บทที่ 1 ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ของ ......ของ...

1

บทท 1 ลกษณะทางพฤกษศาสตรของปาลมสาค

พชตระก ลปาลมสามารถพบไ ด ท วไปบนโลก น แ ตความ

หลากหลายของสายพนธและปรมาณทพบ มกจะพบไดมากในเขตรอนชนรอบๆเขตศนยสตร โดยเฉพาะทวปเอเชยและอเมรกาใต ซงอณหภมและความชนสงเหมาะกบการเจรญเตบโตของสงมชวต สงผลใหมความหลากหลายของพนธพชรวมทงพนธปาลมชนดตาง ๆ นบแตอดตมนษยไดใชประโยชนจากตนปาลมในหลายรปแบบ ไดแก การนามาประกอบอาหาร สรางบานเรอน เคร องใชไมสอยในครวเรอน เครองน งหม เครองประดบ เปนตน ในสวนของการนามาประกอบอาหารนน พบวาผลผลตไดมาจากปาลมหลากหลายชนด (Koonlin, 1979) ไดแก

ปาลมทใหนามน (The oleaginous palms) เชน มะพราว (coconut plam, Cocos nucifera) และปาลมนามน (oil palm, Elaeis guineensis)

ปาลมทใหนาตาล (The sacchariferous palms) เชน ตาลโตนด (palmyra, Borassus spp.) อนทผลม (date palm- Phoenix dactilifera) และมะพราว

ปาลมทใหแปง (The farinaceous palms) เชน ปาลมสาค (sago palm, Metroxylon sagu, Metroxylon rumphii or Metroxylon spp.)

2

ภาพท 1.1 รปลกษณของพชตระกลปาลมชนดตางๆ ปาลมเหลานไดเขามามบทบาทในวฒนธรรมการดารงชวตความ

เปนอยของมนษยในทองถนทอาศย ดงเชน มะพราวมบทบาทในการดารงชพของประชาชนในเขตอนโดแปซฟก ปาลมนามนยงประโยชนตอชาวแอฟรกน สวนชาวเอเชยใตมชวตเกยวพนกบตาลโตนด แมแตในเขตทะเลทรายกยงมผลอนทผลม ทใหสารอาหารและแคลอร สง และเชนเดยวกบชาวมลานเซยน-พอลนเซยนทดาเนนชวตอยไดดวยปาลมสาค

ปาลมสาคเปนพชทไดรบการบนทกวาเปนตนไมอาหารทเกาแก และยงเปนพชอาหารหลกของชาวพนเมองทอาศยในเขตแถบศนยสตร การประกอบอาหารจากตนสาคนน มกใชแปงทสะสมอยในลาตนของสาค มาดดแปลงเปนอาหารประเภทตาง ๆ ซงแตกตางจากพชชนดอน ๆ ทมกจะสะสมแปงอยในหวใตดน เชน มนฝรง มนสาปะหลง มนเทศ เปนตน แปงจากเมลดธญพช เชน แปงขาวสาล แปงขาวเจา แปงขาวเหนยว เปนตน แปงจากถว เชน แปงถวเขยว แปงถวเหลอง เปนตน ในสวนของแปงสาคนน

3 นอกจากจะนามาประกอบเปนอาหารโดยตรงแลว ปาลมสาคยงใชประโยชนในดานอน ๆ ไดอกหลายประการ ไดแก

ใบ นามาเยบเปนตบเพอใชมงหลงคาบานหรอกนฝาบาน หอขนม สานเปนตะกรา กระจาดหรอเสอ เปนตน

กานใบยอย ลอกเอาสวนใบออกใชทาไมกวาด ลาตน ซงมความแขงแรง สามารถใชประโยชนจากเนอไมเพองาน

กอสรางหรออปกรณเครองใชในครวเรอน และสวนทเหลอของลาตนยงสามารถใชเปนเชอเพลงได แตโดยสวนใหญเมอกลาวถงสาคแลว เรามกจะนกถงตนสาคทนามาผลตเปนแปง

ปจจบนในประเทศไทย การใชประโยชนจากปาลมสาคไดรบความสนใจเพมมากขน แตพนทปาสาคลดลงมาก เนองจากความตองการใชประโยชนจากพนทปาไปทาอยางอน อยางไรกด สาคมคณคามากกวาทคด ประโยชนของสาค เชน แปงมคณสมบตพเศษ สามารถสรางรายได มความยงยน ชวยอนรกษสงแวดลอม ทนทานตอศตรและภยธรรมชาต และชวยใหระบบวนเกษตรของชมชนเขมแขง (นพนธ , 2557) การจดการความรเกยวกบปาลมสาค จงมความสาคญมากในอนาคต ทงนเพอใหปาลมสาคไมเปนพชทถกลม ในการดารงชพและการใชประโยชนของมนษย การจดการความรทเปนภมปญญาทองถนและความรจากงานวจยทเพมมากขน เพอใหปาลมสาคยงคงอยอยางยงยน และสามารถพฒนาเปนวตถดบเพออตสาหกรรมตอไป

4 1.1 ลกษณะทางพฤกษศาสตรของปาลมสาค

สาคหรอปาลมสาค (Sagu palm) เปนพชในวงศปาลม(Palmae) จดเปนไมยนตนชนดหนง เมอตนโตเตมท จะมลกษณะคลายตนมะพราวหรอตนปาลม ดงภาพท 1.1 สาคเปนพชใบเลยงเดยว ชอบขนในทชมชนแฉะมนาขงตลอดป เรยกวา ปาพร (Peat swamp forest) ซงมการทบถมของอนทรยวตถเปนเวลานาน และพนททมนาจดไหลผาน เชน แมนา หวย หนอง คลองและบง สาคเปนพชทตองการปรมาณนาสง มฝนตกสมาเสมอหรอคอนขางตกชกประมาณ 1,000-2,500 มลลเมตรตอป ชอบอากาศรอนชนทอณหภมประมาณ 29-30 องศาเซลเซยส สาคสามารถทนตอสภาพนาทวมขงหรอนาแหงเปนระยะเวลานานไดเปนอยางด สาคขยายพนธดวยการแตกหนอหรอเมลด ทงวธตามธรรมชาตและการเพาะพนธ (Mc Clatchey, 2006)

ล าตน สาคมลกษณะคลายกบตนตาลโตนด ตนลาน ปาลมและตนมะพราว ลาตนตรงไมมหนามตามลาตน เมอโตเตมทมความสงประมาณ 10-12 เมตร เสนผาศนยกลางลาตนประมาณ 35-60 เซนตเมตร ขนอยกบสภาพของพนทและความอดมสมบรณของดน สาคเปนพชทแตกหนอออกจากรากเหงาของตนเดม รากเหงานจะคอยๆโตและทอดยาวอยเหนอผวดน ทางดานขางของตนเดม แขนงรนหลงๆ จงคอยๆ อยหางจากแขนงรนแรกๆในดานทอยคนละทางกบตนเดมทง 3 ดาน เรยกรากเหงานตามภาษาถนชาวบานวา หวหมก สาหรบการเจรญเตบโตหรอแตกกอของตนสาคจะมลกษณะคลายๆกบตนหมากแดงหรอตนไผ มกาบใบหอลาตนและทางใบตงเกอบตรง กาบทางและใบสเขยว คลายใบมะพราว แตยาวใหญ และหนากวา ตรงกานใบมปมเปนเสยนเรยงเปนระยะๆอยตลอดกาน เมอตนสาคแกเตมทจะมจนดอกและออกตรงสวนยอดหรอทเรยกวา แตกเขากวาง

5

ภาพท 1.2 สวนตางๆ ของตนสาค

6 ดอก สาคจะออกดอกเปนชอ ( inflorescence) ปลายยอดเหนอลาตน ลกษณะคลายเขากวางสงประมาณ 3-4 เมตร และแผกวางประมาณ 4-5 เมตร จะมแขนง และกานดอกยอยรวมอยดอกออกเปนเกลยวเรยงตวกนเปนมลกษณะเปนตมหรอตา ดอกตวผและดอกสมบรณเพศ (ดอกกะเทย) อยบนฐานดอกเดยวกน ในชวงการเจรญเตบโตของดอก จะมดอกตายจานวนหนง จงมกเหลอเพยงดอกทสมบรณ ใน 1 ฐานดอก ดอกตวผและดอกตวเมยจะบานไมพรอมกน โดยดอกตวผจะบานกอนดอกตวเมย 2-4 สปดาห การผสมพนธของเกสรตวผและตวเมยจงคลาดเคลอนกนการผสมพนธจงตดผลนอยและ ในแตละคจะมดอกตวผ และดอกเปนหมนผสมสลบกนไปกบดอกตวเมยทสมบรณ การผสมพนธของสาคจะผสมขามเชนเดยวกบปาลมนามน จานวนโครโมโซมของสาคมอย 13 ค เมอตนโตเจรญเตบโตเตมทแลว สวนกานใบจะมความยาว 5-8 เมตร แตละกานใบจะมใบยอยประมาณ 100-190 ใบ แยกออกจากกานใบเปนคๆ ประมาณ 50-80 ค และแตละใบยอยมความยาวประมาณ 60-80 เซนตเมตร ความกวางของแผนใบประมาณ 5 เซนตเมตร จากการศกษาของ Flach (1997) พบวาในระยะกระจกใบของการเจรญเตบโตของสาค จะออกใบ 2 ใบ ตอเดอน ระยะเปนตน 1 ใบตอเดอน ระยะออกดอก 2 ใบตอเดอน สวนระยะตดผลสาคจะไมออกใบอกแลว รวมระยะเวลาทงหมดตงแตงอกจนถงออกผลแลวตายประมาณ 10-12 ป ในชวงเรมออกดอกนสาคจะสะสมแปงในลาตนไดมากทสดประมาณรอยละ 10-20 ทเดยว

7

ภาพท 1.3 ตนสาคแตกเขากวาง

ผล มลกษณะกลม ดานบนแบน มขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ 3.5-5 เซนตเมตร ผวของผลมลกษณะเปนเกรดหมประมาณ 18 แถวเปลอกดานในลกษณะออนคลายฟอกนาหนาหมเมลดเอาไว บางตนอาจมผลมากถง 7,500-8,000 ผล ผลหนงผลนาหนกรวมประมาณ 42 กรม สามารถทยอยเลอกเกบผลไดตลอดป ระยะเวลาตงแตเรมออกดอกจนถงผลสกใชเวลาประมาณ 4-5 ป เมอผลรวงหมดแลว ตนแมสาคกจะตายในทสด

8 ราก รากตนสาคเปนฝอยเชนเดยวกบรากพชตระกลปาลมทวไป สาคเปนพชรากตนอยบรเวณผวดน และหยงลกลงไปในดนไมเกน 1 เมตร ดวยจานวนรากยอยจานวนมาก สวนหนงจะเปนรากอากาศอยเหนอนาหรอผวเดน เพอชวยในการหายใจ และทสาคญระบบรากเปนตวชวย ในการกรองตะกอนอนทรยวตถตางๆเพอใชในการเจรญเตบโตของตนสาคตอไป

ภาพท 1.4 ลกษณะดอก ผลและรากของสาค

1.2 การขยายพนธ ปาลมสาคสามารถขยายพนธได 2 ลกษณะ คอ 1. การแยกหนอหรอตน จากโคนตนเดมทแตกแผออกเปนกอใหญไปเรอยๆ โดยเลอกหนอทมขนาดไมโตมากนก แลวใชอปกรณประเภทเสยมขด แซะหนอออกจากตนแม แลวนามาแชนาใหสวนโคนจมนา ภายใตพนททมความเขมของแสงประมาณรอยละ 50 ใชเวลาประมาณ 2 เดอนรากจะงอกออกมาใหม แลวจงยายไปปลกในพนทจรง

