a.c.vƏlİyevlib.bbu.edu.az/files/book/1001.pdfmaınqayırma və metal emalı, kimya və neft-kimya,...
Post on 02-Jan-2020
21 Views
Preview:
TRANSCRIPT
2
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI BİZNES UNİVERSİTETİ
BEYNƏLXALQ MARKETİNQ
(Dərslik)
Dərslik Azərbaycan Respublikası
Təhsil Nazirinin 02.06.2017 tarixli
114 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir
BAKI-2017
3
Elmi redaktor : i.f.d., dos. R.F.Sadıqov
Rəyçilər : prof., i.e.n. İ.A.Məmmədov
i.f.d., dos.İ.C.Həsənov
i.f.d. L.A.Hacıyeva
dos.,i.f.d. R.H.Quliyev
R.R.Bağırov
UOT 339.138
Vəliyev A.C.Beynəlxalq marketinq (ali məktəblər üçün
dərslik) Bakı – 2017, səh.352
Kitab ali təhsilin bakalavr və magistr pilləsində
beynəlxalq münasibətlər, dünya iqtisadiyyatı, menecment,
maliyyə-kredit, beynəlxalq ticarət və s. ixtisaslar üzrə
təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kitab,
həmçinin beynəlxalq iqtisadi fəaliyyətlə bağlı müvafiq
dövlət qurumlarında çalışanlar, dünya bazarlarına çıxan iş
adamları, ixtisasartırma kurslarının dinləyiciləri, eləcə də
müvafiq istiqamətlərdə elmi araşdırmalar aparan
tədqiqatçılar üçün əhəmiyyətlidir.
© A.C.Vəliyev
© Bakı Biznes Universiteti 2017
4
Giriş
Azərbaycan Respublikası əlverişli coğrafi mövqeyə,
zəngin və rəngarəng təbii şəraitə və təbii ehtiyatlara malik
olduğundan çoxnövlü təsərrüfat sahələri ilə tanınır. Belə
təsərrüfat sahələrində yanacaq-energetika, metallurgiya,
maşınqayırma və metal emalı, kimya və neft-kimya, tikinti
materialları istehsalı, meşə, xalq istehlakı malları, nəqliy-
yat və rabitəni və s. göstərə bilərik.
Azərbaycan üçün ən böyük təhlükə böhranlı bazarların
getdikcə daha çox genişlənməsi və real sektorun, bank,
sığorta və s. sahələrin nisbətən aşağı rəqabət qabiliyyətli
olmasıdır. Azərbaycanda son illərdə dünya standartlarına
uyğun yol infrastrukturunu yaratmaq və Böyük İpək
Yolunun bərpası üçün alınan uzun müddətli və aşağı faizli
kreditlər ölkənin manevr imkanlarını daha da yüksəldir.
Ölkələr, ayrı-ayrı regionlar, iqtisadi qruplaşmalar ara-
sında iqtisadi münasibətlər yaranır və genişlənir. Ölkələr
arasında beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin innovasiyalara
əsaslanan inkişaf etmiş forması xarici ticarətdir.
Beynəlxalq bazar bir çox yeni şərtlərlə spesifik
xüsusiyyətlərə malik dövlət bazarının məcmusunu özündə
əks etdirir. Dünya bazarında «Beynəlxalq Marketinq»in
rolunun artdığını göstərir.
Bütün postsosialist ölkələrində, o cümlədən Azərbay-
canda getdikcə daha aydın dərk edilir ki, yalnız bazar
iqtisadiyyatının bütün atributlarının ardıcıllıqla tətbiq
olunmasından və beynəlxalq birliyə inteqrasiya prosesinin
gedişindən asılıdır. Onların gedişi isə, bütün digər şərtlər
daxilində, həlledici dərəcədə bazar iqtisadiyyatı və
beynəlxalq iqtisadiyyat haqqında müasir biliklərin
5
yayılması gedişindən, həmin bilikləri geniş əhali
kütlələrinin mənimsəmə səviyyəsindən, bu sahədə yüksək
ixtisaslı iqtisadçı kadrların hazırlanmasından asılıdır.
Son illərdə iqtisadi düşüncə sahəsində mövcud olan
müasir ümumbəşəri dəyərələr Azərbaycana yol açmağa
başlamışdır. Qərbdə mövcud olan zəngin iqtisadi
ədəbiyyat ingilis və rus dilindən tərcümə olunaraq respub-
likamıza daxil olur. Lakin, bu orijinal kitablar məhdud
miqdardadır və həmin kitablarda inkişaf etmiş bazar
iqtisadiyyatının problemləri araşdırılır. Ona görə də
Azərbaycan dilində və Azərbaycanın reallıqlarına uyğun
olan, müasir iqtisadi düşüncələr əsasında dərsliklərin
hazırlanması bu gün respublikamızda həyati əhəmiyyət
kəsb edən məsələlərdəndir.
Təqdim olunan dərslikdə müxtəlif ölkələrin beynəlxalq
əmtəə mübadiləsi, istehsal amillərinin hərəkəti və dövlətin
beynəlxalq iqtisadi siyasətinin əsasları bazar iqtisadiyyatı
nəzəriyyəsinin tərkib hissəsi kimi öyrənilir. Kitabda
müəyyən çatışmazlıqlar və qüsurların da olması
mümkündür. Bunları nəzərə alaraq təkliflərini göndərən
dəyərli oxuculara öncədən təşəkkürümü bildirirəm. (anar-
menecment@mail.ru)
6
I FƏSİL. «BEYNƏLXALQ MARKETİNQ»
KURSUNUN PREDMETİ, MƏQSƏDİ VƏ
VƏZİFƏLƏRİ
1.1.«Beynəlxalq marketinq» anlayışı, onun əsas
elementləri.
Beynəlxalq marketinq anlayışından danışarkən onun
əsas mahiyyətini, məzmununu və bu sahədə bəzi anlayış-
ları izah etmək zəruridir.
Beynəlxlaq marketinq (international marketing) – nəzə-
riyyə və praktikasının mərkəzi ideyası şirkətlərin məhsul
və xidmətlərinin beynəlxalq bazarlarda satışı təşkil edir.
Məlum olduğu kimi beynəlxalq marketinq fənni
beynəlxalq bazarlarda şirkətlərin ehtiyatlarını öyrənməyə,
təhlil etməyə və proqnozlaşdırmağa xidmət edir.
Beynəlxalq marketinq XXI əsrin başlanğıcında dünya
iqtisadiyyatında baş verən dəyişikliklə əlaqədar olaraq çox
aktual nəzəri və praktiki fənnə çevrilmişdir. Bu praktika
da beynəlxalq marketinq adını alaraq mühüm əhəmiyyət
kəsb etmişdir. Beynəlxalq marketinq qloballaşan dünya
iqtisadiyyatında obyektiv bir prosesə çevrilməkdə davam
edir. Hal-hazırki dövrdə heç bir ölkə ayrılıqda inkişafa və
tərəqqiyə nail ola bilməz.
Qeyd etdiklərimizin praktiki əhəmiyyətini nəzərə
alaraq, bizim hər birimiz Beynəlxalq marketinqin
müəssisədaxili (firmadaxilivə s.) idarəetmə sisteminin və
beynəlxalq kommersiya əməliyyatlarının həyata keçiril-
məsinin ən vacib nəzəri və təcrübi məsələlərini ciddi
şəkildə öyrənməliyik. Belə ki, sənaye müəssisələrində (fir-
malarda, şirkətlərdə və s.) marketinq fəaliyyətinin təşkili
7
və texnologiyası məsələlərinə bazarın kompleks tədqiqi,
marketinq proqramlarının əhatəli işlənmə təcrübəsi,
reklamın və texniki xidmətin təşkili və s. daxil edilməklə
daim diqqət mərkəzində olmalıdır.
Beynəlxalq marketinq – hər hansı bir təşkilatın
yerləşdiyi ölkədən kənarda əmtəə və xidmətlərin
marketinqidir. Bu isə bizə onu deməyə əsas verir ki,
beynəlxalq marketinqin beynəlxalq bazarda təşkilidir.
Beynəlxalq marketinq aşağıdakı inkişaf mərhələlərini
keçmişdir:
1. Beynəlxalq marketinq- bütünlükdə bazarı təhlil
edir;
2. Beynəlxalq ixtisaslaşmanın inkişafına dəstək verir;
3. Beynəlxlaq menecment –firmanın fəaliyyətinin
beynəlxalq səviyyədə idarə edilməsini təmin edir;
4. Ənənəvi ixrac- əmtəə və xidmətlərin xaricə satışı-
nın təşkilini təmin edir.
Müasir marketinq fəlsəfəsi bazarda tələb və təklifin
öyrənilib ona obyektiv faktorlarla təsir edərək tənzim-
lənməsi yolu ilə, məqsədli bazar və fərdi istehlakçılar
üçün əvvəlcədən tələb olunan, həm də istehlakçının
diqqətini cəlb edə biləcək məhsul istehsalına nail
olunmasıdır.
Marketinq – sərfəli müştərilərin axtarılıb tapılması,
saxlanılması və genişləndirilməsi haqqında elm və
mədəniyyətdir (məharətdir, bacarıqdır).
Digər mühüm cəhət marketinq fəaliyyətinin strateji və
operativ instrumentlərinin daim təkmilləşdirlməsi
zəruriliyidir. Kompaniyanın diqqətini daimi olaraq bazarın
öyrənilməsinə yönəldilməsi, təkcə zəruri olan məlumatla-
rın toplanılmasını deyil, həm də ətraf mühitin dəyişməsi-
8
nin marketinq layihələşdirilməsini, eləcə də, lazım
gəldikdə, firma (müəssisə) tərəfindən “hücuma keçmək”
taktikasını həyata keçirmək imkanları yaradır. Bu isə,
marketinqin tədqiqat funksiyasının inkişafında yeni key-
fiyyət yanaşması kimi qiymətləndirilməlidir.
Bütün dünya miqyasında olduğu kimi, Azərbaycanda
da marketinq dinamik inkişafdadır. Bu isə, Azərbaycan
marketinq partiyası üçün tamamilə konstuktiv bir haldır.
Əvvəllər marketinq “xalis satış fəaliyyəti” kimi qiymətlən-
dirilirdi. İndi isə bu fikirdən tədricən uzaqlaşaraq
marketinqə “müasir idarəetmə konsepsiyası” kimi
baxılmağa başlanılmışdır. Buna görə də bu gün marke-
tinqin bütün dünyada keçirdiyi “yeniləşmə istiqaməti”
Azərbaycan təcrübəsinin təkmilləşdirilməsi üçün də çox
zəruridir.
Bununla əlaqədar olaraq ölkəmizdə bir çox transmilli
layihələr həyata keçirilir. Bu layihələrdə iştirak edən
dövlətlərin şirkətləri pay bölgüsünə sahib olaraq öz
mənfəətləri üçün çalışırlar. Bu isə o deməkdir ki, beynəl-
xalq marketinqdən istifadə edərək öz işlərini səmərəli
qurmağa çalışırlar.
1.2. Kursun predmeti, məqsədi və əsas vəzifələri.
Məlum olduğu kimi, hər bir elmin özünün xüsusi
öyrənmə predmeti və tədqiqat obyekti vardır. Odur ki,
kursun incəliklərinə və dərinliklərinə keçməzdən əvvəl,
onun predmeti və tədqiqat obyektini aydınlaşdırmaq
zəruridir. Belə ki, bu fənn ilə ilk dəfə maraqlanan hər bir
şəxs əvvəlcədən dəqiq bilməlidir ki, onun öyrəndiyi kurs
konkret olaraq nəyi öyrənir və nə öyrənir, bilavasitə nə ilə
9
məşğul olur. Başqa sözlə, onun predmetini nə təşkil edir,
o, nəyin, necə, harada və hansı obyektin timsalında
öyrənilməsini öz qarşısına məqsəd qoyur. Fənnin qarşısına
qoyulmuş bu məqsədlərə çatmaq üçün o, bununla
bilavasitə bağlı olan bir çox məsələlər real dəqiqliyi
öyrənməlidir.
Müasir dövrdə marketinq kompleksinə - yalnız əmtəə,
qiymət, bölgü və əmtəənin istehsalçıdan istehlakçıya
iriəlilədilməsi prosesi kimi baxmaq əsla düzgün hesab
edilə bilməz. Marketoloq (marketinq xadimi) başa düşməli
və aydın dərk etməlidir ki, istehlakçı üçün bu, uyğun
olaraq, faydalılıq, dəyərlilik, əlverişlilik və məlumatlandı-
rılmadır. Qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün
marketinq vasitələrinin kombinasiyası məhz bu əsasda
qurulur. Bu vasitələr isə öz növbəsində daim
təkmilləşdirilmə tələb edir. Belə ki, əmtəə sahəsində
əmtəənin differensasiyanın əsasını təşkil edən
instrumental və emosional dəyərin yüksəldilməsi üçün
axtarışlar aparılır. Bununla yanaşı marketinqdə qiymətin
əmələ gəlməsi sahəsində də psixoloji aspektlər
gücləndirilir. Həm də əmtəənin birbaşa satışı forması, o
cümlədən, internet vasitəsilə satışı günü – gündən genişlə-
nir. Bunun nəticəsində inteqrasiyanın formalaşması prose-
sinin güclənməsi də hiss edilir.
Müasir marketinqdə yeni keyfiyyət dəyişmələrindən
biri də daimi əlaqələrin inkişafı prosesi hesab edilməlidir.
Yəni istehsalçılar, satıcılar və istehlakçılar arasında olan
münasibətlərin inkişafında da irəliləyişlər hiss edilir.
Başqa sözlə, “marketinqdən sövdələşmələr–marketinqə
münasibətlər” prinsipinin həyata keçirilməsi günü – gün-
dən genişlənir. Burada söhbət onların: sövdələşmənin
10
iştirakçıları, müştərilər, tərəfdaşlar, klubun üzvləri,
həmsahiblər və s. arasında müxtəlif partnyorluq əlaqə-
lərinin yaradılmasından gedir. Bu prosesin inkişafında
istehlakçılar üçün təklif edilən məhsulların və xidmətlərin
faydalılığının yüksəldilməsi, eləcə də onların alınmasına
çəkilən xərclərin azaldılması müstəsna rola malikdir.
Odur ki, bazar iqtisadi sistemi yolu ilə inkişaf edən
ölkəmizin müəssisələri (firmaları, şirkətləri və s.)
tərəfindən dünya təsərrüfat sistemində, eləcə də dünyanın
ayrı – ayrı aparıcı müəssisələri (firmaları, şirkətləri və s.)
səviyyəsində baş verən real iqtisadi və elmi – texniki
yenilikləri ilk növbədə istehsal – satış fəaliyyəti
sahəsindəki müəssisədaxili idarəetmənin konkret forma və
metodlarının öyrənilməsi zərurətini meydana çıxarır.
Azərbaycan müəssisələrinin və digər təşkilatların geniş
formada xarici bazarlara çıxması o zaman səmərəli ola
bilər ki, xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində çalışan
mütəxəssislər (marketoloqlar – bazar xadimləri, menecer-
lər və s.) konkret bazarların və bazar konyukturasının
dəyişməsini nəzərə almaqla, beynəlxalq kommersiya söv-
dələşmələrinin (beynəlxalq marketinqin) nəzəriyyəsini və
partiyasını dərindən mənimsəsinlər.
Marketinqin başlıca vəzifəsi ondan ibarətdir ki, isteh-
salçı elə məhsul istehsal etməlidir ki, o ehtiyacları və
tələbatları ödəyə bilsin, onların satışı əvvəlcədən təmin
olunmuş olsun, “məhsul öz-özünü sata bilsin”, beləliklə də
müəssisənin əvvəlcədən planlaşdırdığı və nəzərdə tutulan
mənfəət əldə edilsin.
11
1.3. Kursun öyrəndiyi obyekt və tədqiqat metodu.
Məlum olduğu kimi, “Beynəlxalq marketinq”
“Marketinq” elminin mühüm və əsas formalarından biri-
dir. Odur ki, “ Beynəlxalq marketinq”in mahiyyəti,
məzmunu, prinsipləri, məqsədi, vəzifələri və fuksiyaları,
eləcə də beynəlxalq marketinq fəaliyyəti üçün xarici bazar
zəruri şərt və iqtisadi əsasıdır.
“Marketinq” kursu kimi, “Beynəlxalq marketinq”
fənninin tədrisində də başlıca məqsəd: “Beynəlxalq
marketinq” konsepsiyaları və onun “incəliklər” ilə
yaxından tanış olmaq; müasir şəraitdə bu konsepsiyaların
tətbiq edilə bilmə imkanları baxımından ona yanaşmaq,
metodlarını öyrənmək və ətraf mühitin müntəzəm olaraq,
sürətlə və kəskin dəyişdiyi müasir şəraitdə hər bir
konsepsiyanın tətbiqinin təhlilini aparmaqdır.
Bütün bu yuxarıda qeyd edilənlər də öz növbəsində
kursun predmetini təşkil edir. Deməli kusun predmeti
müəssisənin fəaliyyətinin təşkili, planlaşdırılması və idarə
edilməsi, eləcə də onun birbaşa bazara (daxili və xarici
bazara) istiqamətləndirilməsidir. Bu məqsədlə beynəlxalq
marketinq – təşkilati – texniki, iqtisadi, sosial və s.
sahələri özündə birləşdirməklə, idarəetmənin aparıcı və
həlledici funksiyalarını icra etməlidir. Başqa sözlə,
əmtəələr axınının (həm ölkə daxilində, həm də xarici
ölkələrdə olan) istehsalçılardan istehlakçılara istiqamətlən-
dirilməsini (özü də bunun minimum xərclə və tez başa
çatdırılmasını, həm də nəzərdə tutulmuş gəlirin əldə
alınması təmin etməklə) və s. təşkil edir.
Göründüyü kimi, əmtəənin yeni növlərinin yaradılması
və onların istehsalı məhz müəssisələr tərəfindən həyata
12
keçirilir. Bu məsələlərin ən səmərəli (optimal) variantda
və kompleks həll edilməsinin metod və üsulları isə həm
təbii – texniki və həm də ictimai elmlər tərəfindən
öyrənilir. Deməli, marketinq (həm də marketinqin mühüm
və əsas formalarından biri olan “Beynəlxalq marketinq”
də) – daxili və həm də xarici bazarda olan real vəziyyəti
dəqiq öyrənmək, tədqiq etmək yolu ilə potensial təlabatı
müəyyən etməli və buna uyğun olaraq, bazara tələb
olunan miqdarda və keyfiyyətdə əmtəələri çıxarmalıdır.
Bütün bunlar da öz növbəsində kursun predmetini təşkil
edir. Müəssisənin xarici bazarda olan fəaliyyəti isə
beynəlxalq marketinqin obyektidir.
Ekonomiks - əksər (bir çox) iqtisad elmlərinin nailiy-
yətlərini özündə tam əks etdirərək, biznes qanunlarını,
onların reallaşdırılması mexanizmini və təsərrüfatçılıq
üsul və metodlarını, iqtisadi siyasəti, iqtisadiyyatın hər
hansı bir sahənin fəaliyyətində qarşıya çıxan problemlərin
həll edilməsi və ziddiyətlərin aşkar edilməsini öyrənən
elm sahəsidir.
Ekonomiks və səmərəlilik – cəmiyyətin ehtiyacları
praktiki olaraq sonsuz, resurslar isə məhdud və ya azdır.
Bu halda cəmiyyət mümkün qədər bu ehtiyacları ödəməyə
çalışmalıdır. Ekonomiks – məhdud və az olan resurslardan
səmərəli istifadə etmək haqqında elmdir.
“Ekonomiks” dərsliyi – Qərb ölkələrində bazar
iqtisadiyyatı üzrə bir çox dərsliklər mövcuddur. İldən – ilə
onların sayı artır. Dünya miqyasında bu silsilədən ən geniş
yayılmış dərsliklər ABŞ – ın professorları tərəfindən
yazılmışdır. Son vaxtlara kimi bir çox ölkələrdə məşhur
Amerika iqtisadçısı prof. P.Samuelsonun yazdığı “
Ekonomiks ” dərsliyi məlum idi. Sonralar Nebraska ştatı
13
Universitetinin ( Linkon şəh ) iqtisadiyyat üzrə professoru
K. Makkonnella tərəfindən “Ekonomiks: Prinsipləri,
problemləri və siyasət” adlı yeni bir dərslik hazırlanmış və
1960 – cı ildə ABŞ – da nəşr olunmuşdur. Həmin dərsliyin
yeni on birinci nəşri təxminən 30 ildən sonra yenidən prof.
K. Makkonnella və onun sabit aspirantı, hal – hazırda
Sakit okean Lyuteran Universitetinin (Vaşinqton ştatı)
iqtisadiyyat üzrə professoru S. Bryu ilə birgə hazırlanmış
və 1990 – cı ildə işıq üzü görmüşdür.
Adı çəkilən bu dərsliyin on birinci nəşr 1992 – ci ildə
rus dilinə tərcümə olunaraq Moskvada nəşr olunmuşdur.
Həmin dərslik “müasir bazar iqtisadiyyatının” yaxşı dərk
etmək istəyən hər bir oxucu üçün başa düşülən dildə
yazılmış və fikirlərin aydın verilməsi ilə digər
dərsliklərdən kəskin fərqlənir. Burada iqtisadi təhlillər çox
geniş sistemləşdirilmiş qaydada verilmişdir. Bu üstün
xüsusiyyətlərinə görə dərslik dünyanın bir çox dillərində
tərcümə edilmiş və dünya ölkələrinin əksəriyyətinin ali
təhsil müəssisələrində istifadə edilir. Hal – hazırda
iqtisadiyyat üzrə dərsliklər arasında “Ekonomiks” özünün
ümumi tirajina görə ən yüksək pillədə dayanır.
Ekonomiksin əsasları – Ekonomiksin əsasını 2 funda-
mental fakt təşkil edir. Ümumilikdə isə bunlar da iqtisa-
diyyatın bütün problemlərini tam əhatə edir. Bunlar
aşağıdakılardır: 1. Cəmiyyətin maddi ehtiyacları. 2.
İqtisadi resurslar, yaxud mal və xidmətlər istehsalı üçün
zəruri olan, amma məhdud və ya az miqdarda olan
vasitələr.
Ekonomiksin metodu –bütün elimlər faktlara əsaslanır.
İqtisadi nəzəriyyənin vəzifəsi bu faktları sistemləşdirmək,
tədqiq etmək, araşdırmaq və ümumiləşdirməkdir. Prinsip-
14
lər və modellər (iqtisadi təhlilin son nəticəsi) faktların
qarşılıqlı əlaqələndirilməsi, birləşdirilməsi, sistemləşdiril-
miş və nəticədə ümumi bir fikrə gəlinməsidir. Faktsız
nəzəriyyə və nəzəriyyəsiz faktlar mənasız və lazımsızdır.
İqtisadçılar, adətən, bütün təbiət və ictimai elmlər üçün
mövcud olan metodologiyanı tətbiq edirlər.
1.4. Fənnin iqtisadi nəzəriyyə və digər iqtisadi
elmlər ilə əlaqəsi.
Məlumdur ki, “İqtisadi nəzəriyyə” elmi insan cəmiy-
yətinin meydana gəldiyi andan onların arasında olan
iqtisadi münasibətləri, eləcə də onların inkişaf
qanunauyğunluqlarını öyrənən və sosial elmlər sırasına
(tarix, fəlsəfə, iqtisadi, sosiologiya, psixologiya,
politologiya və s.) daxil olan xüsusi bir elm sahəsidir.
Müasir “İqtisadi” (“İqtisadi nəzəriyyə”) elmi – sərbəst
bazar iqtisadiyyatını, onun fəaliyyət mexanizmini,
modellərini, qanunlarını və prinsiplərini öyrənir;
bütövlükdə iqtisadiyyatın, yəni onun bütöv bir sistem
kimi inkişafının başlıca qanunauyğunluqlarını və
prinsiplərini müəyyən edir, ona xas olan anlayışlar,
kateqoriyalar və qanunlar vasitəsi ilə təhlil edir, araşdırır
və öyrənir. “İqtisadi nəzəriyə” nin də əsas və başlıca
funksiyası bu kateqoriyaları, qanunları müəyyən etmək,
üzə çıxarmaq və onların izahını verməkdir.
Digər konkret iqtisad elmlər kimi, “Marketinq”-in, o
cümlədən “Beynəlxalq marketinq”-in də bir elm kimi
nəzəri əsasını bilavasitə “İqtisadi nəzəriyyə” elminin
müddəaları təşkil edir.
15
“Beynəlxalq marketinq” elmi də bütün konkret iqtisadi
elmlər ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə və üzvi vəhdətdə inkişaf
edir. Çünki heç bir elm ayrılıqda inkişaf edə bilməz.
Müasir dövrdə elmi – texniki tərəqqinin (ETT – nin)
sürətlə inkişafı bütün elimlərin yalnız qarşılıqlı əlaqədə
təkamülünü və onların inteqrasiyasını tələb edir. Əks
təqdirdə, heç bir elmi – texniki naliyyətə çatmaq olmaz.
Hər hansı bir elm sahəsi digər elmlərdən bilavasitə
faydalandığı (bəhrələndiyi) kimi bəhrələnən elm də öz
növbəsində digər elmlərin inkişafına (təkamülünə) müsbət
təkan verməlidir.
