى تةكنيكةوة ئةو كةموكوور�ييانةلببي�ن!

باوةر�ى نيسبي�تى ئةوة ر�ووندةكاتةوة، ئةوثةر�ى خي�رايى لةني�و تةبيعةتى شتةكان خؤياندا هةية.. ئةطةر وا زةنبكري�ت ثي�شكةوتنى تةكنيك دةتواني�ت بطاتة دؤزينةوةى خي�راييةكى

زي�ت لة خي�رايى تيشك.. مايةى ثي�كةني دةبي�ت.. هةروةكو ئةوةم20,000واية، وا زةنبكةين نةبونى دوورييةكى زياد لة 22 ك

ميلة.. ئةطةر25,000كم، يان 40,000- ضونكة كةمةرى زةوى نزيكةى 22 دوورترين دوو خال لةسةر زةوى بطرين، ئةوا نيوةى كةمةرةكةى دةردةضي�تء بةهيض جؤري�ك لةو دووريية زي�ت لةسةر ر�ووى زةويدا

(و.ك)نادؤزري�تةوة.

27 28

Page 38: All about Relativity

لةني�وان دوو شوي�نى سةر زةويدا ياسايي�كى جوطراف نييةء، لوازى زانيياريي�كانانةء، ئومي�دمان هةبي�ت بةهؤى

طةشةسةندنى جيؤطرافياوة بتواني دوورييةكى وا لةسةر زةوىبدؤزينةوة لةوة زؤر زي�ت بي�ت!

خي�رايى تيشك بايي�خي�كى بي�هاوتاى لة سروشتدا هةية.. لةبةرئةوةى بريتيية لةوثةر�ى خي�رايى كة بتوانري�ت هةرضى شت

هةية ثي�ى بلوبكري�تةوة. تيشك، يا ئةوةتا ثي�ش هةمو دياردةكانى دى دةكةوي�ت، يان

ئةواندا لة يي�ك كاتدا دةطاتة جآ.لةتةكهةر هيض نةبي�ت ئةطةر هاتو خؤر بو بة دوو ثارضةوةء، ئةستي�رةيي�كى دوانةى

ثي�كهي�نا.. بةثي�ى ئةوة بزوتنةوةى زةوى دةطؤر�ري�ت. فيزيكناسانى سةدةى ر�ابردوو، كة هيضيان دةربارةى بونى ئةوثةر�ى خي�رايى نةدةزانى.. بي�طومان وايان دادةنا كة دةبي�ت

طؤر�انى بزوتنةوةى زةوى يي�كسةر دواى لةتبونى خؤرة8ر�ووبدات.. بةلم تيشك ثي�ويستى بة ق قي ة د

هةية تا لة خؤرى دوو ثارضةبووةوة دةطاتة سةر زةوى. لة واقيعدا، طؤر�انى بزوتنةوةى زةوى ثاش تي�ثةر�بونى هةشت دةقيقة بةسةر لةتبونى خؤردا ر�وودةدات.. بةلم ثي�ش ئةم كاتة

زةوى لةسةر سوور�اننةوةى خؤى بةردةوامة. هةر شتي�ك بةسةر خؤردا بي�ت، يان لةسةر خؤر ر�ووبدات،

نابي�تء ناكري�ت بةر لةتي�ثةر�بونى هةشت دةقيقة هيضكاريطةرييةطى بطاتة سةر زةوى.

بي�طومان نابي�ت خي�رايى دياريكراوى بلوبونةوةى دووهةمانكاتيىكان لةوة بي�بةريان بكات نةتواني (هي�ما

ر�ووداو) بسةلي�ني.. بؤئةمة ثي�ويستة ئةو ماوة زةمةنيية كان دوادةخاتء، ديارةهي�مار�ةضاوبكةين كة طةيشتنى

هةرواش دةكةين.بةلم ئةمؤرة ر�ي�بازة بؤ سةلاندنى نيسبي�تى ئةملةتةكوو ر�ووداو، بةتةواوى هةمانكاتيى د

دا دةطوني�ت.ضةمكة لة واقيعيشدا، بؤئةوةى كاتى دواكةوتنةكة بةينةر�وو.. دةبي�ت دوورى ني�وان جي�ى دوو ر�ووداوةكة بةسةر خي�رايى

ناردنى هي�ماكاندا دابةشبكةين.. لةليي�كى ديكةشةوة، ئةوةبو لة كاتى لي�كؤل<ينةوةى باسى نامة ناردنةكانى ني�و

شةمةندةفةرى خؤشر�ةوى ني�وان مؤسكؤ- فلديظستؤكدا جي�كة لة بؤشاييدا تا ر�ادةيي�كىضةمكىديان، كة هةمان

زؤر ضةمكي�كى نيسبى بو.

ثي�شء ثاش ئةو شةمةندةفةرةى طل<ؤثة داطيساوةكةىطريان

تي�دايةء، بة شةمةندةفةرى ئةينشتاين ناوى دةبةين.. ئةو (ئؤتؤماتيك)ةى دةرطةكانى دةكاتةوةخودكارئامي�رة

ناتةواوبو.. طةشتيارةكانى ني�و شةمةندةفةرةكة تي�بينى ئةوةيانكرد كة دةرطةكانى فارطؤنى يي�كةم ثانطزة ضركة ثي�ش دةرطةكانى دوا فارطؤن كرانةوة.. بةلم وةستاوانى

سةر شؤستةكة بةثي�ضةوانةوة، دةبينن: دةرطةكانى دوا

27 28

Page 39: All about Relativity

25=15-40فارطؤن ثي�ش دةرطةكانى يي�كةم فارطؤن بة ضركة كرانةوةء، ئيدى هةروةها... ئةو كارةى بةلى

يي�كةوة ثي�ش شتي�كى دى ر�وودةدات، دةشي�ت لىئةزمونطةئةزمونطةيي�كى دى ثاش شتةكة ر�ووبدات.

لي�رةدا ر�استةوخؤ بيؤكةيي�ك دي�تةئاراوة: دةبي�ت نيسبي�تى هةردوو ضةمكى (ثي�ش)ء (ثاش)

دياريبكري�ت.. (لةبارى سةرنى هةر ئةزمونطةيي�كةوة بي�ت) كاري�كى ستةمة وا دابنري�ت كة دةشي�ت مندال<ي�ك ثي�ش دايكى

لةدايكبي�ت! ثةل<ة (لةكة)يي�ك كةوتة سةر خؤر.. طةردوونناسي�ك بةهؤى تةليسكؤثةوة ضاودي�رى خؤر دةكات.. ثاش هةشت دةقيقة

ثي�يدةزاني�ت.. ئةم طةردوونناسة، ثاش ئةمة هةرضييةك بكات بي�طومان

لةضاو دةركةوتنى ثةل<ةكةداواتا ة –زؤر دواكةوتوو

هةرضييةك ثي�ش دةركةوتنى ثةل<ةكة بةهةشت دةقيقة بةسةر يةء زاناكةى ني�ويدا هاتووة، هةرضؤني�ك بن�وانطةئةو ر

لةدواى دةركةوتنى ثةل<ةكةوةن- بةثي�ضةوانةيشةوة، (كة نيشانةى ئةو بةسةرهاتة بة تيشك بطاتة خؤر ثي�ش دةركةوتنى ثةل<ةكة) ئةمة بةبآ هيض طوماني�ك لةضاو

دةركةوتنى ثةل<ة كةدا زؤر زووتر ر�وويداوة.

ئةطةر طةردوونناسةكة لةو ماوةيةدا كة دةكةوي�تة ني�وان ر�وودانى هةردوو ر�ووداوةكةوة.. ضاويلكةكةى لةضاوكرد،

ئةو تةناسوبة كاتييةى دةكةوي�تة ني�وان دةركةوتنى ثةل<ةكةء �ةهالةضاوكردنى ضاويلكةى طةردوونناسةكةوة كاتي�كى ر

نيية. بؤ نوونة: دةتواني بةنيسبةت طةردوونناسء ثةل<ةكةوة

بةجؤري�ك ببزوي�ي كة طةردوونناسةكة وا ببيني ثي�ش دةركةوتنى ثةل<ةكة ضاويلكةكةى لةضاودةكات، يان ثاش دةركةوتنى، يان لةكاتى دةركةوتنى ثةل<ةكةدا.. ئةمةش

بةندة بةخي�رايىء سةمتى بزوتنةوةكةمانةوة. بةمؤرة، باوةر�ى نيسبي�تى ئةوة دةردةخات، تةناسوبى

كاتيى ني�و ر�ووداوةكان دةبي�ت جؤري�ك بي�ت لةم سآ حال<ةتة: زؤر زووترى تةواو، زؤر درةنطتى تةواو، (نةثي�شء نة

ثاش).. بةواتايي�كى وردتر (ثي�ش، يان ثاش) بةندن بةويةوة كة ضاودي�ريى ئةم ر�ووداوانةى لي�وة دةكري�ن.�وانطةر

27 28

Page 40: All about Relativity

بةشى ثي�نجةم

كاتذمي�رء راستةكان دةمدةمي

با سةرلةنوآ شةمةندةفةرةكة بطرينةوة هي�لي�كى ئاسنينى زؤر دري�ذمان لةبةردةمدايةء،

يشوي�ستطةشةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين لةسةرى دةر�وات.. دوو كم لةويدى دوورة..864,000,000هةنء هةريي�كةيان

شةمةندةفةرى ئةينشتاينيش ئةطةر خي�راييةكةى تاطةرةكةضركة بي�ت، ساتة (سةعاتة) وةختي�كى /كم240,000

ئةم ماوةية بب�ي�ت. يي�كياندا كاتذمي�ري�ك هةيةء، يي�كي�ك لةووي�ستطة لةهةر طريان

طةشتيارانةى لةم شةمةندةفةرةدا فارطؤني�كى طرتووة.. لة يي�كةم دا ثي�ش ئةوةى بةر�ي�كةوي�ت، كاتذمي�رةكةى دةستى لةسةروي�ستطة

كة ميقاتكرد.. هةر طةيشتة دووةموي�ستطةكاتذمي�رى ني�و ، بةسةرساميي�وة بينى كاتذمي�رةكةى دواكةوتووة!وي�ستطة

لة ورشةى كاتذمي�ر ضاككردنةوةدا.. سةعاتضيي�كان ئةوةيان بؤطةشتيارةكة سةلاند، كاتذمي�رةكةى دةستى تةواو بي�خةوشة.

ئةى كةواتة ئةمة ضيية؟ بؤ ر�وونكردنةوةى ئةمة، با وا تةسةوور بكةين طةشتيارةكة

ليتي�كى دةستيى ثي�يةء، لةسةر تةختى بنةوةى شةمةندةفةرةكةوة تيشك دةطري�تة بنميضةكةى كة ئاوي�نةيي�كى

ثي�وةيةء تيشكةكة بؤسةر ليتةكة ثي�ضةوانة دةكاتةوة.. ر�ي�ر�ةوى تيشكةكة وةك كابراى ني�و فارطؤنةكة دةيبيني�ت ئةئاوةهاية، وةك

)77لةبةشى سةرةوة وي�نةكةى لثةر�ةى ئةوبةردا (ل ر�وونكراوةتةوة.

