Äàëàé ñîâèí àëòàí ñàíäàëò õààíû îòãîí õºâã¿¿í Áºðòýýñ ýõëýýä Áýõèð
áààòðûí õºâã¿¿í Ìýíýí Òóäàí òºðñºí õ¿ðòýëõ ò¿¿õ
Áóðõàí íÿðâààíä íºã÷èæ, ãóðâàí ìÿíãà õî¸ð çóóí òàâü èë¿¿ æèë áîëñîíä, óìàð ìîíãîëûí ãàçàðò Áîãä ×èíãèñ õààí òºðñºí ¸ñîí èéì áóþó. Ò¿âäèéí ýí òýðã¿¿í Õ¿ç¿¿í ñàíäàëò õààíààñ ñàëñàí Äàëàé ñîâèí àëòàí ñàíäàëò õààíû õºâã¿¿í íü ãóðàâ áóþó àõ íü Áîðî÷ó, äýä íü Øèáàãó÷è, îòãîí íü Áºðòý ×èíóà áóþó. ªºð çóóðàà ìóóäàëöàæ Áºðòý ×èíóà óìàð ç¿ã òýíãèñ äàëàé ãýòýëæ æàäûí (õàðèéí) ãàçàð èðýýä, ýð ¿ã¿é Ãîî Ìàðàë íýðò îõèíûã àâ÷ æàäûí ãàçàð íóòàãëàí Ìîíãîë îìîãòîí áîëîâ. Äýýð òýíãýðèéí çàÿàãààð òýíãèñ äàëàéã ãýòýëæ èðñýí Áºðòý ×èíóà, Ãîî Ìàðàë õî¸ð Áóðõàí Õàëäóíàà íóòàãëàæ àãñàí àæýý. Òýð õî¸ðîîñ Áàòöàãààí òºðºâ. Áàòöàãààíû õºâã¿¿í Òàìà÷à, Òàìà÷èéí õºâã¿¿í Õîðè÷àð ìýðãýí, Õîðè÷àð ìýðãýíèé õºâã¿¿í Óóæèì áóóðàë, Óóæèì áóóðàëûí õºâã¿¿í Ñàëè õàëæàó áºë㺺. Ñàëè õàëæàóãèéí õºâã¿¿í Èõ í¿äýí íýðò áºë㺺. Èõ í¿äýíèé õºâã¿¿í Ñýìñî÷è íýðò áºë㺺. Ñýìñî÷èéí õºâã¿¿í Õàðà÷óñ íýðò áºë㺺.
Õàðà÷óñûí õºâã¿¿í Áóðõàí Õàëäóíû ºâºð ýòãýýä îðøèõ Áóòàõàí áîãóð÷èíû òýðã¿¿íýý òºðñºí, Áîð÷èãèäàé ìýðãýí, Ìîíãîëæèí ãîî ãýðãèéò áºë㺺. Ìîíãîëæèí ãîîãîîñ òºðñºí Òîðãîëæèí áàÿí, Áîðîã÷èí ãîî ãýðãèéò, Áîðîëäîé Õóáèëàé çàëóóò (õºâã¿¿íò) äàéð áîð õî¸ð õºëºã ìîðüò áºë㺺. Áîðîã÷èí ãîîãîîñ òºðñºí Äóâà ñîõîð, Äîáó ìýðãýí õî¸ð áºë㺺. Äóâà ñîõîð ìàíëàé äóíäàà ãàíö í¿äýò áºãººòºë ãóðâàí íýã¿ðè ãàçàð ¿çýì áºë㺺. Íýãýí ºäºð àõ ä¿¿ õî¸óë ãºðººëººä Áóðõàí Õàëäóí äýýð ãàðâààñ òîéðîí ãýðýýñ (îé øóãóéí ãýðýýñ) Ò¿íõýëýã ãîðõèí óðóó íýãýí á¿ëýã èðãýí í¿¿æ àéñóéã àõ íü Äóâà ñîõîð ¿çýæ ºã¿¿ëñýí íü: Òýð Ò¿íõýëýã ãîðõèí óðóó í¿¿æ àéñóé èðãýíèé äîòîð íýãýí õàðãóäàé (ìóõëàãòàé) òýðãýíèé ºëæèãýä (ñóóäàëä) ñóóñàí íýãýí îõèíû ºí㺠ãýãýý ýíäýýñ ¿çýãäýì. Õ¿íä ýñ ºãäºãñºí áºãººñ (õ¿íèé ãýðãèé áîëîîã¿é áîë, Í. Ò) ä¿¿ ÷àìä ãóéñóé ãýæ, Äîáó ìýðãýíèéã ¿çýõýýð èëãýýâ. Òýä èðãýíä õ¿ðâýë ¿íýíõ¿¿ õ¿íä ýñ ºãäºãñºí ãîî ñàéõàí, íýð àëäàð èõòýé Àëàí ãîî íýðò îõèí àæýý.