9 2. การเพาะดวยเมลด ใหเกบเมลดสาคทสกเตมท เลอกเฉพาะทสมบรณ ทดสอบดวยการใชเขมหรอเหลกแหลมแทงเมลดไมทะล เมลดมความแขงแสดงวาเมลดสมบรณ จากนนใหปอกเปลอกเอาเมลดออกมา นาไปเพาะชาในทรายทมความชน รดนาเชาเยน ใชเวลาประมาณ 20-60 วน เมลดจะเรมงอกตนออน จากนนทาการยายไปปลกชาในถงดน ขนาด 5 x 8 นว หรอ 8 x 10 นว จากนนตนกลาสาคจะเจรญเตบโต เมอมความสงเฉลยประมาณ 50 เซนตเมตร สามารถนาไปปลกได โดยใหขดหลมตน การปลกใหสวนดานบนของเหงาอยเหนอผวดน แลวปกหลกผกเชอกไมใหตนกลาสาคลม ดแลหมนตดใบทแหงทงและกาจดวชพชอยางสมาเสมอ ตนกลาสาคกจะเจรญเตบโตไดด

ภาพท 1.5 การขยายพนธสาคดวยการแยกหนอ

10 1.3 วงจรชวตของสาค การเจรญเตบโตของตนสาคมรปแบบเหมอนกบพชตระกลปาลมทวไป กลาวคอ ใบสาคจะกาเนดตรงจดกาเนดใบทตรงสวนยอด จะเจรญในลกษณะหอเปนลาตนขนกอนแลว คอยคลบานภายหลงในภาวะปกตจานวนใบทเกดจะคงทตลอดระยะการเจรญเตบโต และเรมออกดอกเมอมใบไปแลวจานวน 78 ใบ และเมอผลสกแลวตนนนจะตายไปตามธรรมชาต เชน เดยวกบพวกตนลาน ตนไผ หรอตนกลวย เปนตนโดยไมเกยวของกบขนาดของตนวาเลกใหญขนาดไหน สาหรบการกาเนดใบในระยะไมมลาตนทเรยกวาระยะกระจกใบ (rosette stage) สาคจะออกใบ 2 ใบทกๆ 1 เดอน แตเมอตนสาคโตขนในระยะเปนตนแลวจะออกไป 1 ใบตอเดอน เมอเขาสระยะออกดอกจะออก 2 ใบ ตอเดอนแตขนาดของใบจะสนลง และสาคจะไมออกใบอกตอไปเมอมนตดผลแลว กวาตนสาคตนหนงจะออกผล หากนบอายตงแตการงอกดวยเมลด จนถงแตกเขากวาง ตดผล และลาตนจะตายรวมอายประมาณ 12 ป แตตนสาคทเกดจากหนอจะโตและออกดอกตดผลเรวกวาตนทจะเกดจากเมลด

11

ภาพท 1.7 วงจรชวตการเจรญเตบโตของสาค

1) ชอดอกสาค 6) ตนสาคอาย 4-6 ป

2) ชอดอกเรมตดผล 7) ตนสาคอาย 7-8 ป

3) ผลแก 8) ตนสาคอาย 9-10 ป ระยะแตกเขากวาง

4) วยตนออน 9) ตนสาคอาย 11-12 ป ระยะตดผลแก

5) ตนสาคอาย 2-3 ป 10) ตนสาคอาย 12 ป ขนไป ตนใกลตาย

12

สาคเปนพชทเจรญเตบโตไดดในเขตรอนชนรอบๆเขตศนยสตรของโลก แถบทวปเอเชยและอเมรกาใต สาคใหแปงทมคารโบไฮเดรตสง สามารถนามาใชประโยชนได ทง ตนตงแตราก ลาตน และใบ สาคขยายพนธไดดวยหนอและเมลด อายของตนสาคตงแต 12 ป ขนไปหรอเมอสาคเรมออกดอกหรอแตกเขากวาง จะสะสมแปงไวในลาตนเปนปรมาณมากทสด แตถาไมสามารถนาตนสาคมาใชประโยชนไดในชวงเวลาดงกลาว ตนสาคนกจะตายไปในทสด

13

บทท 2 สารพดประโยชนจากตนสาค

สาคเปนพชทองถนสารพดประโยชนหรอพชมหศจรรย ตนหนงๆสามารถนามาใชประโยชนไดหลายประการ ทงทางตรงและทางออม เชน สรางความมนคงทางอาหาร ใชเปนสวนประกอบการสรางทอยอาศย ทาเปนเชอเพลงและพลงงานตลอดจนปองกนภยพบตจากธรรมชาต และเปนพชอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมดวย การนาสาคไปใชประโยชน ยอมขนอยกบภมปญญาของชมชนและการประกอบอาชพเพอความเปนอยในแตละทองถนนนๆ สามารถแบงออกไดเปน 2 ลกษณะ คอ ประโยชนทางตรงและประโยชนทางออม

2.1 ประโยชนทางตรง 1. ใบสาค ใชสาหรบมงหลงคาและกนฝาใบทใชมงหลงคาและกน

ฝาตองนามาเยบเปนตบจาก โดยนาใบยอยของใบสาคมาพบทจดประมาณหนงในสามจากฐานใบ แลวนามาจดเรยงซอนกนโดยใชไมไผหรอไมหมากผาใหมขนาดความกวาง 2 เซนตเมตร ความยาวประมาณ 1.20 เมตร เปนแกนกลาง แลวจงเยบดวยเปลอกนอกของตนคลาหรอหวาย หลงจากนนนาไปตากแดดใหแหงกอนนาไปใชประโยชน โดยปกตจะมอายการใชงานประมาณ 6-10 ป แตถานาไปแชนาเสยกอนประมาณ 15-30 วน อาจใชงานไดนานมากกวาสบป นอกจากนใบสาคสามารถนาไปใชหอขนมไดดวย เชนขนมจากโดยนาไปป งหรอยาง จะใหก ลนหอมนารบประทาน เชนเดยวกบการใชใบจาก(ตนจาก)หอ สวนกานใบทอยสวนตรงกลางของใบ จะมลกษณะแขงเมอเอาสวนใบออกจะเหลอแตกานใบเลกและยาวสามารถนามามดรวมกนทาเปนไมกวาดหรอตแมลงได

14

ภาพท 2.1 ใบสาคใชทาตบจากมงหลงคาบาน

ภาพท 2.2 ใบสาคใชหอขนมจาก

15 2. เนอในล าตน ประกอบดวยเนอและแปงสามารถนาไปใชประโยชนไดหลากหลาย เชน 2.1 ใชแปงเพอประกอบเปนอาหาร โดยการสกดเอาแปงออกจากสวนของลาตนโดยเลอกตนทกาลงออกดอกหรอแตกเขากวาง จะเปนชวงทตนสมบรณสะสมแปงไวมาก จากนนใชเลอยตดลาตนใหโคนลงมาแลวตดแบงเปนทอนๆ ยาวประมาณ 50 เซตเมตร หลงจากนนนามาถากหรอเลาะเปลอกออกใหเหลอแตเนอใน แลวใชขวานหรอเสยมผาใหเปนชนๆโดยนาไปขดหรอตรนดวยไมตอกตะปคลายแปรงสฟน แตปจจบนนยมใชเครองมอแยกแปงทเปนเครองจกรมากขน เพอลดแรงงาน เวลา และแปงทไดคณภาพดดวย แปงทผลตไดใหมๆจะมความชน ดงนน ถาตองการเกบแปงไวใหนานๆ ควรนาไปตากแดดใหแหงแลวบรรจใสถงพลาสตก สาหรบใชประกอบอาหารและเพอรอการจาหนายตอไป

ภาพท 2.3 วธการนาตนสาคมามาทาแปง

16 แปงสาคสามารถนามาประกอบเปนอาหารทงคาวและหวานไดหลากหลาย อาทเชน กวยเตยว ขนมจน คกก ขนมดอกจอก ลอดชอง ขาวเกรยบปากหมอ ขนมปง ขนมสาคไสหม ขนมกวนหนามน บวลอยกะทสด ฯลฯ โดยทวไปแปงสาคมลกษณะเหนยว ใส ออนนม และมการพองตวมากกวาเดม สวนองคประกอบของแปงมคารโบไฮเดรตสง รอยละ 84.7 รองจากแปงมนสาปะหลงทมคารโบไฮเดรต รอยละ 88.2 และมองคประกอบอนๆ เชน โปรตน รอยละ 1-2 ไขมนรอยละ 1 และกากใยรอยละ 10 แปงสาคบรสทธจะมอะไมโลสรอยละ 27 และอะไมโลเพกตน รอยละ 73 (Ito, 1979)

ภาพท 2.4 เนอในสาคมาทาเปนแปงใชประกอบอาหาร

17 2.2 ใชเลยงสตว หลายพนทมปาสาคไดนาสวนของเนอในลาตนทมสวนประกอบของแปงสะสมอยเปนจานวนมากนามาเปนอาหารสาหรบเลยงสตว ไดแก ไก เปด สกร แพะ และวว ซงสามารถทาได ดงน

ใชเปนอาหารเปด ไก และแพะ โดยตดลาตนเปนทอนสนๆประมาณ 50 เซนตเมตร หรอผาครงเปนสองซก วางไวปลอยใหสตวแทะหรอจกกนเอง

ใชเปนอาหารสกร โดยถากเอาเปลอกนอกออกจากลาตนกอน แลวนาไปสบหรอขดบดใหละเอยด นาไปผสมกบวตถดบชนดอน เชนรา หรอขาว

ใชเปนอาหารวว โดยนาเนอในลาตน ตดใหเปนชนเลกชนนอยใสภาชนะหรอกองไวบนพนใหววกน

เสนใยหรอกากสาค หลงจากทแยกแปงออกหมดแลว สามารถนามาเปนวตถดบไปผสมกบวตถดบชนดอน กอนทจะนาไปเลยงสตวหรอใหสตวกนตอไป

ภาพท 2.5 เนอในสาคมาทาเปนอาหารสตว

18 2.3 เพาะเลยงดวงหรอหนอนสาค ซงดวงหรอหนอนสาคเปนอาหารทใหโปรตนสงในธรรมชาต เมอตนสาคตาย หลงจากออกดอกแตกเขากวางแลว จะมแมลงปกแขงมาเจาะเปลอกกนเนอในลาตนสาคพรอมวางไขกลายเปนตวออน ตอมากลายเปนหนอนสาค กอนทจ ะกลายเปนตวหวงหรอตวดวงตอไป แตในปจจบนมหลายชมชนสามารถเพาะเลยงดวงได โดยนาตนสาคมาตดเปนทอนสนๆประมาณ 1 เมตร จากนนนาไปแชนา เพอใหยางและกรดในลาตนจางหายไป แลวนาใบสาคมาคลมไวตวดวงจะเขามาวางไขภายในตนสาค กดกนเนอในจนเปนโพรงทมความยาวประมาณ 5 -6 เซนตเมตร ใชเวลาประมาณ 25 วน จงจะเจรญเตบโตเปนตวดกแด เรยกวา ดวงสาคสนาตาลออน แตละตวจะมความยาวประมาณ 4-5 เซนตเมตร ความสมบรณและความโตของแตละตว ขนอยกบแปงทอยในเนอสาคทตวดวงอาศยอย จากนนสามารถนาตวดวงไปปรงอาหารตามความตองการหรอนาไปจาหนายเปนอาชพเสรมกไดราคาด

ภาพท 2.6 การเพาะเลยงดวงสาค

19 3. เปลอกนอกตนสาค มลกษณะแขงเหนยวหอหมเนอในของสาคเอาไวซงเปลอกนอกสามารถทจะนาไปใชประโยชนไดหลายอยางคอ

ใชทาเปนเชอเพลง โดยนาเปลอกนอกทถากออกจากลาตนมาตากใหแหง แลวผาใหเปนชนเลกๆ พอประมาณ นาไปเปนเชอเพลงแทนไมฟนไดเปนอยางด ใชทาเปนไมปพน โดยนามาวางเรยงบนพนดนเปนทางเดน พนกระทอม หรอปพนแทนเสอสาหรบตากผลผลตตางๆ เชน ตากขาว หมาก หรอตากแปงสาค ทาเปนกระถางปลกตนไม ปลกผกหรอไมประดบ เพอตกแตงอาคารสถานท โดยการตดใหเปนทอนสนๆ ตามความตองการ เอาเนอในออกใหหมด ไดเปนรปทรงกลมกลวง นาไปใชประโยชนไดตามความตองการ