“Beynəlxalq marketinq” “Marketinq” kursunun mühüm
bir qolu (forması) kimi “Ekonomiks”, “Müəssisədə
təchizatın və satışın təşkili”, “Aqrar bölmədə MTT və
xidmət işinin təşkili”, “Logistikanın əsasları”, “Anbar
təsərrüfatı”, “Sənaye iqtisadiyyatı”, “İstehsalın təşkili və
idarə edilməsi”, “Sahibkarlıq fəaliyyəti”, “Menecment”,
“Əməyin iqtisadiyyatı və sosiologiyası”, “Sənaye
müəssisələri fəaliyyətinin təşkili, planlaşdırılması və idarə
edilməsi” və digər konkret iqtisad elmləri ilə bilavasitə,
yaxud da dolayı yolla əlaqədardır.
Bütün bunlar da “Marketinq” və onun əsas formala-
rından biri olan “Beynəlxalq marketinq” elminin “elmlər
sistemi”ndəki əhəmiyyətli yerini və rolunu bir daha əyani
sürətdə göstərir.
1.5. «Beynəlxalq marketinq» fənninin təcrübədə yeri
və rolu.
Beynəlxalq marketinqin strategiya və üsullarına
praktiki olaraq yiyələnmək, onu iqtisadiyyat və
16
təsərrüfatın müxtəlif sahələrinə tətbiq etmək bütövlükdə
ölkə iqtisadiyyatının, ayrılıqda isə müxtəlif sahə
müəssisələrinin fəaliyyətinin səmərəliliyini yüksəldir.
Müəssisə, təşkilat və şirkətlər, hər şeydən əvvəl
marketinqdən ona görə istifadə edirlər ki, marketinq
imkan yaradır ki, onlar öz bazar problemlərini daha
səmərəli üsullarla həll etsinlər. İstehsalçı öz imkanları və
bazarın imkanlarından maksimum dərəcədə faydalana
bilməklə yüksək mənfəət əldə etsin, öz fəaliyyətini
bazarda baş verə biləcək inkişaf meyllərini nəzərə almaqla
planlaşdırsın.
Məlum olduğu kimi marketinq-iqtisadi və ictimai
fəaliyyətin ən zəruri və əsas növlərindən biridir.
Onun başlıca məqsədi – şəxsi və ictimai tələbatı ödəyə
bilən miqdarda əmtəə satışı işini həyata keçirmək
istehsalın yüksək səmərəliliyini və gəlirliliyini təmin
etməkdir.
Məhz bu məqsədlərin həyata keçirilməsində
marketoloqun xidməti əvəzsizdir.
Marketinq xidməti sistemində çalışan bütün rəhbər
işçilər və aparıcı mütəxəssislər, o cümlədən marketoloqlar
idarəetmə kadırlarına olan ümumi tələblərə tam cavab
verməlidirlər. Marketoloqlara verilən tələblərə
aşağıdakıları aid etmək olar:
1.Dərin biliyi, geniş dünyagörüşü olmalı və Elmi
Texniki Tərəqqinin son nailiyyətlərini izləməli
2. Müxtəlif regionlarda, ölkələrdə insanların adət-
ənənələrini bilməli və dil tapmalıdır
3. Həmişə yeniliklərə, ixtiralara fikir verməli
4. Diplomat olmalıdır, ziddiyyətləri təmkinlə dəf etməli
17
5.Yüksək mənəvi keyfiyyətlərə-şən, gülərüz, dəqiqlik,
mədəniyyət və s. malik olmalı.
Marketoloqlar marketinq sahəsinin özünəməxsus
səciyyəvi xüsusiyyətlərini bilməli və onunla bilavasitə
bağlı olan tələblərdən xəbərdar olmalı, işin gedişi əsasında
onlara ciddi əməl etməlidirlər. Bütün bunları nəzərə alaraq
marketoloqların vəzifələrini müəyyən edək:
- bazarın öyrənilməsi;
- tələbatın strukturu və dinamikası;
- istehlakçıların zövqü və arzuları haqqında dəqiq
informasiya toplamaq;
- cari və perspektiv tələbata müvafiq olan əmtəələrin
istehsalını təşkil etmək;
- müxtəlif yarmarkaların, sərgilərin keçirilməsi;
- reklam, güzəşt və qiymət siyasətinin
müəyyənləşdirilməsi;
- servis xidmətlərinin göstərilməsi.
İstənilən şirkət açılan bazar imkanlarını aşkar etməyi
bacarmalıdır. Heç bir firma əbədi olaraq özünün indiki
əmtəələrinə və bazarlarına arxalana bilməz. Qabaqlar
patefon, at arabası istehsal edən sahibkarlar bugün
müflisləşərlər, və yaxud yeni işlə məşğul olmalıdırlar.
Şirkətlər elə güman edə bilərlər ki, onların imkanları
çox məhduddur, lakin bu əslində onların məşğul olduqları
işin gələcəyini xəyalən görmək və öz güclü tərəflərini dərk
etmək bacarıqsızlığıdır. Çünki hər bir şirkətin qarşısında
çoxlu bazar perspektivləri açılmışdır.
Yeni imkanların axtarışı zamanı şirkət rəhbərləri:
qəzetlər oxuyur; ixtisaslaşdırılmış sərgilərə gedir;
rəqiblərin əmtəəsini öyrənir və digər yollarla informasiya
toplayır.
18
Yeni bazarların aşkar edilməsi üçün firmaların istifadə
edə biləcəyi üsullar (şampun istehsal edən firma):
1.Bazara daha dərin kök salınması; (qiymətin aşağı,
yeni reklam və s.)
2.Bazar hüquqlarının genişləndirilməsi; (başqa bazar
seçməli-demoqrafik, coğrafi)
3. Əmtəənin işlənib hazırlanması; (yeni bükmə,
komponent, ətir və s.)
4. Difersifikasiya (yeni bazarda, yeni əmtəə təklif
etmək)
5. Marketinq imkanlarının qiymətləndirilməsi.
Firma imkanları aşkar etdikdə, onların hansının firma
üçün daha münasib olduğunu müəyyənləşdirməlidir.
Firmanın marketinq imkanları-konkret firmanın
marketinq səylərinin rəqabətdə üstünlük qazana biləcəyi
cəlbedici istiqamətlərdir.
Marketinq imkanları şirkətin məqsədlərinə və
imkanlarına münasib olmalıdır.
Firmanın məqsədləri müxtəlif ola bilər: mənfəət əldə
etmək, konkret satış həcminə nail olmaq, müştərilərin
rəğbətinə nail olmaq
Firmanın vəsait mənbələri hər bir firma öz maliyyə
vəsaitlərini nəzərə almalıdır.
Müzakirə üçün suallar
1.Beynəlxalq marketinq anlayışını izah edin
2. Beynəlxalq marektinqin əsas vəzifəsi hansıdır?
3. Müasir marketinq fəlsəfəsinin mahiyyəti.
19
4. Müasir marketinq kompleks dedikdə nə başa
düşülür?
5. Azərbaycanda marketinq elmin inkişafı.
6. Beynəlxalq marketinqin başlıca vəzifəsi hansıdır?
7. Beynəlxalq marketinqin mahiyyəti?
8. Ekonomiks nədir?
9. Ekonomiks və səmərəlilik nədir?
10. Ekonomiksin əsasları hansıdır?
11. Ekonomiksin metodu?
12. Beynəlxalq marketinqin başlıca məqsədi?
13. Marketoloqlara verilən tələblər hansılardır?
14. Yeni bazarların aşkar edilməsi?
15. Firmanın məqsədləri hansıdırlar?
20
II FƏSIL. “BEYNƏLXALQ MARKETİNQ”
FƏALİYYƏTİ, PRİNSIPLƏRİ VƏ İNKİŞAF
KONSEPSİYALARI
2.1.Müasir dövrdə xarici ticarət və onun
xüsusiyyətləri. Xarici ticarət siyasətinin əsas sistemləri.
Xarici ticarətin əhəmiyyətini qiymətləndirməmək
çətindir. O, iqtisadi inkişafı stimullaşdırır, belə ki, onun
köməyilə xalq təsərrüfatında istifadə olunan ehtiyatların
həcmi azalır, onların maddi-cismi forması dəyişir. Xarici
ticarət rəqabətqabiliyyətli sahələrdə istehsalı genişləndir-
məyə imkan verir, bununla da, məşğulluğun artmasına sə-
bəb olur.
Xarici ticarətdən danışarkən onun beynəlxalq ticarət
sistemi ilə birbaşa bağlı olduğunu qeyd etmək lazımdır.
Bu səbəbdən qarşıda beynəlxalq ticarətin də müasir
inkişaf səviyyəsi, strukturu və tənzimlənməsi haqqında
məlumat veriləcəkdir. Xarici ticarət milli təsərrüfatlar
arasında əmtəə və xidmətlərin mübadiləsidir.
Xarici ticarət siyasəti – dövlətin iqtisadi siyasətinin əsas
tərkib hissəsidir. O, digər ölkələrlə ticarət əlaqələrinin
nizamlanmasına və inkişafına yönəlmişdir, məqsədi
ölkənin və onun biznesinin dünya bazarında mövqeyini
möhkəmlətməkdir.
Xarici ticarət siyasətini müxtəlif dövlətlərlə yanaşı,
müxtəlif inteqrasiya qrupları, üçüncü ölkəyə qarşı
münasibətdə olan və aparıcı TMK ittifaqları və
qruplaşmaları həyata keçirir. Nəyahət, federativ dövlətlər
çərçivəsində federasiyanın subyektləri tərəfindən xarici
ticarət siyasəti işlənib hazırlanır. Lakin xarici ticarət
21
əlaqələrini tənzimləyən dövlətlər öz əhəmiyyətli rolunu
saxlayır. Hər hansı bir dövlətin xarici ticarət siyasəti onun
həyata keçirilməsi strategiyası bir sıra vasitələr tələb edir.
Xarici ticarət siyasətinin tarif vasitələri. Tarif
vasitələri geniş yayılmışdır. Xarici ticarətin klassik
nizamlayıcısı idxal və ixrac gömrük rüsumları şəkilində
istifadə olunan gömrük tarifidir. İdxal gömrük rüsumlarına
məruz qalan malların sistemləşdirilmiş siyahısı şəklindədir.
Gömrük tarifinin hüquqi bazasının dövlətlərdə qəbul
olunan qanunverici aktlar və gömrük məcəlləsi təşkil edir.
Xarici ticarət siyasətinin qeyri-tarif vasitələri. Beynəlxalq ticarətin dövlət tənzimlənməsinin tarif metod-
ları ilə yanaşı, hökumətlər qeyri-tarif metodlarından-kə-
miyyət, gizli və maliyyə vasitələrindən də geniş surətdə
istifadə edirlər. Qeyri-tarif metodlarının əksəriyyətini
tariflərdən fərqli olaraq kəmiyyət baxımından ölçmək
çətin olduğundan, onları statistikada əks etdirmək mürək-
kəb məsələdir. Qeyri-tarif metodlarının məhz bu xüsusiy-
yəti ticarət siyasətinin müəyyən edilmiş məqsədlərinə
çatmaq üçün ölkələri onlardan istifadə etməyə sövq edir.
Qeyri tarif metodlarının ən geniş yayılmış növü
kəmiyyət məhdudiyyətləridir. “Kəmiyyət məhdudiyyəti”
dedikdə ixracına və idxalına icazə verilən əmtəələrin
nomenklaturasını və kəmiyyətini müəyyən edən qeyri-tarif
inzibati forması nəzərdə tutulur.
Kəmiyyət məhdudiyyətlərinə kvotalaşdırma, lisenziya-
laşdırma və ixracın “könüllü” məhdudlaşdırılması aiddir.
Ölkələr xarici ticarətdə müxtəlif nizamlayıcı alətlərdən
istifadə edir. Onların seçimi və müxtəlifliyi həll olunan
məsələlərdən asılıdır: onlar iqtisadi və ya inzibati xarakter
22
daşıya, idxalı birbaşa və dolayı şəkildə məhdudlaşdıra,
ixracın inkişafını stimullaşdıra bilər.
Dövlətin xarici ticarət siyasəti beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərin harmonik, pozitiv və neqativ meylləri
beynəlxalq rəqabətin gərginləşdiyi faktorları nəzərə
almalıdır. Ona görə də, o, özündə iki meyli:liberallaşma
və proteksionizmi birləşdirir.
Liberallaşdırma-təsərrüfat subyektləri azad ticarət
prinsiplərini reallaşdırır, bu zaman dövlət xarici ticarətə
bilavasitə təsir göstərmir. Nizamlayıcı rolunu bazar yerinə
yetirir, ölkə isə digər ölkələrlə müqavilə bağlamaq funksi-
yasını öz üzərində saxlayır ki, öz təsərrüfat subyektlərinə
maksimal azadlıq təmin etsin.
Proteksionizm-milli istehsalçıların həvəsləndirilməsinə,
daxili və xarici bazarda əcnəbi rəqabətdən onların
maraqlarının qorunmasına yönəlmiş siyasətdir.
Proteksionizm bazar qüvvələrinin azad hərəkətini qəbul
etmir. Xarici ticarətin əsas nizamlayıcısı kimi ölkə çıxış
edir. Dünya təcrübəsinin göstərdiyi kimi proteksionizm
tendensiyasının xarici ticarət siyasətində güclənməsi bir
sıra obyektiv və subyektiv səbəblərlə bağlıdır. İlk növbə-
də, bazar iqtisadiyyatının iqtisadi inkişafının dövriyyəliyi
ilə: iqtisadi tənəzzül və böhran dövründə proteksionizm
ölkənin iqtisadi siyasətinin ayrılmaz hissəsi olur. İkincisi,
ölkənin dünya təsərrüfatında yerinin zəifləməsi, onun
mallarının rəqabət qabiliyyətliyinin itməsi, həmçinin
yaranan sahələri dəstəkləməsi üçün lazım olur. Üçüncüsü,
təchizatçıların pis kommersiya təcrübəsi ilə, bu zaman
ixracatçı ölkələrin hökümətləri açıq və ya gizli şəkildə öz
istehsalçılarına maliyyə köməkliyi göstərirlər.
23
2.2.Beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının növləri.
Marketinq fəaliyyəti öz nəticəsini ticarət
əməliyyatlarının həyata keçirilməsi prosesinin başa
çatdırılmasında tapır. Ticarət əməliyyatlarının
texnologiyasının özü marketinqlə əhatə olunur. Amma o,
sərbəst məna kəsb edir. Bu əməliyyatlar material
dəyərlərinin və xidmətlərin tədavülünə xidmət göstərir.
tədavülün başa çatdırılması üçün bir-biri ilə qarşılıqlı
əlaqədə olan aşağıdakı fəaliyyətlərin yerinə yetirilməsi
zəruridir:
-alıcıların tapılması;
- onlarla sövdələşmə sənədinin bağlanması;
- müqavilənin icrası.
Bu fəliyyət ticarət xarakteri daşıyır və tədavül
əməliyyatları isə kommersiya əməliyyatları kimi çıxış
edir. Bu isə, özlüyündə idarəetmə fəaliyyətinin nəticəsidir.
Ticarət fəaliyyəti – xüsusi fəaliyyət növü olmaqla,
ümumilikdə firmanın təsərüffat fəaliyyətinin son nəticəsi
bilavasitə bundan asılıdır. Burada mütləq nəzərə almaq
zəruridir ki, kommersiya fəaliyyəti yalnız konkret növ
məhsulun realizasiyasına istiqamətləndirilir.
Beynəlxalq ticarət əməliyyatları (BTƏ) 2 qrupa bölü-
nür:
a) Əsas ticarət əməliyyatları; bu əməliyyatlar təmənnalı
əsaslarla həmin əməliyyatların iştirakçıları (müxtəlif
ölkələrin kontragenləri) arasında keçirilir.
b) Tənzimedici (əlavə) ticarət əməliyyatları; bu
əməliyyatlar bilavasitə məhsulların satıcıdan (istehsal-
çıdan) alıcıya (istehlakçıya) çatdırılması ilə əlaqədar olur.
Əsas ticarət əməliyyatlarına aşağıdakılar aid edilir:
24
- Material - əşya formasında olan məhsulların müba-
diləsi (kommersiya ixracı və idxalı) üzrə olan əməliyyat-
lar;
- Elmi – texniki biliklərin tədavülü üzrə (patentləri,
lisenziyaların,“Nou – hau” və s.);
- Texniki xidmətlərin tədavülü üzrə (məsləhət və
inşaat injinirinq);
- İcarə;
- Beynəlxalq turizm üzrə;
- İnformasiya və idarəetmənin təkmilləşdirilməsi
sahəsində məsləhət xidmətinin göstərilməsi üzrə;
- Kinofilmlərin və teleproqramların tədavülü üzrə.
Təminedici (əlavə) ticarət əməliyyatlarına isə
aşağıdakılar daxildir:
- Beynəlxalq yük daşımaları üzrə;
- Nəqliyyat – ekspeditor əməliyyatları;
- Yüklərin sığortalanması üzrə;
- Beynəlxalq daşınmalarda yüklərin saxlanılması üz-
rə;
- Beynəlxalq hesablaşmaların aparılması.
Bu əməliyyat “məhsul hərəkəti əməliyyatı” adını al-
mışdır.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafı beynəlxalq
ticarətin milli səviyyədə tənzimlənməsi ilə yanaşı, son
illərdə bu sahədə dövlətlərarası qarşılıqlı fəaliyyətin
müxtəlif formalarının yaranması ilə müşaiyət olunur. Bu
tendensiya bir neçə səbəblərlə şərtlənir:
təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsinin dərinləş-
məsi;
dünya əmtəə, xidmət, istehsal amilləri bazarlarının
genişlənməsi;
25
transmilli şirkətlərin inkişafı;
çoxsaylı beynəlxalq təşkilatların yaranması.
Nəticədə bir ölkənin tənzimləmə tədbirləri digər
dövlətlərin iqtisadiyyatına birbaşa təsir göstərir ki, bu
dövlətlər də öz növbəsində istehsalçılarını və
istehlakçılarını müdafiə etmək üçün cavab tədbirlər
görürlər. Bu tənzimlənmənin dövlətlərarası səviyyədə
həyata keçirilməsi zəruriliyini ortaya çıxarır.
Beynəlxalq ticarətin subyektləri kimi aşağıdakılar çıxış
edir:
- dünya ölkələri;
- regional inteqrasiya qrupları;
- transmilli və çoxmilli şirkətlər.
Beynəlxalq ticarətin obyektləri kimi insan əməyinin
məhsulları - əmtəə və xidmətlər fərqləndirilir.
2.3. “Beynəlxalq marketinq”-in əsas prinsipləri.
Beynəlxalq marketinq – kompaniyaların xarici
ölkələrin bazarlarında marketinq fəaliyyətidir, beynəlxalq
inkişaf strategiyasıdır.
Amerika şirkətlərinin beynəlxalq marketinqlə məşğul
olmağa iki amil sövq edir.
Birincisi, onları buna daxili bazarda marketinq
imkanlarının zəifləməsi və ya konyukturun dəyişməsi
sövq edə bilər. bunlar məcmu ümumi gəlirin artım
templərinin aşağı düşməsi, ölkə tərəfindən sahibkarlığa
qarşı siyasətin yeridilməsi, həddən artıq yüksək vergilərin
qoyulması, xarici valyutanın daxil olmasını artırmaq və
ABŞ-ın xarici ticarət kəsrini ixtisar etmək məqsədi ilə
26
,dövlət tərəfindən sahibkarların xarici bazara çıxmağa
sövq edilməsidir.
Ikincisi, Amerika firmaları öz əmtəələri üçün başqa
ölkələrdə aşılan imkanların artması ilə xarici ticarət
fəaliyyətinə cəlb oluna bilərlər. onlar daxili bazardan
çıxmayıb, xaricdə yerinə yetirilən əməliyyatlarla bağlı
bütün əlavə xərclərə və problemlərə baxmayaraq ,özləri
üçün cazibədar olan xarici bazarlar tapa bilərlər.
Beynəlxalq marketinq obyektiv xarakteri aşağıdakı əsas
proseslərlə şərtlənir:
1.İstehsalın və kapitalın qloballaşması və beynəlmiləl-
ləşməsi.
2.Dünya təsərrüfatında vahid bazar məkanının ortaya
çıxması.
3.Beynəlxalq əmək bölgüsünün inkişafı.
Marketinqin funksiyaları yerinə yetirilərkən bir sıra
ümumi prinsiplərə əməl edilməlidir. Beynəlxalq
marketinqin prinsipləri dedikdə, marketinqin əsasını təşkil
edən, bunun mahiyyətini və təyinatını açan müddəalar,
hallar və tələblər başa düşülür. Beynəlxalq marketinqin
əsas prinsipləri aşağıdakılardır:
-məhsul istehsalının və istehsalçının bütün istehsal-satış
fəaliyyətinin maksimum dərəcədə bazarın tələblərinə
uyğunlaşdırılması;
-istehlakçının tələbatının, sahibkarlıq fəaliyyəti üçün
yaradılmış şəraitin, tələbin vəziyyəti və dinamikasının nə-
zərə alınması;
- qanuna zidd olmayan müxtəlif metodların köməyi ilə
tələbə fəal təsir göstərilməsi;
27
- məhsulların satışından problemlər yarandıqda strateji
qərarın qəbul edilməsi və ya necə dəyərlər «yaranmış
şəraitin idarə olunması»;
- meydana çıxan problemin həlli üçün çoxvariantlılığın
mövcudluğu;
- uzunmüddət ərzində kommersiya sahəsində uğur əldə
etmək üçün fəaliyyətin bu istiqamətə yönəldilməsi və
qarşıya qoyulan vəzifələrin təmin olunması;
- məhsulların istehsalı və satışının idarə edilməsinin
formalarından biri olan marketinq sahəsində təşəbbüs-
karlığın həyata keçirilməsi.
Beynəlxalq marketinq kompleksi əmtəələrə olan tələbin
və bazarın arzu olunan reaksiyasını təmin edən bütün
ünsürlərin bir-biri ilə əlaqələndirilməsi deməkdir. Bütün
bu ünsürlər aşağıdakı 4 qrupda birləşdirilmişdir:
1.əmtəə (xidmət),
2. qiymət,
3. bölgü (satış),
4. stimullaşdırma.
Beynəlxlaq marketinq prinsipləri və kompleksi bütün
fəaliyyət növləri – istehsal, satış, maliyyə - üçün
ümumidir. Onların hər biri üçün tətbiq sahəsi vardır. Odur
ki, beynəlxalq marketinq kompleksinin prinsipləri və
ünsürləri hamı –iqtisadçılar, həkimlər, hüquqşunaslar,
mühəndislər, məsləhətçilər, maliyyəçilər, ticarət işçilər,
elmi əməkdaşlar və s. üçün faydalıdır.
28
2.4. Beynəlxalq marketinqin yaranma səbəbləri və
onun inkişafı.
Beynəlxalq marketinq -kompaniyaların xarici ölkələrin
bazarlarında marketinq fəaliyyətidir, beynəlxalq inkişaf
strategiyasıdır.
Marketinq XX əsrin əvvələrində ABŞ-da meydana
gəlmişdir.
Amerika firmalarını beynəlxalq marketinqlə məşğul
olmağa 2 amil sövq edir. Birincisi, onları buna daxili
bazarda olan marketinq imkanlarının zəifləməsi və ya
konyukturun dəyişməsi sövq edə bilər. Bunlar məcmu
milli gəlirin artım templərinin aşağı düşməsi, həddən artıq
yüksək vergilərin qoyulması, dövlət tərəfindən sahibkarlı-
ğa qarşı siyasətin yeridilməsi, xarici valyutanın daxil
olmasını artırmaq və ABŞ-ın xarici ticarət kəsirini azalt-
maq məqsədilə, dövlət tərəfindən sahibkarların xarici
bazara çıxmağa sövq edilməsidir. Ikincisi, amerika firma-
ları öz əmtəələri üçün başqa ölkələrdə açılan imkanların
artması ilə xarici ticarət fəaliyyətinə cəlb oluna bilərlər.
Onlar daxili bazardan çıxmayıb, xaricdə yerinə yetirilən
əməliyyatlarla bağlı bütün əlavə xərclərə və problemlərə
baxmayaraq, özləri üçün cazibədar olan xarici bazarlar
tapa bilərlər.
Filipp Kolterin verdiyi tərifə görə: Marketinq-
ehtiyacların və tələbatların mübadilə vasitəsilə öyrəsilməsi
yeni innovasiyalara əsaslanır. XX əsrdə marketinqin
inkişaf tarixi bir çox mərhələlərdən keçmişdir. Bunu
aşağıdakı cədvəldən izləmək olar:
29
Marketinqin inkişaf tarixinin əsas dövrləri.
Cədvəl 1.
Tarix, dövr Hadisələrin xronikası
1902-ci il ABŞ-da sərbəst marketinq
kursu oxunmağa başlandı
1908-ci il İlk kommersiya marketinq
təşkilatı yaradılmışdır
1920-ci il Beynəlxalq Ticarət Palatası
rəsmi olaraq təşkil edilmişdir
1926-cı il
ABŞ-da Milli Marketinq və
Reklam Assosiasiyası
yaradılmışdır.