ةى لةسةر شؤستةكة وةستاوة، ئةوضاودي�ربةلم بةلى ئةو ر�ي�ر�ةوى تيشكةى لة ليتةكةوة بةرةو ئاوي�نةكة دةر�وات، جي�ى ئاوي�نةكة بةهؤى ر�ؤشتنى شةمةندةفةرةكةوة دةطؤر�ري�ت.. لة

كاتي�كيشدا كة تيشكةكة لة ليتةكةوة بةرةو ئاوي�نةكة دةر�وات.. جي�ى ئاوي�نةكة بةهؤى ر�ؤيشتنى شةمةندةفةرةكةوة دةطؤر�ري�ت..

27 28

Page 41: All about Relativity

لة كاتي�كيشدا تيشكةكة ثي�ضةوانة دةبي�تةوة، جي�ى ليتةكةبةهةمان مةسافة دةطؤر�ري�ت.

بةمؤرة دةبيني تيشك بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةوة مةسافةيي�كى دوورء دري�ذترى بر�يوة لةوةى كة

ة طةشتيارةكانى ني�و شةمةندةفةرةكةوةضاودي�ربةنيسبةت ديارة.. ئةمة لةليي�ك، لةليي�كى دييةوة، ئي�مة ئةوة دةزاني

ية.. بةبآ جياوازى، بةنيسبةت�ةهاخي�رايى تيشك، خي�راييةكى ر دانيشتوانى ني�و شةمةندةفةرء وةستاوانى سةر شؤستةضونيي�كة.. ئةمةش وامان لي�دةكات بطةينة ئةم ئةنامة:

كةدا كاتي�كى دري�ذتر بةسةر ناردنى تيشكءوي�ستطةلة طةر�انةوةيدا تي�ثةر�يوة، لةضاو ئةو كاتةى لةني�و شةمةندةفةرةكةدا

بةسةرضووة!حسابكردنى نيسبةتى ئةو دوو كاتة كاري�كى زةحةت نيية.

ى سةر شؤستةكة ر�وونبؤوة كة لةكاتىضاودي�ر بؤ طريان ) دة ضركة تي�ثةر�بو،10ناردنى تيشكةكةوة تا كاتى طةر�اننةوةى (

=10 ×300,000لةميانى ئةم دة ضركةيةدا تيشك دوورى ى3,000,000 م) ن ك مليؤ سآ )

بر�يوة.. لي�رةدا ئةوة ئةنام دةدري�ت كة دري�ذى هةردوو لى (AB) ء(BC) لة سي�طؤشة دوول يي�كسانى (ABC،دا(

كم دةبي�ت.1,500,000هةريي�كةيان )يش هةروةكو ئاشكراية، بريتيية لةو ر�ي�طةيةىACلى (

شةمةندةفةرةكة لة دة ضركةدا بر�يوي�تىء، دري�ذيي�كةى: كم دةبي�ت. ئيدى دؤزينةوةى2,400,000=10 × 240,000

بةرزيى شةمةندةفةرةكة كاري�كى طران نييةء، بريتيية لة بةرزايى)BD) لة سي�طؤشةى (ABC.دا(

) لةABبا ئةوةمان لةبي بي�ت كة دووضةندانةى ذآ (وةتةر)ى ( سي�طؤشةى طؤشةوةستاودا بريتيية لة كؤى دووضةندانةى

))، بةمؤرةBC)ء (ABوةستاو (قائم)ةكة.. واتا ( )ل( هةردوو AB)2=(AD)2+(BD)2دةتواني لةم هاوكي�شةيةدا: (

بةرزايى شةمةندةفةرةكةمان ضنطكةوي�ت كة ئةمةندةية:

27 28

Page 42: All about Relativity

BD = (AB)2- (AD)2 =21,500,000 - 21,200.000=

م.900,000= 810,000,00,000 ك ئاى كة بنميضةكةى بةرزة! بةلم ئةطةر مةودا خةيال<يي�كانى شةمةندةفةرى ئةينشتاين ر�ةضاوبكةين، ئةمة شتي�كى نامؤء

سةرسور�هي�نةر نابي�ت. ئةو ر�يضطةيةى تيشكةكة لة تةختى بنةوة تا بنميضى

فارطؤنةكة بر�يوي�تى، بة ضوونء هاتنةوةى، بةنيسبةتطةشتيارةكانةوة دوو هي�ندةى بةرزاييةكةية.. واتا:

كم.. بؤ بر�ينى ئةم مةسافةية،1,800,000=900,00 ×2ضركة هةية.6=300,000÷1.800,000تيشك ثي�ويستى بة:

كاتذمي�رةكة بةردةوام دوادةكةوي�ت!

ة10 بةمؤرة كاتآ لة وي�ستطةكةدا ضرك ضركة تي�ثةر�ى.6تي�ثةر�ى، لةني�و شةمةندةفةرةكةدا تةنيا

كةوي�ستطة كاتر�اطرتنىواتا: ئةطةر شةمةندةفةرةكة بةطوي�رةى ثاش سةعاتي�ك بطات، هةر ئةمة بةثي�ى كاتذمي�رى طةشتيارةكة

ت.36 =)10÷6 (×60ثاش: طا ة ة د ق قي ة د بةواتايي�كى دى.. كاتذمي�رى طةشتيارةكة، لة تةنيا يي�ك

ى 24سةعاتدا، مي�ر كاتذ ة ل ة ق قي ة كة دوادةكةوي�ت.وي�ستطة د كاري�كى طرانيش نيية ئةوة بزاني: تا خي�رايى شةمةندةفةرةكة

زي�ت بي�ت، كاتذمي�رةكان زي�ت دوادةكةون.

لةر�استيشدا، تا خي�رايى شةمةندةفةرةكة لة خي�رايى تيشك )، -كة بريتيية لةوADى ( طؤشةوةستاو)ل( نزيكت ببي�تةوة،

)AB (وةتةر)ى (ذآر�ي�طةيةى شةمةندةفةرةكة بر�يوي�تى- لة نزيكتدةبي�تةوة.. ئةمةشيان بريتيية لةو ر�ي�طةيةى تيشكةكة لة

هةمات كاتدا بةرةو ئاوي�نةكة بر�يوي�تى، لة ئاكامى ئةمةشدا، ئةو )ىلنيسبةتة كةمت دةبي�تةوة كة لة ني�وان دري�ذى (

)دا لة سي�طؤشة قائيمةكةداAB (ذي�ى)ء BDى (طؤشةوةستاوهةية.

بةلم ئةم نيسبةتة بريتيية لة نيسبةتى كاتى ني�و كةدا.. تا زي�ت خةريكىوي�ستطةشةمةندةفةرةكة لةضاو كاتى

ئةوةبي، خي�رايى شةمةندةفةرةكة لة خي�رايى تيشك نزيكت كةداوي�ستطةبةينةوة.. دةتواني لةماوةى سةعاتةوةختي�كى

مودةتي�كى زةمةنى هي�جطار كورتان لة شةمةندةفةرةكةدا دةسطيبي�ت.. ئا بةمؤرة ئةطةر خي�رايى شةمةندةفةرةكة بريتى

ى خي�رايى تيشك.. ئةوا بةنيسبةت كاتر�اطرتنى0و9999بي�ت لة كةوة كة سةعاتة وةختي�ك بو، تةنيا يي�ك دةقيقة لةني�ووي�ستطة

شةمةندةفةرةكةدا بةسةر دةضي�ت. كةواتة هةمو كاتذمي�رة بزواوةكان لةضاو كاتذمي�رة

نةبزواوةكاندا دوادةكةون. باوةر�ى نيسبي�تىلةتةكئايا ئةم ئةنامة

ن ما مة ثشت ة ئي� ك ةدا ةو –بزوتنثي�يدةبةست دذوارء ناساز نيية؟

27 28

Page 43: All about Relativity

ئايا ئةمة ماناى ئةوة نيية ئةو كاتذمي�رةى ثي�ش هةموداية؟ �ةهاى رنةبزواوكاتذمي�رةكانى دى دةكةوي�ت لةحال<ةتى

نةخي�ر.. ضونكة بةراوردكردنى كاتذمي�رى ني�و شةمةندةفةرةكة كةدا لة هةلومةرجي�كى تةواو نايي�كسانداوي�ستطةلةتةك كاتذمي�رى

بو.. ضونكة تةنيا دوو كاتذمي�ر لةئارادا نةبو، بةل<كو سآ كاتذمي�ر هةبو! طةشتيارةكةش بةراوردى كاتذمي�رةكةى خؤى لةتةك دوو

ى جياوازدا دةكرد..وي�ستطةكاتذمي�رى جياوازء، لة دوو بةثي�ضةوانةوة، ئةطةر هاتو دوو كاتذمي�ر لة فارطؤنى يي�كةمء

لة يي�كي�كضاودي�ركؤتايى شةمةندةفةرةكةدا هةبواية، ئةوا كاتآ كةى لةتةكوي�ستطةكاندا بةراوردى ميلى كاتذمي�رى وي�ستطةلة

ميلى هةردوو كاتذمي�رى شةمةندةفةرةكةدا دةكرد كة لة ثةنةرةكانييةوة دياربونء بةليدا تي�ثةر�ي.. بؤى دةردةكةوت

كة بةشي�وةيي�كى بةردةوام دوادةكةوي�ت.وي�ستطةكاتذمي�رى لةم حال<ةتةدا كة شةمةندةفةرةكة بة بزوتنةوةيي�كى نةطؤر�ء

كةوة دةبزوي�ت.. بؤشانوي�ستطةلةسةر هي�ل<ي�كى ر�ي�ك بةنيسبةت هةية شةمةندةفةرةكة بة نةبزواو دابني�يء وي�ستطةكة بةبزواو..

ءوي�ستطةئيدى ثي�ويستة هةمو ياسا سروشتيي�كان لة شةمةندةفةرةكةدا يي�كسان بن.

ي�كى وةستاو، دةبي�ت ئةو كاتذمي�رانةى كةضاودي�رهةر بةنيسبةت خؤيةوة دةبزي�ن، تا خي�راتر ببزوي�ن ميلةكانيان لةضاو

كاتذمي�رةكةى خؤيدا خي�راتر دةسوور�ي�نةوة.

ة دةضي�ت كة لة نزيكضاودي�رئةم حال<ةتةش لة حال<ةتى ئةم دوو دوو ستوونى تةلةطرافةوة وةستاونء، هةر يي�كةيان دةيةوي�ت

ى ستوونةكةى تةنيشتى لةطؤشةنيطائةوة بسةلي�ني�ت كة ى ستوونةكةى دى طةورةترة. طؤشةنيطا

ئامي�رى زةمانة

با ئي�ستاكة تةسةوورى ئةوة بكةين شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين لةسةر هي�ل<ي�كى ر�است، نابزوي�ت.. بةل<كو لةسةر هي�ل<ة

ئاسنيني�كى بازنةييةء.. دواى كاتي�كى دياريكراو دةطةر�ي�تةوة ئةوشوي�نةى لي�وةى دةستى ثي�كردووة.