ภาพท 2.7 เปลอกนอกตนสาค

20 4. กานใบหรอทางใบ สาคหนงตนจะมกานใบประมาณ 18-20 ทาง การนากานใบมาใชประโยชน ตองเปนตนทมอายประมาณ 5-8 ปขนไป เพราะทางใบจะมขนาดใหญและแขงแรงมากพอ และมความยาวพอเหมาะทจะนาไปใชประโยชนไดอยางด ทางสาคจะมความยาว 3-5 เมตรขนอยกบอาย สวนโคนของทางใบจะแบนและคอยๆ กลมและเรยวไปหาปลายทางใบ และเพอใหมความทนทานตอการใชงานควรนากานใบไปตากแดดใหแหงเสยกอนจากนนสามารถนาไปปพน ใชทาฝาผนงบานหรอกระทอมไดเปนอยางด และบางชมชนสามารถนาทางสาคโดยปอกเปลอกนอกออกตดใหมความยาว 5-10 เซนตเมตร นาไปทาเปนจกอดขาวหลาม นอกจากนนอาจใชกนเปนคอกหรอเลาเปดไกไดดวย

ภาพท 2.8 การใชประโยชนจากกานใบตนสาค

21

5. เปลอกนอกของกานใบ นามาทาเครองจกสาน วธการใชประโยชน โดยตดสวนทเรยวปลายทางทงใหเหลอประมาณ 1.5 เมตร แลวนามาลอกเอาเฉพาะสวนเปลอกนอก ซงเรยกวาหนาสาค มาทาเปนตอกใชสาน เปนเครองมอ ของใชหรอทาเปนทอยอาศย เชน สานเปนใชผนกนฝาหองฝาบาน ทาเปนเสอปรองนง ทาเปนแผงรองตากกง ปลา ผกและผลไม หรอทาเปนตะกรา ชะลอมกได

ภาพท 2.9 เปลอกนอกของกานใบมาทาเปนเสอ

22

6. ยางกานใบ เมอตดกานใบหรอทางสาคจากตน จะมนายางทอยในกานใบไหลออกมาสามารถนาไปใชประโยชนได โดยเฉพาะตนสาคทมอายประมาณ 2-5 ป กานใบจะเลกและตนไมสงมาก จงงายตอการตดกานใบเพอเอายางมาใชประโยชน ยางทออกมาจากกานใบจะมสขาว คอนขางใส และเหนยว เมอตงทงไวนานจะคอยๆเปลยนเปนสนาตาล เมอยางแหงจะตดทนนาน ใชแทนกาวทากระดาษทวไปไดด ใชในการประดษฐวาว โดยใชทาระหวางกระดาษกบโครงวาว โดยการตดสวนของกานใบสาคออกเปนแนวเฉยง เปนทอนขนาดประมาณ 10 -15 เซนตเมตร ทงไวประมาณครงชวโมง จะมยางไหลออกมาจากรอยตด นาไปใชประโยชนไดตามความตองการ แตในบางชมชนมความเชอในการนายางไปทาหนารกษาสว ฝาไดอยางด

ภาพท 2.10 นายางใสจากกานใบสาค

23 7. ล าตนและกานใบ นามาทาเรอหรอแพ สวนทนามาทาเปนเรอโดยใชลาตนทโคนมาได ตดใหมความยาว 3-5 เมตร นามาขดหรอถากเอาเปลอกนอกออกประมาณหนงในสสวนของตนตามความยาว แลวนาขวานหรอจอบขดเอาเนอสาคออกใหเหลอเฉพาะเปลอกนอก จากนนสามารถนาไปลอยนาเปนเรอได

ภาพท 2.11 เรอขดจากตนสาค

8. ราก นอกจากยดลาตนชวยปองกนการพงทลายของดนแลว สรรพคณทางยาโดยเฉพาะรากแขนง หมอพนบานนาไปรกษาอาการปวดศรษะได

ภาพท 2.12 ระบบรากของตนสาค

24 9. ผล นามารบประทานได จะมรสเปรยวและฝาดเลกนอย มประโยชนทางยาสามารถลดความดนโลหตสงและบรรเทาอาการโรคเบาหวานได 10. ยอดออน นามาทาเปนอาหารได สาหรบตนทมอายไมมากนกประมาณ 4-5 ป ใชในการประกอบอาหารในชวงของเทศกาลทสาคญในบางพนท เชน ชาวมสลมในภาคใตใชในงานแตงงาน เปนตน 11. กากสาคท าปยหมก เมอนาแปงออกจากเนอสาคทขดแลวกจะมกากเหลอทงเปนสวนใหญ แตทจรงสามารถนาไปใชทาเปนปยหมกหรอปยชวภาพไดเพราะกากสามารถยอยสลายกลายเปนอนทรยวตถได เปนประโยชนตอพชตอไป

ภาพท 2.13 กากเนอสาคใชทาปยหมก

25 11. เปนไมประดบ ปจจบนกลมผชอบปลกไมตระกลปาลม นยมนาตนสาคมาปลกเปนไมประดบ โดยนยมนาตนเลกมาปลกและขยายพนธโดยการแยกหนอ ตนสาคตนเลกจะมกานใบเปนสแดงสดคลายกบตนหมากแดง

ภาพท 2.14 ตนสาคปลกเปนไมประดบ

ประโยชนทางออม 1. ปองกนการพงทลายของดน ตนสาคมระบบรากทแขงแรงและประสานกนแนนหนา ยดเกาะดนไดด ลกษณะลาตนจะงอกทอดยาวไปตามพนดน โดยเฉพาะทมแหลงนา รมแมนาลาคลองหรอทมนาขง จะมหนองอกยดดนไปเรอยๆจะเหนวาพนทๆทตนสาคอย การพงทลายหรอการกดเซาะดนจะมนอยมาก

26

ภาพท 2.14 ตนสาคปองกนการพงทลายของดน

2. ปองกนลม ตนสาคจะงอกขนเปนกอๆและกลมจะมตงแตตนใหญและเลกใบหนาแนน มความสงลดกลนกนไปตามชนเรอนยอด เมอลมพดจะปะทะใบเรอนยอดซงสามารถออนไหวสตามลมได จงเหมาะอยางยงทจะนามาปลกเปนแนวกนลม 3. ปลกเปนไมใหรมเงา ตนสาคมใบเรอนยอดทแผกวาง เมอตนโตเตมท จะมขนาดใหญและสง สวนใบจะยดตดกานใบเปนเวลายาวนาน และไมรวงงายๆ จงเปนรมเงาไดเปนอยางด 4. ปลกเปนแนวเขต หรอแสดงเขตหมายพนททางภมศาสตรในเชงของการกาหนดเขตพนทอนรกษและเขตธรรมชาต เชน แนวเขตอทยานแหงชาต เขตรกษาพนธสตวปา พนทพรหรอพนทชมนาในภาคใตสวนมากจะมปาสาคขนตามสภาพพนทดงกลาว รวมถงทราบลม แมนา หวย หนอง คลองบงจะมตนสาคขนเปนกลมและเปนแถวแนวตามสภาพของธรรมชาต ไมจาเปนตองลงทนสงเพอสรางสงกอสราง ถนนหรอขดคคลองเปนแนวเขต

27

ภาพท 2.15 ประโยชนทางออมของปาสาคปลกเปนแนวเขต

5. ชวยชะลอการไหลของน า ในสภาพพนทตางๆ แตละปจะม

การเกดสภาวะนาทวม ไหลหลาก โดยเฉพาะในแมนาลาคลองทนาไหลแรง จะมการพงทลายของดนสง แตถาบรเวณใดมปาสาคขนหนาแนนรมฝงแมนาหรอลาคลอง จะทาใหนาไหลชาลง และการพงทลายของดนกลดนอยลงดวย รวมถงปาสาคทขนบรเวณนา ทวมขง เมอนาหลากบรเวณดงกลาวกจะลดนอยลงดวย เพราะจะมกงทางใบทรวงหลนหรอระบบรากเปนสวนชวยในการชะลอนาไวดวย

28 6. เปนแหลงความหลากหลายทางชวภาพ ทเออประโยชนกบมนษยและสงมชวตดวยกนเอง ในปาสาคจะมสงมชวตอาศยอยหลากหลายชนดทงพชและสตว กลายเปนแหลงสาคญทมนษยเขาไปใชประโยชนไดดอยางมากเปรยบเสมอนซปเปอรมาเกตทมของกนของใชและยารกษาโรค รวมถงกลมอาหารเสรมดวย แบงออกเปน 2 กลมใหญคอ กลมประเภทพชและกลมประเภทสตว กลมประเภทพช

ผกพนบานไดแก ผกกด ขเหลก ชะมวงหรอสมมวง ตาลง ชะพล บวบก มะเขอพวง ผกหวานบาน ฯลฯ

ผลไมพนบาน ไดแก ระกา หลมพ เหมร ตะขบ เมา นมแมว กาซา หวายลง หวา ฯลฯ

พชสมนไพร ไดแก ชมเหดเทศ เตยหอม กระพง คลา เถาคน มะแวง มะอก ยอบาน ฯลฯ

พชยนตนเพอใชสอย ไดแก ตะแบก อนทนล ตนชด มะหาด ไขเตา ทอมขหม จนทรนา ไทร ฯลฯ

กลมประเภทสตว สตวหนาดนไดแก หอยฝาเดยว กงนาจด ป ฯลฯ สตวบก ไดแก นาก ตะกวด งเหลอม หน นกกะปดต แดง นกตบยง นกเคาแมว ฯลฯ สตวนา ไดแก ปลกดกอย ปลาชอน ปลาหมอไทย ปลา ฉลาด ปลากดเหลอง ปลาแกมซา ปลาชะโอน ปลาแขยง หางจด ฯลฯ

29

ภาพท 2.16 พชผกและปลาทพบไดในปาสาค

จะเหนวา สาคเปนพชทใชประโยชนไดหลากหลายลกษณะ เปน

สวนหนงของวถชวตและวฒนธรรมของคนในชมชนทอาศยอยในบรเวณปาสาค โดยใชประโยชนจากความหลากหลายของปาสาคอยางคมคาและยงยน รวมถงการประกอบอาชพ การมรายไดตลอดปจากตนสาคทเกดขนเองโดยธรรมชาต ไมตองการการดแลจดการมากนก ไมตองใสปย ไมตองใชยาฆาแมลง ไมมศตรพชหรอวชพชรบกวน สามารถเกบเกยวผลผลตไดตลอดป

30

31

บทท 3 กรรมวธการผลตแปงสาค

แปงสาคเปนอาหารยคแรกๆของมนษยมาหลายรอยปแลว ตนสาคทมอายประมาณ 9 ปขนไป จะสะสมแปงไวในลาตนไดปรมาณมาก โดยเฉพาะชวงทตนเรมแตกเขากวาง เมอโคนตนแลวปอกเปลอกนอกออก แปงทอยในลาตนจะมลกษณะสขาว เหนยว สามารถนามาทาเปนอาหารและทดแทนอาหารทใชในยามขาดแคลนขาวได การผลตแปงสาคในอดต เชน ชาวเกาะบอรเนยวนาแปงไปใสถงเสอแขวนไวใหแปงลอดชองออกมาเปนเมดๆนาไปตากแหง แลวจงนาไปทาเปนอาหาร ในหมเกาะนวกนใชแปงจากสาคเปนอาหารหลก สวนในอนโดนเซยและมาเลเซยใชทาเคกและคกก เสนกวยเตยวและขนมแหง สาหรบประเทศไทย โดยเฉพาะทางภาคใตใชแปงสาคประกอบเปนอาหารหวานคาวชนดตางๆ เพอบรโภคและจาหนาย ดงนน การไดมาของแปงสาคจากลาตนใชอปกรณในการผลตทแตกตางกน ตงแตอดตจนถงปจจบน สามารถแบงประเภทการผลตตามเครองมอทใชเปน 2 ประเภท คอ กรรมวธการผลตแบบดงเดม และการใชนวตกรรมและเทคโนโลยในการผลต 3.1 เครองมอทใชในการผลตแปงสาค