Òýä èðãýí, Áàðãóæèí ò¿ìýäèéí ýçýí Õîðèëäàé ìýðãýíèé Áàðãóæèí ãîîãîîñ òºðñºí Àëàí ãîî òýð àæýý. Õîðèëäàé ìýðãýí ò¿ìýäèéí ãàçàðò áóëãàä (áóëãà) õýðýì ãºðºº ãàçàä õîðèëîæ õîðèëîëäîæ (ýñðýã òýñðýã) ººð çóóðàà ìóóäàëëàí (ìóó) áîëîëöîæ Õîðèëàð îìîãòîí (îâîãòîí Í. Ò.) áîëîâ. Áóðõàí Õàëäóíàà ãºðººëæ (ãºðººñºí) îëîí áóé õýìýýí Áóðõàí Õàëäóíààñ Áóðõàí Óðèàíõàé øèíøèí áàÿíä í¿¿æ èðñýí àæ. Õîðü ò¿ìýäèéí Õîðèëäàé ìýðãýíèé îõèí, Àðèã óñíàà òºðñºí Àëàí ãîîã Äîáó ìýðãýíèé àâñàí ¸ñîí òèéì áºë㺺. Àëàí ãîî, Äîáó ìýðãýíä èðýýä Áýã¿í¿òýé, Áýëã¿í¿òýé íýðò õî¸ð õºâã¿¿í òºðºâ. Äóâà ñîõîð äºðâºí õ¿¿òýé áºë㺺. Òºäèé àòàë Äóâà ñîõîð ¿ã¿é áîëñíû õîéíî, äºðâºí õºâã¿¿í íü Äîáó ìýðãýí àâãà þóãàà óðàã ¿ë òîîí äîðîìæèëæ õàãàöàí í¿¿â. Ä¿ðâýä îìîãòîí áîëîâ. Ä¿ðâýäèéí ºâºã íü òýä áºë㺺. Ò¿¿íèé õîéíî Äîáó ìýðãýí íýãýí ºäºð äîâöîã ºíäºð äýýð ãºðººëºí îäâîîñ îé äîòîð íýãýí õ¿í ×ý¿ (ãóíæèí) áóãà àëæ ýâäýýä àáèä (áîãèíî) õàâèðãû íü øàðæ ñóóíà àæ. Äîáó ìýðãýí õ¿ð÷ "íºõºð øèðîëãà" õýìýýãýýä, "þóí õ¿í áý, ÷è" õýìýýâýýñ òýð õ¿í ºã¿¿ëñýí íü: Áè óðèàíõàéí õ¿í áóé ãýýä óóøèãò ç¿ëä, àðüñû íü àâ÷ áóñ á¿ãä ìàõûã Äîáó ìýðãýíä ºãºâ.
 
áºë㺺. Ýä õºâã¿¿ä õýíèéõ áîëîâ. Ýíý Ìààëèã Áàÿãóä õ¿í ãýðèéí äàðãà áºë㺺. Ò¿¿íèéõ áóé çà õýìýýëäýõèéã Àëàí ãîî óõàæ (ìýäýýä Í. Ò.) õàâðûí íýãýí ºäºð óóö õºãøìýë õîíèíû ìàõ ÷àíàæ òàâàí õºâã¿¿íýý õóðààæ, çýðýãë¿¿ëæ ñóóëãààä, íèæãýýä ìºñ (ñóì áóþó íàðèéí ìîä Í. Ò.)-èéã áàðèóëæ, "õºâã¿¿ä õóãàëàãòóí" õýìýýí ºã⺺ñ õºâ¿¿ä íü õóãàëæ îðõèâ. Áàñ æè÷ òàâààä ìºñ õàìò öóãëàæ ºã⺺ñ ýñ õóãàëàâ.