لةم حال<ةتةدا ئةوةمان بؤ ر�وونبؤوة، طةشتيارةكة ثةى بةوة دةبات كاتذمي�رةكةى دوادةكةوي�ت.. ئيدى تا شةمةندةفةرةكةخي�راتر ببزوي�ت كاتذمي�رةكةى زي�ت دوادةكةوي�ت.

27 28

Page 44: All about Relativity

كاتي�ك خي�رايى شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين كة لةسةر هي�ل<ة ئاسنيني�كى بازنةيى دةر�وات زي�ت دةبي�ت، دةتواني بةم ئةنامة

بطةين: هةر كة ر�ؤذي�ك بةنيسبةت طةشتيارةكةوة تي�دةثةر�ي�ت، ضةند

ى وي�ستطةكةوة بةسةردةضي�ت.. ئةماضاودي�رسال<ي�ك بةنيسبةت كاتي�ك ئةم طةشتيارةمان ثاش ر�ؤذي�ك (بةثي�ى كاتذمي�رةكةى خؤى

هي�ل<ة24ثاش سةر ة ت) ب عا سة ئاسنينة بازنةيي�كةدا دةطةر�ي�تةوة ئةو وي�ستطةيةى لي�وةى دةستى

ثي�كردووة، سةرسام دةبي�ت.. كة ضؤن لةمي�ذةوة هةمو خزمءناسياوةكانى مردوون!

دا بو..وي�ستطةئةم طةشتةيان لةو طةشتةى كة لةني�وان دوو جياوازة، طةشتيارةكةى دى كاتذمي�رةكةى خؤى بةثي�ى ضةند

كاتذمي�ري�كى جياواز ميقات دةكرد.. لي�رةدا لة حال<ةتى ر�ي�طةيي�كى بازنةييدايةء، طةشتيارةكة بةراوردى ني�وان ميلى دوو كاتذمي�ر

دةكات نةك سآ كاتذمي�ر.. ئةو دوو كاتذمي�رةش كاتذمي�رىوي�ستطةى دةرضوونة. شةمةندةفةرةكةء كاتذمي�رى

باوةر�ى نيسبي�تيدا ناكؤك نيية؟لةتةكئةى ئةمةيان دابني�يء وي�ستطةى لي�وةنةبزواوئايا دةتواني طةشتيارةكة بة

دابني�ي كة لةسةر هي�ل<ي�كى بازنةيىءبزواودةرضوونةكة بة بةهةمان خي�رايى شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين دةر�وات؟

ئةطةر وابي�ت، ئةوا دةبيني: تا ر�ؤذي�ك بةنيسبةت ئةوانةى ني�و وي�ستطةكةوة تي�دةثةر�ي�ت، ضةند سال<ي�ك بةنيسبةت

طةشتيارةكانةوة بةسةردةضي�ت.. بةلم ئةم بؤضوونة، لةبةر ئةمهؤيانة نادروستة:

لةمةوبةر ئةوةمان ر�وونكردةوة، دةبي�ت تةنيا لةو حال<ةتةدا دابني�ي كة هيض هي�زي�ك كارى تي�نةكات.. لةنةبزواوشتي�ك بة

) نيية، بةل<كو ذمارةيي�كىنةبزواوواقيعيشدا تةنيا يي�ك حال<ةتى (بي�ثايانى ئةم حال<ةتة هةية.

هةر وةك ضؤن هةر جووتة تةني�كى نةبزواو دةتوانن بةخي�راييةكى نةطؤر� بةنيسبةت يي�كدييةوة ببزوي�ن.. لة

شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاينيشدا كة لةسةر هي�ل<ي�كى بازنةيى دةر�وات.. هي�زي�كى دةرثةر�ي�نةرى ضةقى (ناوةندى- مةركةزى)ى

كاردةكاتة سةر كاتذمي�رى ني�و شةمةندةفةرةكة.. لةبةر ئةوة هةرطيز ناتواني ئةم كاتذمي�رة بة نةبزواو دابني�ي.. لةم حال<ةتةشدا

كةء كاتذمي�رى ني�ووي�ستطةئةو جياوازييةى كاتذمي�رى نةبزواوى شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين نيشانةى ثي�دةدةن، دةبي�تة

�ةها.جياوازييةكى ر كاتذمي�رةكانيان وةك يي�ك ميقاتكردء23 ئةطةر دوو كةس

لي�كدى جيابونةوة.. دواى مودةتي�كى دياريكراو سةرلةنوآ بةيي�كدى طةيشتنةوة.. كاتذمي�رى ئةو كةسةيان كة نةبزواوة، يان

لةسةر هي�ل<ي�كى ر�ي�كء بةخي�راييةكى نةطؤر� بزواوة.. وا نيشان دةدات مودةتي�كى دري�ذترى بةسةردا تي�ثةر�يوة.. بةواتايي�كى دى..

ئةو كاتذمي�رةى هيض هي�زي�ك كارى تي�نةكردووة، وا نيشان دةداتكاتةكةى دري�ذترة، يان ثي�شكةوتووة.

- لة دةقةكةدا دوو (ثياو)ة. و. ك 23

27 28

Page 45: All about Relativity

طةشتكردن لةسةر هي�ل<ة ئاسنيني�كى بازنةيىء بةخي�راييةكى نزيك لة خي�رايى تيشكةوة.. توانستي�كى بنةمايىء سةرةكيمان بؤ

لة يي�كآ24هي�نانةدى (ئامي�رى زةمانة) دةداتآ، كة لةمةوبةر ويل<ز لة ضيؤكةكانيدا باسيكردووة.. طةرضى تا ر�ادةيي�كى

سنوورداريشة. كة جاري�كى دى لة وي�ستطةكةدا وةستاينء لة شةمةندةفةرةكة

هاتينةدةر.. خؤمان لة داهاتووى زةمانةدا دةبيني. لة واقيعدا، دةتواني بةمؤرة ئامي�رى زةمانةية، طةشت بةرةو

ئاييندة بكةين.. بةلم ناتواني بةرةو ر�ابردوو بطةر�ي�ينةوة.. ئةمةيش جياوازيية سةرةكيي�كةى ني�وان ئةم ئامي�رى زةمانةى

ئي�مةء ئةو ئامي�رى زةمانةية كة ويل<ز باسيكردووة. تةنانةت بيكردنةوة لةوةى بةهؤى طةشةسةندنى زانستةوة لة

داهاتوودا دةتواني بةرةو ر�ابردوو طةشت بكةين، كاري�كى بي�هوودةية.. ئةطينا لةم حال<ةتةدا ناضار دةبي وايداني�ي كة هةندي�ك بارودؤخى ناماقوول هةن دةلوي�ت بهي�ري�نةدى.. لة

واقيعيشدا ئةطةر بةرةو ر�ابردوو طةشتمانكرد، ئةوا دةشي�ت

نووسةري�كىطةورة )Herbert George Wells (1866-1946 : ويل<ز- 24 ئنطليزة، بةني�وبانطتين بةرهةمى لة بوارى ر�ؤمانى زانستة ئةندي�شةدا

)يةء، طةل� ر�مانى دى لةهةمان The Time Machine (ئامي�رى زةمانة .The Island of Drبواردا هةية.. وةك: ( دوورطةكةى د. مؤر

Moreau( يي�كةمي ثياواني�كى ني�و مانط) ءThe First Men in the Moon( .و...تد

(و.ك.. لةسةرضاوةى ديكةوة)

خؤمان لة باري�كى مةحال<دا ببينينةوة.. وةك ئةوةى مرؤظي�ك بةرلةوةى دايكء باوكى لةداييك

بوبن خؤى هةبي�ت. بةلم طةشت بؤ ئاييندة كردن، تةنيا ناسازىء

دذواريي ر�وال<ةتدارى تي�داية.

طةشت بؤ ئةستي�رةكان

لة ئاساندا ئةستي�رةى وا هةية هي�ندة لي�مانةوة دوورة،ةو40بةوي�نة: تيشك بةماوةى سال ئ

دووريية نيوانان دةبر�ي�ت.. وةك دةزاني ناتواني شتي�ك وا لي�بكةين بةخي�راييةكى ئةوتؤ بر�وات لة خي�رايى تيشك زي�ت بي�ت..

40كةواتة دةطةينة ئةو ئةنامةى ناتواني بة مودةتى لة . سال كةمت بطةينة ئةو جؤرة ئةستي�رةية.

بةلم ئةم ئةنامة هةل<ةية! ضونكة ئي�مة ئةو طؤر�انةمان ر�ةضاو نةكرد لة ئةنامى

بزوتنةوةوة دي�تةئاراوة: طريان بة ر�ؤكي�ت (صارووخ)ةكةى ئةينشتاينء بةخي�رايى

ضركة بةرةو ئةو ئةستي�رةية دةضي.. ماناى واية/كم240,000÷300,000بةنيسبةت خةل<كى سةر زةوييةوة ثاش تي�ثةر�بونى (

240,000(x40=50.ن طةي ة سال د

27 28

Page 46: All about Relativity

بةلم بةنيسبةت ئي�مةوة كة سوارى ر�ؤكي�تةكةى ئةينشتاين ضركةية.. ئةم مودةتى ثةنا/كم240,000بوينء، خي�راييةكةى

ت. 6بؤ10سال<ة، بةر�ي�ذةى ةكا مد كة واتا ئي�مة ثاش ثةنا سال ناطةين.. بةل<كو ثاش تةنيا ثاش

50x(6÷10) =30.سال دةطةين تا خي�رايى ر�ؤكي�تةكةى ئةينشتاين زي�ت لة خي�رايى تيشك

ئةو كاتة كةمت-بة ئارةزووى خؤمان–نزيكبي�تةوة، دةتواني بكةينةوة كة طةشتيارةكان بؤ طةيشت بةمؤرة ئةستي�رة هي�جطار

.طةرةكيانةدوورانة

بة ر�ي�طةى تيؤرى.. دةتواني بطةينة ئةم ئةستي�رانةءبشطةر�ي�ينةوةء دةقيقةيي�ك زي�تمان ثي�نةضي�ت!

ئةمةش لة حال<ةتي�كى وادا كة بةخي�راييةكى هي�جطار زؤرسال لةسةر زةوى تي�دةثةر�ي�ت. 80بر�ؤين، طةرضى لةو ماوةيةدا

شتةكان كورت دةبنةوة

كةمآ لةمةوبةر بر�وامان هي�نا كات ضةمكى ر�ةهايى خؤى بةوردى ئاماذةطةرةكي�تىبزركرد.. كات واتايي�كى نيسبى هةيةء،

بةو ئةزمونطةية بدري�ت كة (كات)ى تي�دا دةثي�وري�ت. جاري�كى دىدةطةر�ي�ينةوة سةر باسء لي�كؤل<ينةوةى بؤشايى.

