1 0 4 T r k D i l i

20. yzyln hemen banda Uygur-lardan kalma metinlerin elde edilme-si, bilim dnyasnda yeni bir heyecan yaratmt. zellikle Rus ve Alman he-yetlerinin Dou Trkistana dzenle-dii aratrma gezilerinden sonra Trk dilinin esiz yaratlarn istekle ve zah-metle gn na karmalar, bilim dnyas iin byk bir keif olmasnn yan sra gerekten paha biilemez bir baaryd.

te bu byk kefin en kymetli mcevherlerinden biri, ncelikle Al-

manlarn elde ettii Uygur metinleri arasnda yer alan ve bilim dnyasna ilk kez 1908 ylnda F. W. K. Mller ta-rafndan tantlan, ayn zamanda 355 yapraklk baka bir nshas 1910 yln-da Sergey Efimovi Malov tarafndan inin Kansu eyaletinin Su-cou ehri yaknlarndaki Wun-i-gu kynde maara biimindeki bir Budist tapna-nda yapraklar hlinde ele geirilen Altun Yaruktur. Altun Yarukun Malov tarafndan bulunan bu paralar, St. Petersburg (Leningrad) Nshas ola-rak bilinir ve hlen Asya Mzesinde-dir. Dier yazmalar ise Turfanda, Al-man aratrma gezileri sonucunda elde edilmitir. Bugn Almanyada, Mainz koleksiyonunda ve Berlin Bilimler Akademisinde bulunmaktadr.

Budist Uygur edebiyatnn g-nmze kalan en hacimli ve nemli yarats olan Altun Yaruk zerine bir-ok alma yaplmtr. Bunlardan en yenisi ise ukurova niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde Eski Trk dili, zellikle de Eski Uygur Trkesi alannda almalarn srd-ren Do. Dr. Engin etinin tantaca-mz bu deerli ve nemli almas, Altun Yaruk Sekizinci Kitaptr. Bu a-lma iin deerli dememizin balca nedeni, olduka zahmetli ve ok emek isteyen bir iin baaryla bitirilmesidir; nemli bulmamzn balca nedeni ise Altun Yarukun sekizinci kitab ze-rine ilk kapsaml ve ayrntl alma

Engin ETN, Altun Yaruk Sekizinci Kitap, Karahan Kitabevi, Adana 2017.

Hsn ada AR SL AN

Altun Yaruk, Sekizinci Kitap

GNDEM

1 0 5T r k D i l i

olmasdr. ncelikle almay genel hatlaryla tanyalm:

Engin etinin Altun Yaruk Sekizin-ci Kitap adl almas, be blmden olumaktadr. Birinci blm, Giri blmdr ve bu blmde sekizinci kitap, kitabn ierii ve kitap zerine yaplan almalara yer verilmitir.

kinci blm, nceleme blm-dr. Sekizinci kitab oluturan Altun Yaruk yazmalar; yazmalarn yazm zellikleri; Berlin [B] ve St. Petersburg [Pb] nshalarnn ses birim, yap bi-rim, szck ve sz dizimi bakmndan farkllklar bu blmde ele alnmakta-dr. almada yararlanlan Kaynak-lar, nceleme blmnden sonra verilmektedir.

Metin blm, almann ana blmdr. Berlin Yazmalarnn e-viri Yazs ve Harf evirisi ile Kar-latrmal Metin ve eviri adl iki alt blmden oluur. Metin blmn, Aklamalar ksm izler. Dizin ise Uygurca Dizin ile ince-Uygurca Karlklar Dizini adl iki alt balktan meydana gelmektedir.

etinin almasna biraz daha ya-kndan bakalm: Altun Yaruk Sekizinci Kitap; eserin sekizinci kitabn olu-turan 15. (ikinci ksm), 16., 17., 18., 19. ve 20. blmlerinin tamamnn karlatrmal olarak incelendii, ana metnin ince kaynak metinle karla-trlp ilgili blmlerdeki szlerin kar-latrmal dizininin verildii derli toplu bir almadr.

Sekizinci Kitabn erii ksmn-da; 15. blmn (ikinci ksm) ba-lnn, Pb yazmasnn ilk varann

eksik olmas ve baln blm sonun-da tekrarlanmam olmas yznden bilinmedii, bununla birlikte kaynak metnin ilgili blmnde balk olarak [437c19] Byk Tanra Sarasvati on beinci blmn ikisi szlerinin g-rld sylenmektedir (s. 3, 4).