Òýíäýýñ ýõ Àëàí ãîî ºã¿¿ëñýí íü: õî¸ð õºâã¿¿í ìèíü ñýðýõóé òàíü (ñýæèãëýõ íü) ýä ãóðâàí õºâã¿¿íèéã òºðºâ õýìýýí, õýíèé þóíû õºâã¿¿í áý õýìýýí ñýðì¿é çà. Ñýðýõ¿é òàíü çºâ áóé. Øºíº á¿ð øàð öýãýýí õ¿í èðæ, õýýëèéã ìèíü èëæ ãýðò ºðõ òîòãûí ãýãýý ë¿ãýý îðæ, íàðàí ñàðàí ãèëáàðàí (ìàíäàí) ãàðàõ öàãò øàð íîõîé áîëæ øèëìàëçàæ ãàð÷ îäîì áºë㺺. Ò¿¿ãýýð óõâààñ òýìäýã íü òýíãýðèéí õºâã¿¿í áóé çà õýìýýí ñàíàì áºë㺺 áè. Õàðö õ¿íä õàíèòãàí (àäèëòãàí) á¿¿ ºã¿¿ëýãò¿í. Ìºíºº õîéíî õàðèéí õààä, óëñûí ýçýí áîëáààñ àÿíäàà ìýäýõ áóé çà òà. Õàð òýðã¿¿ò õ¿í áóñ áóé çà. Þó ÷ áîëîâ òà õî¸ðûí íºõºð ñ¿¿äýð òàíü áîëòóãàé õýìýýâýýñ õî¸ð õºâã¿¿í íü ýñ äîíãîäîâ (äóóí ýñ ãàðàâ). Áàñ Àëàí ãîî õºâã¿¿ääýý ñóðãààë ºã¿¿ëñýí íü: Òàâàí õºâã¿¿ä ìèíü òà ãàíö õýâëèéãýýñ òºðºâ çà. Òà òàâóóëûí ýå ººð áîëáààñ, òóãààðûí ãàíö ìºñºí ìýò õÿëáàð ÿëàãäàíà. Òýð öóã ìºñ ìýò íýãýí ýåò áîëáààñ, õýí áýýð ÿàõèí äàðàãäàõ áèëýý ãýâ. Òºäèé àòàë Àëàí ãîî ¿ã¿é áîëîâ. Ýõèéãýý ¿ã¿é áîëñíû õîéíî, àõ ä¿¿ íàð àäóóãàà õóâààæ àâàëöàâ. Áýëã¿í¿òýé, Áýã¿í¿òýé, Áóõó Õàòàãè, Áóõó÷è Ñàëæè, äºðâºí àõ íàð íü õóâü àâàëöàâ. Àíõíû ä¿¿ Áîäîí÷àðûã ìóíõàã ÿäóó áóþó õýìýýí óðàã ¿ë òîîí õóâü ýñ ºãºâ. Áîäîí÷àð õóâü ýñ õ¿ðòýæ, èéí àòàë þóí õýìýýæ, ãîë äàéðò ãîäèë ñ¿¿ëò îðîã øèíõóëûã óíàæ, ¿õýõ àâààñ çàÿà ìèíü ìýäò¿ãýé õýìýýí Îíîí ìºðºí óðóó îäîâ. Îäîîä Îíîíû Áàë÷àð àðàë (Áàëæèãóí àðàë) õ¿ð÷ ºâñºí ýìá¿¿ë ãýð õèéæ òýíä ñóóâ. Àãñàí (ñóóñàí) ¿ç¿¿ðýý (ãàçðûí ºíäºðò) íýãýí ºäºð áîðîã÷èí õàðöàãà õàð õóð áàðüæ èäýõèéã ¿çýæ ãîë äàéðò ãîäèë ñ¿¿ëò îðîã øèíõóëûí ñ¿¿ëèéí õÿëãàñààð óóðãàëæ (õàðöàãûã) áàðüæ àñðàâ. Òýíäýýñ èäýõ èäýýíã¿é áîëæ á¿ðòý ÷îíûí ãóóíä õóðààñàí ãºðººñèéã ìÿðàéæ õàðâàæ àëààä, ººðºº èäýí, õàðöàãàà òýæýýãýýä òýð îí ãàðàâ. Õîéä îí èðæ õàâàð áîëáààñ íóãàñ ãàëóóä èðâýýñ õàðöàãà þóãàà òàòàæ (ñîéæ È. Ò.) îãîðáààñ õîæóóë òóòàì õîíøóóí (õî¸ð ãóðâàí), ¿íäýñ òóòàì ¿íýð îðòîë íóãàñ ãàëóóä áàðèóëæ èäýí á¿õ¿éä òîéðîí (îéí) ãýð¿¿äýýñ Ò¿íõýëýã ãîðõèí óðóó íýãýí á¿ëýã èðãýí í¿¿æ àéñóéã Áîäîí÷àð ¿çýæ õàðöàãà þóãàà áàðèàä òýä èðãýíä îäîæ, ºäºð áàðèóëñàí íóãàñíààñ ºã÷, ýñýã óíäàà óóæ øºíº ýìá¿¿ëäýý õàðüæ õîíîõ áºë㺺.