27 28

Page 47: All about Relativity

بةرلة تاقيكردنةوةكةى مايكلسؤن، ئةوةمان بؤ ر�وونبؤوة: .. بةلم لةطةل نيسبي�تى بؤشاييدا،نيسبييةبؤشايى ضةمكي�كى

ئي�مة مؤركي�كى ر�ةهامان بة ثي�وانةى تةنةكان دابو.. واتا ئي�مة كانى ئةو تةنانةن..خةسل<ةتةواماندانابو، ئةم ئةندازانة لة

لةبةرئةوة ثابةندن بةو ئةزمونطةيةى تي�يدا ضاودي�ريان دةكةين.. بةلم تيؤرى نيسبى وامان لي�دةكات واز لةم بر�واية بي�ني.. ئةم

بر�واية وةك ضةمكى (كاتى ر�ةها) وايةء.. ئةمة تةنيا بؤضووني�كى هةل<ةى كؤنة.. بةهؤى مامةل<ةى هةميشةييمانةوة لةطةل خي�رايى

زؤر طضكةدا، بةبةراورد لةطةل خي�رايى تيشكدا، تووشى ئةوهةل<ةية بوين.

با وايداني�ي شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين بةلى شؤستةىكم ة.2,400,000وي�ستطةيي�كدا تي�دةثةر�ي�ت، دري�ذاييةكةى

ئايا طةشتيارانى شةمةندةفةرى ئةينشتاين بةمة قايلدةبن؟

شةمةندةفةرةكة مةسافةى ني�وان ئةمسةرى شؤستةكة تا÷2,400,000بةثي�ى كاتذمي�رى وي�ستطةكة بة ئةوسةرى

ضركة دةبر�ي�ت.. بةلم طةشتياران كاتذمي�رى10 =240,000 خؤيان ثي�ية، كة بةثي�ى ئةم كاتذمي�رةيان، شةمةندةفةرةكة ئةو

مةسافةيةى ني�وان هةردوو كؤتايى شؤستةكة لة مودةتي�كى ضركة6كةمتدا دةبر�ي�ت.. ئي�مة دةزاني، ئةم كاتةى دواييان تةنيا

دةخايي�ني�ت.. لةئاكامى ئةمةدا، طةشتيارةكان مافى تةواوى خؤيانة بطةنة ئةو ئةنامةى كة دري�ذايى شؤستةكة

كم نيية، بةل<كو تةنيا:2,400,000كم ة. 1,440,000=240,000× 6

كةواتة ئي�مة لةبارى سةرنى ضاودي�رى بةنيسبةت شؤستةكةوة نةبزواو، دةبيني: دري�ذى شؤستةكة زي�تة لةضاو بارى سةرنى ئةو ضاودي�رةى كة شؤستةكة بة نيسبةتييةوة

دةبزوي�ت.. هةمو تةني�كى بزواو لة سةمتى بزوتنةوةكةيدابضووكت دةبي�تةوة.

بةلم ئةم كورتبونةوةية هةرطيز بةل<طةى ر�ةهايى بزوتنةوة نيية.. تةنيا هي�ندةمان بةسة، بةنيسبةت (تةن)ةكةوة لة جي�ى

ضاودي�ري�كى نةبزواو بي، تا سةرلةنوآ دري�ذيي�كةى زيادبي�تةوة. هةمان شتيش لةطةل طةشتيارةكاندا ر�وودةدات.. كاتآ ئةمان

شؤستةكة بةكورتى دةبينن.. شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاينيش بؤ6بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤسةكةوة واديارة (بةنيسبةتى

) ضؤتةوةيي�ك.10

27 28

Page 48: All about Relativity

ئةمة نابي�ت تةنيا ضاوخةل<ةتي�نةر بي�ت.. بةل<كو طشت ئةو كةرةسانةى بؤ ئةندازةطرتنء ثي�وانى دري�ذى تةنةكان

بةكاردةهي�نري�ن هةمان شت دةردةخةن. دوايئةوةى زانيمان شتةكان دةضنةوةيي�ك.. ثي�ويستة

ئال<وطؤر�ي�ك بةينة ئةو وتووي�ذانةى لةمةوبةر لةبارةى كاتى كردنةوةى دةرطاكانى شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين كردمان.. كة

كاتى كردنةوةى دةرطةكانان لة بارى سةرنى ضاودي�رة وةستاوةكانى سةر شؤستةى وي�ستطةكةوة حسابكرد، واماندانا جياوازى لةني�وان دري�ذى شةمةندةفةرى بزواو ء شةمةندةفةرى وةستاودا نيية.. كةضى ئةوةتا دري�ذى شةمةندةفةرة بزواوةكة

بةنيسبةت وةستاوانى سةر شؤستةكةوة ضووةيي�كء كورتبؤوة.. بةمثي�ية كاتى ر�استينةى ني�وان كردنةوةى دةرطةكان بةطوي�رةى

÷6ضركة.. بةل<كو دةكاتة تةنيا: (40كاتذمي�رى وي�ستطةكة ناكاتة 10( x 40= 24.ضركة

ئةم ئال<وطؤر�ةش بةنيسبةت ئةو ئاكامانةى لةمةوبةر ثي�يانطةيشتي هيض بايي�خي�كى نيية.

ئةم دوو وي�نةيةش، شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاينء، شؤستةى وي�ستطةكة دةنوي�نن.. وةك ضاودي�رة وةستاوةكانى

سةرشؤستةكةء، سةرنشينانى ني�و شةمةندةفةرةكة دةيبينن. ئي�مة لة وي�نةكةى لى ر�استدا، دةبيني شؤستةكة لة

شةمةندةفةرةكة دري�ذترة، بةلم لة وي�نةكةى لى ضةثدا، شةمةندةفةرةكة لة شؤستةكة دري�ذترة.. باشة كام وي�نةيان لةطةل

واقيعدا دةضةسثي�ت؟!

ئةم ثرسيارة بي�ماناية وةك ئةو ثرسيارةى لثةر�ةى ثي�شووترواية لةبارةى شوانء مانطاكةوة.

هةردوكيان بريتي لة يي�ك ر�استى مةوزووعىء، لة دوو بارىتي�ر�وانينى جياوازةوة وةرطياون.

خي�راييةكانيش دةمدةمي

ئايا ئةو طةشتيارةى

لةني�و

كم/سةعات بؤ ثي�شةوةى5شةمةندةفةري�كدا بةخي�رايى شةمةندةفةرةكة دةر�واتء، شةمةندةفةرةكةش بةخي�رايى

كم/سةعات دةر�وات.. ئايا خي�رايى ئةو طةشتيارة بةنيسبةت50هي�ل<ة ئاسنينةكةوة ضةندة؟

27 28

Page 49: All about Relativity

ئاشكراية خي�رايى مرؤظةكة بةنيسبةت هي�ل<ة ئاسنينةكةوةدةكاتة:

كم/سةعات.55= 50+5 ئةم وتووي�ذة لةسةر ياساى كؤكردنةوةى خي�راييةكان

بنياتنراوة.. هيض طوماني�كيشمان لة ر�استىء دروستى ئةم ياسايةنيية.

كم لة 50 شةمةندةفةرةكة لة واقيعدا سةعاتي�كدا دةبر�ي�تء، طةشتيارةكةش ثي�نج كيلؤمةترى دى

كمء، ئةمةش ئةو مةسافةيةية55دةبر�ي�تء، هةموى دةكاتة لةمةوبةر باسانكرد.

ئةوة بةتةواوى زانراوة، بونى ئةوثةر�ى خي�رايى لة جيهاندا.. بةكارهي�نانى تةواوى ياساى كؤكردنةوةى خي�راييةكان

قةدةغةدةكات، كة ثةيوةنديى بة خي�رايى زؤرء كةمةوة هةية. ئةطةر طةشتيارةكةى ني�و شةمةندةفةرى ئةينشتاين، بؤ

كم/ضركة ببزوي�ت.. ئةوا خي�راتيى100,000نوونة، بةخي�رايى طةشتيارةكة بةنيسبةت هي�ل<ة ئاسنينةكةوة نابي�ت بة:

كم/ضركة.. 340,000=240,000+100,000 ضونكة ئةم خي�رايية لة خي�رايى تيشك كة ئةوثةر�ى خي�رايية،

زي�تة.. بؤيآ بونى ئةمة لة سروشتدا مةحال<ة. كةواتة ر�ووندةبي�تةوة، ياساى كؤكردنةوةى خي�راييةكان، كة لة

ذيانى ر�ؤذانةماندا بةكاريدي�ني، كؤك نيية، تةنيا بةنيسبةت ئةوخي�راييانةوة ر�استء دروستة كة زؤر لة خي�رايى تيشك كةمتن.

ئةو خوي�نةرةى لةسةر هةمو ناسازيية ر�وال<ةتيي�كانى تيؤرى نيسبى ر�اهاتووة، بةئاسانى ثةى بة هؤكانى نةسةلاندنى ئةو وتووي�ذة ر�وال<ةت ر�وونانة دةبات.. كة هةر ئي�ستاكةء بةثي�ى ئةو ياساى كؤكردنةوةى خي�راييةكانان بة ئةنام طةياندووة.. بؤ

ئةم مةبةستةش، ئةو مةسافةيةى شةمةندةفةرةكة لة سةعاتي�كدا بةنيسبةت هي�ل<ة ئاسنينةكةوة بر�يوي�تى، لةطةل ئةو مةسافةيةى

طةشتيارةكةى ني�و شةمةندةفةرةكة بر�يوي�تى.. هةردوكيانانكؤكردةوة.. بةلم تيؤرى نيسبى ئةوةمان ثي�دةل<ي�ت:

ناكري�ت ئةو دوو مةسافةية كؤبكةينةوة.. ئةم ر�ةفتارة، ر�ةفتاري�كى نادروستة.. بةتةواوى وةك ئةوة واية بانةوي�ت

ر�ووبةرى ئةو ثارضة زةويية بدؤزينةوة كة لةم وي�نةيةداية، بةوةى ر�استةهي�ل<ى (ب ج)دا لي�كبدةين.. ئةوةلةتةكر�استةهي�ل<ى (ا ب)

لةبي بةرينةوةكة دري�ذى ئةم ر�استة هي�ل<ةى دوايى (ا ج)، لةبةر ر�استيدا ناطوني�ت.. وي�ر�اىلةتةكدوورى مةوداى بينينةكةى

ئةمةش.. بؤ دةستنيشانكردنى خي�رايى

طةشتيارةكة بةنيسبةن وي�ستطةكةوة.. ثي�ويستة

لةسةرمان دةستنيشانى ئةو ر�ي�طةية بكةين كة لة سةعاتة

ى طرتن كاتر�ا ى ةثي� ب ةختي�كدا –و وي�ستطةكة- بر�يوي�تى.. بةلم ئةوةى ثةيوةنديى بة دياريكردنى

خي�رايى طةشتيارى ني�و شةمةندةفةرةكةوة هةية، ثي�ويستة

27 28

Page 50: All about Relativity

لةسةرمان كاتر�اطرتنى ني�و شةمةندةفةرةكة بةكاربي�ني.. ئةم دوو كيشةيةش وةك لةمةوبةر بؤمان ر�وونبؤوة، زؤر لةيي�كدى

جياوازن.