16. blmn bal, irikini atl()g t(e)ri kz tg tnmek atl()g alt y()g(i)rmin blk (318.-322. satrlar) [irikini (Skr.1 r) adl tanrann arz adl 16. blm] (s. 4, 253); 17. bl-mn bal, irikini atl()g kut t(e)ri hatun ed tavarg semek atl()g y()ti y()g(i)rmin blk (448.-454. satrlar) [kutlu irikini tanrann mal mlk artrmas adl 17. blm] (s. 5, 267); 18. blmn bal, vasundari atl()g yr hatun tg tnmek atl()g sekiz y()g(i)rmin blk (665.-669. satrlar) [Vasundari (Skr. Vasumdhara) adl yer tanrasnn arz adl 18. blm] (s. 5, 290); 19. blmn bal, sananaa-yi atl()g t(e)riler uruut tg tn-mek atl()g tokuz y()g(i)rmin blk (914.-919. satrlar) [Sananaayi (Skr. Sajnaya) adl tanrlar komutannn arz adl 19. blm] (s. 6, 314, 315) eklinde verilmektedir.

20. blmn bal, ligler hanlarn kni trsin aymak atl()g y()g(i)rmin blk (1107.-1112. sa-trlar) [hkmdarlarn doru tresini anlatmak adl 20. blm] (s. 7, 334) olarak verilmi ve Uygurca metnin sonunda tekrarlanan blm bal-nn balangtakinden farkl olarak raaastr tgme begler trsin ukt-mak atl()g y()g(i)rmin blk (1707.-

1 Skr.: Sanskrite.

KTAPLIK

1 0 6 T r k D i l i

1710. satrlar) [Rajaastr adl hanlar retisini anlatmak adl 20. blm] (s. 7, 394) eklinde olduu ancak ince metinde blm balnn bulunmad- ve sadece sekizinci kitabn bittiinin iaretlendii sylenmitir (s. 7).

Altun Yarukun Berlin ve St. Peters-burg yazmalar bulunmaktadr. Ancak St. Petersburg nshas, dier yazmala-ra oranla eserin neredeyse eksiksiz ve salam bir kopyasdr. Bunun kant; bu nshann 1687-1688 yllarnda ta-mamlanm olmas, dier yazmalara gre gnmze daha yakn bir za-manda yazlm olmasdr. Berlindeki yazmalar birbirinden farkldr ve daha eski tarihlidir. Raschmannn Gaba-in, Ehlers ve Ziemenin saptamalar ve kendi bulgularyla Altun Yarukun S blm, I., II. ve III. kitabna ait yetmi farkl yazma tespit ettii bili-nir.2 etin, nceleme blmnde sz konusu bilgileri verdikten sonra seki-zinci kitab oluturan yazmalarla ilgili unlar sylemektedir:

Pb yazmas 38 varaktan olumak-tadr. Bunlardan 1., 26. ve 27. varaklar kayptr. Daha nce de belirtildii gibi, Pb yazmasnn Sekizinci Kitabna ait kayp 30. vara Stockholm Etnografya Mzesinde tespit edilerek 1982de Kgi Kudara ve Klaus Rhrborn tarafndan yine ayn yerde tespit edilen nc Kitabn nc varayla birlikte ya-

2 Raschmann, Simone-Christiane (2002). Alttrkische Handschriften Teil 6, Berliner Fragmente des Goldglanz-Stras, Teil 2: Viertes und Fnftes Buch, Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland, Band XIII/14, Stuttgart, s. 14-52; etin, Engin (2017). Altun Yaruk Sekizinci Kitap. Adana: Karahan Kitabevi, s. 11.

ymlanmtr. Pb yazmasnn Sekizinci Kitabn oluturan 31.-34. varaklarnn kenarlar ypranmtr. Yazma genel olarak dzenli, sayfalarn erevelen-dii her sayfasnda 23 satrn yer ald bir yazmadr. Sayfann st tarafnda 5., 6. ve 7.; alt tarafnda ise 16., 17. ve 18. satrlara denk gelen i ie iki kk emberden oluan poti delii erevesi bulunmaktadr. Bunlar ilevsel olmayp nshann ekildii yazmadaki delikleri temsil etmektedir. Yazmadaki yazlar son derece zenle yazlm olup zaman zaman yanl yazlan szckler altna noktalar koyularak iptal edilmi, unu-tulan ekler ve szckler ise satr zerine kk puntolarla yazlarak kaydedil-mitir. (s. 11)

etin; Pb yazmasnda sekizinci ki-tabn 1712 satrdan, B yazmalarnda ise 2133 satrdan olutuunu belirlemitir. Bunu da Berlinde ok sayda Altun Ya-ruk nshas olmas ile aklamtr. Ay-rca bu almada 132 paradan oluan B yazmalarnn paralel blmlerinin de bulunmasnn satr saysn arttrd-n belirtmitir (s. 12, 15).