30-40-cı illər
İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş
dünya ölkələrinin bir çoxunda
milli marketinq cəmiyyətləri
yaradılmışdır
50-ci illər
ABŞ-da marketinq qablaş-
dırılmış ərzaq mallarında tətbiq
edildi
60-cı illər Marketinq sənaye mallarının
satışında tətbiq edildi
70-ci illər Marketinq xidmət sahələrində
tətbiq edildi
XX əsrin 30-cu illərində Qərbi Avropada və ABŞ-da
bazar iqtisadiyyatının fəaliyyət mexanizmi modernləşdiril-
məyə, yeniləşdirilməyə başlandı. Bunun təzahür formala-
rından biri ondan ibarət oldu ki, firmalar iqtisadiyyat
sisteminin ünsürü kimi “beynəlxalq marketinq konsepsi-
yası” na müraciət etdilər. Beləliklə, belə bir fikir söyləmək
olar ki, bazarın, orada baş verən proselərin öyrənilməsinə
çoxdan tələbat olsa da marketinqə sistemli yanaşılmasına
ilk dəfə XX əsrin 50-ci illərində cəhd göstərilmiş, 60-cı
30
illərində isə o, uzunmüddətli kommersiya vəzifələrinin
həll edilməsi üçün fəal, çoxfunksiyalı vasitəyə çevrilmiş-
dir.
Beynəlxalq marketinqin başlıca vəzifələri bazarı
öyrənməkdən ibarətdir ki, bu vəzifələrin sırasına da
bazarın seqmentləşdirilməsi, firmalar tərəfindən bazar
haqqında informasiyanın toplanması, əmtəələrin mövqeyi-
nin müəyyənləşdirilməsi və bazarın proqnozlaşdırılması
daxildir.
Təsərrüfat fəaliyyətinin digər sahələri kimi beynəlxalq
marketinq də inkişaf edir və təkmilləşdirilir. Bunun ge-
dişini daha yaxşı anlamaq üçün beynəlxalq marketinqin
inkişafında sənaye və informasiya dövrlərini nəzərdən
keçirmək lazımdır.
Məlum olduğu kimi, XX əsrin 50-60-cı illərində elmi
texniki inqilabla əlaqədar olaraq fərqli qabaqcıl ölkələ-
rində sənaye dövründən informasiya dövrünə keçid
başlandı. Demək olar ki, bu tipli dünyanın iqtisadi
cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrində keçən əsrin 8-ci
illərində başa çatdı. Qeyd etdiyimiz dövrlər arasındakı
fərq özünü hər şeydən əvvəl istehsal sferasında göstərirdi.
Belə ki, sənaye dövründə istehsal sahələri üstün inkişaf
etdirilirdi. Istehsal kütləvi xarakter daşıyır, istehlak malları
istehsalının genişləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi.
Informasiya dövrü isə istər ümumi daxili məhsulda istərsə
də işçilərin sayında xidmət sahələrinin üstün artması ilə
səciyyələnir. Informasiya dövründə istehsal daha çevik
olur, kütləvi xarakter daşımır, istehlakçıların fərdi
tələbatlarının ödənilməsinə uyğunlaşdırılır.
31
2.5.Marketinq konsepsiyası və biznesin
beynəlmiləlləşməsi.
Marketinq zəruriyilinə ehtiyac yalnız istehsalın və
bazarın inkişafının müəyyən mərhələsində yaranır. Hər bir
ölkənin özünün inkişaf xüsusiyyətlərindən asılı olaraq,
marketinq fəaliyyətinə səmərəli yanaşmaq tələb olu-
nur.Yalnız belə olduqda, həmin ölkənin müəssisə və
firmalarının təsərrüfat fəaliyyətinə onu tətbiq etmək və
onların istehsal-satış və ticarət fəaliyyətinin səmərəliyinin
yüksəlməsinə nail olmaq mümkündür. Marketinq sahəsin-
də olan hər bir fəaliyyət hansısa vahid konsepsiya
çərçivəsində həyata keçirilməlidir. Kommersiya təşki-
latları öz marketinq fəaliyyətlərini beş əsas yanaşma
əsasında qururlar.
Bu konsepsiyalar Amerika iqtisadiyatı tarixinin
müxtəlif mərhələlərini və son 60 ildə baş verən əsas sosial,
iqtisadsi və siyasi dəyişiklikləri özündə təcəssüm etdirir.
İnkişafın ümumi meyli-əsas qüvvənin istehsal və
əmtəədən kommersiya səylərinə, istehlakçı üzərinə
keçirilməsi, istehlakçı və sosial-etik problemlərinə
yönəldilməsidir.
İstehsalın təkmilləşdirilməsi konsepsiyası-bu konsep-
siya təsdiq edir ki, istehlakçılar geniş yayılmış və əlverişli
qiyməti olan mallara qarşı xeyirxah olacaq və deməli,
rəhbərlik öz səylərini istehsalın təkminləşdirilməsində və
bölgü sisteminin səmərəliliyinin artırılmasında cəmləş-
dirilməsidir. İstehsalın təkminləşdirilməsi konsepsiyası iki
halda tətbiq edilə bilər. Birinci əmtəəyə olan tələbat
təklifdən üstün olduqda. Bu halda rəhbərlik diqqətini
32
istehsalın genişləndirilməsi üsularını axtarılıb tapılma-
sında cəmləşdirməlidir.
İkinci əmtəənin maya dəyəri həddindən artıq yuxarı ol-
duqda və onun aşağı salınması üçün əmək məsuldarlığının
yüksəldilməsi lazım gəldikdə.
İstehsalın təkmilləşdirilməsi konsepsiyasına bir sıra
xidmət təşkilatları da əməl edirlər. Tibbi və stomatoloji
idarələrin çoxu əmək birjaları, sürücülük vəsiqəsi verilən,
bürolarda konveyer tipli işin təşkili ABŞ-da geniş tətbiq
edilir.
Əmtəənin mükəmməlləşdirilməsi konsepsiyası. - bu
konsepsiya iddia edir ki, istehlakçılar ən yüksək keyfiyyət,
ən yaxşı xassələri və səciyyəvi xüsusiyyətləri təklif edən
əmtəələrə qarşı daha çox meyl edəcək və deməli, təşkilat
öz qüvvəsini əmtəənin daim təkminləşdirilməsində
cəmləşdirilməlidir.
Əgər istehsalçı dizayn, qablaşdırma və qiymət vasitəsi
ilə əmtəənin cazibədar edə bilməzsə, onun rahat bölgü
kanalları vasitəsi ilə hərəkətini təşkil etməzsə, alıcıların
nəzərini cəlb edib, öz məmulatının əla keyfiyyətlərinə
onları inandırmazsa, təkmilləşdirilmiş əmtəə (siçan tələsi)
bazarda satılmayacaq.
Kommersiya səylərinin gücləndirilməsi konsepsiyası-
bu konsepsiya isbat edir ki, əgər təşkilat satış və həvəslən-
dirmə sahəsində əhəmiyyətli dərəcədə səy göstərməzsə,
istehlakçılar onun mallarını qaneedici miqdarda satın
almayacaqlar.
Bu konsepsiyanın passiv tələbat malları, yəni isteh-
lakçının adətən almaq haqqında fikirləşmədiyi mallar,
məsələn, sığorta olunma, ensiklopedik lüğətlər, mətbəx
qazanları barəsində daha təcavüzkarlıqla istifadə edilir.
33
Fəaliyyətin bu sahələrində alıcının aşkar olunması və
malın onlara “kobud satışının” müxtəlif üsulları işlənib
hazırlanmış və kamillik dərəcəsinə çatdırılmışdır.
Kommersiya səylərinin gücləndirilməsi konsepsiyasın-
dan qeyri-kommersiya fəaliyyət sahəsində də istifadə
edirlər. Siyasi partiya seçiciləri məhz onun namizədinin bu
seçkili vəzifəyə uyğun gəldiyinə inadla inandırmağa
çalışır (əllər sıxır, körpələri öpür, nöqsanlar gizlədilir).
Marketinq konsepsiyası - bu konsepsiya isə iddia edir
ki, təşkilatın məqsədlərinə nail olmasının rəsmi məqsədli
bazarın ehtiyaclarının və tələbatlarının müəyyənləşdi-
rilməsində və arzu olunan qənaətbəxşliyin rəqiblərdən
daha səmərəli və məhsuldar üsullarla təmin etməkdədir.
Marketinq konsepsiyasının mahiyyətini “tələbatları
axtarıb tapın və onları ödəyin”, “istehsal edə biləyəcəyiniz
məhsulu satmağa cəhd göstərməkdənsə, sata biləcəyiniz
şeyi istehsal edin” tipli əlvan ifadələr müəyyənləşdirir.
Satıcı Alıcı
Bir çox firmalar marketinq konsepsiyası ilə
silahlanmışdır. Onun sadiq ardıcılları arasında “Procter &
Gembl”, “Coca-cola”, “Azərsun Holdinq” və “Mak
donalds” korparasiyalarının olduğu məlumdur.
1952-ci ildə Moris Makdonalds öz restoranını (7
restoran) 52 yaşlı Krok Ricarda 2,7 mln. $ adı ilə birlikdə
satdı. İndi isə Krokun uşaqları “Makdonalds” açmaq
istəyənlərə 50 min. $ müqabilində 20 illik lisenziya verir.
Burada bifşteks və kartof yonqarı hal-hazırda 5500-dən
çox ticarət nöqtəsi (1100-ü xaricdə) açılmışdır və “tez
xidmət” göstərir.
34
Sosial-etik marketinq konsepsiyası - bu konsepsiya
isbat edir ki, təşkilatın vəzifəsi-məqsədli bazarların
ehtiyaclarını və maraqlarını müəyyənləşdirmək,
istehlakçının və bütövlükdə cəmiyyətin rifahının
mühafizəsi və möhkəmləndirilməsi ilə yanaşı tələbatın
arzu olunan ödənilmə səviyyəsini daha səmərəli və məh-
suldar vasitələrlə (rəqiblərinə nisbətən) təmin etməkdir.
Bu marketinq konsepsiyası, ətraf mühitin çirkləndiyi,
təbii resursların çatışmadığı, əhalinin sürətlə artdığı,
ümumdünya inflyasiyası və sosial sahənin baxımsızlığı ilə
müşayiət olunan müasir dövrə uyğun marketinq
konsepsiyasının uyğun gəlməsinə qarşı oyanan şübhədən
yaranmışdır.
“Coca-cola” içkisinin misalında. Buna oxşar hallar so-
sial-etik marketinqin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.
Şəkil.1.
Cəmiyyət (insanların rifahı)
Sosial-etik marketinq konsepsiyası hər üç amilin:
firmanın mənfəətinin, alıcının tələbatının və cəmiyyətin
mənafeyinin uzlaşdırılmasını tələb edir. Bu konsepsiyanı
həyata keçirən kompaniyalardan biri “Taylenol” istehsal
edən farmokoloji kompaniyadır.
Alıcılar (tələbatların
ödənilməsi)
Firma
(mənfəət)
35
2.6.Marketinqin funksiyaları və formaları.
Marketinq funksiyaları dedikdə, qarşıya qoyulmuş
məqsədlərə nail olmaq üçün marketinq prosesində yerinə
yetirilən ixtisaslaşmış fəaliyyət növləri və ya bu cür
fəaliyyət növlərinin məcmusu başa düşülür. Marketinq
funksiyalarına aşağıdakı göstərilənləri aid etmək olar.
1.Marketinq tədqiqatları. Marketinq tədqiqatı
funksiyasının yerinə yetirilməsində əsas məqsəd qeyri-
müəyyənlik səviyyəsinin və risklərin azaldılması,
marketinqə aid əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarının
qəbul olunmasıdır. Marketinq tədqiqatları çərçivəsində:
istehlakçıların; bazarların; bazarların firma strukturu;
bazarın məhsul strukturu; marketinqin xarici mühitin və
marketinqin firmadaxili mühitinin tədqiqi yerinə yetirilir.
Marketinq tədqiqatları prosesində marketinqin həyata
keçirilməsinə təsir edən bütün subyekt və amillərin analizi
və alınmış nəticələr digər funksiyaların realizasiyasında
istifadə olunduğundan o, digər marketinq funksiyalarının
özülünü təşkil edir.
2.Məhsul çeşidinin planlaşdırılması. Bu funksiya
çərçivəsində firmanın məhsul siyasətinin işlənib
hazırlanması; istehsal olunan və gələcəkdə istehsal
olunması nəzərdə tutulan məhsul çeşidlərinin və
növlərinin müəyyənləşdirilməsi; məhsul çeşidinin idarə
olunması, biznes və məhsul portfelinin analizi; məhsul-
ların funksional, texniki-istismar, estetik və bir sıra
parametrlərinin istehlakçıların tələbatına uyğunlaşdırılma-
sı; məhsulun həyat tsiklinin hansı mərhələsində olmasının
öyrənilməsi; yeni məhsulların hazırlanması, məhsulun
rəqabətə davamlılığının yüksəldilməsi üzrə tədbirlərin
36
hazırlanması, ticarət markası strategiyasının formalaşdırıl-
ması, məhsulların qablaşdırılması və bu kimi müxtəlif
işlər yerini yetirilir. Daha geniş mənada, bu funksiya
vasitəsilə bazar və onun ətraf mühiti, alıcıların tələbatı və
tələbi barəsində informasiyalar məhsula, onun texniki-
istismar, keyfiyyət və dəyər parametrlərinə köçürülür.
3.Məhsulların bölüşdürülməsi və satışı. Məhsulların
bölüşdürülməsi və satışında məqsəd alıcıya lazım olan
məhsulu lazım olan vaxtda, münasib yerdə və uyğun
qiymətlə ona çatdırmaqdan ibarətdir. Bu funksiyanın
həyata keçirilməsi sayəsində məhsulların bölüşdürülməsi
və satışının təmin edilməsi, onların satıcıdan alıcıya
çatdırılması yerinə yetirilir. Bu funksiyaya məhsulların
bölüşdürülməsi və satışı siyasətinin işlənib hazırlanması;
satış və bölüşdürmə kanallarının müəyyənləşdirilməsi;
ticarət-bölüşdürmə şəbəkəsinin təşkil edilməsi; bir çox
satış kanalları vasitəsilə məhsulların satışının təşkili; satış
kanallarına daxilolma imkanlarının öyrənilməsi; bazarın
əhatə edilməsi strategiyalarının müəyyənləşdirilməsi;
satışın miqdarının və bazar payının müəyyənləşdirilməsi;
məhsulların nəqledilməsi və anbarlarda yerləşdirilməsi;
ehtiyatların optimal miqdrının müəyyənləşdirilməsi; satış
büdcəsinin tərtibi və s. əməliyyatlar daxildir.
4.Reklam və satışın həvəsləndirilməsi. Bu funksiya
çərçivəsində yerinə yetirilən fəaliyyət növlərinin məqsədi
alıcıya təsir etmək vasitəsilə məhsula tələbatın yaradıl-
ması, alıcını daha çox məhsul almağa təhrik etmək və
bunun əsasında satışın miqdarının çoxaldılmasıdır. Bu
funksiya daxilində reklam və satışın həvəsləndirilməsi
siyasətinin hazırlanması; kommunikasiya sisteminin təşkil
edilməsi; satışın həvəsləndirilməsinin effektli metod və
37
üsullarının müəyyənləşdirilməsi və tətbiq olunması;
ictimaiyyətlə əlaqənin təşkil edilməsi; mağazadaxili
reklamın təşkili; alıcılara satış prosesində və satışsonrası
servis xidmətinin təşkili və s. yerinə yetirilir.
5.Qiymətqoyma. Marketinqin qiymətqoyma funksiyası
onun ən mürəkkəb və çətin funksiyasıdır. Ona görə ki,
məhsulun qiyməti, bir tərəfdən, istehsalçıya öz xərclərini
ödəməklə yanaşı müəyyən miqdar mənfəət əldə etməyə,
başqa bir tərəfdən, istehlakçıya daha az xərclərlə daha çox
miqdarda məhsul almağa imkan yaratmalıdır. Başqa sözlə
desək, mənafeləri bir-biri ilə əks təşkil edən hər iki bazar
subyektinin mənafeini ödəməyə imkan yaratmalıdır.
Marketinqin qiymətqoyma funksiyası daxilində
müəssisənin qiymətqoyma strategiyası və taktikası
hazırlanır; qiymətqoyma metodları müəyyənləşdirilir; hər
bir bazar üzrə məhsulun həyat tsiklinə uyğun olaraq
məhsulların qiyməti müəyyən edilir; qiymətin dəyişmə
mexanizmi hazırlanır və müəssisənin qiymət siyasətinə aid
olan bir sıra əməliyyatlar yerinə yetirilir.
6.Markteinqin idarə edilməsi. Bu funksiya firmada
marketinqin idarə edilməsinin təşkil olunması;
marketinqin idarəetmə strukturunun seçilməsi və təşkili;
idarəetmənin ayrı-ayrı səviyyələrində marketinqin planlaş-
dırılması və marketinq proqramlarının tərtib olunması;
marketinq fəaliyyətinə dair qərarların formalaşdırılması və
qəbulu; firmanın inkişaf imkanlarının müəyyən edilməsi;
marketinq nəzarət sistemi; marketinq auditi; firmanın
marketinq bölməsinin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi və
s. tədbirlər aiddir.
38
Bəzi alimlər marketinqin qeyd edilən funksiyalarını:
analitik funksiya; istehsal funksiyası; satış-bölüşdürmə
funksiyası; idarəetmə funksiyası kimi qruplaşdırırlar.
2.7. Xarici bazarlarda marketinq kompleksinin
formalaşması xüsusiyyətləri.
Bazarda mövqenin müəyyənləşdirilməsi şübhə
doğurmayan, başqalarından aydın fərqlənməyən əmtəə
üçün bazarda və məqsədli istehlakçıların şüurunda arzu
edilən yerin təmin olunmasıdır.
İstənilən əmtəə-istehlakçı tərəfindən qavranılan xas-
sələr dəstidir. Öyrənmək lazımdır ki, məsələn hansı
dərmana alıcılar üstünlük verir və nə üçün. Bundan başqa
müəyyən etmək lazımdır hansı dərmana ehtiyac var və
bütün səyləri bunun istehsalına yönəltmək lazımdır. Sonra
yeni əmtəəyə qiymət qoymaq və onun bazarda mövqeyini
müəyyənləşdirmək lazımdır.
Marketinq kompleksi- üzərinə nəzarət qoyulması
mümkün olan dəyişkən marketinq amilləri dəstidir və
firma məqsədli bazarın arzu olunan cavab reaksiyasını
almaq səylərində onların məcmusundan istifadə edir.
Marketinq kompleksinə firmanın öz əmtəəsinə olan
tələbata təsir göstərmək üçün edə biləcəyi hər şey daxildir.
Çoxsaylı imkanları dörd əsas qrupa bölmək olar:
Əmtəə - firmanın məqsədli bazara təklif etdiyi məmu-
latlar və xidmətlər dəstidir.
Qiymət - əmtəənin alınması üçün istehlakçıların ödədik-
ləri pul məbləğidir.
39
Yayılma metodları - əmtəənin məqsədli alıcılar üçün
əlverişli olmasına yönəldilmiş müxtəlif fəaliyyət növ-
ləridir.
Stimulaşdırma metodları – firmanın öz malının
üstünlükləri haqqında məlumat yaymaq və məqsədli
alıcıların onu satın almağa inandırılmasına yönəldilmiş
fəaliyyətdir.
Şəkil 2. Bazarın növləri
Marketinq kompleksinin təşkil edən hissələr haqqında
bütün qərarlar əksər hallarda konkret malın mövqeyinin
necə müəyyən edilməsindən asılıdır.
İstehsalçılar çox vaxt xarici bazarlarda öz əmtəələri
üçün nisbətən aşağı qiymət qoyurlar. Bu ilk növbədə
mənfəətin aşağı düşməsinə əmtəələrin satışının isə tez bir
zamanda reallaşmasına səbəb olur. Əgər istehsalçı öz
ölkəsində bazarı olmayan əmtəələri xaricdə dəyərindən
Bazar
Müəssisələr
bazarı
Beynəlxalq
bazarlar
Sənaye
təyinatlı
əmtəə bazarı
Vasitəçi
alıcılar
bazarı
Dövlət
idarələri
bazarı
İstehlakçılar
bazarı
İctimai-siyasi
təşkilarlar
bazarı
40
aşağı qiymətlə satırsa bu dempinq siyasətidir. Bu
baxımdan beynəlxalq bazarda çıxış edən müəssisə, firma
və ya şirkət öz əmtəələrinin son istehlakçıya çatdırılması
məsələsinə kompleks surətdə yanaşır. Belə ki, əmtəələrin
dünya bazarına çıxarılması onun xarici ölkənin
sərhədlərinədək çatdırılmasını təmin edir.
Inkişaf etmiş bazar sistemi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə
olan bazarların olmasını nəzərdə tutur. Müxtəlif meyarlar
əsasında müəyyən olunan bazarın strukturu aşağıdakı
kimidir:
1)İşçi qüvvəsi bazarı;
2) Maliyyə bazarı;
3) İnvestisiya əmtəələri bazarı;
4) İstehlakçılar bazarı;
5) Xidmətlər bazarı;
6) Texnologiya bazarı;
7) İntellektual mülkiyyət bazarı. Bunların hamısını
əhatə edən subbazarlar mövcuddur.
Məsələn, ərazi hüdudlarına- coğrafi mövqelərinə və
iqtisadi hadisələrin miqyasına görə bazarları aşağıdakı
kimi təsnifləşdirmək olar: yerli bazarlar; milli bazarlar;
xarici bazarlar. Əmtəə qrupları və növləri üzrə bazarlar isə
belə təsnifləşdirilir: istehlak malları bazarı; istehlak
təyinatlı əmtəələrin və ya hazır məhsulların bazarları;
payçı bazarı və s.
Xarici bazarın - əməyin beynəlxalq bölgüsünə və digər
istehsal amillərinə əsaslanan ölkələr arasında sabit mal-pul
əlaqələri sahəsinin formalaşması, ölkənin təkrar ictimai
istehsalında xarici ticarətin rolu və yerinin dəyişməsi
deməkdir.
41
Xarici bazarda olan mal, həmçinin birgə tələbatın və
təklifin orta parametrləri haqqında xəbər verərək məlumat
funksiyasını oynayır ki, hər bir iştirakçı öz istehsalının
parametrlərini qiymətləndirə bilsin və onları dünya
bazarının tələblərinə adaptasiya etdirə bilsin.
Xarici bazar oliqopolistik struktura malikdir: malların
istehsalı ,əsasən, müxtəlif ölkələrin kiçik qrup iri
şirkətlərinin əlində cəmlənib. Bu cür struktur şirkətlər
arasında əməkdaşlığa, əsasən də elmi-texniki sahədə
böyük stimullar yaradır.
İqtisadi cəhətdən bir-birindən ayrılmış istehsalçılar
dərinləşən əmək bölgüsü şəraitində bir-birini axtarıb
tapmalı və əməklərinin nəticələrini mübadilə etməlidir.
Bazarsız istehsalçılar arasında qarşılıqlı əlaqələrin baş
tutması və tənzimlənməsi mümkün deyildir. Bazar satıcıya
ən sərfəli alıcını, alıcıya isə ən “insaflı” satıcını seçmək
imkanı verir.
Xarici bazar daxil olan eyni təyinatlı malla və xidmətlər
özündə bərabər miqdarda maddi və əmək məsrəflərini əks
etdirmir. Lakin bazarda qiymətlər tələb və təklif əsasında
formalaşdıqda alıcı onu buna uyğun gələn qiymətə satın
almağa çalışır. Deməli, bazarda “ictimai dəyər”
formalaşır. Bunun sayəsində istehsalda, tələbatlarda,
konyukturada həssaslıqla sezilən dəyərlə qiymət arasında-
kı əlaqə müəyyən olunur.
Bazarın başlıca vəzifələrindən biri onun tənzimləyici
funksiyasıdır. Burada sağlam rəqabət mühitinin təmin
edilməsi və qorunub saxlanması nəzərdə tutulur. Hazırda
iqtisadiyyar vaxtı ilə Adam Smitin göstərdiyi “gözə-
görünməz əl”in və müxtəlif iqtisadi vasitələrin köməyi ilə
tənzimlənir.
42
2.8. Xarici bazarlara çıxış metodu.
Beynəlxalq marketinqdə başlıca məsələlərdən biri də
ölkələrin xarici bazara çıxmaq metodlarının seçilməsidir.
Bu sahədə aşağıdakı metodlardan istifadə edilə bilər:
1)ölkədə istehsal olunan məhsulların xarici ölkələrə
ixrac edilməsi;
2) müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti;
3) xarici ölkələrin iqtisadiyyatına birbaşa investisiya
qoyuluşları.
Xarici bazarda fəaliyyətə başlamağın ən adi üsulu
məhsul ixrac edilməsidir. Ixracın özüdə iki formada
həyata keçirilə bilər. Bunlardan biri qeyri-müntəzəm,
digəri isə fəal ixracdır. Qeyri-müntəzəm ixrac passiv
cəlbolunma deməkdir. Çünki firma arabir artıq qalan
məhsullarını digər ölkələrə satmaq üçün ixrac edir. Fəal
ixracda isə firma öz qarşısına hər hansı bir konkret
bazarda ixrac əməliyyatlarını genişləndirmək məqsədini
qoyur.