لة هةمو ئةمانةدا.. ئةو ئةنامة دي�تةدى كة ناتواني

ة ةو م كة ى ةل ب ى خي�راي –دوو يي�كي�كيان لة خي�رايى تيشك نزيك بي�ت- بةو ر�ي�بازةى لةسةرى

ر�اهاتووين بةكاريبي�ني، كؤبكةينةوة.. دةشتوانري�ت بة تاقيكردنةوة ئةو دذواريية ئاشكراء لةر�ووة بسةلي�نري�ت كة لة

كؤكردنةوةى خي�راييةكانداية.. بةم ر�ي�طةية.. بةوي�نة: (وةك لةمةوبةر باسانكرد)، بة ضاودي�ريكردنى بلوبونةوةى تيشك

لةني�و ئاوى بزواودا. بةلم واقيعى خي�رايى بلوبونةوةى تيشك لةني�و ئاوى بزواودا..

خي�رايىلةتةكناكاتة كؤى خي�رايى تيشك لةني�و ئاوى وةستاودا،

بزوتنةوةى ئاوةكةدا.. بةل<كو لة ئةنامى ئةم كؤكردنةوةيةكةمتة.. ئةمةش ئةنامي�كى ر�استةوخؤى تيؤرى نيسبيية.

ثي�ويستة ثةنة بؤ حال<ةتي�كى تاقانةء بي�وي�نة ر�ابكي�شي كةلة كؤكردنةوةى دوو خي�راييدا هةية.. ئةطةر يي�كي�كيان بةتةواوى

كم/ضركة، وةك دةزاني ئةم خي�رايية مؤركى300,000كرديية مانةوةء نةطؤر�انى هةية.. هةرضةند ئةو ئةزمونطانة ببزوي�ن كة

لي�وةيانةوة ضاودي�رى دةكري�ت، يان ر�استت واية هةرضةندي�ك كم/ضركة، لة300,000خي�رايى دى بةينة سةر خي�رايى

ئةنامدا هةمان خي�راييمان دةستطي دةبي�تةوة كة هةركم/ضركة.300,000

نةتوانينى بةكارهي�نانى دةستوورى كؤكردنةوةى ئاسايى دوو خي�رايى.. دةتوانري�ت بة بارءدؤخي�كى ئاسانى ديكة

بةراوردبكري�ت.. ئةويش ئةم بارودؤخةية: ئاشكراية طؤشةكانى سي�طؤشة تةختةكةى (ا ب ج) دةكاتة

.. (بر�وانة وينةى لى ضةث).. با ئي�ستاكة وايداني�ية180 سي�طؤشةكة لةسةر زةوى نةخشةكي�شراوة (بر�وانة وي�نةى لى

ر�است). لةبةر شي�وة طؤيى هةل<كةوتنى زةوى.. طؤشةكانى ئةم

زي�تدةبي�ت..ة 180سي�طؤشةيةى لةسةر زةوى وي�نةكي�شراوة لة ئةم جياوازييةش تةنيا لة حال<ةتي�كدا هةستى ثي�دةكري�ت كة

بتوانري�ت لةني�وان ئةندازةكانى سي�طؤشةكةء ئةندازةكانى زةويدابةراورد بكري�ت.

27 28

Page 51: All about Relativity

كةواتة لة حال<ةتى خي�رايى خاو (كةم)دا.. دةتواني دةستوورة ئاساييةكةى كؤكردنةوةى خي�راييةكان بةكاربي�ني.. بةتةواوى

هةروةكو ضؤن دةتواني دةستوورةكانى ر�ووبةرثي�و بؤئةدازةطرتنء ثي�وانى ر�ووبةرة طضكةكانى زةوى بةكاربي�ني.

بةشى شةشةم

رةنكار بارستايى دةطؤري�ت

بارستايى طريان دةمانةوي�ت وا لة تةني�كى نةبزواو بكةين

بةخي�راييةكى دياريكراو ببزوي�ت.. ثي�ويستة بة هي�زي�ك كار بكةينة سةر ئةو تةنة.. لةم حال<ةتةدا، ئةطةر هيض هي�زي�كى

دةرةكى لة ر�ي�ى بزوتنةوةكةدا نةبي�تة كؤسث.. بةوي�نة، هي�زى لي�كخشاندن.. ئةوا ئةو تةنة بةخي�راييةك دةبزوي�ت كة

وردةوردة زي�تدةبي�ت.. ثاش تي�ثةر�بونى كاتي�كى دياريكراو، بؤمان هةية خي�رايى تةنةكة بطةيةنينة ئةو ر�ادةيةى

.. لةم حال<ةتةشدا دةبيني بؤئةوةى لةذي�رطةرةكمانة كارتي�كردنى هي�زي�كدا كة بة تةنة جؤراوجؤرةكان درابي�ت، تا

وايان لي�بكري�ت خي�راييةكى دياريكراويان ثي�بدري�ت، ئةواثي�ويستمان بة ماوةى زةمةنى جياجيا هةية.

ئةما بؤئةوةى بتواني لي�كخشاندن فةرامؤش بكةين.. با وايداني�ي دوو خر�ؤكى هاو قةوارةمان هةيةء، لةني�و بؤشايى

طةردووندان.. يي�كي�كيان لة قور�قوشمء ئةويديكةيان لةتةختةية.

ئةم دوو خر�ؤكة بة هي�زي�كى ضونيي�كةوة تونددةكةين، تاكم/سةعات.10بطةنة خي�راييةك، بةوي�نة بطةنة

ئاشكراية، بؤ طةيشت بةم ئةنامة، بةنيسبةت خر�ؤكة لةضاو خرؤكةطةرةكةقور�قوشةكةوة كاتي�كى دري�ذترى

27 28

Page 52: All about Relativity

تةختةكةدا.. تا بة هي�زي�كى بةخشةرى ضونيي�ك كاربكاتةسةريان.

لةم حال<ةتةدا دةوتري�ت: خر�ؤكى قور�قوشةكةبارستاييةكى طةورةترى لةبارستايى خر�ؤكى تةختةكة هةية. جا لةبةرئةوةى بةزياد كردنى ماوةى زةمةنى كارتي�كردنى

هي�زي�كى نةطؤر� لةسةر تةني�ك، خي�رايى تةنةكة بةثي�ى زيادبونى ماوة زةمةنيي�كةى هي�زةكة زياددةكات.. ئي�مة

وايدادةني�ي، ئةندازةى بارستاييةكة بريتيية لةو نيسبةتةى لةني�وان ماوة زةمةنيية ثي�ويستةكةدا هةية بؤ طةيشت بةو

خي�راييةى دراوي�تآ، لةو كاتةوة كة تةنةكة وةستاوةء، ئةملةتةكلةني�وان ئةو خي�راييةدا كة ناوبرا.. بارستايى

نيسبةتةدا هاور�ي�ذةيى دةكات.. لةطةل تي�بينيكردنى ئةوةى كة ئةنامى ئةم هاور�ي�ذةيية لةسةر ميقدارى ئةو هي�زة

دةوةستي�ت تةنةكةى خستؤتةطةر.

بارستايى زياد دةكات )ةكانة..تةنكانى (خةسل<ةتةبارستايى لة طرينطتين

هةرطيز ناطؤر�ري�تء.. دةخل<ى بةسةرتةنزانيومانة بارستايى خياييةوة نيية.. ئةمةش لةو سةلاندنانةوة هاتووة كة لة

سةرةتادا باسانكردنء، دةل<ي�ت: خي�رايى لة حال<ةتى ، ر�استةوخؤيانةتةنكارتي�كردنى هي�زي�كى نةطؤر�دا بؤسةر

ماوة زةمةنيي�كةى كارتي�كردنى ئةم هي�زةدا لةتةك )اطرديا(هاور�ي�ذة دةكات.

ئةم سةلاندنة لةليةن ئي�مةوة لةسةر دةستوورة باوةكةى كؤكردنةوةى خي�راييةكان بنياتنراوة.. بةلم ئةوةبو ئي�مة

كةمآ لةمةوبةر ئةوةمان سةلاند: نابي�ت لة هةمو حال<ةتي�كدائةم دةستوورة بةكاربهي�نري�ت.

باشة.. ثاش تي�ثةر�بونى دووةم ضركة بةسةر دةستثي�كردنى هي�زةكةدا ضيبكةين بؤئةوةى بطةينة ئةو

؟طةرةكمانةخي�راييةى )ةكة ثاشتةنئي�مة ئةو خي�رايية كؤدةكةينةوة كة (

تةواوبونى يي�كةم ضركة وةريطرتووة، لةتةك ئةو خي�راييةى لة ماوةى دووةم ضركةدا وةريطرتووة.. ئةمةش بةثي�ى

دةستوورة باوةكةى كؤكردنةوةى خي�راييةكان جي�بةجآ دةكةين.. دةتواني ئةم كارة بةجي�بي�ني مادام ئةو خي�راييةى وةريطرتووة هي�شتا نةطةيشتؤتة ر�ادةيي�ك تا لةطةل خي�رايى

تيشكدا بةراورد بكري�ت.. لةم حال<ةتةياندا ئيدى ناتواني ئةودةستوورة كؤنة بةكاربي�ني.

ئةطةرهةردوو خي�راييةكةمان كؤكردةوةء، تيؤرى نيسبيشمان ر�ةضاوكرد.. دةبي�ت بطةينة ئةنامي�ك هةردةم لةو

ئةنامة كةمت بي�ت لة بةكارهي�نانى دةستوورة كؤنةكةى كؤكردنةوةدا دةستمان دةكةوي�ت.. كة بؤ ئةم حال<ةتة دروست

نيية.. ئةمةش ماناى واية، لة حال<ةتى طةيشتنة خي�راييةكى زؤردا.. ئيدى ئةو خي�رايية بة زيادكردنى ماوة زةمةنيي�كةى كارلي�كردنى هي�ز بؤسةر تةن (بةوثي�ية) زياد ناكات.. بةل<كو

27 28

Page 53: All about Relativity

بةشي�وةيي�كى خاوتر.. ئةمةش شتي�كى زانراوة.. ضونكةئةوثةر�ى خي�رايى لة ئاراداية.