 
ãýâýë òýð ýì ºã¿¿ëñýí íü: Àíõíû íýíäýãñýí çàð÷èãóä óðèàíõàéí õ¿í ãýâ. Òýð äóíä õýýëò ýì Áîäîí÷àðò èðæ íóãàí õºâã¿¿í òºðºâ. Æàä (õàðü Í. Ò.) èðãýíèéõ ãýæ Çàð÷èäàé ãýæ íýðèéäýâ. Òýð Çàð÷èäàéí õºâã¿¿í Ò¿ã¿äýé íýðò áºë㺺.
 
ªýë¿í ¿æèíèéã Åñ¿õýé áààòðûí àâñàí ¸ñîí
Àíõíû àõ íü Õà÷è Õºëºã, Õà÷èí, Õà÷èó, Õà÷èëà, Õàðàëäàé, Õà÷èãóí, Íà÷èí áààòàð íýðòýí ýä äîëîîí áºë㺺. Õà÷è Õºëºãèéí õºâã¿¿í Õàéäó íýðò áºë㺺. Íî¸í øèã àâèðòûí òóë íî¸õîí îìîãòîí áîëîâ. Íî¸õîíû ºâºã òýð áºë㺺. Õà÷èóãèéí õºâã¿¿í Áàðèëäàé íýðò áºë㺺. Èäýý áàðàõ (õîâäîã Í. Ò.) òóë Áàðóëàñ îìîãòîí áîëîâ. Õà÷èëàãèéí õºâã¿¿í èäýý áàðàõ èõ áèåòýé òóë èõ Áàðóëàñ õýìýýæ íýðèéäýâ. Áàðóëàñ îìîãòîí áîëîâ.
Ýðäýìò Áàðóëà Òºäºãýí òýðã¿¿òýí Áàðóëàñûí ºâºã òýð áºë㺺. Õàðèëäàéí õºâã¿¿ä áóäàà ìýò õóòãàëäàæ ýõ òýðã¿¿í ¿ã¿éí òóë Áóäàãàä îìîãòîí áîëîâ. Áóäàãàäûí ºâºã òýð áºë㺺. Õà÷èãóíû õºâã¿¿í Àäàðõèäàé íýðò áºë㺺. Àõ ä¿¿ çóóðàà ýíä òýíä õýëæ çàí ìóóò òóë îìîã çóóðàà àäðàã÷ áóé. Ìóõàð ñóóðèí òýðã¿¿òýí Àäàðõèí îìîãòîí áîëîâ. Àäàðõèíû ºâºã òýð áºë㺺. Íà÷èí áààòðûí õºâã¿¿í Óðóãóäàé Ìàíãóäàé íýðòýí áºë㺺.
Óðóãó äàéí õºâã¿¿í Óðóãóò áºë㺺. Ìàíãóäàéí õºâã¿¿í Ìàíãóä îìîãòîí áîëîâ. Óðóãóä, Ìàíãóäûí ºâºã òýð áºë㺺. Íà÷èí áààòðûí àâààëü ãýðãèéãýýñ òºðñºí Øèøèãóäàé, Òóãóëãóäàé õî¸ð áºë㺺. Øèøèãóä, Òóãóëãóä îìîãòîí áîëîâ. Òýäíèé ºâºã òýð áºë㺺. Õàéäóãèéí õ¿¿ Áàéøèíõîð äîãøèí, ×èðõàé ëèíõóà, ×àóæèí ºðòýãýé ãóðàâ áºë㺺. Áàéøèíõîð äîãøíû õºâã¿¿í Òóìáèõàé ñýöýí íýðò áºë㺺.