Müəssisələr öz məhsullarını ya mütəqil beynəlxalq
marketinq vasitəçilərinin xidmətlərindən istifadə etməklə,
yaxud da ixrac əməliyyatlarını müstəqil sürətdə yerinə
yetirməklə reallaşdıra bilər. bunlardan birincisinə,
bilavasitə dolayı ixrac, digərinə isə bilavasitə birbaşa ixrac
deyilir. Bilavasitə ixracla əsas etibarı ilə ixrac fəaliyyətinə
yeni başlayan müəssisələr məşğul olur. Bu, onunla
əlaqədardır ki, bilavasitə ixrac nisbətən az investisiya
qoyuluşu tələb edir və az risklidir.
Xarici bazara çıxmağın metodlarından biridə digər bir
ölkənin istehsal-kommersiya müəssisələri ilə birgə
sahibkarlıq fəaliyyətinin yaradılmasıdır. Bu, ixracdan
43
onunla fərqlənirki, birgə əməkdaşlıq nəticəsində xaricdə
istehsal gücləri işə salınır, müştərək müəssisələr yaradılır.
Müştərək müəssisələr isə aşağıdakı formalarda yaradıla
bilər:
1)istehsalçını beynəlxalq marketinqə cəlb etməyin ən
sadə yollarından biri olan lisenziyalaşdırma;
2) məhsul buraxılışında yerli istehsalçılarla müqavilə
bağlanmasına əsaslanan əməkdaşlıq;
3) bağlanmış müqavilə əsasında idarəetmə;
4) birgə mülkiyyətdə olan və birgə idarə edilən yerli
kommersiya müəssisələrini yaratmaq üçün səylərin
birləşdirilməsi.
Xarici bazarda fəaliyyətə başlamağın metodlarından
biri də xaricdə birbaşa investisiya qoyuluşlarıdır. Bu da
xarici firmalara açıq-aşkar fayda götürmək vəd edir. Buna:
investisiya qoyanlara edilən güzəştlər, nəqliyyat
xərclərinin ixtisar edilməsi, işçi qüvvəsinin dəyərinin
aşağı, xammalların ucuz olması; müəssisənin iş yerləri
yaratmaqla fəaliyyətini genişləndirdiyi ölkədə insanların
rəğbətini qazanması; müştərilərlə, malgöndərənlərlə daha
dərin əlaqələrin yaradılması; istehsal və marketinq
sahəsində siyasi «göstərişlər» işləyib hazırlamaqla firma
özünün investisiyalarına nəzarət olunmasını qoruyub
saxlamağa nail ola bilər.
Firma özünün marketinq kompleksini fəaliyyət
göstərəcəyi ölkənin yerli şəraitinə uyğunlaşdırmaq üçün
qərarlar qəbul etməlidir. Bu zaman standartlaşdırılmış
marketinq kompleksi ilə fərdiləşdirilmiş marketinq
kompleksini bir-birindən fərqləndirmək lazımdır.
Xarici bazara çıxarkən satıcı ilə son alıcı arasındakı
əlaqələr aşağıdakı mərhələlərdən keçir:
44
-satıcı təşkilatın kanalları;
- ölkələrarası kanallar;
- ölkədaxili kanallar;
- son istehlakçılar və ya alıcılar.
Sxem.1. Xarici bazara çıxmağın metodları
Firmalar xarici bazarda fəaliyyətlərinin idarə
Birbaşa
investisiyalar
Yığma
Müəssisələr
İstehsal
müəssisələri
Xarici bazara çıxmaq metodları
İxrac
əməliyyatları
Müştərək
sahibkarlıq
fəaliyyəti
Müntəzəm ixrac
Qeyri müntəzəm
ixrac
Dolayısı ilə ixrac
Бирбаша ихраъ
Lisensiyalaşdırm
a
Podrat istehsalı;
Müqavilə ilə
idarəetmə;
Birgə (müştərək)
müəssisə;
Françayzinq
45
olunmasını müxtəlif üsullarla təşkil edirlər. bunlardan biri
əvvəlcə ixrac şöbəsinin, sonra isə beynəlxalq filialın
yaradılması, digəri isə transmilli şirkətə çevrilməkdir.
Firma öz məhsullarını xarici bazar çıxardıqdan sonra
işləri yaxşı gedirsə, əmtəə dövriyyəsi artırsa, onda ixrac
şöbəsi yaradır. Lakin firma müştərək müəssisələr
yaratmaq, yaxud birbaşa investisiya qoyuluşları ilə məşğul
olmağa başladıqda şöbə kifayət etmir, o, filiallar yaradır.
Filialın başında izə özünün prezidenti durur və o, filialın
məqsədini, büdcəsini müəyyən edir, dünya bazarında onun
fəaliyyətini genişləndirmək üçün məsuliyyət daşıyır.
Bəzi firmalar isə öz fəaliyyətlərini daha da genişlən-
dirməyə çalışır, buna demək olar ki, nail olur və transmilli
təşkilata çevrilir. Bunlar özlərini xaricdə sahibkarlıq
fəaliyyəti ilə məşğul olan milli bazar xadimi hesab edirlər.
Müzakirə üçün suallar
1. Xarici ticarət siyasəti nədir?
2. Xarici ticarət dövriyyəsi hansıdır?
3. Xarici ticarətin dəyər həcmi necə hesablanır?
4. Beynəlxalq ticarət qruplarına hansılar daxildir?
5. Əsas ticarət əməliyyatlarına nələr aiddir?
6. Təminedici ticarət əməliyyatlarına nələr daxildir?
7. Marketinqin prinsiplərin hansılardır?
8. Beynəlxalq marketinqin əsasını nə təşkil edir?
9. Marketinqin inkişaf tarixinin əsas dövrlərini
müzakirə edin.
10. Marketinq konsepsiyalarını izah edin.
11. Bazarın seqmentləşdirilməsinin mahiyyəti nədən
ibarətdir?
46
12. Bazarın seqmentləşdirilməsinin məqsədini izah
edin.
13. Məqsəd bazarı hansı bazarlardır?
14. Məqsəd bazarının seçilməsi prosedurunu izah edin.
15. Məqsəd bazarının tutumu dedikdə nə başa
düşürsünüz?
16. Məqsəd bazarının tutumu necə hesablanılır?
17. Marketinq funksiyalarını izah edin.
18. Marketinqin məhsulların bölüşdürülməsi və
satışının təşkili funksiyası özündə hansı əməliyyatları
birləşdirir?
19. Beynəlxalq marketinqin daxili və xarici mühit
amillərinin şirkətlərə dəstəyini şərh edin.
20. Bazarın tətbiqinin mahiyyəti nədir?
21. Beynəlxalq bazara çıxmaq üçün qarşıya qoyulan
məqsədləri aydınlaşdırın.
47
III FƏSİL. BEYNƏLXALQ MARKETİNQİN
DAXİLİ VƏ XARİCİ MÜHİTİ, ONUN
İNFORMASİYA TƏMİNATI. BEYNƏLXALQ
MARKETİNQDƏ KOMMUNİKASİYA SİYASƏTİ
3.1.Marketinq tədqiqatları anlayışı, onun mahiyyəti
və məqsədi.
Müəssisələrin (firmaların, şirkətlərin və s.) sahibkarlıq
fəaliyyətində istehlakçıların məhsullara olan potensial
(real, həqiqi) tələblərinin ödənilməsi zəruriliyi ilə
bilavasitə bağlı olan bir çox problemlər qarşıya çıxır.
Onların həllinə isə yalnız marketinq tədqiqatlarının
köməyi ilə nail olmaq mümkündür.
Marketinq tədqiqatları dedikdə, əsasən problemlərin
məqsədyönlü öyrənilməsi, tətbiq edilməsi, bunların
əsasında isə həmin məsələlərin kompleks həllini təyin edə
biləcək təkliflər sisteminin işlənilməsi və tətbiqi başa
düşülür. Göstərilən problemlər isə adətən əmtəələrin satışı
prosesində qarşıya çıxır. Odur ki, marketinqə aid olan bir
çox iqtisadi ədəbiyyatlarda marketinq tədqiqatlarının
vəzifələrinə: bazarı, istehlakçıları, rəqibləri, təklifləri,
əmtəələri, qiymətləri, əmtəələrin hərəkətinin səmərəli
siyasətini və s. öyrənmək daxil edilir.
Marketinq tədqiqatları-bazarın öyrənilməsi və
proqnozlaşdırılması əsasında konkret istehlakçıların
ehtiyaclarının ödənilməsi və mənfəət əldə etməsinə
yönəlmiş malların (xidmətin) istehsalı və satışının
təşkilinin öyrənilməsinin kompleks sistemidir. O,
həmçinin fırma və ya müəssisənin marketinq fəaliyyətini
xarakterizə edən göstəriciləri aşkar etmək üçün zəruri
48
informasiyanın toplanması, təhlili və nəticələri haqqında
hesabatdır. Marketinq tədqiqatlarının növləri
aşağıdakılardır: reklam, kommersiya fəaliyyəti və onun
iqtisadi təhlili, fırmanın məsuliyyəti, yeni mallar istehsalı,
satış və bazar. Marketinq tədqiqatları analitik funksiyanın
mühüm tərkib hissəsi olub, tələb və mal təklifinin
qarşılıqlı əlaqəsini daha dolğun müəyyən etməyə imkan
verən informasiyanın statistik təhlilinin müasir metodikası
əsasında aparılır.
Marketinq tədqiqatları dedikdə firmanın marketinq
fəaliyyətində bu və ya digər qərarların qəbulunda qeyri-
müəyyənliyi azaltmaq məqsədilə məlumatların sistematik
olaraq toplanması, işlənməsi və təhlili başa düşülür.
Marketinq tədqiqatları marketoloqların informasiya
təminatı baxımından bazar, istehlakçı, rəqib və xarici
mühitin bütün elementləri ilə sıx əlaqəsini əks etdirir. O,
marketinq qərarlarının qəbulu ilə əlaqədar fırmanın
fəaliyyətindəki qeyri-müəyyənlik səviyyəsini aşağı salır,
marketinq kompleksinin bütün elementlərinə və onun
xarici mühitinə toxunur. Bu da öz növbəsində konkret
bazarda müəyyən məhsulun marketinqinə təsir göstərir.
Mütəxəssislərin fikrincə, marketinq tədqiqatlarında ən
başlıcası onun bazar aspektlərinə-bazarın inkişaf vəziyyəti
və meylinin qiymətləndirilməsi, istehlakçıların
davranışının tədqiqi, rəqiblərin, mal göndərənlərin,
vasitəçilərin fəaliyyətinin təhlili, marketinq kompleksinin
öyrənilməsi və s. diqqət yetirməkdir.
Bazar iqtisadi sistemində, başqa sözlə, “tələb – təklif”
qanunun fəaliyyət göstərdiyi bir şəraitdə istehsalçılarla
istehlakçılar arasında birbaşa iqtisadi – istehsal
əlaqələrinin xeyli azalması, firmaların (müəssisələrin,
49
şirkətlərin və s.) məqsədli bazarları seçmək, bu bazarları
hərtərəfli tanımaq, bazarın ölçülməsinə, potensial
imkanlarına və bazar vahidlərinin xüsusiyyətlərinə dair
geniş informasiya toplamaq işində xeyli çətinliklər yaran-
mışdır. Bəzi məsələlərə dair informasiyaları, məlumatları
müxtəlif təşkilatlardan almaq mümkün olduğu halda, bir
çoxunu isə firmaların özləri toplamağa məcbur olurlar.
Odur ki, marketoloqlar (marketinq xadimləri) kifayət
qədər dəqiq, dolğun və etibarlı informasiyaları toplamaq
məqsədilə marketinq kompleksinin müxtəlif sahələri ilə
bilavasitə əlaqədar olan müəyyən bir proqram
çərçivəsində tədqiqatların aparılmasını təşkil edirlər.
“Marketinq tədqiqatları” dedikdə, firmanın marketinq
kompleksi fəaliyyətini icra edərkən qarşılaşdığı bir çox
problemlərə dair informasiyaları sistemli qaydada
obyektiv olaraq toplanan və bunları təhlil edərək ətraflı
hesabat hazırlamaq başa düşülür.
Bazar şəraitinidə müəssisədə marketinq tədqiqatları
xüsusi əhəmiyyət kəsb etməklə firmanın səmərəli
fəaliyyətinə və əhalinin tələbatınıın maksimum
ödənilməsinə imkan verir. Müəssisənin fəaliyyətində
tədqiqatların yeri olduqca böyükdür. O, bazarın
seqmentləşdirilməsi, məqsədli bazarın seçilməsi, malın
mövqeyinin müəyyən edilməsi və marketinq kompleksinin
hazırlanması üçün zəruri informasiya təminatı təşkil edir.
Marketinq tədqiqatları müəssisəni marketinqin ətraf
mühiti ilə əlaqələndirən kommunikasiya kanalıdır və
müəssisənin marketinq planının effektlilik səviyyəsini
qiymətləndirmək üçün informasiyanın toplanması,
ötürülməsi və işlənməsi üsuludur. O, həm müəssisənin
məqsədini, imkan və resurslarını bazarda yaranmış
50
situasiyaya uyğunlaşdırmağa, həm də marketinq
elementlərini idarə etməyə imkan verir.
Marketinq tədqiqatlarının aparılmasının zəruriliyi
marketinqin ətraf mühitinin daima dəyişməsi, müasir
dövrdə bazarda rəqabət mübarizəsinin kəskinləşməsi,
istehlakçıların alış motivlərinin və davranışının daima
dəyişməsi, məhsul ceşidinin genişlənməsi tezliyinin
yüksəlməsi, digər bazar subyektlərinin iqtisadi sosial
davranışının stabil olmaması və s. nəticəsində
müəssisələrin bazar fəaliyyətində qeyri-müəyyənlik və
risk amilinin səviyyəsinin artması ilə müəyyən edilir.
Marketinq tədqiqatları istənilən səviyyədə konkret
marketinq fəaliyyəti üçün zəruri məlumatların
toplanılması, işlənilməsi, təhlili və proqnozlaşdırılması
sistemidir.
Marketinq tədqiqatları 3 altsistemə ayrılır:
- planlaşdırma və tədqiqatların hazırlanması (birinci
və ikinci mərhələlər);
- məlumatların toplanması, işlənilməsi, son dəfə
yoxlanılması və saxlanılması (üçüncü mərhələ);
- məlumatlardan istifadə olunması, yəni onların
təhlili, proqnozlaşdırılması, nəticə və təkliflərin tərtib
olunması (dördüncü və beşinci mərhələlər).
Marketinq tədqiqatları beynəlxalq bazarda rəqabət
mübarizəsinin alətlərindən biridir. Özü və rəqibi haqqında
obyektiv məlumatlarla özünü təmin edib müqayisə
etməklə, bazarda mövcud şəraiti düzgün qiymətləndirib,
onun inkişafını proqnozlaşdırmaqla firma müəyyən
rəqabət üstünlükləri qazanır.
Marketinq tədqiqatlarının təşkil olunmasının prinsipləri
aşağıdakılardır:
51
- elmilik;
- sistemlilik;
- komplekslilik;
- operativlik, çeviklik və perspektivlik;
- səmərəlilik.
3.2.Marketinq tədqiqatlarının informasiya təminatı.
İndiki dövrü informasiya dövrü adlandırırlar. Biz
istəsək də, istəməsək də informasiya bizim həyatımıza
daxil olur. İndiki zamanda milli iqtisadiyyatın ayrı-ayrı
sahələrində, onların tərkibinə daxil olan müəssisə və təş-
kilatlarda, eləcə də digər bölmələrdə idarəetmənin lazımi
keyfiyyətdə təmin edilməsi üçün əldə ediləcək informasi-
yaların sayı və həcmi zaman keçdikcə durmadan artmağa
meyl edir. Belə ki, dünya iqtisadiyyatının qloballaşması
elm, texnika və texnologiyanın inkişafını sürətləndirir,
onları daha da mürəkkəb edir, bazarlar genişlənir, rəqabət
və iqtisadi sarsıntıların miqyası milli sərhədləri aşaraq
beynəlxalq xarakter almağa başlayır, maliyyə - iqtisadi,
siyasi və sosial böhranlar artır və hər bir ölkə üçün
qaçılmaz olur. Digər tərəfdən isə, informasiyaların
çoxalması onların öyrənilməsi və işlənib hazırlanmasına
sərf edilən vaxtın artmasına gətirib çıxarır, idarəetmə
qərarlarının qısa müddətə qəbul edilməsinə müəyyən
maneçiliklər törədir. Bundan əlavə, bazar iqtisadiyyatı
sistemində müəssisə və təşkilatlar üçün bazar şəraitinin
həlli də qeyri-müəyyəndir. Qeyri-müəyyənlik yüksək
səviyyədə iqtisadi və sosial proseslərin birmənalı olması
ilə əlaqədardır. Başqa cür desək, qeyri-müəyyənlik iqtisadi
və sosial hadisələrin səbəbi, inkişaf qanunauyğunluğu,
52
aralarındakı əlaqə və asılılıqlar haqqında informasiya
yoxdur. Bazar mühitinin qeyri-müəyyənliyi nəticəsində
müəssisələrin informasiya tələbatı daha da artır. Qeyri-
müəyyənlik qərar qəbulunda da yaranır. Bu qeyri-
müəyyənlikləri aradan qaldırmaq üçün informasiyalar
lazımdır. İdarəetmə qərarlarının qəbulunda informasiyalar
zəruri şərtdir. Qərb mütəxəssisləri hesab edirlər ki,
optimal qərarların qəbul edilməsinin 90% informasiyaların
keyfiyyətindən, yəni onların tamlığından, dürüstlüyündən,
dəqiqliyindən, yerində və vaxtında əldə edilməsindən və s.
asılıdır. Ümumilikdə qərar qəbul etmək prosesi elədir ki,
informasiyasız heç bir qərar qəbul edilmir.
Müəssisənin marketoloqları bazar seqmentinin gəlir
səviyyəsi, təhsil səviyyəsi və həyat tərzi, onların nəyə
üstünlük verdikləri və məhsulda baş verə biləcək bəzi
dəyişikliklərə münasibətləri haqqında daha çox bilmək
istəyir. Bu haqda məlumatları marketinq tədqiqatları
sistemi vasitəsilə alırlar. Bir qayda olaraq, marketoloqlar
öz qüvvəsi sayəsində belə informasiyanı əldə etmək üçün
nə vaxtı, nə də bacarığı olmadığına görə rəsmi marketinq
tədqiqatlarının aparılmasını marketinq tədqiqatları siste-
minə sifariş verir. Firma marketinq tədqiqatlarının bir neçə
üsulla aparılmasını sifariş edə bilər. Xırda firma belə təd-
qiqatın planlaşdırılmasını və aparılmasını yerli univer-
sitetlərin tələbə və müəllimlərindən xahiş edə bilər, yaxud
bunun üçün ixtisaslaşdırılmış təşkilata müraciət edə bilər.
Əvvəl dediyimiz kimi, iri şirkətlərdə marketinq tədqiqat-
ları sistemi vardır. İri şirkətlərdə marketinq tədqiqatlarını
bu şöbə həyata keçirir. Belə şöbədə bir neçə və ya onlarca
əməkdaş ola bilər. Marketinq tədqiqatları şöbəsinin müdiri
adətən marketinq üzrə vitse-prezidentə tabedir və
53
tədqiqatların rəhbəri, inzibatçısı və firmanın mənafelərinin
müdafiəçisi vəzifələrini icra edir. Şöbənin əməkdaşları
arasında tədqiqat planlarını hazırlayanlar, statistiklər,
sosioloqlar, modelləşdirmə üzrə mütəxəssislər vardır.
Marketinq tədqiqatları öz fəaliyyət sahələrini daim
genişləndirirlər. Onların həll etdikləri ən tipik 10 məsələ
bunlardır: bazarın xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, bazarın
potensial imkanlarınının ölçülməsi, bazarın hissələrinin
firmalar arasında bölüşdürülməsinin təhlili; satışın təhlili,
işgüzar fəallıq meyllərinin öyrənilməsi, rəqiblərin
əmtəələrinin öyrənilməsi, qısamüddətli proqnozlaşdırma,
yeni əmtəəyə qarşı reaksiya və onun potensialının
öyrənilməsi, uzunmüddətli proqnozlaşdırma, qiymət
siyasətinin öyrənilməsi.
Marketoloqların informasiyaya olan ehtiyaclarının
ödənilməsində marketinq informasiyasının təhlili
sisteminin böyük əhəmiyyəti vardır. Marketinq informasi-
yasının təhlili sistemi marketinq məlumatlarının və mar-
ketinq problemlərinin təhlil metodlarının mükəmməl
dəstidir. Bu sistemə bir çox iri firmalar bu cür yanaşmanı
ya həddən artıq texniki, ya da həddən artıq akademik
hesab edirlər. Marketinq informasiyasının təhlilinin
istənilən sisteminin əsasını statistik bank və modellər
bankı təşkil edir.
Müasir bazar iqtisadiyyatı sistemi dövründə yalnız o
müəssisə müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərə bilər ki, onun
rəhbərliyi və mütəxəssisləri sahibkarlıq fəaliyyətinin
bütün istiqamətləri üzrə kifayət qədər tam, həqiqi və
vaxtında verilmiş informasiyaya malik olsun. Odur ki, bu
məsələyə müəssisə rəhbərliyi daim ciddi diqqət
yetirməlidir. Mütəxəssislərin qənaətinə görə bu problemin
54
həlli aşağıdakı materiallardan istifadə etməklə, marketinq
informasiya sisteminin yaradılması yolu ilə mümkündür:
- müəssisənin məhsul satışı həcmini, tədarükünü,
xərclərini və material resurslarının miqdar göstəricilərini,
həm də dövriyyə vəsaitlərinin hərəkətinə, debitor və
kreditor borclarına dair məlumatları özündə əks etdirən
daxili hesabatlar və s. ;
- sahibkarlıq mühitində baş verən bütün hadisələrə
dair ətraflı və tam xarici informasiyalar;
- müəssisə qarşısında duran əsas məsələlərin həllini
təmin edəcək zəruri informasiyanı əldə etmək məqsədilə
marketinq tədqiqatlarının aparılması;
- idarəedici qərarların qəbul edilməsi üzrə konkret
təkliflər özündə əks etdirən marketinq informasiyalarının
təhlili nəticələri və s.
Müəssisənin informasiya bazasını yaradarkən müxtəlif
idarələrin və təşkilatların uyğun statistik materiallarından,
elmi–tədqiqat laboratoriyalarının, institutların və şirkət-
lərin, həm də ali məktəblərin elmi hesabatlarından istfadə
etmək yaxşı nəticələr verir. Bunlardan əlavə, sənaye və
ticarət müəssisələri arasında olan yazışmalara diqqət
yetirmək, birjaların, auksionların (hərracların) və ticarət
idarələrinin materiallarını öyrənmək, eləcə də bazardakı
real vəziyyətlərlə yaxından tanış olmaq məqsədi ilə xüsusi
müşahidələrin aparılması da yaxşı nəticələr verir.
Müasir dövrdə marketinq informasiyasının yeni
texnologiyaların köməkliyi ilə, o cümlədən ümumdünya
məlumat şəbəkəsi olan internet vasitəsilə alınması
asanlaşmış və daha da dolğunlaşmışdır.
Son dövrlərdə kompüter şəbəkəsinin inkişafı ilə
əlaqədar olaraq internet xidmətindən istifadə etməklə həm
55
ixtisaslaşmış marketinq firmaları, həm də müəssisələrin
marketinq xidmətinin mütəxəssisləri müstəqil olaraq
istənilən növ məlumatları - məsələn, dünyanın istənilən
ölkəsində müəyyən əmtəə bazarındakı vəziyyət barədə
istədikləri informasiyaları çox asanlıqla əldə edə bilərlər.
3.3. Beynəlxalq marketinqin daxili və xarici mühiti,
onun kommunikasiya siyasəti.
Hər bir firma inkişaf etdikcə onun daxili və xarici
mühitində dəyişikliklər baş verir. Bu isə kommunikasiya
vasitəsilə tənzimlənir.
Firmanın marketinq mühitində fəaliyyət göstərən
amillər daxili və xarici mühit amillərinə bölünür.
Daxili mühit amilləri – firma daxilində fəaliyyət
göstərən, onun təsərrüfat mexanizmini təşkil edən
firmanın istehsal – satış fəaliyyətinin təşkilinə xidmət edir.
Daxili mühitə harada yerləşməsindən asılı
olmayaraq,firmanın bütün istehsal bölmələri, törəmə
müəssisələri, fillialları, nümayəndəlikləri, maliyyə,
sığorta, nəqliyyat və digər köməkçi bölmələri aiddir.
Firmanın fəaliyyətinə təsir göstərən daxili mühit
amillərinin hərtərəfli və dərindən təhlili optimal idarəetmə
qərarları qəbul edilməsi üçün zərurətdir. Çünki bu təhlil
nəticəsində əldə edilən məlumatlar firma daxilində gedən
proseslərində görünür.
Bundan başqa, daxili mühit amillərinə, kadrların
ixtisaslaşması, onlardan düzgün istifadə olunması,
firmadaxili məlumatların hərəkəti, idarəetmənin
quruluşunun, ümumilikdə, xarici mühitin təsiri və bazar
situasiyasının dəyişməsinə çevik reaksiya verməsi,
56
xammal və material göndərənlərlə qarşılıqlı əlaqə,
əmtəənin son istehlakçıya qarşı irəlilədilməsi və s. aiddir.