لة خي�رايى تيشك نزيك ببي�تةوة، ئيدىتةنتا خي�رايى خي�راييةكة خاوء خاوتر زياددةكات، كاتي�ك هي�زي�كى نةطؤر كارى تي�كرد.. ئةمةش لةبةرئةوةية كة ناتوانري�ت لةوثةر�ى

خي�رايى تي�ثةر�ي�نري�ت. تا ئةو كاتةى دةمانتوانى بيسةلي�ني، بة زيادكردنى

مودةتى كارتي�كردنى هي�ز بؤسةر تةن، خي�رايى تةنةكة زياددةكات.. لة تواناشاندا بو بل<ي�ي: بارستايى دةخل<ى بةسةر ميقدارى خي�رايى (تةن)ةكةوة نيية.. بةلم كاتي�ك خي�رايى تةن دةطاتة ر�ادةيي�كى وا بشي�ت لةتةك خي�رايى تيشكدا بةراورد بكري�ت، ئةوسا هاور�ي�ذةى نيوان ماوة زةمةنيي�كةء خي�رايى تةنةكة نامي�ني�تء، لةم حال<ةتةدا بارستايى وايلي�دي�ت ثشت بة خي�رايى ببةستي�ت.. جا

لةبةرئةوةى كاتى ثةلةثي�كردن (تاودان) بةبي�سنوور زياددةكاتء، لة هةمان كاتيشدا ناتوانري�ت خي�رايى لة ر�ادةيي�كى دياريكراو تي�ثةر�ي�نري�ت.. دةبيني بارستايى

بةطوي�رةى زيادبونى خي�رايى زياددةكاتء، كاتي�ك خي�رايى تةنةكة بةقةدةر خي�رايى تيشكى لي�هات، بارستاييةكةى

دةطاتة ر�ادةيي�كى بي�ثايان. لةكاتىتةن بارستايىذمي�ركاريي�كان ئةوة ر�ووندةكةنةوة،

بزوتنةوةدا بةو ميقدارة زياددةكات كة دري�ذيي�كةى بةو بزوتنةوةية كورتدةبي�تةوة.. بةمؤرة بارستايى

شةمةندةفةرةكةى ئةينشتاين كة بةخي�رايى ) جار لة6÷10كم/ضركة دةبزوا، بةميقدارى (240,000

بارستايى شةمةندةفةري�كى وةستاوى (وةك خؤى) زي�تة. ئاشكراية لة حال<ةتى خي�رايية ئاسايية بضكؤلةكاندا لةضاو

خي�رايى تيشكدا، بؤمان هةية طؤر�انى بارستايى بةتةواوى فةرامؤش بكةين.. هةروةكو بؤشان هةية ثي�وةنديى

مةوداكانى تةن بةو خي�راييةوة ثشتطوآ بةين.. يان ثةيوةنديى ماوةى زةمةنى ني�وان دوو ر�ووداو بةو خي�رايية كة

ضاودي�رةكانى ئةو دوو ر�ووداوة ثي�ى دةبزوون، ئةميشفةرامؤش بكةين.

ئي�مة دةتواني لة ر�استىء دروستى ثشتبةستنى بارستايى بةو خي�رايية دل<نيابي.. ئةو ثشتبةستنةى لة ئاكامى تيؤرى

نيسبييةوة بة تاقيكردنةوةى ر�استةوخؤيانةوة هاتووة.. ئةويش بة ضاودي�ريكردنى بزوتنةوةى ئةلي�كتؤنة

بزي�و(عةجوول)ةكان. لة هةلومةرجى تاقيكةكردنةوةى نوي�دا.. ئةو ئةلي�كتؤنةى

بةخي�راييةكى نزيك لة خي�رايى تيشك دةبزوي�ت.. شتي�كى دةطمةن نيية، بةل<كو دياردةيي�كى ئاساييةء، كةرةسةى

تايبةتيش بؤ زيادكردنى خي�رايية ئةلي�كتؤنيي�كان هةية، كة كم/ضركةيان30خي�راييةكى وايان ثي�دةبةخشي�ت نزيكةى

لةخي�رايى تيشك كةمت بي�ت. ئةوبارستايىبةمؤرة، فيزيكى نوآ دةتواني�ت بةراوردى

ئةليكتؤنانة بكات كة بة خي�راييةكى هي�جطار زؤر دةبزوي�ن بة

27 28

Page 54: All about Relativity

بارستايى ئةلي�كتؤنة نةبزواوةكانةوة.. دوا ئةنامى تاقيكردنةوةكان ثشتبةستنى بارستاييان بة خي�راييةوة

سةلاند.. ئةمةش ئةو كي�شةيةية لةتةك باوةر�ى نيسبي�تيدادةطوني�ت.

نرخى طرامي�ك تيشك ضةندة؟ ةى�ةنكارزيادبونى بارستايى تةن بةتةواوى بةندة بةو ر

ئةم زيادبونةش ثي�يدراوة..ة ةوخؤيان ست - لةتةك ميقدارى ر�ةنكارىطردى–ر�ا

ثي�ويستدا بؤ جوول<ةثي�خستنى تةن هاور�ي�ذة دةكات. تةنيا بؤئةوة بي�ت�ةنكارلةم حال<ةتةدا ثي�ويست ناكات ر

(تةن)ةكة بكةوي�تة جوول<ة.. هةمو ر�ةنكاري�ك بؤ تةني�ك بدري�تء، هةمو زيادبوني�ك لة وزةكةيدا بارستاييةكةى ثآ

زياددةكات، لةبةرئةمة بارستايى تةنى طةرمكراو لة بارستايى تةنى سارد زي�تة، هةروةكو بارستايى بارستايى

زةمبةلةكي�كى ثةستي�نراو لة بارستايى زةمبةلةكي�كى بةرةل<لزي�تة.

لةر�استيدا هاوكؤل<كةى تةناسوبى ني�وان طؤر�انى طؤر�انى وزة زؤر طضكةية(كةمة):بارستايىء

تةني�ك زيادبكةين،بارستايىبؤئةوةى تةنيا طرامي�ك لة مليؤن كيلؤوات/سات (سةعات)ى25ثي�ويستة وزةيي�كى

بدةينآ.. لةبةرئةوة طؤر�انى بارستايى تةن لة هةلومةرجى ئاساييدا زؤر كةمةء تةنانةت بة ئامي�رة وردةكانيش

)ي�ك3ناتوانري�ت هةستى ثي�بكري�ت.. بةوي�نة: طةرمكردنى (م ئاو لة ثلةى سفرةوة تا ثلةى قول<ثدان، دةبي�تة هؤى زيادبونى

بارستايى ئاوةكة بة ميقدارى ثي�نج بةش لة مليؤني�ك بةشىطرامي�ك

5 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ طرام

1000,000 ني�ك خةل<ووزمان لة كوورةيي�كى داخراوداطهئةطةر

سووتاند.. ئةنامةكانى سووتاندن، دواى ساردكردنةوةى.. بريتى دةبي�ت لة بارستاييةك كة: يي�ك بؤ سآ هةزار طرام كةمت بي�ت لة بارستايى ئةو خةل<ووزء ئؤكسجينةى لي�ى

ثي�كهاتووة.. بةلم ئةم بارستايى كةمبونةية، لةو طةرمايةوةهاتووة كة لةكاتى سووتاندا داوي�تييةوة.

بةلم فيزيكى نوآ ئةو دياردانة دةزاني�ت كة طؤر�انى بارستايى تةن تي�ياندا دةوري�كى طةورة دةطي�ر�ي�ت.. لةوانة،

بةوي�نة: ئةو دياردةيةى لة كاتى بةيي�كدادانى ناوكة ئةتؤميي�كاندا ر�وودةدات.. واتة ئةو دياردةيةى بةهؤيةوة

ناوكى نوآ لة ناوكةكانى ديكةوة دروستدةبي�ت.. بةوي�نة: لةكاتى بةيي�كدانى ناوكى ئةتؤمي�كى ليسيؤم لةتةك ناوكى

ئةتؤمي�كى هايدرؤجيندا.. دوو ئةتؤمى هيليؤميان ل ثي�كدي�ت.. لةمةشدا بارستاييةكةيان لةضاو ميقدارى يي�كةمدا

سةر 1بة ميقدارى ة ت.400 ل طؤر�ري� ة د لةمةوبةر وتان: بؤئةوةى تةنا طرامي�ك بارستايى تةني�ك

مليؤن كيلؤوات/ساتى25زياتر بكةين.. ثي�ويستة وزةيي�كى

27 28

Page 55: All about Relativity

بدةينآ.. لةمةوة ئةو ئةنامة دي�تةدى كة طؤر�ينى طرامي�ك ليسيؤمء هايدرؤجينى تي�كةلو بؤ هيليؤم، بر�ة وزةيي�ك

جار كةمتة (لة بارستايى سةرةتاييان)..400دةردةضي�ت كة كيلؤوات /سات 60,000= 400 ÷ 25,000,000واتا:

ئي�ستاكة وةلم ئةم ثرسيارة دةدةينةوة: طرانبةهاترينمادةيي�كى ني�و سروشت (بةثي�ى كي�شان) كامةية؟

وا ثي�كهاتووين كة ر�اديؤم بة طرانبةهاترين مادة دابني�ي..25تةنيا طرامي�كى نزيكةى ضارةكة مليؤني�ك ر�ؤبل<ى تي�دةضي�ت.

ئةما با نرخى (تيشك) لة طلؤثى كارةبا (ئةلي�كتيك)داسةر 1دياريبكةين كة تةنيا ة ى وزةكةى ناوى دةبي�تة25 ل

طرام تيشك بةقةدةر ميقداري�ك1تيشكى بينراو.. لةبةر ئةمة مليؤن كيلؤوات/سات زي�تة..25كةرةت لة 20ر�ةنكارة كة

) كيلؤوات/سات.. ئةطةر500واتا طرامي�ك تيشك بريتيية لة (ن1نرخى ساتا ت/ كيلؤوا

دانا.. دةطةينة ئةوةى نرخى طرامي�ك تيشك26بةتةنيا كةثيكي�ك مليؤن ر�ؤبل<ة.. بةمؤرة طرامي�ك تيشك بيست ئةوةندةى5

طرامي�ك ر�اديؤم طرانبةهاترة.

ثوختة

م250,000- واتا زي�ت لة 25 ك ر�اديؤ مي� طرا ةنيا . دؤلر بؤ ت سةنتة..1- كةثيك: ثضووكتين ثارةى سؤظي�تييةء، سةديي�كى ر�ؤبل<ي�كةء.. نزيكةى 26

ئةوا نرخى طرامي�ك تيشك لةة كةثيكيش دانا..1 كيلؤوات/ساتي�كمان بة ئةطةر نرخى مليؤن دؤلر.5مليؤن ر�ؤبل زي�ت دةبي�ت.. واتا زي�ت لة 5

بةمؤرة، ئةو تاقيكرنةوة سةلي�نةرة وردانة وامانلي�دةكةن، ددان بة ر�استىء دروستى تيؤرى نيسبيدا بني�ي، كة

خةسل<ةتة سةرسور�هي�نةرةكانى جيهانى

دةورءبةرمان دةخاتةر�وو.. ئةو خةسل<ةتانةى بةهؤى

يا ى ةتاي سةر ى ة ةو –لي�كؤل<ين ر�استتة بل<ي�ي بة لي�كؤل<ينةوةى ساكارانةى- شتةكان ناتوانري�ت

هةستيان ثي�بكري�ت. ئةو طؤر�انة طةوهةريية قوولنةمان بينى كة تيؤرى نيسبى

دةياناتة سةر ئةو ضةمكء بؤضوونة بنضينةييانةى لة ماوةى ضةند سةدةيي�كداء لة ئةنامى تاقيكردنةوةكانى ذيانى ر�ؤذانةدا

طةلل<ةبون. ئايا ئةمة ماناى هةرةسهي�نانى تةواوى تةسةوورة ئاساييةكان

نيية؟. ئايا ئةمة ماناى ئةوة نيية كة ئةو فيزيكةى بةر لة دةركةوتنى

تيؤرى نيسبى ثي�كهاتووة ضيدى بر�ناكاتء ضةشنى كؤنةثي�لوي�كى ثةرثووتء بي�كةل<ك توور�دةدري�ت؟

ئةطةر كارةكة وابوايآ، ئةوا هةمو باسء لي�كؤل<ينةوةيي�كى زانستيانة كاري�كى بي�هوودة دةبو.. ضونكة كةس ناتواني�ت

27 28

Page 56: All about Relativity

بةتةواوى لةوة دل<نيابي�ت ئاخؤ لة داهاتوودا زانستييةكى نوآدةرناكةوي�تء، هةرضى زانستى كؤن هةية هةموى توور�نادات؟!.