 ×èðõàé ëèíõóàí õºâã¿¿í Ñèíã¿ì Áýëãý íýðò áºë㺺. Ñèíã¿ì Áýëãèéí õºâã¿¿í Èñýëýé õààí òýðã¿¿òýí Òàé÷óóä îìîãòîí áîëîâ. Òàé÷óóäûí ºâºã òèéì áºë㺺. ×èðõàé ëèíõóàí õºâã¿¿íèéõýýñ òºðñºí Áýñ¿ä íýðò áºë㺺. Áýñ¿ä îìîãòîí áîëîâ. Áýñ¿äèéí ºâºã òýä áºë㺺. ×àóæèí ªðòýãýéí õºâã¿¿í Óðóííàð, Õîíõîòàí, Àðàëä, Ѻíèä, Õàâäóðõàä, Õýíèä Õèðãèñèéí ºâºã òýä áºë㺺. Òóìáèõàé ñýöíèé õºâã¿¿í Ñýìñý÷¿ëý, Õàáóë õààí õî¸ð áºë㺺. Ñýìñý÷¿ëýãèéí õºâã¿¿í Áóëòà÷ó áààòàð íýðò áºë㺺. Áóëòà÷ó áààòðûí õºâã¿¿í Ìýðãýí ñýöýí áºë㺺. Õàáóë ñýöíèé äîëîîí õºâã¿¿íèé àíõíû àõ íü Îõèíáàðõàã, Áàðäàí áààòàð, Õóòóãòó ìºíã¿ð, Õîòàëà õààí, Õóëàí áààòàð, Òºäºãýí, Õàäàãàí ýä äîëîî áºë㺺. Îõèíáàðõàãèéí õºâã¿¿í çîðèãò Æ¿ðõý íýðò áºë㺺. Õºâã¿¿í íü Ñýöýíáýõ, Äàé÷ó õî¸ð áºë㺺. Æ¿ðõýí îìîãòîí áîëîâ. Æ¿ðõýíèé ºâºã òýä áºë㺺.
Áàðäàí áààòðûí õºâã¿¿í Åñ¿õýé áààòàð, Íýã¿í òàéø, Ìýíãèò¿õèà, Ìýðãýí Èõòýé, Äàðèäàé Îò÷èãèí òýä òàâ áºë㺺. Ñî÷èõèë ¿æèíãýýñ òºðæýý. Ñî÷èõèë ¿æèí Ìîíãîë Òàðãóæèí Æèñ¿òýéí îõèí àæãóó. Õóòóãòó ìºíã¿ðèéí õ¿¿ Á¿ðè Áºõý Îíîíû ò¿íä (øóãóéä) æ¿ðõýí ë¿ãýý õóðèìëàõóéä Áýëã¿òýé íî¸íû ìºð õàãà öàâ÷ñàí áºë㺺. Õîòàëà õààíû õºâã¿¿í ×î÷è, Õèðìèãó, Àëòàí ãóðàâ áºë㺺. ¯åýãýä îìîãòîí áîëîâ. Õóëàí áààòðûí õºâã¿¿í Èõ ×ýðýí áºë㺺. Áàäàé, Õèøëèã õî¸ð Äàðõóäûí íî¸í òýð áºë㺺.
 
Òýð öàãò Áàðäàí áààòðûí õºâã¿¿í Åñ¿õýé áààòàð Îíîí ìºðíºº øóâóóëàí á¿õ¿éä Ìýðãèäèéí Èõ  ×èëýä¿, Îëõóíóóä èðãýíýýñ îõèí àâ÷ ¿¿ñãýæ àéñóéòàé çîëãîæ òýðãýíä íü ºíãèéí ¿çâýë ºí㺠ç¿ñ áóñãàé îõèí õàòíûã ¿çýæ ãýðòýý õàðüæ, àõ Íýã¿í òàéø, ä¿¿ Äàðèäàé îò÷èãèíûã óäèðäàæ õ¿ðýõýä  ×èëýä¿ àéæ õóðäàí óõàà þóãààí ãóÿûã äýëäýýä, õîáîðè (õîë) àëñ áóðóóëëàà. Õîéíîîñ íü ãóðâóóë öóâàëäàí õàòèðâààñ ×èëýä¿ õîøóó õó÷èæ (òîéð÷) òýðãýíäýý èðýõýä ªýë¿í ¿æèí ºã¿¿ëñýí íü: Òóãààðûí ãóðâàí àðäûã óõàâ óó ÷è, òýä õ¿íèé öàðàé, öàðàé áóñ áóé. Àìèíä ÷èíü õîð õ¿ðãýõ ìýäýý ¿ã¿é èðãýí áóé. Àìüä ìýíä ¿ëäâýýñ õàðàãà òóòàì õàòàä, ºëæèã