การผลตแปงสาคแบบดงเดมในเอเชยและแปซฟก มลกษณะทคลายกนคอการนาเครองมอผลตแปงไปทาในพนททมสาค มากกวาการนาตนสาคซงมนาหนกมากมาทาแปงทบาน เนองจากการเคลอนยายทไมสะดวก เครองยอยเนอสาคมกเปนไมทมปลายงอสาหรบสบคลายขวาน และเปนแผนไมมตาปตอกคลายแปรงสฟนสาหรบถ เนอสาคใหเนอปน

32 การนวดเนอสาคทปนแลวใหแปงออกมามกใชมอหรอเทานวดโดยมนาไหลผาน (Nishimura, 2002)

เครองมอทใชในการสกดแปงยคโบราณ ใชอาวธทเปนไมงอคลายขวาน ใชเชอกหรอหนงสตวทาเปนเสนมดผกไวใหแขงแรง แลวขดเจาะลาตนสาคเพอเอาแปงออกมา เครองมอขดเนอสาคแบบโบราณทพบในบรเวณหมเกาะนวกนและเอเชยตะวนออกเฉยงใต ดงภาพท 3.1 และ 3.2

ภาพท 3.1 เครองมอและวธการทาแปงสาคในเกาะสมาตราตะวนตก (Ellen, 2008)

ภาพท 3.2 การทาแปงสาคในหมเกาะนวกน

33 การทาแปงสาคในชนบททางภาคใตของประเทศไทย สวนใหญยงใชวธแบบดงเดม มลกษณะคลายกบ วธของคนในเกาะสมาตรา โดยใชเครองมอทเปนไมตอกตาป นาไปขดเนอสาคใหละเอยดเปนผง แลวนาไปขยากบนาบนผากรอง เพอแยกแปงออกมา วธนสามารถสกดแยกแปงออกจากเนอสาคไดเพยงรอยละ 50 เทานน ทเหลอจะปนอยกบกากเนอสาค ซงในทสดกกลายเปนเศษวสดเหลอใชและสญเปลาประโยชนหากไมไดนาไปสรางมลคาเพม จงจาเปนตองมเครองมอทผลตแปงทมประสทธภาพ สามารถสกดแปงออกจากเนอในใหไดมากทสด นอกจากนกระบวนการผลตแปงยงตองปองกนการปนเปอนจากจลนทรยและการยอยตวเองของแปงดวย (Abdullah, 2002)

ในชนบทภาคใตของประเทศไทย ยงพบวามการผลตแปงสาคดวยกรรมวธแบบดงเดม ดงเชนทชมชนบานเกาะกลง หมท 6 ตาบลรอนพบลย อาเภอรอนพบลย จงหวดนครศรธรรมราช

ภาพท 3.3 เครองมอผลตแปงสาคแบบดงเดมของชมชนบานเกาะกลง

34 3.2 การผลตแปงสาคแบบดงเดมของประเทศไทย

เกษตรกรผผลตแปงสาคในหลายพนททางภาคใตของประเทศไทย ยงใชเครองมอและวธการผลตแบบดงเดม เปนการผลตเพอบรโภคในครวเรอน เมอมเหลอกนาไปจาหนายในพนทชมชน ขนตอนการผลตแปงสาคแบบดงเดม เรมจากคดเลอกตนสาคทแกเตมท หรอแตกเขากวางแลว ตดตนสาคใหเปนทอนสนๆ ประมาณ 1-1.5 เมตร ใชมดหรอขวานปอกเปลอกแขงดานนอกออก จะเหนเนอในสาคสขาว แลวใชเครองมอทเปนไมตอกตาป ทเรยกวาไมตรน นาไปขดเนอสาคใหละเอยดเปนผง แลวนาไปขยากบนาบนผากรองทาเหมอนการคนกะทเพอแยกแปงออกมา กรองดวยผาขาวบาง สวนนาแปงจะไหลลงในภาชนะทรองรบ ตงนาแปงทงไวจน ตกตะกอนใชเวลาประมาณ 30 นาท เทนาใสๆ สวนบนทงไปจะไดแปงสาคทเปยกชน ตองนาไปผงแดดจนแหง เกบไวประกอบอาหารไดนาน ขนตอนการผลตแปงสาค ดงภาพท 3.4

ภาพท 3.4 ขนตอนการผลตแปงสาค

35

ภาพท 3.5 การผลตแปงสาคดวยกรรมวธดงเดมของชมชนบานเกาะกลง

36

ในปจจบน มบางพนทไดใชมอเตอรไฟฟา เปนเครองตนกาลงตดหวขดเพอขดเนอสาคแทน ไมตรน ชวยทนแรงในการขดดวยมอ จากนนจงนาไปคนเอาแปงออกดวยมอตอไป จากการลงพนทศกษาการผลตแปงสาคดวยเครองผลตแปงของเกษตรกร ในประเทศไทย พบวา เครองผลตแปงสาคใชหลกการทางานแบบเดยวกบเครองขดมะพราวและคนนากะท โดยใชมอเตอรไฟฟาขนาด 220 โวลต แรงขบ1.5 แรงมา เปนตวขบเพลา สงกาลงผานสายพานไปยงชดหวขด จะไดเนอสาคเปนผงละเอยด จากนนนาไปบบคนนาแปงสาคดวยมอบนผากรอง เทสวนนาทงไป นาแปงทตกตะกอนไปตากใหแหง จะไดแปงสาคสขาวซงอาจมสงเจอปนอยบาง ควรลางดวยนาสะอาดหลายๆครง กอนนาไปตากใหแหง ขนตอนการผลตแปงสาคโดยใชมอเตอรเปนตนกาลงในการขด ดงภาพท 3.6

37

ภาพท 3.6 การผลตแปงสาคแบบใชมอเตอรเปนตนกาลงในการขด

38 3.3 การใชนวตกรรมและเทคโนโลยในการผลตแปงสาค

เครองผลตแปงสาค ปจจบนแปงสาคไดรบความนยมนามาแปรรปเปนอาหารคาว

หวานเพอบรโภคอยางแพรหลาย การผลตดวยวธแบบดงเดม ไดผลผลตไมเพยงพอกบความตองการ ผเขยนและคณะนกวจย ไดทาการศกษาในพนทชมชนทผลตแปงสาคเพอเกบขอมลและออกแบบสรางเครองผลตแปงสาค เปนเครองตนแบบ และไดนาไปทาการทดสอบใชงานเครองผลตแปงสาคเครองตนแบบ ณ ตาบลนาขาวเสย อ.นาโยง จ.ตรง ดงภาพท 3.7

ภาพท 3.7 การทดสอบใชงานเครองตนแบบผลตแปงสาค (พนม และคณะ, 2551)

ขณะนไดมการวจยและพฒนาตอยอดเครองผลตแปงสาคจากเครองตนแบบ เพอใหเหมาะสมตอการใชงานมากยงขน ซงองคประกอบและหลกการทางานของเครอง มดงน ตวเครองประกอบดวยชนสวนทางาน 3 สวน คอ ชดขด ชดกวนและชดกรองแปง

39

ภาพท 3.8 เครองผลตแปงสาคทพฒนามาจากเครองตนแบบ(พนม, 2557)

วธการใชงานเครองผลตแปงสาคมดงน

1. ตดตนสาคใหเปนทอนสนๆ ใชมดหรอขวานปอกเปลอกแขงดานนอกออก จนไดเนอในสาคสขาว

2. ผาเปนแทง ๆ กวางประมาณ 15 เซนตเมตร ยาวประมาณ 50 เซนตเมตร

3. เปดสวทซชดหวขด แลวดนแทงสาคใสเขาไป จะไดผงเนอสาคทมขนาดเลกไหลลงสถงกวนทใสนารอไวแลว ปดสวทซเมอขดเสรจ

4. เปดสวทซใหชดกวนทาการกวนประมาณ 2 นาท จนแปงสาคถกปนเหวยงหลดออกมาจงปดสวทซ

5. เปดวาลวถงกวน เพอใหแปงและเนอสาคไหลลงสชดกรองทมตะแกรงรองอยสามชน ชนบนสาหรบกรองหยาบ สองชนลางสาหรบกรอง

40 ละเอยด เนอสาคจะตดอยทตะแกรงชนบน และแปงจะไหลทะลผานลงสภาชนะรองรบดานลางตอไป

6. รอจนแปงตกตะกอนแลวจงเทนาทงไป จะไดแปงสาคตามตองการ

7. นาแปงสาคไปตากหรออบจนแหง แลวนาไปบรรจใสถงจาหนาย หรอนาไปประกอบอาหารตอไป ขอควรระวงและวธการบ ารงรกษา

1. กอนใชงานทกครง อยาลมลอกฐานลอทงสใหมนคงแขงแรง เพอปองกนไมใหเครองเคลอนทในขณะทางาน

2. ควรตรวจสอบนอตและสกรยดตวถงใหหนาแนนกอนการใชงานเสมอ

3. ทาความสะอาดทกครงหลงใชงานเสรจทงชดหวขด ชดถงกวนและชดตะแกรงสาหรบกรอง

4. เกบสายไฟใหเรยบรอยทกครงหลงใชงานเสรจ 5. อยาใหชนสวนไฟฟาหรอมอเตอรเปยกนา อาจทาใหระบบ

ไฟฟารดวงจรได 6. ตรวจสอบและอดจาระบทตลบลกปนและแกนใบมด 7. ตรวจสอบการทางานของลอเลอนและตวลอคเพอยดอายการ

ใชงาน 8. เกบเครองผลตแปงสาคไวในอาคารทปลอดภยเสมอ

41

ภาพท 3.9 ขนตอนการผลตแปงสาคจากเครองผลตแปงสาค

จากรายงานวจยมการเปรยบเทยบประสทธภาพการทางานของเครองผลตแปงสาค กบวธการผลตอนๆ จะใหปรมาณผลผลตแปงและเวลาทใชตางกนอยางชดเจน

42 ตารางท 3.1 ปรมาณผลผลตแปงและเวลาของการผลตแปงสาค 3 วธ

วธผลต

ผลการทดสอบ

น าหนกสาค

(กโลกรม)

น าทใช

(กโลกรม)

เวลาผลต (นาท)

กากเปยก

ทได

(กโลกรม)

น าแปง (กโลกรม)

แปงสด (กโลกรม)

สญเสย

(กโลกรม)

ขดดวยมอ 10 30 51.48 14.78 24.32 1.90 0.90

มอเตอรขด 10 30 12.30 14.70 24.18 1.80 1.04

เครองผลต 10 30 5.51 13.75 25.04 1.92 1.08

ผลการวจยพบวา การผลตแปงสาคนาหนก 10 กโลกรม โดย

วธการผลตแบบใชเครองผลตแปงสาค จะใชเวลานอยทสดคอ 5.51 นาท รองลงมาคอวธการแบบใชมอเตอรขด ใชเวลา 12.30 นาท และวธขดดวยมอแบบดงเดมซงใชไมตรน ใชเวลามากทสดคอ 51.48 นาท วธใชเครองผลตแปงสาค จะใหปรมาณแปงสาคสดมากทสดคอ 1.92 กโลกรม รองลงมาคอวธขดดวยมอ จะใหปรมาณแปงสาคสด 1.90 กโลกรม สวนวธการแบบใชมอเตอรขด จะใหปรมาณแปงสาคสด 1.80 กโลกรม สวนการสญเสยของสาคมคานอยไมแตกตางกนทงสามวธ จะเหนไดวาเครองผลตแปงสาคมประสทธภาพในการผลตแปงดกวาเครองแบบมอเตอรขด และการผลตดวยมอของชาวบานอยางชดเจน

43

ภาพท 3.10 แปงสาคผงทแหงแลว

การผลตแปงสาคมวตถประสงคเพอนาไปบรโภค นอกจากใชเปนอาหารแลว ยงนาไปใชประโยชนทางเภสช เปนองคประกอบของยาและเครองสาอางอกดวย ดงนนขนตอนการผลตจงตองถกสขลกษณะ รวมถงเครองมอผลตควรทาจากวสดปลอดสนม เชน เหลกสเตนเลส หรอพลาสตก เปนตน