etinin almasnda sekizinci kitab oluturan Pb ve B nshalar-nn farkllklar ve yazmalarn yazm zellikleri zerine nemli tespitler yer almaktadr. Bunlardan ilki, ses birim dzeyindeki farkllklarn daha ok iki nszn yan yana geldii tm uyu-muyla ilgili olmasdr ve B yazmala-rnn tm uyumuna daha ok sahip olduu da yazar tarafndan belirtilmi-tir. kincisi, eklerin yazmnda B ve Pb yazmalar arasnda kimi zaman yanl yazma dayanan kimi zaman da ayn ilevdeki benzer bir ekin veya farkl

GNDEM

1 0 7T r k D i l i

ilevdeki bir ekin tercihiyle aklanabi-lecek farkllklarn grlmesidir.

B yazmalar farkl nshalara ait paralardan olumakla birlikte byk ounluunda klasik Uygur yazm zel-likleri grlr. Bu durum, nshalarn erken dneme ait olmasyla aklanr. Pb yazmasyla kyaslandnda B yaz-malarnda d, t, z, s harflerinin yazmn-da asli ses deerlerinin temel alnd, d harfinin d sesi iin, z harfinin z sesi iin kullanld gzlenmektedir. B yazmalarnda gze arpan bir dier zellik de paralarn kendi ierisinde yazm bakmndan bir dzen barndr-masdr. (s. 16).

Bunun yan sra iki nl arasnda eklerin durumu konusunda B yazma-larnda ounlukla tml biimin, Pb yazmalarnda ise tmsz biimin tercih edildii de belirtilmektedir. Bunlarn dndaki ses ve yap birim dzeyindeki farkllklarn (d yerine tnin; z yerine snin yazlmas vb.) ise Pb yazmasnn klasik Uygur yazm zel-likleri tamamasndan kaynakland belirtilmektedir (s. 18).

Szck ve sz dizimi dzeyindeki farkllklarn byk ounlukla temel geler dnda bala, ikilemenin bir unsuru vb. anlam tamamlayc geler-de bulunduu ve rnein bir yazma-da bulunan yana, yme vb. balacn bir baka yazmada yazlmad veya rg uzat, orun orun, dn dn vb. ikile-menin bir (veya birden ok) yazmada kullanlrken bu ikilemelerin bir unsu-runun dier bir yazmada bulunmama-snn en sk karlalan farkllk tr olduu sylenmektedir (s. 18).

Son olarak hem Eski Uygur Trk-esi aratrmalarna nemli bir katk yapan hem de daha nce bu kadar ay-rntl ve kapsaml olarak ele alnma-yan Altun Yarukun sekizinci kitabn zenle alarak biz, alan aratrmac-larnn yararna sunan Do. Dr. Engin etine teekkrlerimizi sunuyoruz. Bu kitabn Eski Uygurca sahasnda yeni almalarn ve keiflerin kaplarn amakta aratrmaclara k tutaca-n umuyoruz.

Safiye DO AN

Gelenekten Gelecee

Trk edebiyat tarihine bakldn-da bu edebiyatn; daha ok iir merkez-li, iir arlkl bir seyir izledii grl-mektedir. Gerek en eski zamanlardan kalan szl edebiyat rnleri gerekse yazl edebiyat rnleri iir zerine kurulmu ve iir zerinden gelimi-

tir. yle ki Trk toplumunda iir; pek ok yazarn, edebiyat dnyasna adm att cmle kapsdr. Dolaysyla Trk edebiyatnn iir merkezli oluu, Trk edebiyatnda kkl bir iir geleneinin olumasnda nemli bir rol oynar. Za-ten genel olarak bakldnda da air-

KTAPLIK

1 0 8 T r k D i l i

ler; yaadklar dnemin zelliklerine gre farkl poetik eilimler, araylar peine dseler bile kendilerinden n-ceki edeb birikimi, gelenei gz ard edemezler nk dil, gelenei bnye-sinde doal olarak barndrr.

Aslnda modern Trk iirinde ge-lenek kavram, balangta bir sorun olarak ortaya kar; beraberinde de gelenek kavram hakknda eitli tar-tma ve polemikler yaanr fakat son-rasnda bu tartmalar