òóòàì îõèä áóé çà. Ìèíèé ìýò ºíãºòýéã îëîõ áóé çà. ªºð íýðòýé õ¿í ó÷èðâààñ ªýë¿í ãýæ íýðëýãò¿í. ×è àìèà õàéðëàí ÿâ. Õóðóã ¿íýðèeã ¿íýñýí ÿâ õýìýýí öàìöàà ìºëòºëæ ºã뺺. Ìîðèí äýýðýýñ òîíãîéæ àâàõàä õîéíîîñ àõ ä¿¿ íàð ãóðâóóë õîøóó õó÷èëäàæ èðâýýñ ×èëýä¿ àéæ õóðäàí óõààãàà äýëäýýä Îíîí ìºðºí ººä çîðèí äóòààæ îäëîî. Õîéíîîñ íü äîëîîí ãóðâà äàâòàë íýõýæ, ã¿éöýæ ÿäàæ õàðüæ èðýýä Åñ¿õýé áààòàð, ªýë¿í ¿æèíèé äýëáýã (öóëáóóð)-ýýñ áàðüæ àõ Íýã¿í òàéø óäèðäàæ, ä¿¿ Äàðèäàé îò÷èãèí òýìýýã ãèëæ àéñóéä ¯æèí ýõ èõ äóóãààð óéëæ ºã¿¿ëñýí íü: Àõ ìèíü, ×èëýä¿ ñàëõèíä õºõ뺺 õèéñãýñýýð, õýýð ãàçàð õýýëýý ºëñãºñººð áºë㺺. Ýä¿ãýý õýðõýñ¿ áè õýìýýí õî¸ð øèâýëãýðýý íýãýíòýý àð äýýðýý, íýãýíòýý ºâ÷¿¿í äýýðýý îîð÷ (óíæóóëæ Í. Ò.), ÿàõèí îäú¸ ãýýä Îíîí ìºðºí äîëãèñòîë, îé øóãóé äóóðñòàë, èõ äóóãààð óéëæ àéñóéä Äàðèäàé îò÷èãèí çýðýãöýæ ÿâààä ºã¿¿ëñýí íü: Äàâèðàõ ÷èíü äàâàà îëîí äàâàâ. Óéëàõ ÷èíü óñ îëîí ãýòëýâ. Õàéëáààñ ¿ë ñîíñîõ, õàðâààñ ¿ë ¿çýãäýì, ñýì áîë õýìýýí ÿòãàâ. ªýë¿í ¿æèíèéã Åñ¿õýé áààòðûí àâñàí ¸ñîí èéì áºë㺺.
Àìàãàé õààí, Õàäàãàí, Õîòàëà õî¸ðûã íýð çààñíààð Õàìàã Ìîíãîë, Òàé÷èóä, Îíîíû Õîðõîíàã æèá¿¿ðò Õîòàëûã õààí áîëãîâ. Õàäàãàíûã òàéø áîëãîâ. Õàäàãàí òàéø ìîíãîëûí ºâä㺺ñ èë¿¿ áîëòîë äýâñýâ (á¿æèâ). Àìàãàé õààíû ºø àâúÿ õýìýýí Õîòàëà õààí, Õàäàãàí òàéø õî¸ð òàòààð èðãýíä öýðýãëýí ìîðèëæ, òàòààðûí õ¿éòýí Áàðõà áààòàð Òýì¿æèí ë¿ãýý Õîðèáóõà Æèëèáóõà òýðã¿¿òýí òàòààðò àðâàí ãóðâàíòàà õàòãàëäàæ Àìàãàé õààíû ºøèë ºøèí, õÿñàë õÿñàí ÿäàâ õýìýýâ. Õ¿äýé ñýöýí ºã¿¿ëñýí íü: Òà Àìàãàé õààíû àðâàí õºâã¿¿í ñîíñ:
  Àòðèàò óóëûã àâëàì òà
  Àðãàë óãàëçûã àëàì òà
  Öàâ÷èëäàí ãºâøèëäºí õàãàöàì òà.
  Òýð Õàáóë õààíû äîëîîí õºâã¿¿äèéí àÿ ÿâäàë íü èéì áóþó:
  Ãóðáèõàí ãàçðûã àâëàì òýä
  Ãóëàðàéõàí ÿíçàãûã àëàì òýä
  Õ¿äýíò óóëûã àâëàì òýä
  Õ¿äýð ãºðººñèéã àëàì òýä
  Õ¿äýð ãºðººñíèé ìàõûã
  ºã¿¿ëýëäýýä òàðõàëäàì òýä.