با تةسةوورى طةشتياري�ك لةني�و شةمةندةفةرةكةى ئةينشتايندا بكةين.. يان هةر لةني�و شةمةندةفةري�كى ئاسايى

نةفةرهةل<طردا.. ياخود تةنانةت لة شةمةندةفةري�كى خؤشر�ةودا.. ئةم طةشتيارة ويستى طؤر�اني�ك لة ميقاتكردنى كاتذمي�رةكةيدا بكاتء، بةمةيش هاتء تيؤرى نيسبى ر�ةضاوكرد.. لةترسى ئةوةى كاتذمي�رةكةى لة كاتذمي�رى وي�ستطةكة دوانةكةوي�ت..ئةطةر ئةو طةشتيارة خةريكى ئةمة بي�ت ئايا ثي�ى ثي�ناكةني؟

لة واقيعدا ئةو طؤر�انةى (لةم حال<ةتةدا) لة ثاشء ثي�شكةوتنى كاتدا ر�وودةدات، بةشي�كى زؤر طضكةى بي�نرخى ضركةيي�كة.. تةنانةت بةتةنيا لةرينةوةيي�كى شةمةندةفةرةكة زؤر لةوة زي�ت

كاردةكاتة سةر وردترينء باشتين كاتذمي�ر. ئةو ئةندازيارة كيميازانةى لةخؤى دةثرسي�ت: ئايا بارستايى ئاو بةطةرمكردن دةطؤر�ري�ت يان نا؟ ئةوة ئةندازياري�كة كيماسى (ناتةواوى) دةخاتة بيكردنةوةيةوة.. بةلم ئةوةى ثي�وةنديى بة

فيزيكزاني�كةوة هةيةو.. ضاودي�ريى بةيي�كدادانى ناوكة ئةتؤميي�كان دةكاتء، لةو وةرضةرخانة ئةتؤمييانةدا ر�ةضاوى

طؤر�انى بارستايى ناكات.. ثي�ويستة ئةو فيزيكزانة لةبةرنةفاميي�كةى لة ئةزمونطةكة دةربكري�ت.

نةخشةدانةران هةردةم لة نةخشةدانانى ماتؤر�ةكانياندا ثي�ر�ةوى ياسا فيزيكيية كؤنةكان دةكةن.. ضونكة ئةو طؤر�انةى

لةتيؤرى نيسبييةوة دي�تةئاراوة زؤر لة كارتي�كردنى ئةو ميكرؤبةكةمتة كة دةكةوي�تة سةر قةراغى مةكينةكة.

بةلم ئةو فيزيكزانةى ضاودي�ريى ئةلي�كتؤنة خي�راكان دةكات.. ر�ةضاوكردنى طؤر�انى بارستايى ئةلي�كتؤنةكان ئةركي�كى سةر

شاني�تى (ئةو طؤر�انى بارستاييةى لة ئةنامى طؤر�انى خي�راييةوةهاتؤتةدى).

بةمؤرة تيؤرى نيسبى، ئةو ضةمكء بؤضوونانةى زانستى كؤن ثي�كيهي�ناون بةدرؤيان ناخاتةوة.. بةل<كو قوول<تيان دةكاتء،

هةروةها ئةو سنوورانةش دياريدةكات كة دةتوانري�ت لة ضوارضي�وةياندا ئةم ضةمكة كؤنانة بةكاربهي�نري�ن.. نةوةك ببي�تة

هؤى ئةنامى هةل<ةء نادروست. هةمو ئةو ياسا سروشتييانةى فيزيكزانة كؤنةكان بةرلة

دةركةوتنى تيؤرى نيسبى دؤزييانةوة، ناسر�ري�نةوة، بةل<كو تةنياسنوورى بةكارهي�نانيان دياريدةكات.

ثي�وةنديى ني�وان ئةو فيزيكةى تيؤرى نيسبى ر�ةضاودةكاتء، ثي�يدةطوتري�ت فيزيكى نيسبىء، ني�وان فيزيكى كؤن كة ناوى

كلسيكيان لي�ناوة.. لةو ثي�وةنديية دةضي�ت لةني�وانى ر�ووبةرزانى ثراكتيكى ئاسانيانةدا هةية كة ر�ةضاوى شي�وة طؤيى هةل<كةوتنى

زةوى دةكاتء، لةني�وان ر�ووبةرزانى ثراكتيكى سةر زةويدا هةيةكة شي�وة طؤيى هةل<كةوتنى زةوى ر�ةضاو ناكات.

ر�ووبةرزانى ثراكتيكى ئاسانى دةبي�ت لة نيسبي�تى ضةمكى هي�ل<ى (سةرةوخوار)ةوة هةل<قولبي�ت.. هةروةكو فيزيكى نيسبى

دةبي�ت نيسبي�تى ئةندازةكانى تةنء ماوة زةمةنيي�كانى ني�وان دوو

27 28

Page 57: All about Relativity

ر�ووداو ر�ةضاوبكات.. بةثي�ضةوانةى فيزيكى كلسيكى كة ئةمنيسبي�تيية ر�ةضاو ناكات.

هةروةكو ضؤنيش ر�ووبةرزانى ثراكتيكى ئاساني بريتيية لة طةشةسةندنى ر�ووبةرزانى ثراكتيكى زةوى، هةروةهاش فيزيكى

نيسبى بريتيية لة طةشةسةندنء فراوانكردنى فيزيكىكلسيكى.

دةشتواني لة هاوكي�شةكانى ئةندازةزانيى طؤييةوة، واتا ئةندازةزانيى سةر ر�ووى طؤييةوة، بةرةو هاوكي�شةكانى

ئةندازةزانيى تةختايى، واتا ئةندازةزانيى سةر ر�ووى تةخت، بطؤي�زينةوة.. ئةطةر واماندانا نيوة تيةى طؤى زةوى تا ر�ادةى

بي�ثايانى طةورةية.. لةم حال<ةتةدا زةوى طؤيى نابي�ت.. بةل<كو ر�ووبةري�كى تةختى بي�ثايانى دةبي�ت.. واتا ئةنامى كؤكردنةوةى

ة.180طؤشةكانى سي�طؤشة بةتةواوى دةكاتة ثل هةروةها دةشتواني ئةم جؤرة طواستنةوةية لة فيزيكى

نيسبيشدا بكةين.. ئةطةر واماندانا خي�رايى تيشك هي�جطار زؤرة، ر�ادةى بي�ثايانى.. واتا تيشك يي�كسةر بلودةبي�تةوة. تا

ئةطةر تيشك لة واقيعدا يي�كسةر بلوببي�تةوة، ئةوا ضةمكى (هةمانكاتيى) دةبي�تة ضةمكي�كى ر�ةها وةك لةمةوبةر ديان.. ماوة

زةمةنيي�كانى ني�وان ر�ووداوةكانء مةوداى تةنةكانيش ماناى تةواويان دةبي�ت.. بةبي�ئةوةى ر�ةضاوى ئةو ئةزمونطانة بكري�ت

لي�وةيانةوة ضاودي�رى دةكري�ن. كةواتة ئةطةر واماندانا خي�رايى تيشك بي�ثايانة.. ئةوا

دةتوانري�ت هةمو بؤضوونة كلسيكيي�كان بثاري�زري�ن.

بةلم هةمو تةقةلليي�ك بؤ طوناندن لةني�وان خي�رايى سنووردارى تيشكء ثاراستنى ضةمكة كؤنةكان دةربارةى

بؤشايىء كات، وامانلي�دةكات ر�ةفتارى طةوجانة بنوي�ني.. وةك ر�ةفتارى ئةو مرؤظةى ددان بة شي�وة طؤيى زةويدا دةني�ت، بةلم لةطةل ئةمةشدا بر�واى بةوة هةية كة هي�ل<ى (سةربةرةوخوار) لةو

ء، لةوة�ةهايةشارةى تي�يدا دةذى هي�ل<ي�كى (سةربةرةوخوار)ى ر دةترسي�ت زؤر لةو جي�يةى تي�يدا دةذى دوورنةكةوي�تةوة.. نةك

بةرةو بؤشايى طةردوون بةربي�تةوة.

فةرهةنطؤك

تايبةتة بة وشة، يان ضةمكء

زاراوةكانى ني�و ئةمكتي�بةوة

27 28

Page 58: All about Relativity

ئاكام نةتيجة، ئةنامئالوودة هؤطر، ئولفةت ثي�وةطرتن، تةبا، ئينسيجام

ئامي�ر ئالةتئةتؤم زةر�ة

ئةزمون تةجرةبة، تاقيكردنةوة، ئيختيبارئةزمونطة تاقيطة، موختةبةر، ر�وانطة

اثيئةسي ئةندازة ثي�وان، قياس، هةندةسة

ئةندازةزانى زانستى ئةندازة، زانستى هةندةسةئةندازيار موهةنديس

بارستايى كيتلة، كؤى مادةى (تةن)ةكانبازنةيى دائيةيى، ئةل<قةيى

باوةر� مةبدة ، ئيمان، ياساباو شائع

بر� ميقداربزواو جوول<ةدار، بةحةرةكة

بزوتنةوة جوولنةوة، ر�ؤشت، سوور�اننةوةبوار مةجال

بؤضوون تةسةووركردنبةكردةوة بة عةمةل، ثراكتيك تةتبيق، بيلفيعل

بةناضارى بة زةروورةتبي�ثايان بي�كؤتايى، بآ نيهايةت

بي�شومار هي�جطار زؤر، لةذمارة نةهاتووثراكتيك كردةوةيى، بةكردةوة، تةتبيق، عةمةل

ثةروانة هةسارة، كةوكةب

عرضثي�شضاوخست دةرخستة،تاقيكردنةوة ئيمتيحان، ئيختيبار

تاودان ثةلةثي�خست، تةعجيلتةسةووركردن بةزةينداهاتن، وي�ناكردن، مةزةنةكردن

تةن شت، جورم، جيسمتةوةر ميحوةر

تي�ر�واني نيطاكردن، سةيركردنتية قوتر (بؤ بازنةء تؤث)