เครองผลตเมดแปงสาค การผลตเมดแปงสาคของเกษตรกรในอดต ใชวธการแบบดงเดม

คอการนาแปงสาคทยงชน พอหมาดๆ นาไปใสถาดและรอนไปมา เพอใหแปงจบตวกนเปนเมด จากนนจงนามาคดแยกขนาดเมดสาคอกครงหนง ทาใหเสยเวลาและเกดความเหนอยลา จากปญหาดงกลาวทาใหผดาเนนโครงการมแนวคดทจะสรางเครองผลตเมดแปงสาค ทมประสทธภาพในการทางาน เหมาะสมกบกลมเกษตรกรผใชงานและทาใหไดผลผลตมากกวาการใชเครองมอแบบดงเดม ผลผลตทไดสามารถนาไปจาหนายเพยงพอกบความตองการของทองตลาด เปนการเพมรายไดใหกลมผผลตเมดแปงสาคไดอยางตอเนองและยงยน โดยมหลกการรอนแปงใหเปนเมดและคดแยกขนาดใหอยในเครองเดยวกน เพอใหไดผลผลตมากกวา สะดวก

44 และรวดเรว ขนาดของเมดมความสมาเสมอเทากนและสะอาดถกสขอนามยดวย เมอไดศกษาขอมลของกลมเกษตรกรผผลตเมดแปงสาค โดยใชเครองมอแบบดงเดม จงนามาวเคราะห ความตองการและออกแบบชนสวนและลกษณะของเครองผลตเมดแปงสาค โดยแยกออกเปน 3 สวน คอ โครงสรางของเครอง ชดรอนปนเมดแปง และชดแยกขนาดเมดแปง

ภาพท 3.11 แนวคดลกษณะการออกแบบเครองผลตเมดแปงสาค

สาหรบแนวคดของเครองผลตเมดแปงสาค ลกษณะของเครอง โครงสรางทาดวยเหลกปลอดสนม มมอเตอรเปนตนกาลง มถงใสผงแปงสาค การทางานควบคมโดยระบบไฟฟา 220 โวลต โดยใชสวทซ 2 ตว มมอเตอรขนาด ½ แรงมาขบเคลอนถงรอนแปง ใหขยบไปมาตามแนวนอน จนแปงจบตวกนเปนเมด จากนนปลอยลงสตะแกรงคดขนาดตางๆ โดยมมอเตอร สนเปนตนกาลงในการขบเคลอน จากนนปลอยเมดแปงลงสภาชนะรองรบ จะไดเมดสาคตามตองการ

45

ภาพท 3.12 แบบรางเครองตนแบบเครองผลตเมดแปงสาค

เมอดาเนนการสรางเครองผลตเมดแปงสาค สาเรจแลว จงดาเนนการทดลองเพอหาจดบกพรอง เพอทจะนามาปรบปรงแกไข และนาไปใชงานไดอยางมประสทธภาพ จากนนตรวจสอบความสมบรณอกครง จนไดเครองผลตเมดแปงสาค ดงภาพท 3.13

46

ภาพท 3.13 เครองผลตเมดแปงสาค

ผลการทดลองเปรยบเทยบระหวางการผลตดวยเครองผลตเมดแปงสาคกบการผลตแบบดงเดม โดยใชภาชนะใสแปงแลวรอนเปนวงกลม ดงตารางท 3.2

47 ตารางท 3.2 ปรมาณเมดแปงสาคทไดระหวางเครองผลตเมดแปงสาคกบ การผลตวธดงเดม

ประเภท การผลต

ปรมาณทใชตอครง

(กรม)

ความชน

ของแปงสาค ( % )

ปรมาณเมดแปงสาคทได (% โดยนาหนก)

เวลาทใช (นาท) เมดแปง

ทไดขนาด เมดแปงท

ไมไดขนาด เครองผลต เมดแปงสาค

1,500 32-34 94 6 2-3

วธดงเดม 500 30 70 30 4-5

จากผลการทดลองผลตเมดแปงสาคในตารางท 3.2 พบวา การผลตเมดแปงสาคโดยใชเครองผลตเมดแปงสาค ทความชนของแปงสาคในการผลตระหวาง 32-34 เปอรเซนต ใชแปงสาคนาหนก 1,500 กรมตอครงการผลต จะใชเวลาในการผลตเฉลย 2–3 นาท ปรมาณเมดแปงสาคทไดคดแยกไดเปน 3 ขนาด คดเปนรอยละ 94 โดยนาหนก และปรมาณเมดแปงสาคทไมไดขนาดคดเปนรอยละ 6 สวนการผลตเมดแปงสาคโดยใชวธดงเดมทความชนของแปงสาครอยละ 30 ใชแปงสาคนาหนก 500 กรมตอครงการผลต จะใชเวลาในการผลตเฉลย 4–5 นาท ปรมาณเมดแปงสาคทไดขนาดคดเปนรอยละ 70 และปรมาณเมดแปงสาคทไมไดขนาด คดเปนรอยละ 30 จะเหนวา ถาผลตเมดแปงสาคในปรมาณทเทากน เครองผลตเมดแปงสาคจะมประสทธภาพสงกวาการผลตแบบวธดงเดมถง 5 เทา โดยปรมาณแปงทไมไดขนาดมเพยงรอยละ 6 เทานน ซงนอยกวาการผลตแบบวธดงเดมทมปรมาณแปงทไมไดขนาดถงรอยละ 30 สาหรบแปงทไมไดขนาดนนสามารถนากลบไปเรมตนผลตเปนเมดไดอก

48

คาไฟฟาสาหรบมอเตอรขนาด ½ แรงมา หรอเทากบ 373 วตต คดเปนชวโมงละ 0.373 หนวย ถาคาไฟฟาหนวยละ 3.50 บาท จะเสยคาไฟฟาเพยง 1.30 บาทตอชวโมง เทานน

ภาพท 3.14 แปงสาคผงและเมดสาคทแหงแลว

วธการใชงานเครองผลตเมดแปงสาค มขนตอน ดงน 1. เตรยมแปงสาคใหมความชนประมาณรอยละ 30 - 34 2. ใสแปงสาคลงในถงรอน แลวเปดสวตซชดถงรอน ใหเครองโยก

ไปมา ใชเวลาประมาณ 2-3 นาทหรอจนแปงจบตวเปนเมด 3. ปดสวตซถงรอนแปง ดงฝาลางของถงรอนออก เพอใหเมดแปง

สาคตกลงสตะแกรงแยกขนาด 4. เปดสวตซชดตะแกรงแยกขนาด ตะแกรงจะสน เมดสาคหลน

ลงสเบองลาง เกดการคดขนาด 5. นาเมดแปงสาคทได ไปตากใหแหง และบรรจถง พรอมทจะ

นาไปประกอบอาหารได

49 ขอควรระวงและวธการบ ารงรกษา 1. กอนใชงานทกครง อยาลมลอกฐานลอทงสใหมนคงแขงแรง เพอปองกนไมใหเครองเคลอนทในขณะทางาน

2. ควรตรวจสอบนอตและสกรยดตวถงใหหนาแนนกอนการใชงานเสมอ

3. ทาความสะอาดทกครงหลงใชงานเสรจทงชดถงรอนเมดและชดตะแกรงแยกขนาด

4. เกบสายไฟใหเรยบรอยทกครงหลงใชงานเสรจ 5. อยาใหชนสวนไฟฟาเปยกนา อาจทาใหระบบไฟฟารดวงจรได 6. ตรวจสอบนามนเกยรมอเตอรและอดจาระบทตลบลกปน

ลอเลอนเพอยดอายการใชงาน

จะเหนวา เครองผลตแปงสาคเปนนวตกรรมใหมเพอการผลตแปงสาคในระดบชมชน มประสทธภาพในการผลตสงกวาการใชแรงงาน คนถง 25 เทา เมอนาไปทดลองใชงานกบกลมเกษตรกร ผใชมความพงพอใจมาก เนองจากการใชแรงงานคนลดลง เวลาในการผลตนอยกวา ประหยดเวลาเพอลดระยะเวลาและแรงงานในการผลตแปงสาค แปงสาคทผลตไดสะอาดและถกสขลกษณะ สามารถเพมผลผลตใหเพยงพอกบความตองการของตลาด และนาแปงทไดไปแปรรปเปนผลตภณฑอาหารนานาชนด สงเสรมใหเกษตรกรมรายได เกดธรกจในชมชน

50

51

บทท 4 การแปรรปและการพฒนาผลตภณฑจากแปงสาค

เมอตนสาคโตเตมทและเตรยมพรอมจะออกดอก ตนสาคจะสะสม

อาหารไวในรปของแปง ในชวงทตนออกดอก ยอดจะหยดการเจรญเตบโต เมอดอกตดผลแลว ลาตนจะคอย ๆ ตาย ระยะเวลาตงแตออกดอกและตดผลจนผลรวงอาจใชเวลานานถง 2 ป ในระหวางนแปงทสะสมไวจะถกนามาเลยงชอดอกและผล ปรมาณแปงในลาตนจะลดปรมาณลงไปเรอย ๆ จนกวาลาตนจะตาย ดงนนการนาแปงสาคมาใชประโยชนจงมกจะตดลาตนสาคกอนทตนจะออกดอกหรอเรมออกดอก เมอลาตนสาคทเตบโตเตมทถกตดไปแลว กยงสามารถแพรขยายพนธตอไปไดดวยหนอสาค ซงจะเจรญเตบโตเปนตนใหมตอไป แปงสาคมคารโบไฮเดรตสง จงสามารถนามาแปรรปเปนอาหารตางๆและพฒนาเปนผลตภณฑไดตามความตองการของผบรโภค การใชประโยชนจากแปงสาค สามารถเปรยบเทยบไดกบการใชแปงมนสาปะหลง ซง Chulavatnatol (2002) ไดกลาวไวดงน 1. การใชโดยตรง เชน ในอตสาหกรรมกระดาษ อตสาหกรรมไมอด อตสาหกรรมทอผา และใชเปนอาหารในบาน 2. ใชเปนแปงปรบแตงสาหรบผลตภณฑเฉพาะอยาง เชนอตสาหกรรมเภสชกรรมและยา 3. ใชแปรรปเปนผลตภณฑทตอเนองจากแปง เชน นาตาลกลโคส นาตาลฟรกโตส 4. ใชหมกเพอใหเกดผลตภณฑใหม ไดแก ผงชรส และไลซน

52 การนาแปงสาคมาเปนสวนประกอบของอาหารหรอใชทาขนมนนปจจบนสามารถนามาแปรรปเปนขนมไดหลายชนด เชน ขนมกวนหนาขมน และหนากะท ขนมลอดชอง ขนมจน ขนมจาก ขนมรง ผง ขนมดอกจอก ขนมปากหมอ เสนหมและขนมอบหลายชนด เปนตน ขนมททาจากแปงสาคจะใหรสชาตอรอย และยงมคณประโยชนตอรางกายสงเนองจากเปนแปงทมเสนใยสงและเปนอาหารทปลอดภยจากปยและสารเคมอยางแทจรง จงปลอดภยตอผบรโภค สวนประกอบของสารอาหารในแปงสาค เมอเปรยบเทยบกบขาวและแปงมนสาปะหลง ดงน

ตารางท 4.1 สวนประกอบทางเคมของแปงจากสาค ขาวและมนสาปะหลง

สวนประกอบ (ตอ 100 กรม)