Hər bir firma özünün normal fəaliyyətini təmin etmək,
qarşısına qoyduğu məqsədə nail olmaq və vəzifələrini
yerinə yetirmək üçün daxili mühitdə olan amilləri daimi
olaraq təhlil etməli və onun nəticəsindən asılı olaraq, həm
daxili, həm də xarici bazarda uğurlu fəaliyyət göstərmək
barədə qərarlar qəbul etməlidir.
Xarici mühit amilləri – firmadan kənarda fəaliyyət
göstərən, lakin bu və ya digər dərəcədə firmanın
fəaliyyətinə təsir edən və ya təsir edə biləcək və
davranışlarına firma tərəfindən nəzarət oluna bilməyən
şərait və amillərin məcmusudur.
Hər bir firma istehsalın xarakterindən asılı olaraq, çoxlu
sayda faktorları özündə birləşdirən özünəməxsus xarici
mühit amillərinə malik olur ki, bunlarda qeyd edildiyi
kimi, istər – istəməz firmanın fəaliyyətinə öz təsirini
göstərir.
Firmanın fəaliyyətinə təsir edən xarici mühit amilləri
birbaşa və dolayı olmaqla iki qrupa bölünür:
Birbaşa təsir edən xarici mühit amillərinə aid edilir:
- bazar münasibətlərinin müasir xarakteri;
- firmanın təsərrüfat əlaqələrinin inkişafı;
- demoqrafik göstəricilər.
Dolayı yolla təsir edən xarici mühit amillərinə aid
edilir:
- firmanın fəaliyyətinin tənzimlənməsi prosesi;
- ümumi iqtisadi inkişaf;
- mədəni əhatə dairəsi.
Marketinq tədqiqatlarını apararkən istehlakçını
maraqlandıran informasiya növünü və onun
57
toplanılmasının ən səmərəli yollarını müəyyən etmək də
çox vacibdir. Odur ki, tədqiqatçı təkrar və ilkin
məlumatları, eləcə də eyni zamanda onların hər ikisini
toplaya bilər.
İqtisadi ədəbiyyatlarda “təkrar məlumatlar” a əsasən
aşağıdakılar aid edilir:
-Daxili mənbələr. Daxili informasiya mənbələrinə
müəssisənin (firmanın, şirkətin və s.) gəlirləri və itkiləri
haqqında hesabatlar, balans hesabatları, əmtəə - material
dəyərlərinin qeydiyyat cədvəlləri, əvvəlki tədqiqatlar
haqqında hesabatlar, və s. aid edilir. Dövlət Statistika
Komitəsinin ümumiləşdirilmiş icmal məlumatları və s.
daxildir.
Marketinq istehlakçıların tələbatının və davranışının
öyrənilməsilə yanaşı həm də tələbatın formalaşdırılması
və həvəsləndirilməsi funksiyasını da yerinə yetirməlidir.
Bunun üçün hər bir istehsalçı müəssisə məhsulları və ya
хidmətləri haqqında mövcud və potensial alıcılarına
onların keyfiyyəti, istehlak хüsusiyyətləri, fərqləndirici
хüsusiyyətləri və s. haqqında məlumatlar verilməsini
təmin etməli və onları həmin məhsul və ya хidmətləri
almağa inandırmalıdır. Bundan əlavə, marketinq mübadilə
prosesinin baş tutması və tələblə təklifin daha effektli
uyğunluğunu təmin etmək məqsədilə mübadilə prosesinin
iştirakçıları arasında kommunikasiya aхınlarını təşkil
etməlidir. Buna nail olmaq üçün istehsalçı müəssisələr
marketinq kommunikasiya sistemini təşkil etməlidirlər.
Marketinq kommunikasiya sistemi satışın həcminin və
mənfəətin artırılması məqsədilə məqsəd auditoriyasına
təsir göstərilməsi və ya müəssisənin özü və məhsulu
(хidməti) haqqında infomasiyanın verilməsi vasitələrinin
58
məcmusudur. Marketinq kommunikasiya sisteminə verilən
tərifdən belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki,:
- istehlakçı və alıcılarla əlaqənin yaradılması ilə yanaşı
digər bazar subyektləri ilə, o cümlədən,
məhsulgöndərənlərlə, vasitəçilərlə və rəqiblərlə də
kommunikasiyanın yaradılmasını nəzərdə tutur;
- yalnız bazar subyektlərinə özü, məhsulu və ya
хidmətləri haqqında informasiya verilməsinə yoх, həm də
məhsulun (хidmətin) mövqeləşdirilməsini həyata
keçirməklə və onun müsbət imicini yaratmaqla
istehlakçılara və alıcılara təsir etməyə, onları məhsulu
almağa təhrik etməyə, bunun sayəsində məhsulun satışının
və bazar payının artırılmasına yönəldilir və yaхud,
məhsula olan mənfi münasibəti aradan qaldırmağa
yönəldilir;
- iki istiqamətli informasiya aхını olmaqla müəssisənin
хarici mühitlə inteqrasiyasını və əks əlaqəsini təmin edir.
Belə ki, istehsalçı məqsəd auditoriyasına təsir etmək üçün
onun tələbatları, davranışları və motivasiyası, rəqiblərin
məhsulları və marketinq strategiyası və s. haqqında
informasiya toplamalı və məqsəd auditoriyasının nəyə
üstünlük verdiyini, məhsuldan nə gözlədiyini, hansı
faydanı almaq istədiyini öyrənməlidir. Bundan sonra o,
bunun əsasında müvafiq kommunikasiya vasitələri seçə,
məhsulun mövqeləşdirilməsini həyata keçirə, konkret
auditoriyaya və ya bazar seqmentinə hesablanmış müraciət
mətnləri hazırlaya və s. bilər.
59
3.4. Ümumi və ilkin tədqiqatlar. Beynəlxalq
marketinq tədqiqatlarının aparılması mərhələləri.
Marketinq tədqiqatlarının əksəriyyətində ilkin
məlumatların toplanılması zəruri olur. Çünki bunlarsız
mümkün deyil. Odur ki, ilkin məlumatların toplanması
üçün ən əvvəl xüsusi plan hazırlanmalıdır. Bu planda:
tədqiqat metodları, tədqiqat alətləri, seçmə planının
hazırlanması, auditoriya ilə ünsiyyət və s. əks etdirilməli-
dir.
İnformasiyanın toplanması metodları toplanılan
informasiyanın tipindən və хarakterindən asılıdır.
Marketinq tədqiqatlarında iki tip informasiyadan: təkrar
informasiyadan və ilkin informasiyadan istifadə edilir.
Təkrar informasiya aparılan konkret tədqiqatın
məqsədindən fərqli məqsədlər üçün əvvəllər toplanmış və
artıq müxtəlif informasiya daşıyıcılarında mövcud olan
məlumatlardır. Təkrar informasiya müəssisədaxili və
müəssisədənkənar təkrar informasiya olmaqla iki yerə
bölünür. Müəssisədaxili təkrar informasiyaya bilavasitə
müəssisənin fəaliyyətini xarakterizə edən və onun
müxtəlif növ hesabatlarında əks etdirilən məlumatlar
aiddir. Müəssisədənkənar təkrar informasiyaya isə dövlət
və beynəlxalq təşkilatların, ticarət-sənaye palatasının,
tədris, elmi-tədqiqat, layihə institutlarının və elmi-texniki
təşkilatların nəşrləri, illik statistik məcmuələr və
hesabatlar, kitablar, məqalələr, simpozium, konfrans və
konqreslərin nəticələr və s. aiddir. Təkrar informasiyanın
mənbələrinin nisbətən çox olması, əlçatanlığı,
toplanmasının nisbətən az vaxt tələb etməsi və ucuz başa
60
gəlməsi və mötəbərlilik səviyyəsinin yüksək olması onun
başlıca üstünlüyüdür.
Yuxarıda göstərilən səbəblərdən və bir çox hallarda
təkrar informasiya tədqiqatın aparılması üçün kifayət
etmədiyindən marketinqə dair idarəetmə qərarlarının
hazırlanması və qəbulu üçün ilkin informasiyanın
toplanmasına ehtiyac yaranır. İlkin informasiya və ya
birinci əldən informasiya konkret marketinq tədqiqatları
üçün və ya hər hansı bir məqsədlə ilk dəfə toplanan
informasiyadır. İlkin informasiyanın başlıca üstünlüyü
onun aparılan tədqiqatın məqsədinə uyğun toplanması,
tədqiqat metodologiyasını tədqiqatçının özünün müəyyən
etməsi və toplanan informasiyanın dəqiqliyinə nəzarət edə
bilməsidir. Lakin təkrar informasiya ilə müqayisədə ilkin
informasiyanın toplanması çox vaxt və xərc tələb edir.
İnformasiyanın toplanması və təhlili. Marketinq
tədqiqatlarının bu mərhələsində tədqiqatın aparılması üçün
zəruri olan informasiyanı toplayacaq şəxslər müəyyən
edilir, onlara təlimlər keçirilir, informasiyanın toplanma-
sında yol verilən sistematik səhvlər öyrənilir, infor-
masiyanın toplanması metod və üsullarına uyğun olaraq
bilavasitə informasiyanın toplanılması həyata keçirlir.
Tədqiqat metodları. İlkin məlumatların toplanmasında 8
əsas üsuldan (metoddan) istifadə edilir. Bunlar aşağıdakı-
lardır:
- Müşahidə metodu;
- Təcrübə metodu;
- Sorğu (anket sorğusu) metodu
- Eksperiment metodu,
- İmitasiya metodu,
- Fokus-qrup metodu,
61
- Panel metodu,
- Delfi və testləşdirmə metodları.
Müşahidə metodu – tədqiqatçının bilavasitə adamlarla
və şəraitə nəzarət etməklə ilkin məlumat toplanılmasının
əsas üsullarından biri hesab edilir. İnformasiyanın
toplanmasının bu metodundan əsasən təsviri tədqiqtların
aparılmasında istifadə edilir. İnformasiyanın
toplanmasının sorğu metodundan fərqli olaraq müşahidə
metodunda seçilmiş qrupun təmsilçilərindən heç bir şey
soruşulmur, onlara sual verilmir və əməkdaşlıq edilmir.
Burada tədqiqatçı yalnız müəyyən şəraitdə onların
davranışını və davranışının nəticələrini izləyir. Əsasən
müşahidə birbaşa və dolayı müşahidəyə bölünür.
Təcrübə metodu – tədqiqatçı “əsas kütlədən” (istehlak-
çılardan) nümunə üçün bir qrup seçir. Həmin nümunə
qrupunda təcrübə yolu ilə tədqiqat apararaq, müxtəlif
qiymətlər ala bilən dəyişkən kəmiyyətlərin hər bir fərdə
etdiyi təsirə dair informasiya toplanılır.
Nümunə qrupunu seçərkən aşağıdakı 2 üsuldan istifadə
edilir:
- Təsadüfi üsulla seçmə;
- Təsadüfi olmayan üsulla seçmə.
Sorğu (anket sorğusu) metodu – Təsviri tədqiqatlarda
ilkin informasiyaların toplanmasında ən çox sorğu
metodundan istifadə edilir. Sorğu müsahiblə şəxsi əlaqə
yaratmaqla ondan tədqiqatçının aparılan tədqiqatın məq-
səd və vəzifələrinə uyğun olaraq əvvəlcədən formalaş-
dırdığı suallara cavab alması yolu ilə informasiyanın
toplanmasının verbal-kommunikativ metodudur. Bu me-
todda qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun olaraq hər bir
müsahibə suallar verməklə onun biliyi, baxışları, nəyə
62
üstünlük verməsi və ya davranışı müəyyən edilir və
bunlara aid informasiya toplayırlar. Sorğu anket vasitəsilə
bilavasitə informatorla görüşməklə, telefonla, poçtla və
internetlə birbaşa və dolayı, açıq və gizli formada aparıla
bilər.
Beynəlxalq marketinq tədqiqatları üçün ilkin tədqiqat
məlumatlarının alınmasının əsas metodu daxili marketinq
tədqiqatlarında olduğu kimi, sorğu, müşahidə, eksperi-
ment və paneldən ibarətdir.
Ümumiyyətlə, beynəlxalq marketinq tədqiqatlarında
idxal bazarının iki səviyyədə makrosəviyyə və mikrosə-
viyyədə seqmentləşməsinin müəyyən edilməsinin mühüm
əhəmiyyəti vardır.
Beynəlxalq marketinq tədqiqatları prosesində bazar,
istehlakçılar, rəqiblər, bazarın firma strukturu, məhsullar,
qiymət, məhsulların bölüşdürülməsi və satışı kanalları,
satışın həvəsləndirilməsi və reklam fəaliyyəti, müəssisənin
idarəetmə quruluşu və makromühit amilləri tədqiq edilir.
Beynəlxalq marketinq tədqiqatlarına başlamazdan əvvəl
müəssisə tam əmin olmalıdır ki, bu, müəssisəyə
istehlakçıların real tələblərinin tam ödənilməsi hesabına
sahibkarlıq fəaliyyəti nəticələrini (gəliri) yaxşılaşdırmaq
üçün zəruridir. Yəni istehlakçıların ehtiyaclarını və
potensial tələblərini dəqiq müəyyən etmək, problem üzrə
qəbul edilən qərarların əhəmiyyətini nəzərə alaraq, onların
tam ödənilməsi yolu ilə sahibkarlıq fəaliyyətinin
səmərəliliyini təmin etmək üçün münasib təklifləri vermək
vacibdir. Əgər marketinq tədqiqatlarının bütün prosesləri
dəqiq, düzgün və kompleks halda planlaşdırılıbsa, bu
zaman verilmiş təkliflər əsaslandırılmış və həqiqətən də
onların reallaşdırılması yaxşı nəticələr verəcəkdir. Adətən
63
iqtisadi ədəbiyyatlarda marketinq tədqiqatlarının 6 əsas
mərhələsini qeyd edirlər.
- Bazar problemlərinin müəyyən edilməsi.
- Tədqiqat planının işlənilməsi.
- Məlumatların toplanılması.
- Toplanmış məlumatların təhlili və inteqrasiyası.
- Nəticələrin ümumləşdirilməsi, hesabatın hazırlan-
ması və təqdim edilməsi.
- Marketinq qərarının qəbul edilməsi.
3.5. Beynəlxalq bazar - əmtəələrin mübadilə məkanı
kimi. Bazarın seqmentləşdirilməsi.
Bazar – alıcı ilə satıcının görüşdüyü və əmtəə
mübadiləsinin həyata keçirildiyi yerdir. Bazar xüsusi
iqtisadi kateqoriyadır, ticarət isə iqtisadiyyatın müstəqil
sahəsidir.
Xarici bazara çıxmaq istəyən müəssisə öz fəaliyyətinin
başlıca istiqamətini bazara, onun tələbatlarına,həcminə və
dəyişilə bilmə imkanlarına uyğunlaşdırır. Müasir dövrdə
beynəlxalq bazarın məzmunu və forması müxtəlifdir.
Beynəlxalq bazar – ölkə xaricində yerləşən topdansa-
tış, pərakəndəsatış və dövlət idarələri bazarları da daxil
olmaqla ölkənin sərhədlərindən kənarda yerləşən alıcılar-
dır.
Bazarın tətbiqi – səmərəli idarəetmə haqqında dəqiq
qərar qəbul edilməsi üçün tələb haqqında informasiya
almaq üsuludur və vasitəsidir. Deməli, ilk növbədə “tələb”
haqqında geniş və dolğun informasiyalar toplanılmalı,
sistemləşdirilməli, təhlillər aparılmalı, nəticələr çıxarılmalı
və konkret qərar qəbul edilməlidir. İlk baxışdan adi
64
görünən bu məsələnin kompleks halda, yəni bir – biri ilə
qarşılıqlı əlaqədə və üzvü vəhdət halında öyrənilməsi o
qədər də asan iş deyil. İnformasiyanın yığılması dedikdə,
məhsulları ( xidməti), istehsalçıları, reklam, rəqibləri və s.
tam əhatə edən məlumatların əldə edilməsi başa düşülür.
Beynəlxalq bazara çıxan hər bir firmanın qarşısına 2
məsələ çıxır:
- bazarların aqreqasiya edilməsi (birləşdirilməsi) və
marketinq gücünün standartlaşdırılması;
- bazarın seqmentləşdirilməsi və marketinqin diffe-
rensasiya edilməsi. Bazarın seqmentləşdirilməsi və
aqreqasiya edilməsi – bu marketinqin də bir – birinə əks
strategiyalardır.
Əmtəə mübadiləsi sferası kimi bazar iki başlıca təkrar
olunan hərəkətə əsaslanır:
- Əmtəələrin satılması;
- Əmtəələrin alınması.
Bazar münasibətlərinin meydana çıxması və
formalaşması natural istehsalın yox olması və əmtəə
istehsalına keçilməsi dövrünə aid edilir ki, bu da ibtidai
icma quruluşuna gedib çıxır. Bazar istənilən müasir
cəmiyyətin və əmtəə mübadiləsinin zəruri obyektiv
şərtidir.O yalnız ictimai inkişafın qanunları ilə deyil, həm
də təbiət qanunları ilə bilavasitə əlaqədar olan istehsal
qanunlarına tabedir. Ona görədə dövlət orqanlarının
fərmanı ilə nə bazarı ləğv etmək olar, nə də yaratmaq.
Əksər hallarda hər bir xarici bazar özünəməxsus
xüsusiyyətlərə malik olur ki, bu da, onun ayrı–ayrı
seqmentərə bölünməsini zəruri edir. Beynəlxalq bazarların
seqmentlərə bölünməsi meyarı da (kriteriyası) müxtəlif
65
olur. Məsələn, ABŞ elmi marketinq institutunun təklif
etdiyi “meyarlar dəsti” aşağıdakı iki blokda cəmləşdirilir:
Əhatəedici demoqrafik mühitin şəraiti: ümumi əhali;
əhalinin sıxlığı; əhalinin illik orta artım norması; aktiv
(fəal) əhalinin artım faizi; 15 yaşına kimi olan əhalinin
savadlılıq faizi; kənd təsərrüfatı əhalisinin faizi; urbaniza-
siya dərəcəsi.
İctimai amillər: əhalinin etnoqrafik artımı, dini, dili və
s. amillərə görə bölgüsü.
Bu, bazarın kompleks öyrənilməsi; əmtəələrin
marketinqinə bilavasitə təsir göstərən bütün amillərin
kompleks halda elmi təhlilidir. Başqa sözlə, əmtəələrin
istesalçılardan onun alıcılarına (istehsalçılarına) çat-
dırılması və satışı ilə birbaşa əlaqədar olan problemlərin
həlli zamanı qarşıya çıxan bütün obyektiv amillərin
yığılması, qeydə alınması və təhlili prosesidir.
Bir çox firma sadəcə daxili bazarda fəaliyyət
göstərməklə kifayətlənməyib, aşağıda təsvir olunan
müxtəlif səbəblərdən dolayı beynəlxalq bazarlara da
çıxmaq arzusunda olurlar.
1.Daxili bazarda əmtəəyə olan tələbin azalması;
2.Daxili bazarda firmalar arası şiddətli rəqabət və
bundan qaçmaq istəmələri;
3.Beynəlxalq bazarlara çıxmaqla mütərəqqi texnika və
texnologiyanı firmaya cəlb edib istifadə imkanlarını
araşdırmaq;
4.Dövlətin ixracatçı firmalara verdiyi bir sıra güzəşt və
təşviqlərdən faydalanmaq istəyi;
5.Firmanın valyuta cinsindən gəlirlərini artırmaq istəyi;
6.Həmişə yenilikçi bir firma imicini formalaşdırmaq
istəyi;
66
7.Səciyyəvi xüsusiyyətləri olan əmtəələrə beynəlxalq
bazarlarda müştəri tapmaq istəyi və s.
Bu bazarlara çıxan firmalar təbii şəraitin, yaşayış
tərzinin, istehlakçı davranışlarının müxtəlifliyi səbəbi ilə
bir çox problemlərlə qarşılaşa bilərlər. Bu səbəbdən də,
marketinq xadimləri hər bir məqsədli bazarı ayrılıqda
götürüb təhlil etməli və bu bazarlardan hansına girəcəyini
müəyyənləşdirməlidir.
Müzakirə üçün suallar
1. Marketinq tədqiqatların məzmununu və istiqamət-
lərini izah edin.
2. Marketinq tədqiqatlarının aparılmasının zəruriliyi
nə ilə əlaqədardır?
3. Marketinq tədqiqatlarının subyektlərinə kimlər da-
хildir?
4. Marketinq tədqiqatlarının aparılmasının mərhələ-
lərini və hər bir mərhələnin məzmununu izah edin.
5. Marketinq tədqiqatlarında hansı tip informasiyadan
istifadə edilir?
6. Təkrar informasiyaya hansı informasiya aiddir?
7. Təkrar informasiyanın mənbələrini izah edin.
8. İlkin informasiyanın toplanmasının hansı metodları
mövcuddur?
9. İlkin informasiyanın toplanmasının hər bir meto-
dunun üstünlüklərini və çatışmazlığını izah edin.
67
IV FƏSİL. DÜNYA TƏSƏRRÜFATINDA
ÖLKƏLƏRİN İXTİSASLAŞDIRILMASI
4.1.Yeni dünya bazar sisteminin formalaşması.
Dünya bazarının yaranmasının əsasını əməyin beynəl-
xalq bölünməsi və onun tərkib hissələri-beynəlxalq ixti-
saslaşma və kooperasiya qoymuşdur. Dünya bazarının for-
malaşması, ilk mübadilə formasının yaranmasından başla-
yır. Onun xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, istehsalçı özü
satıcı rolunda çıxış edir və tam mənası ilə malı alıcıya əl-
dən-ələ ötürürdü.
Ərazi ayrılığı və istehsalın ixtisaslaşması şəraitində
mübadilənin inkişafı daxili bazarın – istehsalçının özü
satmaq üçün nəzərdə tutulmuş malın ölkənin daxilində
satan təsərrüfat əlaqələri formasının inkişafına gətirmişdir.
Ticarətin müstəqil fəaliyyət növünə ayrılması ilə daxili
bazarda vasitçi-malın istehsalçıdan alıcıya çatdırılması
üzrə xidmətləri göstərən ticarətçi (tacir) meydana çıxır.
Tədricən bazar bir ölkənin hüdudlarından çıxır. Xarici
ticarət yaranır, milli mal bazarları formalaşır. Milli bazar-
ölkənin xarici alıcıya və satıcıya yönəlmiş daxili bazarının
bir hissəsidir. Milli bazar çərçivələrində pərakəndə
bazarlar satış bazarlarından ayrıldı, əmək bazarları, mal
bazarları və sərmaye bazarları formalaşdı. Praktiki olaraq,
dərhal bazarlar ixtisaslaşmağa başladı. Bu cür ixtisas-
laşmanın nümunəsi – hələ qədim zamanlarda meydana
gələn qul alveri olub. Nəinki yerli, hətta xarici quldarların
getdiyi “canlı mal” –ın satıldığı ən məhşur bazarlar Afina,
Delos adası, orta əsrlərdə Roma, Lion, Venesiya və s.
olmuşdur.
68
Istehsal inkişaf etdikcə bazarın tutumu bəs etmir.
Addımbaaddım daxili bazarlar regional, dövlət,
dövlətlərarası və nəhayət, dünya miqyası səviyyəsinə
yüksəlir. Beynəlxalq əmək bölgüsünün (BƏM) yaranması
və inkişafı imkanı yaranır. Onlar Avropada, Yaxın və
Uzaq Şərqdə yaranır. Ticarət iki və daha çox ölkələr
arasında mübadiləni ifadə edir, bunun üçün “ikitərəfli”,
“dövlətlərarası” anlamında da başa düşülür.
Tutumlu bazarlara istiqamətlənən iri maşın istehsalı və
sərmayənin konsentrasiyası dövlətlərarası ticarətin lokal
mərkəzlərinin vahid dünya bazarına böyüməsini
sürətləndirmişdir.
Beynəlxalq ticarət-öz-özlüyündə dünyanın bütün
ölkələrinin xarici ticarətinin cəmini ifadə edən sabit
beynəlxalq mal-pul əlaqələri sahəsidir. “Beynəlxalq və ya
dünya ticarəti” termini, həmçinin aşağıdakıları ifadə
etmək üçün istifadə oluna bilər: 1) bütün dünya ölkələrinin
birgə ticarət həcmi üçün; 2) sənayesi inkişaf etmiş, inkişaf
etməkdə olan və ya hansısa bir kontinent, region
ölkələrinin birgə xarici ticarət həcmi üçün.
Dünya bazarının-əməyin beynəlxalq bölgüsünə və digər
istehsal amillərinə əsaslanan ölkələr arasında sabit mal-pul
əlaqələri sahəsinin formalaşması, ölkənin təkrar ictimai
istehsalında xarici ticarətin rolu və yerinin dəyişməsi
demək idi. Qədim zamanlarda yaranmış xarici ticarət
sərmayenin yığılmasına və böyük istehsalın inkişafına
imkan aradırdı, lakin milli ictimai istehsal prosesinin
özünə və onun bərpa olunmasına təsir göstərmirdi. Dünya
bazarının formalaşması ilə mal və mübadilə beynəlmiləl-
ləşir, yəni milli ictimai istehsal prosesi istehsalçılar dünya
bazarlarına çıxmasa bərpa oluna bilməz. Tam olaraq
69
dünya bazarı XIX-XX əsrlərin hüdudunda aparıcı
ölkələrdə mal istehsalı yüksək səviyyəyə çatanda
formalaşmışdır. Beləliklə bazarın təkamülü “daxili bazar –
milli bazar – beynəlxalq bazar – dünya bazarı” sxemi üzrə
getmişdir.