الضوئية السنةتيشكةسال تيلةتي�طرتن ر�ةصدطردن

تيؤرى نةزةرييةجي�ر�واني ر�وانطة، ئةوشوي�نةى لي�وةيةوة بؤ ئاسان دةر�واني

جي�نيطا جي�ر�واني، ر�وانطة جي�طة بؤشايى، مةكانجوول<ةثي�خست حةرةكة ثي�دان

جةنال ئال<ؤزضاودي�ر موراقيب، موشاهيد

)ثانيةضركة سانيية (ضةق ناوةند، مةركةز، خال<ى ناوةر�است

ضةمك مةفهوومخال نوقتة، شوي�ني�كى دياريكراو

خاوبونةوة كةمبونةوةى خي�رايىخاوء خليضك شي�نةيى

خر�ؤك قورص، تةني�ك لةشي�وةى طؤ، تؤث، يان خةثلةدا.خودكار ئؤتؤماتيك، ئامي�ري�ك بةدةست نةخري�تةطةر�

27 28

Page 59: All about Relativity

خةسل<ةت خاسييةت، سيفةت، شةقلخي�رايى سورعةت

دروست سةليمدذوار موتةناقيز، ناكؤك

دةرةكى خاريىدةستوور قاعيدة

) متقلب الطواردةمدةمى هةرجارةء جؤري�ك، دؤخطؤر�، ()طردىر�استةوخؤيانة موباشر (

ر�استينة ر�استةقينة، واقيعى، دروستر�وانطة مةرصةد، موختةبةر

ر�ؤكي�ت صارووخر�ووبةرزانى زانستى ثي�وانى مةساحة

ر�ةضاوكردن بةنةزةرى ئيعتيبار وةرطرتن سلووك ر�ةفتار

ر�ةنكار شوغلر�ةها موتل<ةقر�ي�ذةيى نيسبى

ذيرى ئةقلذيرى دروست ئةقل<ى سةليم.. بيءهؤشى ماقوول

ذآ وةتةرسات سةعات بؤ (كات) نةك ئامي�رى كاتذمي�ر

سةربةرةوخوار (رأسى)سةمت ئيتيجاه

سيفةت خةسل<ةت، مؤرك، خاسييةتشةقل خةسل<ةت، مؤرك، خاسييةت

عةجوول بزي�و، ضالك، خي�را، طورجوطؤلفؤتؤطرافةر وي�نةطر، ر�ةسام

فيزيك سروشت، فيزياى تةبيعةتفيزيكناس فيزيكزان، زاناى فيزيك

قوتكردنةوة هي�نانة ناوانةوة.. بةرجةستةكردنكاتر�اطرتن تةوقيت

كارتي�كردن كارلي�كردن، تةئسيكارلي�كةر هي�ز، سةبةبكار، هؤكار،

كانزا مةعدةن)بالضبطكتومت بيززةبت (

كؤكردنةوى خي�رايي�كان (جع السرع) الشمسية الموعةكؤمةل<ةى خؤر

كةلةبةر خةلةل) فرضناطريان وامان دانا (

طريانة فةرةزيية، مةزةنةكردنطؤشة ئةندازيى القياس الزاوى

البصار زاويةطؤشةنيطا ، سي�طؤشةى سووضدارى الزاويةطؤشةوةستاو قائم

دةرةجةيىة90 طؤيى خر� وةك تؤث، (كروى)

طةردوون كةون، فةزا، مةكانطةردوونناس طةروونزان، زاناى فةلةكى

) لةضةندئةتؤمي�ك ثي�كهاتووة طةرديلة مؤل<كيؤل<م، (جزىطةرةك ثي�ويست، ئاتاج، ويست

طةوهةرى ئةساسى، جةوهةرى، سةرةكى

27 28

Page 60: All about Relativity

ل مةودا، ئيتيجاهضلع(ل)

لةتةك لةثال، لةطةل، وةتةك لي�كخشاندن ئيحتيكاك

ماوة مةسافة (بؤدوورى) من الزمن) فتةماوة كات، مودةت (

مةودا بوعدناكؤك دذوار، ناتةبا، موتةناقيز

)نواةناووك ناوكة ئةتؤم (ناوين ناوةر�است

نةبزواو شتآ بةخي�راييةكى نةطؤر� لةسةر هي�ل<ي�كى ر�استبر�وات

نةبزواوى (سكون)نيطا ر�ةصد

اجواء، وسطني�وةند هاور�ي�ذةيى تةناسوبهاوكي�شة موعادةلةهاوي�نة عةدةسة

)آنىهةمانكاتى لة يي�ك ئانوساتدا (هي�ما نيشانة، ئيشارةت، ضيفرة

وي�ستطة وي�ستطة، مةتة، جي�ى وةستانى قيتار...

ئندي�كس3 ثي�شةكى وةرطي�ر

9 ثؤختةيي�كى ذيانى ئاينشتاين

11كورتةيي�ك لةمةر�: ئةم كتي�بةء... دانةرانى

13 بةشى يي�كةم13ئةو نيسبي�تيةى هؤطرى بوين 13ئايا هةمو زاراوةيي�ك واتابةخشة؟

14راستء ضةث 15ئي�ستاكة ر�ؤذة يان شةو؟! 16كاميان لةوى ديكةيان طةورةترة؟ 17شتى نيسبى بة ر�ةهايى ديارة! 19شتى ر�ةهاييش نيسبى ديارة! 20(ذيرى دروست) نار�ةزايى دةردةبر�ي�ت

23 بةشى دووةم23بؤشايى ضةمكي�كى نيسبى هةية 23هةمان جي�طة، يان نا!

26 ضؤن دةبزوي�ت؟ تةنلة واقيعدا 28ئايا طشت بارى سةرنةكان هاوتان؟ 30نةبزواوى هةية؟

31! نةبزواوئةزمونطةى 31ئايا شةمةندةفةرةكة دةبزوي�ت؟

35نةبزواوى بةجاري�ك بزر بو ! 36ياساى وازلي�هي�نانى خؤيى 39هةروةها خي�راييش نيسبيية!

27 28

Page 61: All about Relativity

41 بةشى سي�يةم41تراذيدياى تيشك 41تيشك يي�كسةر بلونابي�تةوة 42ئايا دةتوانري�ت خي�رايى تيشك بطؤر�ري�ت؟ 43دةنطء تيشك 44جآ بة (باوةر�ى نيسبي�تى بزوتنةوة) لي�ذدةبي�ت؟ 50حال<ةتي�كى سةخت دي�تة ئاراوة ! 50دةبآ دادى خؤمان بةرينة لى ئةزمون 53باوةر�ى نيسبي�تى سةردةكةوي�ت 55لة حال<ةتي�كى خراثةوة بةرةو خراثت ضووين

59 بةشى ضوارةم59ر�وونبونةوةى نيسبي�تى كات

59ييةك هةية؟ دذوارئايا لة واقيعدا هيض ضةشنة 62با شةمةندةفةري�ك بطرين 64هةرةسهي�نانى ذيريى دروست

(كات)يش دووضارى هةمان 67 ضارةنووسى طةردوون دةبي�ت 70زانست سةردةكةوي�ت 72خي�رايى سنوورى هةية 76ثي�شء ثاش

79 بةشى ثي�نجةم 79كاتذمي�رء ر�استةكان دةمدةمي

79با سةرلةنوآ شةمةندةفةرةكة بطرينةوة 83كاتذمي�رةكة بةردةوام دوادةكةوي�ت! 86ئامي�رى زةمانة 90طةشت بؤ ئةستي�رةكان 92شتةكان كورت دةبنةوة 96خي�راييةكانيش دةمدةمي

101 بةشى شةشةم 101ر�ةنكار بارستايى دةطؤر�ي�ت.. بارستايى 102بارستايى زياد دةكات 106نرخى طرامي�ك تيشك ضةندة؟ 109ثوختة

114فةرهةنطؤك

بةرهةمة ضاثء بلوكراوةكانى نووسةر:

1967 ضاثى يي�كةم - طةردوون - 1- كؤمةل<ة ضيؤك (لةطةل ضةند - ضةكةرة2

1973نووسةري�كى ديكةدا) 1979 ، كؤمةل<ة ضيؤك - سبةينى� باوكت دي�تةوة3 1982 (ر�ةخنةو تؤذينةوة)- كري�كارء ضيؤكى كوردى4

27 28

Page 62: All about Relativity

1999- ئةلفاوبي�تاى ر�ؤذنامةطةريى 51999 كؤمةل<ة ضيؤك - وي�نةكةى خوشكت ، 61999 �ؤمان- خؤرى تار (كؤضى سوور) - ر72004 (شةش شانؤنامة) - ديدارى سةرةك كؤمار 8 2005 لة ضيؤكى كورديدا - ئةندي�شة جوانةكانى ر�ؤح9

2006 - طؤظارى (ر�ؤذنامةوانى)ء، هةل<سةنكاندني�ك10 2007 لة شيعرى كورديدائةندي�شة جوانةكانى ر�ؤح -112006لة ضيؤكى كورديدا - خولياى مةيوونة سثيي�كان12 2007ماركسء ماركسيزمى كوردىء ئايي - 132011- بي�ذةرى تةلةظزيؤنى (ر�ؤذنامةوانى بينراو)142011- زمانى ر�ؤذنامةوانيى كورد 15

لةطةل سةدان وتارى ئةدةبىء زانستىء فيكرىء طؤشةى ر�ؤذنامةوانىء ضيؤكى مندالنء ثي�شةكى نوسينى كتي�بى هاور�آ

وةك دل<شاد مةريوانى، مةر�ةمشةهيدةكانىء نووسةرانى ديكةدا ء هةمزة عةلء فوئاد سةر�اجءمةمةد ئةمي، ر�ةوف زوهدى

ر�ةفيق فايةقء.... تد.

لة بوارى وةرطي�ر�اندا: 1984 ..... ..............- تيؤرى نيسبى ضيية؟12004 ...........................- هونةرى جةنط2 2005 ..........- سؤفيطةريي�تى ..............32005 ...- كتي�بى دووةمى (تاو)..............4 2006 .......- خواردنطةى مةيوونى زيندوو5

2006- كوردناسى.......................... 6 لةطةل وةرطي�ر�انى ضةندين ضيؤكى كورديدا بؤ عةرةبىء،

وةرطي�ر�انى دةيان ضيؤكء شانؤنامةى جيهانيدا بؤ كوردى.

ئامادةن بؤ ضاثكردن- كومةلة ضيؤكى بانكى خوي�ن ء1

سيناريؤى بانكى خوي�ن - ئةندي�شة جوانةكانى ر�ؤح2

لة هزرء ر�ؤشنبيى بيانيدا مموعة قصصية- (الدفن) 3- سيناريؤى فيلمى (بارزانى مستةفا)4

Tel: 0770 153 63 [email protected]

27 28

Page 63: All about Relativity

بةرطى تةرجةمةى ئنطليزى ئةم كتي�بة

27 28