หนวย สาค ขาว มนสาปะหลง

ความชน กรม 14 12 9

โปรตน กรม 0.7 7.0 1.1

ไขมน กรม 0.2 0.5 0.5

คารโบไฮเดรต กรม 84.7 80 88.2

พลงงาน kcal 353 364 363

วตามนบ 1 มลลกรม 0.01 0.12 0.4

แคลเซยม มลลกรม 11 5 28

ฟอสฟอรส มลลกรม 13 140 287

เหลก มลลกรม 1.5 0.8 4.4

ทมา : สมศกด เหลาเจรญสข : 2530

53 แปงสาคทประเทศในกลมเอเชยตะวนตกเฉยงใต เปนผผลตสวนใหญสงออกไปจาหนายยงประเทศญปนและไตหวน เพอใชประกอบอาหารและทาขนมตางๆ นอกจากนยงใชแปงสาคในอตสาหกรรมกระดาษ ไมอด อตสาหกรรมกาว อตสาหกรรมผลตนาตาลกลโคสและนาตาลเดกโตรส อตสาหกรรมแปงดดแปลงทพรอมจะนาไปใชกบอตสาหกรรมตอเนองไปเปนอตสาหกรรมผงชรส ในอนาคตถามแปงสาคมากพอ กสามารถนาไปใชในอตสาหกรรมผลตเอทานอลและพลาสตกยอยสลายได สวนในประเทศสหรฐอเมรกานาไปใชทาคสตารด สวนประเทศญปน มความสนใจและแสดงใหเหนถงการทนาแปงสาคไปใชประโยชนอยางจรงจงและมความกาวหนาไปมาก โดยไดมการตงองคกร ชอ The society of Sago palm studies ในมหาวทยาลยTokyo university of Agriculture and Technology เพอทาหนาทศกษาวจยอยางจรงจงเพอนาพชสาคไปใชใหเกดประโยชนมากทสด สาหรบประเทศไทย การวจยและพฒนาเกยวกบแปงสาค ยงมอยนอยสวนใหญเปนเรองของภมปญญาทองถนนนๆ ทจะนาแปงสาคไปใชประโยชนตวอยางเชน การผลตแปงสาคในพนทสามจงหวดชายแดนภาคใต มอยหลายครอบครวในจงหวดปตตาน จะมแหลงผลตแปงสาคสาคญอยทตาบลปะกาฮารง อาเภอเมอง จงหวดปตตาน แปงสาคทนแบงเปน 3 เบอร คอ เบอร 1 เปนแปงคณภาพดทสด ทาโดยการบด ปน แชนา 3 วน เพอลดกลนและรสฝาด แลวตากแดด 1 วนใหแหง แลวบดใหละเอยด แปงจะมสขาวสะอาด ราคาประมาณ300-400 บาท/ปบ ใชทาขนมไดหลายอยาง นยมใชมากในชวงเดอนรอมมาดอนทชาวมสลมถอศลอด ใชทาขนมลอดชอง ขนมกอ ขนมเปยกปน กะละแม และขนมอนๆ ไดอกสารพด สวนแปงเบอร 2 และเบอร 3 ใชวธการผลตแตกตางจากแปงเบอร 1 คอหลงจากบดเสรจกนาไปตากแดดใหแหง แลวนามารอนตะแกรง จะไดแปงไมละเอยดสแดงดา การทาแปงสาคโดยวธนงายสะดวก ไมเสยเวลา ได

54 ปรมาณมาก สาค 1 ทอนทาแปงเบอร 2 เบอร 3 ไดมากประมาณ 3 ปบ ราคาขายประมาณ 60-80 บาท/ปบ แปงสาคสแดงใชผสมทาขาวเกรยบ เชน ขางเกรยบบานดาโตะ เปนตน นอกจากใชทาขาวเกรยบแลว ในสมยโบราณเมอเกดภาวะขาวยากหมากแพง ชาวบานจะนาแปงสาคมาบรโภคแทนขาว

ภาพท 4.1 ขาวเกรยบปลาปตตานมสวนผสมของแปงสาค

การแปรรปแปงสาคเปนผลตภณฑอาหาร สวนใหญเปนการนยมบรโภคของคนภาคใต ตวอยาง ดงน

55 1. ขนมจาก วธท า ขนมจากเปนขนมทนยมบรโภคของคนภาคใต โดยใชแปงสาคผสมกบมะพราวใหเขากน ใสนาใหพอดจากนนใสเกลอนาตาลทรายหรอนาตาลปบแลวคนใหเขากน สดทายใสไขลงไปผสมอกครงเปนอนเสรจ จากนนนามาหอดวยใบสาค นาไปยางไฟเตาถานจนสกพอดกจะไดขนมจากทนารบประทาน

ภาพท 4.2 ขนมจากทาจากแปงสาค

56 2. ขนมกวนหนาขมน วธท า นาแปงสาค นาตาลทรายและนาผสมกน แลวกรองดวยผาขาวลงในหมอตงบนไฟออนๆ กวนจนเกดความเหนยวจนเนอแปงใส และเหนยวหนด จงเทลงในถาดททาดวยนามนพช ทงไวใหเยนประมาณ 6-8 ชวโมง จงนาไปรบประทานหรอโรยขมนบนหนาขนมสาคกวนกจะไดขนมสาคหนาขมน ขมนไดจากการเคยวนากะทใหแตกมน เคยวตอไปเรอยๆ จนงวด จะไดกอนสนาตาลตกตะกอน คนภาคใตเรยกวา ขมน

ภาพท 4.3 ขนมกวนหนาขมน

57 3. ขนมลอดชอง วธท า ทาตวลอดชองโดยผสมแปงสาค แปงเทายายมอม แปงถวเขยวเขาดวยกน หลงจากนนคอยๆใสนาปนใสทละนอย ขณะเดยวกนกนวดแปงใหเขากนจนเนยนและเหนยว แลวจงใสนาใบเตย แลวนาไปตงบนไฟรอนปานกลาง กวนจนแปงเหนยวและขน จงลดไฟลง กวนตอจนแปงสก จงปดไฟ จากนนนาสวนผสมแปงทเตรยมไวใสลงในพมพลอดชอง คอยๆ กดใหเปนเสนหยอนลงไปในนาเยนจดทเตรยมไว กจะไดขนมลอดชองตามความตองการ รบประทานกบนากะทใสนาแขงเยนชนใจ

ภาพท 4.4 ขนมลอดชอง

58 4. ขนมจนแปงสาค วธท า นาแปงสาค 1 สวนเทใสภาชนะ ผสมนาสกใหเหนยวพอปนเปนกอนกลมๆได แลวนาไปนงประมาณ 10 นาท นบจากนาเดอด จะไดแปงสกพอประมาณ เทลงเครองผสมแปง โดยใชแปงสาค 1 สวนผสมกบแปงมน 1 สวน ตใหเขากนจนแปงเหนยว พรมนาเพอใหแปงเขากนไดงายขนได จากนนเตมนารอนเพอใหแปงเหลว นาเขาเครองรดเสน ใหเสนลงในกระทะนาเดอด ประมาณ 2-3 นาท กจะไดเสนขนมจนสาคสด ตกเสนขนมจนไปลางอางนาเยน 3 นาใน กจะไดเสนขนมจนตามตองการ

ภาพท 4.5 ขนมจนแปงสาคเสนสด

59 5. เสนหมแปงสาค วธท า นาขาวสารมาหมกแชนาไวประมาณ 1 คนจากนนนามาบดใหละเอยด พรอมขาวสกเยน นาแปงสาคมารอนใหละเอยด เทใสถงเตมนาพอด พรอมเกลอ ทงไวประมาณ 2 ชวโมง เพอใหแปงยดตว เตรยมกระทะรงถงนงแปงบนไฟแรง จนนาเดอดตกแปงในถงทเตรยมไว แลวละเลงลงบนถาดใหทววางลงในรงถงแลวปด นงไวพกหนง จนแปงสกแลวเอาถาดออก ลอกแปงทสกในถาดออกมาพาดราวไมไผทเตรยมไว ตากพอหมาดๆเอามาใสเครองรดเสนหมหรอหนเปนเสนดวยมอ กจะไดเสนหมทขาวสะอาด อาจเจอสธรรมชาตจากใบเตยใหมสเขยว หรอสดอกอญชญเปนสคราม

ภาพท 4.5 เสนหมแปงสาค

60 แปงสาคเปนอาหารเกษตรอนทรย ปลอดสารเคม มคณคาทางอาหารและใหพลงงานสง เมอรบประทานเขาไปแลวจะอยทองไมคอยหวงาย และเปนการสงเสรมใหชาวชนบทรกษาอาหารจากธรรมชาตไดอยางมงคง แปงสาคมลกษณะพเศษ คอมเมดแปงทใหญ มสขาวอมชมพ เมอไดรบความรอนถงระดบหนงแปงสาคจะเปลยนรปรางเปนเจลทมความเหนยวแตนม ใชประกอบเปนอาหารคาวหวานไดหลายอยาง และใชในอตสาหกรรมไดเชนเดยวกบแปงมนสาปะหลง (Ahmad และ คณะ, 1999) ในการนาแปงสาคไปประกอบอาหารและใชเปนอาหารสตวจะตองใชอยางเหมาะสม เนองจากแปงสาคเปนแหลงคารโบไฮเดรตทสาคญ แตมโปรตนตา หากตองการใหอาหารมโปรตนเพยงพอ ตองมการเสรมอาหารโปรตนดวย เชน ปลา เนอ หรอพชตระกลถว แตอยางไรกตาม แปงสาคสามารถใชเปนอาหารเพอใหพลงงานสาหรบผปวยทตองงดอาหารจาพวกโปรตนไดเปนอยางด

61

บทท 5 แนวทางการจดการปาสาคอยางยงยน

สาคเปนพชมหศจรรยทใหประโยชนตอมนษยทงลาตน ตงแตรากจนถงยอด มบทบาทสาคญในฐานะเปนพชหลกทขนในพนทชมนา รวมกบพชพรรณชนดอนๆ ตามหวย หนอง คลองบง โดยเฉพาะพนทปาพรหรอบรเวณทมนาขงตลอดป ชาวบานในภาคใตมการปลกและดแลตนสาคทอยตามธรรมชาต เพอไวใชประโยชนทงทางตรงและทางออม ชาวบานจงเรยกพนทดงกลาววา ปาสาค

ภาพท 5.1 ปาสาคตามธรรมชาต

62 ปาสาคเปนตวอยางของระบบนเวศทดมาก มความหลากหลายทางชวภาพ ทงพช สตวและแมลงตางๆ เปน ทอยอาศยและแหลงเพาะพนธของสตวนา ชาวบานไดใชเปนแหลงอาหาร ยาสมนไพรรกษาโรคและเปนแหลงรายไดเสรมในครวเรอน นอกจากนปาสาคยงมบทบาทสาคญในฐานะเปนพชแหงวฒนธรรม นาแปงมาประกอบเปนอาหาร ในพธกรรมตางๆและสถาปตยกรรมทองถนนนๆ เชนการสรางบานเรอนในสมยกอนชาวบานนยมใชใบสาคทาจากมงหลงคา การประดษฐเครองมอเครองใชอปกรณตางๆ จากสวนประกอบของตนสาค และทสาคญสาคมบทบาทอกอยางหนงในการอนรกษดนและนา เพราะเปนพชซบนา กกเกบแหลงนาเพอการเกษตรกรรม ปองกนการพงทลายของดน และเปนพชหลกของระบบนเวศ ทาใหเกดพนทชมนาทเออใหสงคมพชหลายชนดขนรวมกนได โดยสรางความชมชนใหกบบรเวณใกลเคยง ใหรมเงา และชวยลดภาวะโลกรอนไดเปนอยางด ดงนนชาวบานหรอชมชนทอาศยอยบรเวณปาสาค จงไดรบประโยชนนานปการ จงทาใหชาวบานไมไดมองปาสาคในเ ช งม ล คาการ ใ ชสอยอย า ง เ ดยว แ ตมอง ใน เ ช ง คณค าการ เป นทรพยากรธรรมชาตทสาคญควบคไปดวย สาคจงนบวาเปนพชทบงบอกถงวถชวตของชมชนในเชงนเวศ วฒนธรรม ภมปญญาทองถนและตนทนทางเศรษฐกจสาหรบการดารงชวตอกหลายๆดานของชมชนชาวภาคใตตอไป