Mənfəət ardınca qaçan sahibkarlar əmtəə və xidmətlər
satmaq üçün yeni-yeni bazarlar və xammal mənbələri
axtarırlar. Dünya bazarlarında əmtəələr beynəlmiləl
(dünya) qiymətləri ilə alınıb-satılır. Müasir şəraitdə dünya
qiymətləri ilə böyük miqyasda kommersiya, ixracat, yaxud
idxalat əməliyyatları aparılır. Dünya qiymətləri ölkənin
qoyduğu qiymət (birja, auksion və beynəlxalq ticarətin
digər iri mərkəzlərinin qoyduğu qiymətlər) formasında
tətbiq edilir.
Dünya qiymətlərinin formalaşmasının əsasında
beynəlmiləl dəyər durur. İstehsalın beynəlmiləl qiyməti
dünya ticarətində üstünlük təşkil edən əmtəələrin istehsal
şərtləri ilə müəyyən olunur. Hər bir milli təsərrüfatda
məhsul istehsalı üçün iqtisadi şərait müxtəlifdir. Belə ki,
hər bir ölkənin milli təsərrüfatında istehsalın texnika ilə
silahlanma səviyyəsi, müxtəlif təbii şərait, işçilərin
müxtəlif ixtisas səviyyəsi əmək məhsuldarlığının
səviyyəsinin müxtəlifliyinə səbəb olur. Bu isə o deməkdir
ki, ayrı-ayrı ölkələrdə istehsal edilən eyni məhsullara
müxtəlif əmək sərf olunacaqdır. Əmtəə və xidmətlərin
istehsalına əmək sərf edilməsindəki dəyişikliklər adətən,
mübadilə edilən əmtəə və xidmətlərin miqdar nisbətində
də yəni onların mübadilə dəyərində əks olunur. Beləliklə,
aşkar olur ki, əmtəə və xidmətlərin mübadilə dəyəri onun
dəyərinin təzahür formasıdır.
70
4.2. «Dünya təsərrüfatı» və «Dünya iqtisadiyyatı»
anlayışları.
Iqtisadi ədəbiyyatlarda, eləcədə gündəlik mətbuatda
“Dünya iqtisadiyyatı” və yaxud “Dünya təsərrüfatı”
anlayışları çox geniş istifadə olunur. Bu da onu göstərir ki,
dünya öz mürəkkibliyi və ziddiyyətliliyi ilə yanaşı iqtisadi
münasibətlər baxımından müəyyən vahidliyə, bütövlüyə
malikdir. Ümumiyyətlə iqtisadi ədəbiyyatlarda “Dünya
iqtisadiyyatı” və yaxud “Dünya təsərrüfatı” anlayışı
barədə vahid fikir formalaşmamışdır. Bu anlayış daha
geniş əhatə dairəsinə malikdir. Odur ki, bu sahədə məşğul
olan tədqiqatçılar bir neçə cəhəti əsas götürürlər. Daha
doğrusu “Dünya iqtisadiyyatı” anlayışının şərhinə
müxtəlif səpkidə yanaşırlar. Bunlardan:
1.Dünya təsərrüfatı bir-birilə beynəlxalq əmək bölgüsü
sistemi əsasında yaranan milli təsərrüfatlarının iqtisadi və
siyasi münasibətlərinin məcmusu kimi ifadə edilir.
“Dünya təsərrüfatı” anlayışına olan bu yanaşmada milli
ölkə əsas götürülür. Həmin ölkənin məhsulunun daxili və
ya xarici bazara çıxarılması vurğulanmır. Belə olduqda
dünya təsərrüfatının gələcək inkişafı, qarşılıqlı əlaqələri və
s. o qədərdə açıqlanmır.
2.Digər yanaşmaya görə “dünya iqtisadiyyatı” milli
təsərrüfatlar arasında hərtərəfli əlaqəyə əsaslanan
“beynəlxalq iqtisadi qarşılıqlı münasibətlər sistemi” kimi
şərh olunur. Belə bir fikri bir çox qərb tədqiqatçıları da
müdafiyə edirlər. Çünki Beynəlxalq İqtisadi Sistem –
ticarəti, maliyyə münasibətlərini, kapital ehtiyatlarının və
işçi qüvvəsini qeyri-bərabər bölgüsünüdə özündə əks
71
etdirir. Milli təsərrüfatlar arasında hərtərəfli əlaqə əks
olunur.
3.Dünya təsərrüfatı anlayışına daha geniş mənada
yanaşmaqla ona məhsuldar qüvvələr, istehsal münasibət-
ləri və eləcədə üstqurum münasibətlərinin özü-özünü
istehsal etməsi iqtisadi sistemi kimi baxırlar.
Bütün bu qeyd edilənlərdən görünür ki, dünya
təsərrüfatı qlobal bir iqtisadi orqanizm kimi bir-birilə
qarşılıqlı fəaliyyətdə və asılılıqda olan milli iqtisadiyyatın
məcmusundan ibarətdir.
Dünya iqtisadiyyatı anlayışı isə milli təsərrüfatların
sadəcə cəmini deyil, onların qarşılıqlı, əlaqəli fəaliyyətini,
əməkdaşlığını, beynəlxalq əmək bölgüsü əsasında inkişa-
fını, beynəlmiləlləşmə prosesinin məcmusunu nəzərdə tu-
tur.
Bütövlükdə dünya təsərrüfatı mürəkkəb sosial-iqtisadi
bir varlıqdan ibarətdir. Dünya təsərrüfatı beynəlxalq
iqtisadi münasibətlərin obyektiv əsasını təşkil edir və onun
əsas komponenti hesab edilir. Dünya təsərrüfatı
çərçivəsində beynəlxalq əmək bölgüsü – ticarəti, istehsalı,
maliyyəni, elmi-texniki əlaqələri vahid şəkildə birləşdirir.
Bütün bu qeyd etdiklərimizdən aydın olur ki, dünya
təsərrüfatın quruluşu öz mürəkkəbliyi ilə də səciyyələnir.
Dünya təsərrüfatının quruluşu dedikdə elə onun iqtisadi
subyektləri nəzərdə tutulur. Burada əsas subyekt milli
dövlətlər hesab edilir. Digər subyektlər kimi isə TMK-lar,
TMB-lar, transmilli investisiya institutları – sığorta
kompaniyaları, qeyri-dövlət pensiya fondları, kollektiv
investisiya həyata keçirən kompaniyalar, transmilli sənaye
qrupları, dünya maliyyə mərkəzləri və s. böyük
əhəmiyyətə malikdirlər.
72
Dünya təsərrüfatı özünün məxsusi qanun və qaydaları
şəbəkəsində elementləri antaqonizm daşımadan, yalnız
bir-birinə bağlılıqda deyil, həmçinin digər (siyasi, hüquqi,
biolojı, ekolojı və s.) sistem elementləri ilə də rabitə və
qarşılıqlı əlaqədə olan müstəqil vahid sistemdir.
Aydındır ki, ayrı-ayrı mərhələlər daha yadda qalan,
böyük əhəmiyyət kəsb edən, keyfiyyət cəhətləri ilə
fərqlənən hadisə və prosesləri özündə əks etdirir. Нər
halda bu mərhələlər bütöv, vahid bir varlığın, yaddaqalan
və prosesin müəyyən hissələridir. Bu mərhələləri daha
uzun və yaxud qısa dövr üçün fərqləndirmək о qədər də
nəzəri əhəmiyyət kəsb etmir.
Dünya iqtisadiyyatının vəhdəti ilk növbədə ölkələr
arasındakı iqtisadi münasibətlərlə təyin olunur. Dünya
iqtisadiyyatının bütövlüyü ehtiva edir.
- iqtisadi inkişaf səviyyəsi və ya siyasi quruluşundan
asılı olmayaraq bütün ölkələr üçün ümumi olan iqtisadi
qanunların hərəkəti;
- dünya təsərrüfatının model bazası olaraq beynəl-
xalq əmək bölgüsünün mövcudluğu;
- təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi və inteqra-
siya proseslərinin güclənməsi;
- bütün ölkələrdə istehsal güclərinin hərtərəfli
inkişafını sürətləndirən Elmi-Texniki-Tərəqqinin nailiy-
yətləri.
Dünya iqtisadiyyatının vəhdəti və bütövlüyü ilə yanaşı
onun ziddiyyətliliyini də xarakterizə edən amillər
mövcuddur. Bu ziddiyyətlilik əsasən ölkə qrupları
arasında baş verir:
a) dünya bazarındakı rəqabətlə bağlı beynəlxalq iqtisadi
inkişafın 3 mərkəzi arasında – Şimali Amerika (ABŞ
73
başda olmaqla), Qərbi Avropa və Asiya-Sakit Okean
Regionu (Yaponiya başda olmaqla);
b) sənayecə inkişaf etmiş «Şimal» və inkişaf etməkdə
olan «Cənub» ölkələri arasında;
c) sənayecə inkişaf etmiş «Qərb» və keçmiş sosialist
düşərgəsi «Şərq» ölkələri arasında;
d) yeni sənaye ölkələri ilə inkişaf etmiş ölkələr
arasında;
e) yeni sənaye ölkələri ilə inkişaf etməkdə olan ölkələr
arasında.
4.3.Dünya İqtisadiyyatında qloballaşma prosesinin
sürətlənməsi və onun zəruriliyi.
Qloballaşma - real prosesdir və onun müasir meylləri
daha əvvəlki olan tərəqqi, modernləşmə, sivilizasiyaların
yaranması kimi proseslərin davamıdır. Qloballaşma
şəraitində inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr
arasında fərq daha da artır.
İqtisadiyyatın qloballaşması - beynəlxalq iqtisadi inteq-
rasiyanın ali formasıdır. Dünya iqtisadiyyatının qloballaş-
ması prosesi dövlətlərarası və beynəlxalq iqtisadi birliklə-
rin yaradılması və fəaliyyət göstərməsində, eləcə də
müasir cəmiyyətdə beynəlxalq iqtisadi institutların və
transmilli şirkətlərin meydana gəlməsi və inkişafında
təzahür olunur.
İqtisadi qloballaşmanın 2 mühüm istiqaməti var:
1) qlobal bazarların yaranması
2) istehsalın qloballaşması
Hazırda dünya iqtisadiyyatında qloballaşma ilə
əlaqədar müəyyən keyfiyyət dəyişiklikləri, ölkələr,
74
regionlar və firmalar arasında qeyri-bərabər inkişaf və
rəqabət mübarizəsinin kəskinləşməsi kimi proseslər baş
verməkdədir. Ölkənin dünya iqtisadiyyatında inteqrasiya
strategiyası müəyyən edilərkən bu və digər iqtisadi və
siyasi proseslərin inkişaf təmayülləri diqqətlə öyrənilərək
nəzərə alınmalıdır.
XX əsrin 2-ci yarısında biznesin beynəlmiləlləşməsi
rəqabətin beynəlmiləlləşməsinə və qloballaşmasına səbəb
oldu. Iqtisadiyyatı və bazarı sağlam, ümumbəşəri
dəyərlərə əsaslanaraq inkişaf edən dövlətin qüdrəti onun
istehsalçılarının rəqabətqabiliyyətliliyi ilə müəyyənləşdi-
rilir. Rəqabətqabiliyyətliliyin də təmin edilməsi məhz
ölkənin, regionun və firmaların inkişaf strategiyalarının
düzgün işlənib hazırlanması əsasında mümkün olur.
Firmaların rəqabət üstünlükləri yerli şəraitlə sıx əlaqəli
şəkildə yaradılır və qorunur, ölkələr və regionlar sağlam
rəqabət mühitində inkişaf edir. Burada dövlətin üzərinə
bazar iqtisadiyyatının ən mühüm prinsiplərindən biri olan
istehsalçılar və digər iştirakçılar arasında azad rəqabət
mühitinin təmin edilməsi kimi mühüm funksiya düşür.
Elmi-texniki tərəqqinin inkişaf edərək dərinləşməsi
nəticəsində inkişaf etmiş ölkələrdə istehsalın təmərküz-
ləşməsi və mərkəzləşdirilməsi, kapitalın inhisarlaşması öz
yüksək həddinə çatmışdır. Artıq dünya iqtisadiyyatı
üzərində nəzarət iri transmilli şirkətlərin əlində
cəmlənmişdir. Belə bir şəraitdə, dövlətlərin öz milli
suverenlik maraqlarını qoruması, yerli istehsalçıların
beynəlxalq rəqabətqabiliyyətliliyinin təmin edilməsi üçün
müvafiq hüquqi və iqtisadi şərtlərin yaradılması, dünya
bazarlarına çıxış, səmərəli iqtisadi əlaqələrin qurulması,
75
insanların mal və xidmətlərlə keyfiyyətli təminatı kifayət
qədər aktuallıq təşkil edən məsələlərdir.
Qloballaşmanın mühüm elementlərindən biri dünya
elmi texnoloji məkanının formalaşmasıdır. Hazırda dünya
beynəlxalq elmi-innovasiya infrastrukturunun tərkib
hissəsi olan standartların, sertifikasiya sisteminin,
intellektual mülkiyyət hüquqlarını qorumaq mexanizmləri-
nin unifikasiyası sahəsində mühüm addımlar atılmışdır.
İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, qloballaşma
prosesinin hazırki dinamikası beynəlxalq əmək bölgüsü,
nəqliyyat və informasiya texnologiyaları sahəsində elmi-
texniki tərəqqinin nəticəsidir. İnformasiya mübadiləsi və
nəqliyyat sahəsində inkişaf hər şeydən əvvəl ölkələr
arasında iqtisadi məsafəni azaltmışdır və ya aradan
qaldırmışdır. Bu proses dərinləşdikcə isə ölkələr arasında
iqtisadi məsafə daha da azalacaqdır. Dünyanın istənilən
nöqtəsindən məlumatları saniyədən də az müddətdə
almağa, daha sonra emal etməyə və müvafiq qərarları
verməyə imkan verən müasir telekommunikasiya
texnologiyaları beynəlxalq investisiya qoyuluşlarını və
ticarət əməliyyatlarını həyata keçirməyə imkan verir.
İnformasiya mübadiləsinin genişləndiyi dövrdə
texnologiyaların və iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində
beynəlxalq təcrübənin mənimsənilməsi prosesi getdikcə
daha da sürətlənməkdədir.
Qloballaşma prosesi bütün ölkələrin iqtisadiyyatlarına
açıq və qapalı olmasından asılı olmayaraq öz təsirini
göstərir. O, məhsulların və xidmətlərin istehsalına, əmək
qüvvəsinin, investisiyaların, texnologiyaların bir ölkədən
digərinə yayılmasına təsir göstərir. Bütün bunlar son
nəticədə istehsalın effektivliyi, əməyin məhsuldarlığı və
76
rəqabətə davamlılığında öz əksini tapır. Məhz qloballaşma
beynəlxalq rəqabətin kəskinləşməsinə gətirib çıxarmışdır.
Bir məqamı unutmaq lazım deyil ki, istehsalın
effektivliyinin və əmək məhsuladarlığının artması heç də
həmişə cəmiyyətdə ədaləti, bərabərliyi və insanların sosial
rifahına təminat vermir.
İqtisadiyyatın qloballaşması son dövrlər xüsusilə son
onillikdə daha da genişlənməkdə və dərinləşməkdədir.
Bunun başlıca səbəbi müxtəlif bazarların ilk növbədə
kapital, texnologiyalar və əmtəə, habelə müəyyən
səviyyədə əmək bazarlarının transmilli şirkətlər şəbəkəsin-
də qarşılıqlı asılılığının və bağlılığının artmasından
ibarətdir. Transmilli şirkətlərin böyük əksəriyyəti ticarət
sektorunda fəaliyyət göstərsə də, ümumiyyətlə beynəlxalq
şirkətlər inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatlarının
yenidənqurulmasında yaxından iştirak edirlər.
4.4.Dünya təsərrüfatının alt sistemlərinin ayrılma
meyarları.
Müasir dünya təsərrüfatı ümumdünya quruluşunun
tərkib hissəsi olmaqla bütün dünya üçün vahid olan qanun
və prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərir. Digər tərəfdən,
müasir dünya təsərrüfatı özünün qayda və qanunları olan
müstəqil sistemdir. Bu sistemin elementləri bir-biri ilə
ziddiyyət təşkil etmir, onlar bir-birləri ilə, həmçinin digər
sistemlərin (siyasi, hüquqi, ekoloji və s.) elementləri ilə
qarşılıqlı əlaqədə olurlar və asılılıq yaradırlar. Müasir
dünya təsərrüfatının əsasında bazar münasibətləri durur və
buna görə də dünya təsərrüfatının liderləri kimi bazar
77
münasibətlərinin daha çox inkişaf etdiyi ölkələr çıxış
edirlər.
Bir tərəfdən iqtisadi inkişaf səviyyələrindən və siyasi
quruluşlarından asılı olmayaraq bütün ölkələr üçün ümumi
olan iqtisadi qanunların (məsələn, tələb və təklif qanunu)
fəaliyyəti, digər tərəfdən bütün ölkələrin məhsuldar
qüvvələrini inkişafa sövq edən elmi-texniki inqilabın
nailiyyətləri dünya təsərrüfatının vahidliyini müəyyən
edən obyektiv amillərdir.
Dünya təsərrüfat sisteminin formalaşması ölkələrin bir-
biri ilə əlaqələrinin – ticarətin, elmi-texniki əməkdaşlığın,
kreditləşmənin, qarşılıqlı iqtisadi yardım və köməklərin və
s. inkişafının nəticəsidir.
Dünya təsərrüfatı altsistemləri dedikdə ilk növbədə
ümumi şəkildə:
1.iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr (İEÖ);
2. inkişaf etməkdə olan ölkələr (İEOÖ);
3. keçid iqtisadiyyatı ölkələri nəzərdə tutulur.
Aydındır ki, ictimai-iqtisadi inkişafın bu və ya digər
mərhələsində, müəyyən qanunauyğunluqların təsiri və
yaxud tələbləri ilə yuxarıdakı altsistemlərin özündə yeni
qruplaşmalar da yaranmışdır. Məsələn, İEOÖ-dən “yeni
sənaye ölkələri” ayrılır və yaxud neft ixrac edən ölkələr və
s.
Deməli, biz dünya iqtisadiyyatını milli ölkələr səviyyə-
sində, milli dövlətlərin birliyi səviyyəsində və eləcə də
altsistem ölkələr səviyyəsində öyrənir.
Beləliklə, dünya təsərrüfatı bütöv bir sistem olmaqla
müxtəlif hissələrdən, altsistemlərdən ibarətdir. Bu altsis-
temlər müəyyən ümumi və fərqli cəhətlərə malik olub öz
inkişaflarında həm ümumi qlobal sistemin ümumi
78
məqsədlərinin izləməli olurlar, həm də özlərinə xas olan
vəzifəni həll etməli olurlar. Bu mənada onlara həm daxili,
həm də xarici qanunauyğunluqlar təsir etmiş olur.
Dünya təsərrüfatında müəyyən altsistemlər ayırmaq
üçün bir çox meyarlar tətbiq edilir. Bunlardan :
1.İqtisadi inkişaf səviyyəsi;
2. İqtisadiyyatın sosial quruluşu;
3. İqtisadi artımın tipləri;
4. Xarici iqtisadi əlaqələrin vəziyyəti və s.
Aydındır ki, bu 4 meyarın hər biri özündə kifayət qədər
göstəricini, müxtəlif amilləri birləşdirir.
1.Altsistemin müəyyən edilməsində istifadə olunan əsas
meyarlardan daha çox yayılanı iqtisadi inkişaf səviy-
yəsidir. Bu meyar ümumiyyətlə əhalinin hər nəfərinə
düşən ümumi daxili məhsulun həcmi ilə müəyyən edilir.
Bununla yanaşı hər bir ölkənin inkişafını sənayeləşməsi
səviyyəsi, iqtisadi quruluşu, sənayeləşdirmənin müasir
mərhələsi olan informasiya texnikası və texnologiyasının
istifadəsi dərəcəsi, sənayedə emal sənayesinin xüsusi
çəkisi, elmi-tədqiqat, təcrübə konstruksiya işlərinə çəkilən
xərclərin xüsusi çəkisi və bu kimi göstəricilər ilə də
səciyyələnir. Qeyd etmək lazımdır ki, sənayeləşdirmə və
informasiya dairəsi ancaq sənaye sahələrini deyil, kənd
təsərrüfatını və xidmət sahəsini də əhatə edir. Aydındır ki,
quruluş baxımından sənaye istehsalı, istehsal vasitələrin-
dən istehlak şeylərindən ibarətdir. Həmçinin iqtisadi
inkişafın səviyyəsi artıqca məhsul vahidinə düşən xammal
və enerji sərfi azalır, kimya mənşəli məhsulların istifadəsi
artır.
2. Hər bir cəmiyyətdə məhsuldar qüvvələr müəyyən
iqtisadi münasibətlər sistemində fəaliyyət göstərir. Bu da
79
sosial iqtisadi inkişafın ümumi tipini müəyyən etmiş olur.
Buna görə də dünya təsərrüfatında müəyyən altsistemlərə
ayırdıqda iqtisadiyyatın sosial quruluşundan istifadə edilir.
Bu meyarın əsasını mülkiyyətin xarakteri və onun reallaş-
dırılması və eləcə də bununla əlaqədar olaraq əhalinin
sahəvi quruluşu təşkil edir. Mülkiyyətin müxtəlif for-
maları əmək bölgüsündəki müxtəlif mərhələləri əks
etdirir, ayrı-ayrı fərdlərin əmək vasitələrinə olan münasi-
bətləri-onların biri-birinə olan münasibətlərini ifadə edir.
Mülkiyyət istehsalın şəxsi amili olan insanın hansı
mövqedə olduğunu göstərir. Deməli, burada müxtəlif
mülkiyyət formalarına əsaslanan konkret təsərrüfat sahə-
lərinin fəaliyyəti, kiçik müəssisələrdə, iri kompaniyalarda,
dövlət mülkiyyəti və digər sahələrdə çalışan qrup təsər-
rüfatçılar da əks olunur.
3.Qeyd etdik ki, dünya təsərrüfatının altsisteminin
müəyyən edilməsində iqtisadi artımın tipi də az əhəmiy-
yət kəsb etmir. Bu göstərici istehsalda müəyyən kəmiyyət
və keyfiyyət dəyişikliklərini özündə əks etdirir. Burada,
əsasən, ekstensiv və intensiv artım tipi nəzərdə tutulur.
Ekstensiv inkişafda artım, əsasən, istehsal amillərinin
kəmiyyət baxımından çoxalması ilə baş verir. Texniki
səviyyə dəyişməz qalır. Burada praktiki olaraq istehsalın
effektivliyi dəyişmir.
İqtisadi artımın intensiv tipi dedikdə, istehsal amilləri
keyfiyyətcə təkmilləşdirilir. İstehsal vasitələri və əmək
cisimləri təkmilləşdirilir. İşçilərin ixtisası artırılır,
istehsalın təşkili yaxşılaşdırılır və beləliklə ictimai əmək
məhsuldarlığı yüksəlir, məhsul artımı baş verir.
4.Həmçinin göstərmək lazımdır ki, hər bir altsistemin,
yarımqrupun dünya təsərrüfatındakı tutduğu yeri
80
səciyyələndirdikdə həmin altsistemə daxil olan ölkələrin
xarici ticarətini, xidmətin, kapitalın hərəkətinin, daha
doğrusu bütövlükdə xarici bölmənin vəziyyəti də öyrəni-
lir. Bütün bunlar ölkələrin beynəlxalq əmək bölgüsündəki
iştirakı formasını və istiqamətini göstərirlər.
Xarici iqtisadi əlaqələrin rolunu xarakterizə edən əsas
göstəricilərə əmtəə və xidmətlərin idxal-ixrac faizini,
əmtəələrin xarici ticarətinin quruluşunu, kapitalın,
texnologiyanın, işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkətində
iştirakını, təsərrüfatın açıqlığı səviyyəsini və s.ni aid
etmək olar.
5.Altsistemlərin ayrılmasının əsas əlamətlərindən biri
də onların iqtisadi ehtiyatlarının həcmidir. Bu iqtisadi
potensial məhsuldar qüvvələrin miqyası, ərazinin həcmi,
əhalinin sayı, ehtiyatların bölgüsü və s. ilə izah olunur.
Beləliklə, dünya təsərrüfatındakı altsistemlərin müəy-
yən edilməsindəki meyarlara əsasən aşağıdakı daha böyük
qrup dövlətlər ayrılırlar:
-İnkişaf etmiş sənaye ölkələri;
-Keçid iqtisadiyyatı ölkələri;
-İnkişaf etməkdə olan ölkələr.
Bu altsistemlər də özlüyündə bir neçə yarımqruplara,
ərazi üzrə qrup dövlətlərə bölünürlər. Bütün qeyd etdiklə-
rimizlə yanaşı göstərməliyik ki, dövlətlərin bu cür təsnifatı
dəyişməz deyildir. Vaxt keçdikcə ayrı-ayrı ölkələrin siyasi
və iqtisadi sistemində güclü dəyişikliklər baş verir.
