№10 turegiint haant uls

Түрэгийн хаант улс

Э.Цэрэнбаатар

Түрэгийн хаант улс

• Монгол Улсын нутагт дэвсгэрт нэгэн цагт төр улсаа байгуулан оршин тогтнож байсан Тvрэг угсаатнууд тvvх соёлын олон гайхалтай дурсгалыг vлдээсэн билээ. МЭ VI-VIII зуунд Төв Азид хаант улсаа байгуулан оршин тогтнож байсан энэхvv Тvрэгийн хаант улсын тvvх та нарын сонирхлыг татах нь эргэлзээгvй ээ.

Зорилт

• Түрэгүүдийн угсаа гарвал • Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь • Алдартай хаад • Түрэгийн хаант улсын мандан бадрал • Газар нутаг , хил хязгаар, хөрш орнууд • Соёл, зан заншил • Бууран доройтол, мөхөл

Угсаа гарвал

• Түрэгүүдийн өвөг дээдэс нь Ашина гэдэг овог байжээ

• Ашина овгийн хүн ард Хvннvгийн бvрэлдэхvvний нэг аймаг байжээ.

• Тэд Нанхиад / хятад/ , Хvннү, Сяньби нарын улсын захиргаанд харъяалагдан оршиж байв.

• 460 онд Жужан нарын захиргаанд орж Алтайн өвөр биеэр нутаглах болж энэ vеэс Тvрэг гэж нэрлэгдэх болсон байна.

Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь

• 552-745 оны хооронд оршиж байсан .• 552 онд Буман хаан улс байгуулсан • Нийслэл нь орхоны хөндийд байрлаж

байсан • Нийт 17 хүн хаан суусан • Ашина овгийн язгууртнууд угсаа

залгамжилсан хаан суужээ.

Түрэгийн хаант улсын түүхэн үечилэл

• 552-630 он Түрэгийн 1-р хаант улс • 630-680 он Хятадын Тан улсын дарлалд

орсон • 682-745 он Түрэгийн 2-р үеийн хаант улс

Түрэгийн 1-р хаант улсын хаад

• Буман хаан /552-553/ – Үндэслэгч• Коло Исиги хаан / 553-554/-Бумангийн хүү • Кигинь Муюй хаан / 554-572/- Кологийн дүү • Тобо хаан / 572-581 он /- Кигиний дүү • Яньло Амрак хаан / 581/• Бага Ишбара хаан / 581-587/• Юнюйлюй Улуг хаан / 588-599/• Дату Бугя хаан / 599-603 /• Шиби хаан / 609-619 он/ • Хиели / 620-630 он /

Түрэгийн 2-р хаант улсын хаад• Кутулуг хаан / 682-692/- Түрэгийн 2-р хаант

улсыг байгуулсан • Капган хаан / 692-716 он/• Билгэ хаан / 716-734 он/ - • Ижань хаан /734-739 он/- Билгэгийн хүү• Тэнгэри хаан /740-741/ - Билгэгийн хүү • Күтүлүг Ябгу/ 741-745/-Тэнгэри хааны авга

ах

Хаант улсын мандан бадрал

• Мөн Кутулуг , Капган, Билгэ хааны үе буюу 682-734 оны хооронд Түрэг улс нэн чүчирхэгжсэн. Үүнд . Эрэлхэг зоригт Культегин жанжин, мэргэн зөвлөх сайд Тоньюукук нарын гавьяа их билээ

552-582 оны хооронд түрэгийн их цэрэг маш олон аян дайн явуулж, олон омог , аймаг улс эзлэн татвар авч , газар нутгаа өргөтгөн тэлсэн байна. Энэ бол Түрэгийн хаант улсын хамгийн хүчтэй үе нь байлаа .

Билгэ хааны алтан титэм

Культегин жанжин

Культегиний хөшөө архангай аймгийн хашаат сум

Мэргэн сайд Тоньюкук –н хөшөө

Газар нутаг , хил хязгаар , хөрш орнууд

хятадын Тан улс Төвд улс

Баруун түрэг улс

кидан

аймаг

Соёл , зан заншил • Тэд єєрсдийн ахуй амьдрал, євєрмєц онцлогт тохирсон руни бичгийг

зохион хэрэглэж байсан бєгєєд энэ нь 38 vсэгтэй авианы бичиг байжээ. Одоогоор манай нутгаас 50 гаруй руни бичгийн дурсгал олдоод байна. Эдгээрийн дотор Билгэ хаан, Кєлтигин, Тоньюкук, Моюунчур хаан зэрэг нэр цуутай язгууртны дурсгалд зориулсан томоохон гэрэлт хєшєєний бичээс бий. Тvрэгийн руни бичгийн дурсгал нь тусгайлан зассан гэрэлт хєшєєнєєс гадна, байгалийн хад чулуу, барилгын хананы шаваас, зоос мєнгє зэрэг зvйлст бичигдэж vлдсэн байдаг юм

• Тvрэгvvд Алтайгаас анх гарахдаа газар тариалан эрхэлж байсны дээр хожим Орхоны голд тєвлєн суухдаа энэхvv уламжлалаа vргэлжлvvлэх оролдлого хийж байжээ

• . Тvрэгийн vеийн дурсгалыг малтан судлахад тариалангийн багаж зэвсэг, сав суулга олддог юм.

Бууран доройтол, мөхөл • Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд Ижань хаан (734-739)

ба Тэнгэри хаан (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв.

• Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Күтүлүг ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна.

• Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд Күтүлүг ябгу амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв.

• Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй.

• Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ.

• Түрэгийн хаант улсын суурин дээр Түрэг угсааны Уйгурууд хаант улсаа байгуулан 745-840 оны хооронд оршин тогтнов.

Хөшөө цайдамАрхангай аймгийн хашаат сум ,

Цайдам бригад

Түрэгийн хааны бунханБулган аймгийн Баяннуур сум