สถานการณปจจบนของปาสาค ปาสาคสวนมากอยในเขตพนทสาธารณะหรอเขตอนรกษ แมไมมเอกสารสทธ แตเปนกรรมสทธสวนบคคลซงยอมรบกนในชมชน เชน ตามแนวตลงคลอง หวย หนอง พร หรอบรเวณทนาทมปาสาคขนเปนแนวกาหนดเขตกรรมสทธแตกยอมรบสทธของกนและกน ซงชาวบานตางกมการใชประโยชนรวมกนและมการแบงสทธปาสาคทตดกบพนททากนของตนเองกนอยางลงตว

63 ปจจบนประชากรมจานวนเพมมากขน มการพฒนาบานเมองและขยายชมชนเขาไปในเขตชนบท จงสงผลกระทบตอพนทปาสาคเปนอยางมาก ในกรณของการพฒนาโดยไมเขาใจบรบทของทองถนและชมชน ขาดการมสวนรวมของประชาชนในการดาเนนโครงการของหนวยงานของรฐทรบผดชอบ เชนโครงการพฒนาทเกยวของกบการบรหารการจดการแหลงนา การสรางอางเกบนา การขดลอกคลองใหมความลกและกวาง เมอเวลานาหลากจะระบายนาไดด รวมถงการสรางคนดน ฝาย กนนา ประตนาและคลองสงนา เปนตน ปาสาคกจะถกขดลอกทงไปดวย ทาใหทางนาตามธรรมชาตเดมเปลยนแปลงไป มผลกระทบตอระบบนเวศและวถชวตแบบดงเดมของชาวบานทอาศยอยในบรเวณปาสาค

ภาพท 5.2 ปาสาคในธรรมชาตถกทาลายจากการพฒนา

64 ปจจยเสยงททาใหปาสาคม เกดการเปลยนแปลงดานการใชประโยชนและการจดการ แบงออกได 5 ประการ คอ 1. การเขามาของการเกษตรเชงพาณชย การขยายตวเพอทาสวนยางพาราและปาลมนามน การเปลยนแปลงระบบการทานาแบบดงเดมทอาศยนาฝน มาเปนการทานาโดยอาศยนาจากระบบชลประทานมากขน จงทาใหแหลงนาตามธรรมชาตถกลดบทบาทลงไปและปาสาคถกทาลายโดยไมตงใจ 2. การจดการนาชมชน ในปจจบนไดมการเปลยนแปลงใหรฐเปนผดาเนนการ เชน การสรางระบบชลประทาน คลองสงนา ทาใหตองมการขดคลองและทาลายปาสาคทงไป 3. การขยายตวของเมองและชมชนทอยอาศย พนททาการเกษตรรวมทงการสรางถนนหนทาง จงทาใหเกดการถมทและบกรกคลองทมปาสาค

4. วถชวตและเศรษฐกจชมชนทมการเปลยนแปลงไปจากเดม เพราะความเจรญกาวหนาอยางรวดเรวของเทคโนโลย โดยเฉพาะเทคโนโลยสารสนเทศทเขามามบทบาทในการดาเนนชวตประจาวนจากทเคยดาเนนชวตตามวถวฒนธรรมแบบดงเดมทมการเปลยนแปลงแบบคอยเปนคอยไป ทาใหคนรนใหมทพงพาเทคโนโลยและมองอนาคตชวตบนความเปนอยทสขสบายแบบสงคมเมอง จงละเลยทรพยากรธรรมชาตหรอปาสาคทอยใกลตวของชมชนตนเองอยางนาเสยดาย 5. ความสนใจและการมองคณคาของปาสาคลดลงโดยเฉพาะหนวยงานหรอองคกรตางๆทงภาครฐและเอกชน สถาบนการศกษาและชมชน จงทาใหพนทปาสาคถกทาลายและหมดคณคา

65 การเปลยนแปลงและการทาลายปาสาคจากปจจยตางๆดงกลาวแลว ทาใหปาสาคทมเหลออยไมมากนก มพนทลดลงหรอปาสาคทเหลออยในบางพนทไมมความสมสมบรณเหมอนเดม ความหลากหลายทางชวภาพลดลง ทาใหเกดผลกระทบโดยตรงตอทรพยากรปาสาคและชมชนทอาศยอยในเขตพนทปาสาคทงดานเศรษฐกจและสงคมตอเนองกนไป

ภาพท 5.3 การทานาในเขตพนทปาสาค

ตวอย างของการถก ทาลายของป าสาคจากการบอกเลาประสบการณของ นางดวงใจ ชาญเสนาะ จากสมาคมหยาดฝน จงหวดตรง กลาววา “เดยวนปาสาคถกบกรก ขดลอก เพอปลกยางพารากนมาก พอหนาแลงเมอยางพาราผลดใบหมดตน จะทาใหอากาศรอนมากและแหง

66 แลง เพราะการขดลอกทาลายปาสาค ทาใหสญเสยความชมชนของผวดนไป กลบกนมมมองของภาครฐกลบมแนวคดพฒนา โดยมองวาปาสาคทาใหนาในลาคลองไหลชา ทาใหเกดนาทวม นาขาวทตดกบปาสาคกไมสวยเนองจากมวชพชมากทาใหขาวมผลผลตนอย จากแนวคดเหลาน จงกอใหเกดโครงการของรฐเขามาทาการขดลอกปาสาคออกไปจากลาคลองและพนทชมนา ผลทเหนหลงจากขดลอกคลองกคอนาไหลเรวขนจรง แตไมสามารถดนนาเขาทนากลบไหลลงทะเลหมดและไมสามารถกกนาไวใชในหนาแลงได ทงๆทปาสาคนนชวยอมนาใหอยไดนาน ใหชมชนไดกนไดใช แถมยงชวยดนระดบนาใหสงขนไหลเขาทนากง หอย ปปลา ทอาศยในปาสาคในชวงฤดแลงกไดออกมามชวตอก เหลาน ถอวาเปนระบบนเวศทางธรรมชาตทดอยแลว แคเฉพาะผกทขนในปาสาคนน มอยถง 70 -80 ชนด สมนไพร ม 40-50 ชนด สามารถนามารกษาโรคพนบานได สตวอนๆกมใหจบใหลากนไดอกดงนนปาสาคน มนมคามหาศาลทชมชนอาศยพงพามาแตปยาตายาย มาถงคนรนหลงนเองทไมใสใจ ปลอยใหมการทาลายจนเกอบหมด” นางดวงใจกลาวยาตอไปอกวา “มหลายพนทขดลอกปาสาคมาเลยงกง จนทาใหเดนเคม ไมสามารถนานามาอปโภคบรโภคได ซงถาไมมชาวบานออกมารวมตวปกปองไวบาง อาจจะไมเหลอปาสาคไวเลยกได เพราะมนรกเขามาเรวมาก ตรงนเกดจากเมดเงนตวเดยวเทานน สวนการจะผลกดนนากงออกไปนนคงยากเพราะรฐบาลสนบสนนมาตลอด ทงๆทปนเปนปทภาคใตแลงมาก แลงทสดใน 3 ป ไมมฝนตกลงมาเลย ตงแตเดอนมกราคม นเปนวกฤตทางธรรมชาตทกระทบไปถงชนบรรยากาศ ซงเดอนรอนกนทกคน” มองถงชมชนเขากเรมมองเหนปญหามากในขณะน ทกคนเรมตระหนก แตมนยงตดปญหาเรองจะรวมตวกนไดอยางไร เพราะตลอดเวลาทผานมา ไมวาจะเปนปาตนนา ปาสาค ปาจาก ปาชายเลน จนถงหญาทะเล ปะการง ทกอยางเปนของรฐหมด ชาวบานไมมสทธ ซงชาวบานกคด

67 อยางนนมาตลอด ดงนนการทจะใหชาวบานเขามาปกปอง จงจาเปนจะตองมกระบวนการรวมตวกนของพนองประชาชน โดยเฉพาะการวจยเชงวชาการแบบใหประชาชนมสวนรวม เพอใหเขาไดเหนคณคาเหนปญหาของการมและการหายไปของปาสาค เมอทาใหเขามองเหนคณคารวมกนได กมาสการดแลรวมกนได แนวการอนรกษและการจดการปาสาคทยงยน ในการอนรกษและการจดการปาสาคทยงยนจาเปนตองรวมมอกนหลายๆฝาย เชน หนวยงานภาครฐและเอกชน องคกรปกครองสวนทองถน สถาบนการศกษาทกระดบ โดยเฉพาะในพนท องคกรเครอขายและชมชนเจาของพนทปาสาคโดยตองมการดาเนนการและสงเสรมใหเรยนรตระหนกถงคณคาประโยชนของปาสาคอยางจรงจง เพอใหเกดจตสานกการอนรกษฟนฟและการจดการอยางย งยน โดยใหทกคนในชมชนเขามามสวนรวมอยางแทจรง เชน บานกะโสม หมท 4 ตาบลกะปาง อาเภอทงสง จงหวดนครศรธรรมราช ไดจดตงกลมอนรกษและแปรรปสาค รวมตวกนเปนกลมประมาณ 30 ครอบครว ชวยกนปกปองดแลปาสาคและนาผลผลตจากตนสาคมาใชประโยชนไดอยางลงตว โดยมหนวยงานของสถาบนการศกษาเขามารวมศกษาวจย และนาองคความรทไดมาสงเสรมสนบสนนใหชมชนเกดความเขมแขง สวนทตาบลนาขาวเสยและตาบลโคกสะบา อาเภอนาโยง จงหวดตรง กมการจดตงกลมอนรกษปาสาค ไดมการแตงตงคณะกรรมการชมชน ชวยกนดแลและอนรกษไดอยางเขมแขง โดยไดรบการสนบสนนจากสมาคมหยาดฝนในการสงเสรมพฒนาใหความรและการจดการปาสาคเปนอยางด

68

ภาพท 5.5 กลมอนรกษและแปรรปสาคบานกะโสม

จะเหนวา ชมชนใดทมผนาหรอกลมทมองเหนความสาคญของปาสาคและใหชมชนมสวนรวม รวมถงมการประชมแลกเปลยนขอมลความคดเหนของแตละคน แลวนาไปสการกาหนดกจกรรมเพอการอนรกษและฟนฟโดยรวมกนคนหา วธการ จนไดขอตกลงเปนกฎระเบยบของชมชนทรวมกนกาหนดขน จงทาใหชมชนนนเขมแขง แตถงอยางไรจะตองมการดาเนนกจกรรมตางๆตอไป เชน เวทเสวนาสรางองคความรความเขาใจ การฟนฟปาสาค การถางตกแตงปาสาค และสามารถกาหนดแหลงหรอเขตอนรกษพนธสตวนาในระบบนเวศปาสาค เพอใหระบบนเวศปาสาคเปนทพงของชมชนอกทางหนงดวย

69

ภาพท 5.6 การประชมแลกเปลยนเรยนรรวมกนระหวาง กลมอนรกษและแปรรปสาคบานกะโสมกบสถาบนการศกษา

และยงสงเสรมใหชมชนมรายไดจากผลผลตหรอผลตภณฑจากปา

สาค เพอใหทกคนไดเหนคณคาของทรพยากรปาสาคซงมประโยชนหลากหลาย กอใหเกดอาชพเสรมและเปนการกระจายรายไดแกครวเรอน เชน กลมผชายควรสงเสรมในการผลตแปง ทาจากมงหลงคา เลยงดวง ฯลฯ สวนกลมผหญงสงเสรมใหมการแปรรปผลตภณฑแปงสาคเปนอาหาร ขนมตางๆ เพอจาหนายหารายได

นอกจากน ใหกลมมการศกษาดงานระหวางชมชนหรอภายในชมชนดวยกน เพอใหเกดเครอขายในการแลกเปลยนเรยนรซงกนและกน จะกอใหเกดแนวคดทจะหวงแหนและรคณคาประโยชนของปาสาคตอไป