Məsələn, hazırda bir çox iqtisadi göstəricilərə görə neft
ixrac edən ölkələr, yeni sənaye ölkələri fərqlənirlər.
81
4.5. Dünya təsərrüfatı və dünya təsərrüfatının
inkişafının xarakterizə edən göstəricilər sistemi.
Aydındır ki, dünya təsərrüfatının yaranması ilə bu
anlayışı əks etdirən iqtisadi kateqoriyalar, göstəricilərlə
yaranır. Bu göstəricilər dünya iqtisadiyyatının inkişaf
dinamikasını və vəziyyətini xarakterizə edir.
Bu göstəricilərdən :
1.Dünya üzrə ümumi məhsuldur (DÜÜM). Bu göstərici
müəyyən dövrdə bütün dünya ölkələrində istehsal olunan
son məhsul və xidmətlərin ümumi həcmini əks etdirir. Son
məhsulun hesablanmasında bir çox təkrar hesaba almalar
aradan qaldırılır.
2.Ayrıca götürülmüş hər bir ölkələrdə ümumi daxili
məhsul (ÜDM). Bu göstərici milli hesab sistemi ilə
hesablanır və hər bir milli təsərrüfatın daxili və xarici
bölməsinin əsas makroiqtisadi əlaqələrini əks etdirir.
Hər bir ölkədə istehsal olunan məhsul və xidmətlərin
cəmi, daxili, eləcə də beynəlxalq qiymətlərlə hesablanır.
ÜDM 3 metodla hesablanır:
1.Gərlirlərə görə; burada bütün gəlirlər cəmlənir
(xüsusi şəxslərin gəliri, səhmdar cəmiyyətlərinin gəliri,
xüsusi müəssisələrin gəliri, sahibkarlıq fəaliyyətindən
dövlətin gəliri və s.)
2.Xərclər üzrə; şəxsi istehlak xərcləri, dövlət alışı
xərcləri, kapital qoyuluşu xərclər, xarici ticarətdən olan
fərq.
3.Əlavə dəyər vergisi üzrə; bu metodda iqtisadiyyatın
bütün dairələrinin xalis məhsulunun dəyəri hesablanıb
toplanır.
82
Əsas makroiqtisadi göstəricilərdən biri də ümumi milli
məhsul- ÜMM anlayışıdır. ÜMM, ÜDM-dən fərqli olaraq,
ancaq ölkə daxilində deyil ölkədən kənarda da işgüzar
fəaliyyətlə məşğul olanların əmək haqqısını, faizləri,
dividentləri əks etdirir.
Əslində, ümumi daxili məhsul anlayışı ümumi milli
məhsul anlayışını özünəməxsus dəyişilmiş bir forma
almasıdır. Qabaqcıl qərb dövlətlərinin misalında bu iki
göstərici arasındakı fərq ÜDM-in ±1%-ni təşkil edir.
Xarici iqtisadi münasibətlər vahid dünya təsərrüfatı
sisteminin tərkib hissəsi olduğuna görə, onun öyrənilməsi
də qanunauyğun olaraq dünya təsərrüfatının formalaşması
problemlərinin şərhi ilə başlanır.
XX əsrin əvvəlbrində kütləvi istehsalın inkişafı dünya
bazarından dünya təsərrüfatına keçilməsinə zəmin
yaratmışdır. Bu mərhələdə işçi qüvvəsinin hərəkəti və
əmtəə mübadiləsi ilə yanaşı, kapitalın hərəkəti də artırdı.
Bu isə beynəlxalq istehsal əlaqələrini genişləndirirdi.
Müasir dünya təsərrüfatının əsasında bazar
münasibətləri durur və buna görə də dünya təsərrüfatının
liderləri kimi bazar münasibətlərinin daha çox inkişaf
etdiyi ölkələr çıxış edirlər.
Özündə hələ də çoxlu ziddiyyətləri və meylləri əks
etdirən müasir dünya təsərrüfatının vahidliyi və
dinamikliyi XX əsrin ortalarına nisbətən müqayisə
olunmaz dərəcədə artmışdır. Müasir dünya təsərrüfatı tam
olaraq bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə, beynəlxalq əmək
bölgüsünün obyektiv qanunauyğunluqlarına, istehsalın və
kapitalın beynəlmiləlləşməsinə əsaslanır. Yeni minilliyin
ilk illərində dünya təsərrüfat əlaqələri iqtisadi fəaliyyətin
daha intensiv inkişaf edən sahəsi kimi çıxış edir.
83
Bir tərəfdən iqtisadi inkişaf səviyyələrindən və siyasi
quruluşlarından asılı olmayaraq bütün ölkələr üçün ümumi
olan iqtisadi qanunların (məsələn, tələb və təklif qanunu)
fəaliyyəti, digər tərəfdən bütün ölkələrin məhsuldar
qüvvələrini inkişafa sövq edən elmi-texniki inqilabın
nailiyyətləri dünya təsərrüfatının vahidliyini müəyyən
edən obyektiv amillərdir.
Hazırki müasir dünya təsərrüfatı əsasən özünün qlobal
miqyasına görə; bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə
əsaslanmasına görə; obyektiv iqtisadi beynəlxalq əmək
bölgüsünə və istehsalın daha çox beynəlmiləl xarakterinə
görə fərqlənir. Bütün iqtisadi proseslərin
beynəlmiləlləşməsi nəticəsində dünya təsərrüfatının
aşağıdakı strukturları formalaşmışdır:
1. Əmtəə və xidmətlərin dünya bazarı;
2. Dünya kapital bazarı;
3. Dünya iş qüvvəsi bazarı;
4. Beynəlxalq valyuta sistemi;
5. Beynəlxalq kredit-maliyyə sistemi və s.
Beləliklə, dünya təsərrüfatının yaranması heç də sakit,
ictimai tərəqqinin nəticəsi kimi meydana gəlməmişdir.
Burada XVI əsrdəki coğrafi kəşflər, sui ticarəti, zorakılıq,
milyonlarla adamların fıziki məhv edilməsi, lokal və
dünya müharibələri və bu kimi proseslər də xarakterik
olmuşdur. Onu da qeyd etməliyik ki, dünya təsərrüfatının
müasir şəraitində bir çox qlobal problemlərin həllində
dünya dövlətlərinin ümumi gücünün səfərbər edilməsi,
beynəlxalq həyatın qlobal prinsiplərlə tənzim edilməsi
daha geniş xarakter alır.
84
4.6.Dünya təsərrüfatında ölkələrin
ixtisaslaşdırılması.
Dünya təsərüffatının subyektləri kimi çıxış edən ölkələr
sosial iqtisadi inkişaf səviyyələrinin müxtəlifliyi ilə
fərqlənirlər. Bu səbəbdən ölkələrin inkişaf səviyyələrinə
görə təsnifatı zərurəti meydana çıxır. Bunun üçün ilk növ-
bədə sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsini ölçən göstəriciləri
işləyib hazırlamaq tələb olunur. İqtisadi inkişaf çoxamilli
proses olub həm ölkənin təsərrüfat mexanizminin
təkamülünü, həm də iqtisadi sistemlərin bu əsasda
dəyişməsini əks etdirir. İqtisadi inkişafın səviyyəsindən və
dinamikasında hansı proseslərin getməsindən, bu zaman
milli iqtisadiyyatın strukturunda hansı dəyişikliklərin baş
verməsindən ölkənin həyatında çox şey asılıdır. Lakin
iqtisadi inkişafın çoxamilliliyi onu hər hansı yeganə bir
göstərici ilə tam qiymətləndirməyə imkan vermir.
Ənənəvi olaraq bu sahədə əsas göstərici kimi
adambaşına ÜMM göstəricisindən istifadə olunur. Bu
göstərici ölkələrin beynəlxalq təsnifatının əsasına qoyulur.
Ona əsasən ölkələr inkişaf etmiş ölkələr və inkişaf
etməkdə olan ölkələr qruplarına bölünürlər. Lakin bu
göstəricinin işlədilməsi bir sıra məlum prolemlərlə
bağlıdır. Belə ki, adambaşına ÜMM göstəricisi ev
təsərrüfatında məşğul olanların əməyi də daxil olmaqla
qeyri-bazar (qiyməti müəyyən olunmayan) istehlak
malları istehsalını nəzərə almır və sərvət, gəlir bölgüsü
anlayışlarını özünə daxil etmir. Buna görə də bu
göstəricinin çatışmazlıqlarının aradan qaldırılması və ona
alternativ və ya tamamlayıcı mürəkkəb göstəricilərin
işlənib hazırlanması üzrə çoxsaylı tədqiqatlar aparılmışdır.
85
Alınmış göstəriciləri 2 qrupda birləşdirmək olar. Birincisi
inkişafı sosial, iqtisadi və siyasi amillərin qarşılıqlı
təsirinin “normal” və ya “optimal” nəticəsi kimi nəzərə
alan göstəricilər, ikincisi isə inkişafı əhalinin həyat
keyfiyyəti baxımından ölçən göstəricilər.
Birinci qrup göstəricilər üzrə ən mühüm tədqiqatlardan
biri 2000-ci ildə BMTnin Sosial İnkişaf üzrə Tədqiqat
İnstitutu (UNRİSD) tərəfindən aparılmışdır. Bu tədqiqat
inkişafın ən məqbul göstəricisinin seçilməsi və inkişafın
müxtəlif səviyyələrində bu göstəricilər arasında əlaqələrin
təhlili ilə bağlı idi. İlk dövrdə 73 göstərici təhlil olundu,
lakin yalnız 16 göstərici seçildi. Bu göstəricilər
aşağıdakılardır:
1. Həyat davamiyyəti müddəti
2. 20000 və daha çox əhalisi olan məntəqələrdə
yaşayan əhalinin sayı
3. Heyvani mənşəli zülalın adambaşına gündəlik
istehlakı
4. İbtidai və orta təhsilə başlamanın kompleks
göstəricisi
5. İşə daxil olma əmsalı
6. Otaq başına düşən əhalinin sayı
7. Hər 1000 nəfərə qəzet sirkulyasiyası
8. Elektrik, qaz, su və s. sahələrdə məşğul iqtisadi fəal
əhalinin xüsusi çəkisi
9. Hər kişi kənd təsərrüfatı işçisinə düşən kənd
təsərrüfatı məhsulu istehsalı
10.Kənd təsərrüfatında məşğul olan yaşlı kişi əməyinin
xüsusi çəkisi
11.Elektrik istehlakı, adambaşına kilovatt
12.Polad istehlakı, adambaşına kq
86
13.Enerji istehlakı, adambaşına kömür ekvivalenti kq
14.Emaledici sənayedə istehsal olunmuş ÜDM-ün
xüsusi çəkisi
15.Adambaşına xarici ticarət, ABŞ dolları ilə
16.Ümumi iqtisadi fəal əhalinin tərkibində əmək haqqı
alanların xüsusi çəkisi.
Yuxarıda göstərilənlərin əsasında mürəkkəb sosial
inkişaf indeksi işlənib hazırlandı. Bu indeks üzrə ölkələrin
təsnifatı adambaşına ÜMM göstəricisi üzrə təsnifatdan
fərqləndi. Məlum oldu ki, inkişaf indeksi və adambaşına
ÜMM göstəricisi arasında korellasiya əlaqəsi inkişaf
etmiş ölkələrdə inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən
daha sıxdır. Həmçinin belə bir nəticəyə gəlindi ki,
adambaşına ÜMM göstəricisi 5500ABŞ dollarından
yuxarı olan ölkələrdə sosial inkişaf iqtisadi inkişafa
nisbətən daha sürətlə gedir.
Tədqiqat nəticəsində aşkar olundu ki, adambaşına
ÜMM göstəricisi çox olan ölkələrdə HFKİ də yüksək
olmağa meyl edir. Lakin buna baxmayaraq ÜMM və
HFKİ arasında korellasiya əlaqəsinin çox da sıx olmadığı
müəyyən olundu. Məsələn, adambaşına ÜMM göstəricisi
yüksək olan bir sıra ölkələr çox aşağı və hətta ən kasıb
ölkələrdə olandan da aşağı səviyyədə HFKİ-nə malik
idilər. Əksinə, adambaşına ÜMM göstəricisi aşağı olan
bəzi ölkələr isə yüksək – orta gəlirli ölkələr səviyyəsində
HFKİ-nə malik idilər. Əhalinin həyat keyfiyyətində
əhəmiyyətli irəliləyişlərə adambaşına ÜMM göstəricisində
hər hansı böyük artım olmadan da nail olmaq olar. Belə ki,
adambaşına ÜMM göstəricisinin yüksək səviyyəsi heç də
daha yaxşı həyat keyfiyyətinə təminat vermir. Bəzən eyni
adambaşına ÜMM göstəricisi olan ölkələr arasında da
87
(məsələn, Anqola və Zimbabve, ÇXR və Hindistan,
Tanzaniya və Qambiya və s.) HFKİ geniş surətdə
fərqlənir.
Dünya təsərrüfat əlaqələrinin coğrafi quruluşunda da
müəyyən dəyişikliklər baş verməkdədir. Belə ki, dünya
təsərrüfat əlaqələrinin əsas subyektləri olan sənaye
cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr bir-birləri ilə iqtisadi
əlaqələri daha da dərinləşdirirlər və bu proses özünü
inteqrasiya birlikləri çərçivəsində daha aydın göstərir.
İnkişaf etmiş dünyanın üç mərkəzi – NAFTA, Avropa
Birliyi və Yaponiya arasında qarşılıqlı fəaliyyət aktivləşir.
İnkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya əmtəə, xidmət,
kapital və işçi qüvvəsi bazarlarında mövqeləri getdikcə
güclənir. Onlar xammal və ərzaq ixracatçılarından hazır
məhsul ixracatçılarına, kapital idxal edən ölkədən yavaş-
yavaş kapital ixrac edən ölkəyə çevrilirlər. Onların bəziləri
injinirinq və maliyyə xidmətləri ixrac etməyə başlayırlar.
Təsərrüfat həyatının beynəlmiləl xarakter alması XX
əsrin ikinci yarısında dünya təsərrüfatının inkişafının əsas
meylinə çevrilmişdir. Nisbətən inkişaf etmiş ölkələrin bu
və ya digər formada qruplaşdırılması onların təsir dairəsini
artırır. Bu isə dünya təsərrüfatının daha qlobal miqyasda
beynəlmiləlləşməsinə zəmin yaradır.
Bu kimi dövlətlər və ya qrup dövlətlər müəyyən
mənada inteqrasiya mərkəzinə çevrilirlər. Başqa dövlətlər
bunların ətrafında qruplaşmaqla dünya təsərrüfatı əlaqələri
okeanında özünə məxsus qitə yaradırlar.
İqtisadi inteqrasiya da öz növbəsində bu prosesin
iştirakçısı olan ölkələr arasında istehsalın və kapitalın
beynəlmiləlləşməsinin sürətlənməsinə zəmin yaradır.
88
Bütün bu proses zəncirvari şəkildə bir-birilə sıx
bağlıdır.
Deməli, məhsuldar qüvvələrin inkişafı → beynəlxalq
əmək bölgüsü → istehsalın və kapitalın beynəlmiləlləşmə-
si → iqtisadi inteqrasiya.
Beləliklə dünya təsərrüfatında ayrı-ayrı ölkələrin milli
təsərrüfatlarının yaxınlaşması və bir-birinə qovuşması
prosesi vahid təsərrüfat orqanizminin yaranmasına yol açır
ki, bu da inteqrasiya adlanır.
İnteqrasiya təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsinin
ən yüksək təzahür formasıdır. O, çox yüksək beynəlxalq
əmək bölgüsünün və kooperasiya əlaqələrinin qanunauy-
ğun nəticəsidir.
Müzakirə üçün suallar.
1. Dünya bazarın mahiyyəti?
2. Dünya bazarın formaları hansılardır?
3. Dünya qiymətlərinin formalaşmasının əsasında nə
durur?
4. Dünya iqtisadiyyatının subyekti nədir?
5. Dünya təsərrüfatın mahiyyəti?
6. Dünya iqtisadiyyatının vəhdəti və bütövlüyünə
daxil olan elementlər?
7. Dünya iqtisadiyyatının vəhdəti və bütövlüyünü
xarakterizə edən amillər?
8. Dünya təsərrüfatı nədir?
9. Dünya təsərrüfatı sisteminə daxil olan alt sistemlər?
10. Dünya iqtisadiyyatının qloballaşması dedikdə nə
başa düşülür?
89
11. Qloballaşmanın mənası izah edin.
12. İqtisadiyyatın qloballaşması necə təhazür olunur?
13. İqtisadi qloballaşmanın əsas komponentləri
hansılardır?
14. Dünya iqtisadiyyatında qloballaşma prosesinə neçə
səviyyədə yanaşmaq olar və onlar hansılardır?
15. Qlobal problemlərin həll edilməsi yollarını
sadalayın.
16. Dünya təsərrüfat sisteminin formalaşmasını izah
edin.
17. Dünya təsərrüfatına aid olan ziddiyətlər hansılar-
dır?
18. Dünya təsərrüfatının subyektlərinə aid olan kompo-
nentləri sadalayın.
19. Dünya təsərrüfatı ilə dünya iqtisadiyyatı arasındakı
fərqi izah edin
90
V FƏSİL. BEYNƏLXALQ MARKETİNQİN
TƏŞKİLİ VƏ XİDMƏT STRUKTURU
5.1.Beynəlxalq marketinqin idarə edilməsi.
Beynəlxalq marketinqin idarə olunmasında qarşıda
duran əsas vəzifələrdən biri dövlətlər arasında bağlanmış
müqavilələrdir. Bu müqavilələr əsasında beynəlxalq
bazarlarda məhsul və xidmətlərin göstərilməsi üçün
müəyyən potensiala malik olmaq lazımdır. Marketinqin
idarə olunmasını həyata keçirən menecerlər hər zaman
dünyada baş verən iqtisadi prosesləri izləmilidir. Bu
menecerlər əsasən yeni bazarlar axtarışında olmalı məhsul
və xidmətləində isə daha aktiv olmağa çalışmalıdır.
Xarici bazara çıxarkən firmanın qəbul edəcəyi mühüm
qərarlardan biri də marketinq xidmətinin səmərəli və çevik
təşkilati quruluşunun yaradılmasıdır.
Xarici əməliyyatların genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq
firma özünün beynəlxalq marketinq xidməti bölməsinin
quruluşunu dəyişən mühitə uyğunlaşdırmalıdır. Bununla
əlaqədar olaraq, yaradılmış təşkilati quruluş bir sıra
amillərin qarşılıqlı əlaəqsindən asılıdır. Bu amillər
aşağıdakılardır: xarici müəssisənin növü və yerləşdiyi
ölkə, bunların firmanın işinin ilkin səmərəliliyinə təsiri,
aktivlərin xarakteri, firmanın perspektiv məqsədlərinə nail
olma üsulları.
Beynəlxalq marketinqin idarə olunması, ilk növbədə
tələb edir ki, yeni əmtəənin istehsalı və onların
istehlakçılara çatdırılması, əmtəənin almağa istehlakçıların
cəlb edilməsi barədə təkliflər bir əldə, yəni marketinq
üzrə vitse-prezidentin əlində cəmləşmiş olsun. Firmanın
91
marketinqə istiqamətlənməsi yalnız o vaxt baş verir ki,
satıcı bazarı alıcı bazarına çevrilir.
Marketinq üzrə vitse –prezident öz aparatı ilə:
- Müəssisənin ixrac imkanları və ehtiyatlarını nəzərə
almaqla rəhbərliyi daha əlverişli bazar seçmək barədə
təkliflərlə təmin edir;
- Firma rəhbərliyinin bazarda baş verə biləcək
mümkün dəyişikliklərə hazır olması üçün daimi olaraq
bazar situasiyasını təhlil edir;
- İstehsal olunmalı olan əmtəələrin növlərini və bir
sıra parametrlərini təklif edir;
- Xarici mühitdən və müəssisənin əmtəələrindən asılı
olaraq bazardakı meylləri, onun perspektivini öyrənir və
satış həcmini proqnozlaşdırır;
- əmtəənin irərilədilməsi kanallarının seçilməsi, satış
və ona tətbiq olunan üsullar, qəbul olunmuş qərarların
daimi olaraq təhlili və qiymətləndirilməsi də daxil olmaqla
bazar strategiyasını təklif edir.
Beynəlxalq marketinqin idarə olunması–çoxşaxəli və
mürəkkəb prosesdir. Beynəlxalq marketinq fəaliyyətinin
səmərəli idarə olunması firmanın həm daxili, həm xarici
bazarda mənfəətlə işlənməsinin mühüm amilidir. Rəhbər
bazarda mövcud olan ümumi problemləri tam araşdırmağa
nail olmalıdır. Çoxsaylı versiyaların onlara təsirinin
əhəmiyyətini qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Müxtəlif
situasiyaların bir – birindən hansı dərəcədə fərqləndiyini
aydın təhlil etməlidir. Qeyd edilənlər firmanın fəaliyyətinə
nə dərəcədə təsir göstərdiyini müəyyənləşdirməlidir.
Beynəlxalq marketinqin idarə olunması prosesində
obyekt kimi firma, alıcılar və bazar çıxış edir. Beynəlxalq
marketinqin idarə olunması – firmanın öz əmtəə və
92
xidmətlərini, taktika və davranış strategiyasını konkret
bazarın tələbərinə uyğunlaşdırılmasıdır. Bu özü də
marketinqin idarə olunması prosesinə situasiyanın idarə
edilməsi sistemi kimi yanaşmağı tələb edir.
Marketinq prinsipləri əsasında firmanın dövri idarə
olunmasının əsas mərhələləri qeyd edə bilərik: situasiya
təhlili; marketinq sintezi; strateji planlaşdırma; taktiki
planlaşdırma; marketinq nəzarəti.
İdarəetmə prosesində göstərilən dövrilik həm
bütövlükdə firma, həm də onun altsistemləri və əmtəələr
üçün sistematik olaraq təkrarlanır.
Marketinqin fəaliyyətinin idarə edilməsində əsas
müvəffəqiyyət amilləri kimi aşağıdakıları qeyd etmək
olar:
Marketinq funksiyasının təşkilati strukturu
Marketinq strategiyası (marketinq strateji planı)
İT dəstəyi (məlumatlara giriş, proqram təminatı)
Düzgün tərtib edilmiş marketinq və satışlar üzrə
planlar
Marketinq əməliyyatları üçün adekvat büdcə
Marketinq üzrə mütəxəssislərin peşəkarlığı və şəxsi
iştirakı
Xarici dəstəyin düzgün seçilməsi
Cədvəl. 2.Marketinq fəaliyyətinin tərkib hissələri
Ənənəvi yanaşma (4P):
93
Azərbaycan İngilis
Məhsul (Product)
Qiymət (Price)
Yer (Place)
Təbliğat/ təşviqat (Promotion)
Yeni yanaşma (7P):
Azərbaycan İngilis
Məhsul (Product)
Qiymət (Price)
Yer (Place)
Təbliğat /
təşviqat (Promotion)
İnsanlar (People)
Fiziki dəlil,
mülkiyyət (Physical evidence)
Proses (Process)
94
5.2. Beynəlxalq marketinq strategiyasının və
taktikasının işlənib hazırlanması.
Marketinq strategiyasının işlənilməsi bazarların və
istehlakçıların tələbatlarının dəyişilməsinin uzunmüddətli
proqnozlaşdırılmasına əsaslanır.
Marketinq strategiyası – müəssisənin qarşısına qoyduğu
inkişaf məqsədinə nail olması üçün optimal yolların
seçilməsidir.
Marketinq strategiyası – firmanın maddi və maliyyə
imkanlarının bazardakı situasiyaya uyğunlaşdırılması,
başqa sözlə desək firmanın daxili mühitinin xarici mühiti
ilə optimal şəkildə uyğunlaşdırılması və əlaqələndirməsi
vasitəsilə həyata keçirilir. Firmanın strategiyası çox ola
bilər. Burada əsas məsələ ondan ibarətdir ki, hər bir
əmtəəyə və hər bir bazara uyğun strategiya seçilsin və bu
strategiya marketinqin məqsədinə nail olunması
tələblərinə cavab versin. Belə strategiyaların müasir dövr
üçün aktuallığını qeyd etmək olar:
Təşkilati quruluşun təkmilləşdirilməsi;
- İşgüzar fəallığın artırılması-bazar hüdudlarının
genişləndirilməsi; bazarda mövqeyin möhkəmləndirilmə-
si; bazar yeniliyi olan əmtəələrin bazarların yeni seqment-
lərinə çıxarılması; əmtəənin təkmilləşdirilməsi; xərclərin
azaldılması və sair.
- İşgüzar fəallığın azalması-firmaya mənfəət gətirmə-
yən əmtəələrin satışının dayandırılması; zərərlə satılan
əmtəələrin istehsaldan çıxarılması; firmanın öz marketinq
səylərini bir neçə bazarda deyil, bir bazarın daha
perspektiv seqmentində cəmləşdirilməsi və sair.
95
- Xarici tərəf müqabilləri ilə öz əksində birgə müəs-
sisələrin yaradılması;
- Diversifikasiya artımı strategiyası (mərkəzləşdiril-
miş, üfuqi, konqlomerant).