  Äàâàëãààò ãîëûã àâëàì òýä
  Òóóëàé õÿðóóëûã àëàì òýä
  Àâèð çàí òàíü ìóó
  Òýä Õàáóë õààíû äîëîîí õºâã¿¿ä
  Ýå ýâòýéí õ¿÷èíä
  Òà àõ ä¿¿ íàð
 
Õàð ìîðèí æèëèéí çóíû òýðã¿¿í ñàðûí àðâàí çóðãààíàà óëààí òýðãýë ºäðèéí,
ºäºð äºë öàãò ×èíãèñ õààí òºðºâ
Òýä Åñ¿õýé áààòàð, Òàòààðûí Òýì¿æèí, Õîðèáóõà òýðã¿¿òýí òàòààðûã äàãóóëæ èðâýýñ òýä ªýë¿í ¿æèí õºë õ¿íä áºë㺺. Îíîíû Äýë¿¿í áîëäîãò áàéõàä, õàð ìîðèí æèëèéí çóíû òýðã¿¿í ñàðûí àðâàí çóðãààíàà óëààí òýðãýë ºäðèéí, ºäºð äºë öàãò ×èíãèñ õààí òºðºâ. Òºðºõ人 áàðóóí ãàðòàà øàãàéí òºäèé õàð íºæèéã àòãàí òºðºâ ãýõ. Áàÿð ìÿëààõàä Òàòààðûí Òýì¿æèíèéõèéã àâ÷ èðñýíä òºðºâ õýìýýí, òºìºð ºëãèéä ºëãèéäºí Òýì¿æèí ãýæ íýðèéäñýí ¸ñîí èéì áºë㺺. ×èíãèñ õààí òºðººä äîëîî õîíîãèéí õîéíî äàëàéí õîéã äîòîð õàðàâòàð øóâóóí õóð õàð ÷óëóóí äýýð íàðàí çºâøººðºõ¿éÿ (çºâ) ýðãýí ãóðâàí ºäºð äîíãîäîâ. Åñ¿õýé áààòàð, ýíý íýãýí áèëýãò øóâóó áîëîâ õýìýýæ, òýð õàð ÷óëóóã õàãàëæ ¿çâýë, àëòàí òàìãà ¿çýãäýýä òýíãýðò íèñýæ ãàðàâ. ̺í òýð ÷óëóó óðüä, ¸ñîîð á¿òýæ, òýð øóâóó áàñ óðüä ¸ñîîð äîíãîäîâ. Áàñ õàãàëáàë ìºíãºí òàìãà ¿çýãäýýä äàëàéä îðîâ.
Áàñ òýð ÷óëóó á¿òýæ òýð øóâóó áàñ äîíãîäîõîä Åñ¿õýé áààòàð ºã¿¿ëñýí íü: Ýíý õºâã¿¿í òºðººä ýíý õàðàâòàð øóâóóí íýãýí áèëýãò áóé ãýæ, áàñ òýð ÷óëóóã õàãàëæ ¿çâýýñ äîòîð íü õàñáóó òàìãà áàéâ. Àâ÷èð÷ àðèóíàà õ¿íäýëæ õ¿æ çóë ò¿ëæ ñóóí àòàë, òýð õàðàâòàð øóâóó ºðõºí äýýð íü ñóóãààä "÷èíãèñ, ÷èíãèñ" ãýæ äîíãîäîâ. Òýð øóâóóíû äóóí ãàðñàí øàëòãààíààð ×èíãèñ õààí õýìýýí íýðèéäñýí òèéí áºë㺺. Ò¿¿í ë¿ãýý òîõèîñîí ëàì íü Ñàõüÿàãèéí Ãóíãàà Íÿìáóó áºë㺺. Òýð ëàìûí çàðëèãààð Ýñðýó-ãèéí íýðò õîòíû õîéä õààëãûí òóñ õî¸ð ëàâàð ãàçðûí ¿ç¿¿ðýýð Äàëàé äóóðñàõóé íýðò ñ¿ì áîñãîâ. Ñóóò áîãä ×èíãèñ õààí äº÷èí òàâàí íàñíàà õààí îð ñóóâ. Òýð ×èíãèñ õààí, òàâàí ºí㺠äºðâºí õàðü óëñààñ ýõëýí, çàìáóòèâèéí ãóðâàí çóóí æàðàí íýãýí îìîãòîí, äîëîîí çóóí õîðèí õýëòýí óëñûí àëáà ãóâ÷óóð àâ÷, ãàð ãàçàð, õºë õºñºð àìàðæóóëæ Çàãðàâàðäè õààí ìýò àëäàðøèâ.