70

ภาพท 5.7 ผลตภณฑจากปาสาคสงเสรมใหชมชนมรายได

จากเหตผลดงกลาวขางตน พอสรปแนวทางการอนรกษและการจดการปาสาคใหยงยนมดงน 1. ควรสนบสนนใหมการจดจงกลมอนรกษฟนฟและการจดการพนทปาสาค โดยใหชมชนในแตละพนทมบทบาทและเปนแกนนาในการดาเนนกจกรรมการอนรกษโดยใหองคกรปกครองสวนทองถนเปนผสนบสนนอกทางหนงดวย 2. ควรมการผลกดนความรทเปนของชมชนหรอภมปญญาทองถนโดยเฉพาะความรเกยวกบการใชประโยชนจากปาสาค สสถาบนการศกษาในทองถนนนๆ เชน โรงเรยนระดบประถมศกษา มธยมศกษา โดยมการผลกดนใหเกดหลกสตรทองถนและขบวนการกจกรรมเกยวกบปาสาค

71 3. ควรมการขยายพนทปลกปาสาค ใหเพมขนจากเดม หรอทมอยแลวคงการอนรกษเขาไว โดยไมทาลายแตควรมการปลกเพม 4. สนบสนนใหเกดกลมทาแปงสาค เพอจาหนายและแปรรปผลตภณฑทไดจากตนสาค เพอเปนการเพมรายไดตอครวเรอนและใหชมชนทองถนนนๆมจตสานกและตระหนกตอความสาคญของปาสาค จงทาใหชมชนมความหวงแหน ปาสาครวมกน 5. ควรมการวจยเพมเตมเกยวกบการขยายพนธของตนสาค การนาแปงมาแปรรปเปนอาหารประเภทตางๆ เพอบรโภคไดหลากหลายพรอมจาหนาย หรอการนาสวนตางๆของตนสาคมาแปรรปเปนผลตภณฑหรออปกรณเครองใชทเปนประโยชนตอมนษยรวมถงการลงไปวจยรวมกบชมชนในทองถนนนๆ และทสาคญควรผลกดนใหมหลกสตรทองถนในสถานศกษานนๆดวย 6. ควรใหผบรหารของรฐหรอหนวยงานราชการทเกยวของกบการอนรกษธรรมชาตและสงแวดลอมรวมถงองคกรปกครองสวนทองถนหนมาใหความสาคญอยางจรงจงและจรงใจกบพชสาคทกาลงถกทาลายโดยทางตรงและทางออมจากหนวยงานของรฐตอการพฒนาทองถนใหว เคราะหและ คดให ดก อน ทจะม โครงการตางๆ แลวมาทาลายทรพยากรธรรมชาตอยางปาสาคใหหมดไปจากพนท

แนวทางการจดการปาสาคอยางยงยน จงเปนการใหคนในชมชนเกดความตระหนกในความร ความเขาใจเกยวกบสาค ทงการใชประโยชนจากสาคอยางรคณคาตามแนวเศรษฐกจพอเพยง และใหเกดมลคาทางเศรษฐกจ เกดการอนรกษและสรางปาสาคในพนทชมนาของชมชนใหมากพอสาหรบการสรางความมนคงทางอาหาร และสรางเศรษฐกจทางเลอกแกครอบครว ชมชนและวฒนธรรม เพอพฒนาพชสาคทมอยอยางจากดใหเกดประโยชนสงสดและยงยนตอไป

72

73

เอกสารอางอง

กลาณรงค ศรรอต และ เกอกล ปยะจอมขวญ. 2546. เทคโนโลยของแปง. กรงเทพฯ: สานกพมพมหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

นพนธ ใจปลม. 2549. การจดการปาปาลมสาคโดยการมสวนรวมของคน ในชมชน. การประชมวชาการระดบชาตทางสงคมวทยาครงท 3. สภาวจยแหงชาต. กรงเทพมหานคร.

นพนธ ใจปลม. 2557. ปาลมสาค. โรงพมพ ไทมพรนตง : นครศรธรรมราช.

พนม อนทฤทธ ประเสรฐ คงแกว นพนธ ใจปลม และเสรมศกด เกดวน. 2551. เครองผลตแปงสาค. รายงานวจยฉบบสมบรณ. คณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลศรวชย นครศรธรรมราช.

พนม อนทฤทธ และประเสรฐ คงแกว. 2557. โครงการพฒนาเครอง ผลตแปงสาคสชมชน. รายงานวจยฉบบสมบรณ. มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลศรวชย นครศรธรรมราช.

พนม อนทฤทธ และประเสรฐ คงแกว. 2558. เครองผลตเมดแปงสาค. รายงานวจยฉบบสมบรณ. มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลศรวชย นครศรธรรมราช.

สมบตย มงคลชยชนะ. 2556. การพฒนาชดเครองปนเมดปยชวภาพสาหรบครวเรอน. วารสารวทยาศาสตร มข. 41(2) น 488-496.

74 อมพวน ตนสกล. 2545. ความสมพนธของสมบตทางกายภาพและทางเคม

ตอลกษณะเนอสมผสและสของเมดสาค. มหาวทยาลยเทคโนโลยพระจอมเกลาธนบร. กรงเทพฯ. เขาถงไดจาก http://www1a.biotec.or.th/rdereport/prjbiotec.asp?Id=339 (2 เมษายน 2558)

Abd-Aziz, S. 2002. Sago starch and its utilisation. J. Bioscience and Bioengineering, 94(6), 526-529.

Adawiyah, D.R., Sasaki, T. Kohyama, K. 2013. Characterization of arenga starch in comparisom with sago starch. Carbohydrate Polymers, 92, 2306-2313.

Ahmad, F.B., Williams, P.A., Doublier, J-L., Durand, S. and Buleon, A. 1999. Physico-chemical characterisation of sago starch. Carbohydrate Polymers, 38, 361-370.

Beccari, O. 1918. Asiatic palms- Lepidocaryeae. Annuals Royal Botanical Garden, Calcutta, 12, 156-195.

Flach, M. 1997. Sago palm. Metroxylon sagu Rottb. Promoting the conservation and use of underutilized and neglected crops.13. Rome, Italy: Institute of Plant Genetics and Crop Plant Research, Gatersleben/ International Plant Genetic Resources Institute.

Hizukuri, S. 1988. Recent advances in molecular structure of starch. J. Jpn. Soc. Starch Sci., 31, 185.

75 Hamanishi, T., Hatta, T., Jong, F.S., Takahashi, S. and K.

Kainuma. 1999. Physicochemical properties of starches obtained from parts of sago palm trunks at different growth stages. J. Appl Glycosci, 46(1), 39-48.

Ito, T., Arai, Y. and Hisajima S. 1979. Utilization of sago starch. Japan J.. Trop. Agric, 23, 48-56.

Karim, A.A., Pei-Lang Tie, A., Manan, D.M.A. and Zadul, I.S.M. 2008. Starch from the Sago (Metroxylon sagu) palm tree-Properties, prospects, and challenges as a new industrial source for food and other uses. Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safty, 7, 215-228.

Komoto, M., Fujii, S., Kishihara, S. and Yoshinaga, K. 1982. Studies on improvement of quality of sago starch. Sci. Rept. Fac. Agr. Kobe Univ., 15, 141-148.

Konuma, H., Rolle, R. and Boromthanarat, S. 2012. Color characteristic of sago starch as they relate to growth environment of the sago palm (Metroxylon sagu Robb). J. Agriculture Technology , 8(1), 273-287.

Koonlin, T. 1979. The palm economy, in particular the awamp sago economy in Southeast Asia. J. d'agriculture traditionnelle et de botanique appliquee, 26(2), pp. 129-146.

76 Malviya, R., Srivastana, P., Pandurangan, A., Bansal, M. P. and

Sharma, K. 2010. A brief review on thermo-rheological properties of starch obtained from Metroxylon. World Applied Science Journal, 9(5), 553-560.

McClatchey, W., Manner, H.I., and Elevitch, C.R. 2006. Metroxylon amicarum, M. paulcoxii, M. sagu, M. salomonense, M. vitiense, and M. warburgii. C.R. ver. 2.1. In: Elevitch (ed.), Species Prpfiles for Pacific Island Agroforestry. Holualoa, Hawaii <http://www.traditionaltree.org>: Permanent Agriculture Resources (PAR).

Pei-Lang Tie, A., Mohamad, A.M.D. and Karim, A.A. 2006. Sago starch and composition of associated components in palms of different growth stages. Carbohydrate Polymers, 63, 283-286.

Rauwerdink, J.B. 1986. An essay on Metroxylon, the sago palm. Principles, the J. Palm Society, 30(4), 165-180.

Ruddle, K., Johnson, D., Townsend, P.K. and Rees, J.D. 1978. Palm Sago: Atropical starch from marginal lands. Hawaii, USA: University Press of Hawaii.

Uthumporn, U., Wahidah,N. and Karim, A.A. 2014. Physicochemical Properties of Starch from Sago (Metroxylon Sagu) Palm Grown in Mineral Soil at

77

Different Growth Stages. IOP Conf. Series: Materials Science and Engineering, 62, 012026.

Yamaguchi, C., Okazaki, M. and Kaneko, T. 1997. Comparative studies on sago palm growth in deep and shallow peat soils in Sarawak. Sago Palm(5), 1-9.

Yoshida, S. 1980. Folk classification of the sago palm (Metroxylon spp.) among the Galela. Senri Ethnological studies, 7, pp. 109-117.

78

คมอ การถายทอดองคความรและเทคโนโลยการผลตแปงสาค

ในจงหวดนครศรธรรมราช ตรง และพทลง

ผชวยศาสตราจารยพนม อนทฤทธ คณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย

มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลศรวชย

79

ค าน า

คมอการถายทอดองคความรและเทคโนโลยการผลตแปงสาคในจงหวดนครศรธรรมราช ตรง และพทลง นประกอบดวยเนอหาจานวน 5 บท โดยเปนขอมลไดมาจากผลงานวจยและสงประดษฐทผานการวเคราะหและทดลองกบกลมเกษตรกรผผลตแปงสาคมาแลว สามารถนาไปใชไดจรงในกระบวนการผลตและแปรรปเปนผลตภณฑตางๆ ซงในบทท 1 กลาวถงลกษณะทางพฤกษศาสตรของปาลมสาค เพอใหเกษตรกรไดเรยนรถงชนดและพนธของปาลมสาค ตลอดจนสวนประกอบของลาตน บทท 2 สารพดประโยชนจากตนสาค เกษตรกรจะไดเรยนรวาสาคแตละตนสามารถนาไปใชประโยชนไดทกสวนและในดานใดบาง บทท 3 กรรมวธการผลตแปงสาค เปนสวนสาคญทเกษตรกรสามารถเรยนรกระบวนการผลตแปงสาคแบบดงเดมและการใชเครองมอนวตกรรมในการผลตแปงสาคทสะอาดและถกสขลกษณะ บทท 4 การแปรรปและการพฒนาผลตภณฑจากแปงสาค เปนการนาแปงสาคมาแปรรปเปนผลตภณฑอาหาร โดยผเขารบการฝกอบรมจะไดทดลองและแปรรปผลตภณฑชนดตางๆ ดวย และในบทท 5 แนวทางการจดการปาสาคอยางยงยน กลมเกษตรกรจะไดเรยนรวธการอนรกษและการจดการปาสาคอยางเปนระบบ โดยการไปศกษาดงานปาสาคของชมชน ใหเหนประโยชนและคณคาของปาสาค ไมทาลายปาทงทางตรงและทางออมและเรยนรการใชประโยชนจากปาสาคอยางยงยน

ผดาเนนโครงการหวงวาคมอ เลมนจะเกดประโยชนกบกลมเกษตรกรผผลตและแปรรปแปงสาค สามารถนาไปเรยนรและปฏบตไดจรง เสรมสรางความร ตระหนกถงคณคาและประโยชนของปาสาค เพอใหสาคเคยงคกบสงคมและวถชวตของชมชนชาวภาคใตตอไป

พนม อนทฤทธ

80

สารบญ หนา

คานา

สารบญ

บทท 1 ลกษณะทางพฤกษศาสตรของปาลมสาค 1

บทท 2 สารพดประโยชนจากตนสาค 13

บทท 3 กรรมวธการผลตแปงสาค 31

บทท 4 การแปรรปและการพฒนาผลตภณฑจากแปงสาค 51

บทท 5 แนวทางการจดการปาสาคอยางยงยน 61

เอกสารอางอง 73