Áóðõàí íÿðâààíä íºã÷èæ ãóðâàí ìÿíãàí õî¸ð çóóí òàâü èë¿¿ æèë áîëñíû õîéíî ñóóò áîãä ×èíãèñ õààíûã òºðºõèéí ¿åä çàìáóòèâèéí åðòºíöºä àðâàí õî¸ð ìóó õààä òºðæ, õàìàã àìüòàí ìàø äýíñëýí çîâîõîä, ýðõò Øèãìóíè áóðõàíä Çàãðàâàðäè ºãäºæ áàäðàíãóé ýñðóí òýíãýðèéí õóâèëãààí, ñóóò áîãä ×èíãèñ õààíûã ýíý çàìáóòèâèéí àìüòíûã ìýä¿¿ëæ òºðºõ¿éä, õàìàã óëñûã ¿ë ìýä¿¿çýé õýìýýí ãóðâàí îíû óðüä Ñàõüÿàãèéí Ãóíãàà Íÿìáóó ëàì çàðëèã áîëñîí íü: Äýýð òýíãýðýýñ çàÿàãààð, ÷èí çîðèãò ÷àíäìàíü ìýò áîãä ×èíãèñ õààí òºðºõ, õàìãèéã ìýäýã÷ òýð áîëîõ áóé õýìýýæ, Õÿòàäûí Èëèøèäà Øèã¿, Áè Áà íýðò õî¸ð õ¿íýýð Áóðõàí Õàëäóíàà óëààí ÷óëóóíàà öàâ÷èæ áè÷èâ. ×èíãèñ õààí, äýýð Øèãìóíèé áóðõíàà Çèâàíõèðèä ºãäºæ, äîð Íàíäè óáà íàíäè ëóñûí õààí õàñáóó òàìãà ãàðãàí ºãñºí òýð áºë㺺. Åñ¿õýé áààòðûí ªýë¿í ¿æèíýýñ òºðñºí Òýì¿æèí, ×î÷è Õàñàð, Õà÷óãóí, Òýìóãý îò÷èãèí òýä äºðºâ áºë㺺. Òýì¿ë¿í íyðò íýã îõèí áºë㺺. Òýì¿æèí åñºí íàñò á¿õèéä, ×î÷è Õàñàð äîëîîí íàñòàé áºë㺺.
 
Õèÿàä èðãýíèé ñ¿ëä èðæ çààñàí àæ. Áèä Õîíãèðàä èðãýí ýðò ºäðººñ:
  Õàðü óëñûã ¿ë òýìöýí
  ªðººë ýòãýýä òàíü ñóóëãàì áºë㺺.
Ýðò ºäðººñ áèä Õîíãèðàä èðãýí õàöàð ãîî õàòàäòàé, ºí㺠ñàéí îõèäòîé áºë㺺. Çýý ç¿ñòýí, îõèí ºíãºòýí áºë㺺. Íóãàí õºâã¿¿í ìààíü íóòãàà õàðæ, îõèí óðàã ìààíü ºí㺺 ¿ç¿¿ëíý. Åñ¿õýé áààòàð õóä, îõèí ìèíü º÷¿¿õýí áóé, ãýðò ìèíü îäîæ ¿çò¿ãýé õýìýýí ãýðòýý áóóëãàâ. Îõèíûã íü ¿çâýë í¿äýíäýý ãàëòàé, í¿¿ðýíäýý ãýðýëòýé, îõèíûã ¿çýæ îéíäîî îðóóëàâ. Òýì¿æèíýýñ íü íýãýí íàñ ýã÷, àðâàí íàñòàé àæ. Áºðòý íýðòýé àæãóó. Øºíº õîíîæ, ìàðãààø íü ãóéâààñ, Äýé ñýöýí ºã¿¿ëñýí íü: Îëîíòàà ãóéëãàæ ºã⺺ñ äýýæëýãäýõ, öººõºíòýé ãóéëãàæ ºã⺺ñ äîðîìæëîãäîõ, îõèí õ¿íèé çàÿà òºðñºí ¿¿äýíä ºòëºõ ¸ñîí ¿ã¿é àæãóó. Îõèíîî ºãñ¿ãýé áè. Õºâã¿¿íýý õ¿ðãýíèéã ìèíü òà òàâüæ (¿ëäýýæ) îä õýìýýâýýñ, çà õýìýýí õóä áîëîëöîâ. Åñ¿õýé áààòàð ºã¿¿ëñýí íü: Õºâã¿¿íýý õ¿ðãýääýý òàëáèæ îäñóãàé. Õºâã¿¿í ìèíü íîõîéíîîñ öî÷èìòãîé áóé. Á¿¿ öî÷èóë ãýýä õºòºë㺺 ìîðèîðîî áýëýã ºã÷ Òýì¿æèíã õ¿