Təşkilati quruluşun təkmilləşdirilməsi – idarəetmənin
təşkilati quruluşu yarandığı gündən daimi olaraq bu və ya
digər istiqamətdə təkmilləşdirilmişdir. Lakin 60–ci illər-
dən başlayaraq bu istiqamətdə tədqiqatlar aparılmağa
başlanmış və artıq qeyd edildiyi kimi, idarəetmə
quruluşları meydana gəlmişdir. Bu, birinci növbədə
idarəetmədə planlaşdırmanın əhəmiyyətinin əsaslı şəkildə
yüksəlməsi ilə əlaqədar olaraq olmuşdur. Son dövrlərdə
gedən proseslərlə əlaqədar olaraq planlaşdırmanın əsas
mahiyyəti elmi – iqtisadi qanunların tələblərindən düzgün
istifadə edərək xalq təsərrüfatının sahələri arasında daim
optimal nisbətlər yaratmaq və istehsalın səmərəliliyini
yüksəltməkdən ibarətdir. Planlaşdırmada inkişafın elə
nisbətləri təmin edilməlidir ki, onlar nəinki cəmiyyətin
hazırki tələbini ödəsin, həm də artan tələbatın gələcəkdə
ödənilməsi üçün zəmin yaratsın, illik plan perspektiv
planlarla tamamilə uzlaşdırılsın.
Bazar hüdudlarının genişləndirilməsi – firmanın hazır-
da istehsal etdiyi əmtəələri üçün yeni bazarlar axtarıb
tapması və bunun hesabına satış həcmini artırmasıdır.
Bazarda mövqeyin möhkəmləndirilməsi – firmanın nə
istehsal etdiyi məhsulu, nə də mövcud bazarını dəyiş-
mədən daha əlverişli mövqe əldə etməyə çalışmasıdır.
Bazar yeniliyi olan əmtəələrin bazarların yeni
seqmentlərinə çıxarılması – firmanın mövcud əmtəələrinin
təkmilləşdirilmiş və modifikasiya olunmuş variantlarının
bazarın yeni seqmentinə çıxarılmasıdır.
96
Strateji istiqamətin seçilməsi şirkətin biznes mühitinin,
onun strateji, prioritetlərinin, rəqabət mübarizəsinin ən
optimal sahəsini müəyyənləşdirilməsini mümkün edir. Hər
bir şirkət daxili bazarda olduğu kimi, xarici bazarda da hər
şeydən əvvəl, biznesin genişlənməsi strategiyasını həyata
keçirməyi, satışın və gəlirin artımının təmin olunması,
optimal məqsədli bazarların müəyyən edilməsi və ələ
keçirilməsi, məşhur brendlərin və yeni əmtəələrin
işlənməsi, satışın effektiv sisteminin yaradılması, reklam
aksiyalarının planlaşdırılması, qiymət siyasətinin
təkmilləşdirilməsi və bütünlükdə marketinq fəaliyyətinin
optimal idarə edilməsi məsələlərini həll edir. Amma
beynəlxalq fəaliyyət firmanın işinə yer kürəsi masştabında
ölkə və regional kimi önəmli müxtəliflik gətirir.
XX əsrin son onilliyində beynəlmiləlləşmə prosesinin
inkişafı beynəlxalq biznes fəaliyyətli şirkətlərin dünyanın
bir çox regionlarında mərkəzləşmə ənənəsi yaradır, yəni
Avropa İttifaqı və Şimali Amerika azad ticarət haqqında,
NAFTA çərçivəsində fəaliyyətə üstünlük verilir.
Son dövrdə beynəlxalq marketinq öz inkişafının əsas
strategiyasının təkmilləşməsi və inkişafı ilə xarakterizə
olunur (şəkil).
97
Şəkil 3.Beynəlxalq marketinq öz inkişafının əsas
strategiyası
Beynəlmiləlləşmə strategiyası beynəlxalq marketinqdə
konkret malın satışında və istehsalında iştirak edən
ölkələrin sayı nəzərə çarpacaq dərəcədə artanda və mal öz
milliliyini itirəndə müşahidə olunur.
Məsələn, İBM kompyuterlərini amerikan məhsulu
hesab etmək olmaz, ona görə ki, o, Cənub-Şərqi Asiyada,
Şərqi Avropada yığılır. “Soni” kompaniyasının
televizorları artıq yapon malı hesab olunmur, çünki həmin
mallar Cənub-Şərqi Asiyada və Qərbi Avropa ölkələrində
yığılır.
Şirkətin fəaliyyətinin beynəlmiləlləşməsi prosesi bir
sıra mərhələdən ibarətdir ki, bunların hər biri qəbul edilən
prioritet qərarlar ilə və özünün strateji vəzifələri ilə
xarakterizə olunur.
Tarixən şirkət xaricdə fəaliyyətinin optimal strategiya-
sını bir sıra variantlardan, yəni qlobal, multimilli
Beynəlxalq marketin (beynəlmiləl
strategiya)
Multimilli
marketinq
(uyğunlaşma
strategiya)
Qlobal
marketinq
(standartlaşma
strategiyası)
98
strategiyalardan istifadə edərək həyata keçirmişdir. Prinsip
etibarilə şirkət xarici bazarda öz daxili bazarında istifadə
etdiyi strategiyanı dəyişmir, amma öz rəqabət mövqeyini
yüksəltmək üçün konkret xarici bazarın tələblərinə görə
marketinq fəaliyyəti uyğunlaşdıra bilər: multimilli
strategiya və ya strateji simbioz yarada bilər, standart
uyğunlaşma, differensial standartlaşma və nəhayət,
standart marketinq səylərini müxtəlif ölkə bazarlarında
istifadə edə bilər (şəkil).
Öz daxili bazarına adekvat
strategiya
Xarici bazarın tələblərinə
uyğunlaşma strategiyası
Simbioz strategiya –
uyğunlaşma standartlaşması və ya
standart uyğunlaşma
Şəkil 4. Xarici bazarın tələblərinə görə marketinq
fəaliyyəti
Bütün xarici bazarlarda
standart strategiya
99
Marketinq taktikası – firmanın malik olduğu əmtəə
nomenklaturasına təlabatın formalaşdırılması prinsiplərini
və mövcud konyunkturanın alınmasını əks etdirir.
Bir qayda olaraq, marketinq taktikası bir il, ən çoxu bir
il yarım müddəti əhatə edən dövr üçün işlənib hazırlanır.
Bu müddətin bitməsi gözlənilmədən müntəzəm olaraq o
yoxlanılır, faktiki alınmış nəticələrlə müqayisə olunur və
lazım gəldikdə taktikaya düzəlişlər edilir. Daxili yoxlama
– firmanın potensial imkanlarının və onların istifadə
olunması sərhədlərinin təhlil olunmasıdır. Bu təhlil və
alınmış nəticələr əsasında marketinqin işlənilmiş və
hazırda icra edilən taktikasına düzəliş verici hərəkətlər
həyata keçirilir. Marketinq taktikası ilə həll olunan
məsələlər sırasına aşağıdakılar daxildir: əmtəənin
irəlilədilməsinin, satışın stimullaşdırılması və reklam
işinin əmtəənin həyat dövrünün mərhələlərindən asılı
olaraq təşkili, yeni əmtəə ilə bazarın yeni seqmentinə
çıxışın prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsi, mövcud
bazarda fəaliyyətin dayandırılması və sairə. Qeyd etmək
lazımdır ki, yeni əmtəə ilə xarici bazar taktiki düzgün
olmayan çıxış satış həcmi ilə reklam və satışın
stimullaşdırılması arasında müvafiq olmayan nisbət
firmaya böyük zərərlər gətirə bilər.
Marketinq taktikası elə olmalıdır ki, o firmanın daha
aktiv fəaliyyət göstərməsini təmin etsin, bütün əməkdaşla-
rın təşəbbüskarlığına şərait yaratsın.
Bütövlükdə dinamik inkişafda olan firmaların marke-
tinq taktikası firmanın nailiyyətlərinə kritik münasibəti
əks etdirməlidir.
Bunlardan az əhəmiyyət kəsb etməyən məsələ firmanın
xarici bazar çıxaracağı əmtəə barədə reklamın veriləcəyi
100
vaxtın seçilməsidir. Əgər reklam vaxtında verilməzsə və
inandırıcı olmazsa onda əmtəənin texniki – iqtisadi
göstəriciləri, onun istehlak xüsusiyyətləri, faydalılığı
barədə olan məlumatlar istehlakçıya dolğun şəkildə
çatmayacaqdır. Belə olan halda isə, o istehlakçıların
şüurlarında zəruri reaksiyanı yaratmayacaq və onu məhz
həmin əmtəə ilə bazarlıq etməyə vadar edə bilməyəcəkdir.
Bundan əlavə, reklam və stimullaşdırma xərcləri ilə
əmtəənin satış həcmi arasında optimal münasibət
yaradılmazsa bu özü də böyük ziyana səbəb ola bilər.
5.3. Beynəlxalq marketinqin subyektləri və onların
xarakterik xüsusiyyətləri.
Kadrların fəaliyyəti üzərində nəzarətin həyata
keçirilməsində idarəetmə sənədlərinin düzgün
qurulmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu sənədlərdə
onların şəxsi fəaliyyəti, rəhbərlik etdikləri sahələrin
fəaliyyəti, həmin sahəyə aid yuxarı orqanların qərar və
göstərişləri dəqiq əks olunmalıdır. Burada kadrların
öyrənilməsi və sınaqdan çıxarılması məsələlərinə
müstəsna əhəmiyyət verilməlidir. Müasir elmi-texniki
tərəqqi kadrların öyrənilməsi, seçilməsi, irəli çəkilməsi,
yerləşdirilməsi, habelə hazırlanmasında onların işgüzar və
şəxsi keyfiyyətlərini, qabiliyyətini müəyyən edən obyektiv
metodlardan istifadə olunmasını zəruri edir. Burada bir
sıra metodlardan, o cümlədən sosial məsələlər üzrə
anketin doldurulması, işçilərin təfəkkürü, yaddaşı və s.
bilmək üçün testlərdən, idarəetmə situasiyalarından, qrup
halında diskussiyalardan istifadə olunur.
101
Hal-hazırda işçinin şəxsiyyətinin artan rolu təşkilatda
heyətin idarə edilməsi konsepsiyasının əsasını təşkil edir.
İşçinin bacarığını, biliyini artan motivasiya ilə formalaş-
dırmaq və təşkilat qarşısında duran məsələlərə uyğun
olaraq yönəltmək bu konsepsiyanın məzmununu təşkil
edir.
Bizim ölkəmizdə iqtisadi və siyasi sistemlərdə
dəyişikliklər eyni zamanda böyük imkanlara gətirir, həm
də hər bir şəxsiyyət üçün ciddi təhlükələr, onun
mövcudluğunun sabitliyi, praktik olaraq hər insanın
həyatına qeyri-müəyyənliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
Belə vəziyyətdə heyətin idarəetməsi xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir, bir halda ki, təşkilatın işçi heyəti ilə idarəetmə
sisteminin qurulmasında şəxsi amilin hesabı onu
reallaşdırmağa, xarici şəraitə fərdin uyğunlaşması məsələ-
lərinin tam spektrini ümumiləşdirməyə icazə verir.
Müasir dövrdə təşkilatlarda heyətin idarə edilməsinin
yeni xidmətləri yaradılır. Bunlar bir qayda olaraq, ənənəvi
xidmətlər əsasında: kadr şöbəsi, mühasibatlıq, əməyin
ölçülməsi, əməyin qorunması, texniki təhlükəsizliyin
təşkili şöbəsləri və başqaları sayılır. Yeni xidmət
məsələləri kadr siyasətinin reallaşdırılması ilə və
təşkilatda əmək resurslarının idarəetməsi üzrə fəaliyyətin
koordinasiyası ilə nəticələnir. Bununla əlaqədar olaraq
onlar öz funksiyalarının dairəsini genişləndirməyə
başlayırlar və təmiz kadr məsələlərindən əmək fəaliyyə-
tinin stimullaşdırılması sistemlərinin hazırlamasına keçir-
lər, həmçinin peşəkar irəliləyişi idarə etməyə, münaqişə-
lərin qarşısının alınmasına, əmək resursları bazarının
öyrənilməsinə və s. istiqamətlərə yönəlmiş fəaliyyətlərini
həyata keçirirlər. Sözsüz, heyətin idarəetməsinin xidməti
102
strukturu bir çox xarakterlə və təşkilatların ölçüləri ilə
təyin edilir. Bura buraxılan məhsulun xüsusiyyətləri və s.
aiddir. Xırda və orta təşkilatlarda heyətin idarəetməsi üzrə
çox funksiyalar əsasən xətt rəhbərlər tərəfindən yerinə
yetirilir və böyük funksiyaların reallaşdırması üzrə sərbəst
struktur bölmələr formalaşdırılır. Təşkilatlarda heyətin
idarəetməsi üzrə direktor müavininin vahid rəhbərliyinin
altında kadrlarla iş əlaqəli olan bütün bölmələri birləşdirən
işçi heyəti idarə etmənin strukturları formalaşdırılır.
İdarəetmənin əsas məqsədi - təşkilatda iş prosesinin
planlaşdırılması, fəaliyyətin motivi və nəzarətin təşkili
vasitəsilə kollektivlərin məqsədinə çatmasını həyata
keçirməkdir. Məcmu halda idarəetmə subyekti, idarəetmə
obyekti və onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr idarəetmə
sistemini əmələ gətirir. İdarəetmə subyektlərinə idarəetmə
qərarları qəbul etmək, tabeliyindəki əməkdaşlara və
kollektivlərə tapşırıq vermək və onların icrasını tələb
etmək səlahiyyəti olan bütün rəhbərlər aiddir. İdarəetmə
subyekti idarəetmə obyektinin faktik vəziyyəti və onu
əhatə edən xarici mühit haqqında informasiya alır.
Bu informasiya idarəetmə subyekti tərəfindən işlənir ki,
bunun da nəticəsi olaraq qərar qəbul edilir. Təşkilatda işin
səmərəliliyi əməyin şaquli bölünməsinin iqtisadi
mahiyyətindən asılıdır. Söhbət idarəetmə sahəsində
rəhbərin işinin quruluş bölmələrinin fəaliyyəti və
icrasından gedir. Təşkilatda idarəetmə prosesinin fəaliyyət
prinsipinə aşağıdakılar daxildir:
idarəetmənin əsas məqsədlərinin işlənib hazırlan-
ması;
idarəetmə qərarlarının hazırlanması və həyata keçi-
rilməsi;
103
heyətin idarə olunması prinsiplərinin müəyyən
edilməsi;
heyət üzvlərinin vəzifəyə yararlığının yoxla-
nılması;
idarəetmə ilə bağlı məlumat bankının yaradılması;
heyətin dinamikası və fəaliyyəti ilə bağlı qərarların
işlənib hazırlanması;
idarəetmə qərarlarının icraçılara çatdırılması
mexanizminin dəqiqliyinin təmin edilməsi;
idarəetmə qərarlarının qəbulu ilə bağlı dinamik
fəaliyyətə bütün idarəetmə heyətinin cəlb edilməsi;
idarəetmə heyəti tərəfindən işçilər arasında
münasibətlər, istehsal şəraiti və vəziyyəti haqqında çevik
məlumatların hazırlanması;
idarəetmə üzrə qərarların ötürülməsi və onların
yerinə yetirilməsi üzərində daimi nəzarətin təmin
edilməsi;
heyət üzvləri ilə bağlı idarəetmə sahəsində
qazanılmış təcrübənin tətbiqi sahələrinin genişləndirilməsi
və s.
Heyətin idarə edilməsi konsepsiyası özündə heyətin
idarəedilməsinin metodologiyasının işlənib hazırlanması-
nı, heyətin idarəedilməsi sisteminin formalaşdırılması və
heyətin idarəedilməsi texnologiyasının işlənib hazırlan-
masını birləşdirir. Müasir şəraitdə idarəetmənin statistik
quruluşunu dinamik proses kimi nəzərdən keçirməklə əldə
edilmiş nəticələrə əsasən təşkilat üzrə idarəetmə heyətinin
tərkibində kəmiyyət dəyişiklikləri ilə bərabər mühüm
keyfiyyət göstəricilərinin baş verdiyini görmək müm-
kündür. İdarəetmə quruluşunda ən vacib yerdə idarəetmə
104
heyətinin özünün fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması durur.
Məqsədyönlülük idarəetmənin əsasıdır və mərkəzləşdiril-
miş rəhbərlik məsələləri - idarəetmənin əsas məsələsi
olmaqla idarəetmə prosesinin mövcud səviyyəsinə bu və
digər istiqamətdə təsir göstərir.
5.4. Marketinq nəzarəti.
Marketinq planını həyata keçirərkən qarşıya çıxan
gözlənilməzliklər, nəzərdə tutulan situasiyalar onun yerinə
yetirilməsi üzərində marketinq xidməti tərəfindən daim
nəzarətin olmasını zəruri edir.
Marketinq nəzarəti sistemi ona görə zəruridir ki, firma
arxayın olmalıdır ki, hər şey qaydasında gedir və əgər belə
deyilsə çox dəqiq müəyyənləşdirmək lazımdır ki, səmərəli
marketinq fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə hansı amil
mane olur.
Marketinq nəzarəti – firmanın fəaliyyətinin səmərəlili-
yini və onu nəzərdə tutulan istiqamətlərdən kənara çıxıb –
çıxmamasını yəqinləşdirmək məqsədə həyata keçirilən
nəzarətdir.
Marketinq nəzarətinin başlıca məqsədi – firmanın
fəaliyyətinin inkişaf meyllərini nəzərə almaqla istehsal
prosesində qarşısına çıxan imkanlardan istifadə etmək,
təhlükələri isə aradan qaldırmaqdır.
Marketinq nəzarətinin funksiyası – istehsal prosesinin
və onun nəticələrinin verilmiş istiqamətdən istənilən tərəfə
kənara çıxmasının müşahidə olunub aşkara çıxarılması və
aradan qaldırılması məqsədilə tədbirlər görülməsi üçün
rəhbərliyə əsaslandırılmış təkliflər verməkdir.
105
Marketinq nəzarəti sistemi qarşıya qoyulan məqsədə
(məqsədlərə) nail olunması və ya müəyyən edilmiş
tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün həmin fəaliyyətin
gedişinin izlənməsi, onun nəticələrinin qiymətləndirilməsi
və müəyyən edilmiş rejimdən kənarlaşmalar aşkar edildiyi
halda zəruri düzəlişlərin (korrekturaların) həyata
keçirilməsi prosesidir.
Marketinq nəzarəti sistemi onun idarə edilməsi
prosesinin ən mürəkkəb və fundamental elementlərindən
biridir. O, ümumiyyətlə müəssisənin idarə edilməsinin
ayrılmaz tərkib hissəsidir və idarəetmənin digər
elementləri, funksiyaları ilə qarşılıqlı əlaqədə,
inteqrasiyalaşdırılmış formada həyata keçirilməlidir. Nə
planlaşdırma prosesini, nə müəssisənin idarəetmə
strukturunun yaradılmasını, nə də heyətin motivasiyasını
və müəssisənin fəaliyyətinə aid olan digər proseslərin
nəzarət sistemini, o cümlədən marketinq nəzarətini təşkil
etmədən və nəzərə almadan həyata keçirmək istənilən
effekti verə bilməz. Eyni zamanda marketinq nəzarəti
sistemini də həmin prosesləri nəzərə almadan həyata
keçirmək mümkün deyildir.
Marketinq nəzarətinin vəzifəsi istehsal prosesində onun
qarşısına çıxan imkanlardan istifadə etmək, təhlükələri
aradan qaldırmaqdır.
Marketinq nəzarətinin vəzifəsi istehsal prosesində və
bazarda mövcud olan real vəziyyəti düzgün
qiymətləndirərək, rəhbərliyi elə məlumatlarla təmin
etməkdir ki, onların əsasında firmanın planlaşdırılması
kompleks göstəricilərinə düzəliş vermək üçün zəmin
yaratmış olsun.
106
Marketinq nəzarətinin funksiyası – istehsal prosesinin
və onun nəticələrinin verilmiş istiqamətdən istənilən tərəfə
kənara çıxmasının müşahidə olunub aşkara çıxarılması və
aradan götürülməsi məqsədi ilə tədbirlər görülməsi üçün
rəhbərliyə əsaslandırılmış təkliflər verməkdir.
Ümumilikdə nəzarət prosesi özündə aşağıdakı dövrləri
birləşdirir:
Nəzarətin reallaşdırılması üçün bazar və sənədlərin və
meyarların işlənib hazırlanması; bu ona görə vacibdir ki,
keçirilən hər bir nəzarətin konkret məqsədi olmalı və
bunun da həyata keçirilməsi üçün müqayisə aparıla
biləcək normativlər və ölçülər olmalıdır.
İstehsal – satış fəaliyyəti nəticəsində nail olunmuş
nəticələrin cari və strateji plan göstəriciləri ilə müqayisəsi.
Burada bütün səviyyələrdə maliyə və satış
hesabatlarında əks olunmuş faktiki nəticələrin müvafiq
plan göstəriciləri ilə müqayisə olunub təhlil edilməsi,
onların nəzərdə tutulmuş plan göstəricilərindən
kənarlaşması səbəblər və onlara təsir edən başlıca
amillərin aşkara çıxarılması nəzərdə tutulur:
Kənara çıxmaların qarşısının alınması üçün zəruri
düzəlişverici hərəkətlərin həyata keçirilməsi.
Burada qeyd olunan mərhələlərdə aparılan işlərin
nəticəsindən istifadə etməklə istehsalın səmərəliliyinin
yüksəldilməsi, firmanın qarşısına qoyduğu məqsədləri
əldə olunması üçün zəruri tədbirlərin yerinə yetirilməsi
nəzərdə tutulur.
107
5.5. Beynəlxalq marketinq fəaliyyətinin idarə olun-
masının təşkilatı quruluşu.
Xarici bazara çıxarkən firmanın qəbul edəcəyi mühüm
qərarlardan biri də marketinq xidmətinin səmərəli və çevik
təşkilati quruluşunun (marketinq sevice orqanization)
yaradılmasıdır.
Xarici əməliyyatların təkmilləşdirilməsi ilə bağlı olaraq
firma özünün beynəlxalq marketinq xidməti bölməsinin
quruluşu dəyişən mühitə uyğunlaşdırmalıdır. Bununla
əlaədar olaraq, yaradılmış təkilati quruluş bir sıra amillərin
qarşılıqlı əlaqəsindən asılıdır. Bu amillər aşağıdakılardır:
xarici müəssisənin növü və yerləşdiyi ölkə, bunların
firmanın işinin ilkin səmərəliliyinə təsiri, aktivlərin
xarakteri (o aktivlər nəzərədə tutulur ki, onlar firmanın
yerləşdiyi ölkədən kənarda biznes işinin aparılmasına
istifadə olunur), firmanın perspektiv məqsədlərinə nail
olma üsulları.
Firmalar xarici ölkələrdə öz filial və nümayəndəlikləri-
ni yaradarkən onların statuslarını dəqiq müəyyənləşdir-
məli və beynəlxalq marketinq fəaliyyətinin təşkilatı
quruluşunu ümumi məqsədlərə nail olunmasına xidmət
etmək nöqteyi – nəzərindən təşkil etməlidir. Bundan
əlavə, firmanın işlədiyi bütün ölkələrdə beynəlxalq
marketinq xidmətinin standart quruluşundan istifadə
etməsi də əlverişli deyil. Bu halda istənilən dövlətdə
firmanın fəaliyyət istiqamətlərində, filialların statusundan,
ölkədə mövcud olan spesifik xüsusiyyətlərədən asılı
olaraq marketinq xidmətinin müxtəlif quruluşundan
istifadə olunmalıdır.
108
İri şirkətlər üçün marketinq informasiyasının böyük
əhəmiyyəti var. Burada söhbət ilkin və təkrar infor-
masiyaların toplanması və təhlili; firmanın fəaliyyətini əks
etdirən məlumatların rəhbərlik və müvafiq əməkdaşlar
arasında mübadiləsi; firmanı maraqlandıran bazarlarda
vəziyyətin dəyişməsi barədə operativ və strateji
məlumatlar və sairdən gedir. Beynəlxalq marketinq
xidmətinin quruluşu o barədə mükəmməl və çevik
olmalıdır ki, o xarici bazarda baş verən dəyişikliklərə
həmin an reaksiya verə bilsin, ona düzəlişverici hərəkətləri
həyata keçirsin və bununla da firmanın öz məqsədlərinə
vaxtında və tam nail olmasına zəmin yaratsın.
Xarici bazarda müvəffəqiyyətlə işləmək üçün firmanın
marketinq xidməti qarşıya qoyulmuş məqsədlərdən asılı
olaraq müxtəlif formalarda təşkil olunur. Beynəlxlaq
marketinqin idarə olunması, birinci növbədə tələb edir ki,
yeni əmtəənin istehsalı və onların istehlakçılara
çatdırılması, əmtəəni almağa istehlakçıların cəlb edilməsi
barədə təkliflər bir əldə, yəni marketinq üzrə vitse-
prezidentin əlində cəmləşmiş olsun. Firmanın marketinqə
istiqamətlənməsi yalnız o vaxt baş verir ki, satıcı bazarı
alıcı bazarına çevrilir, yəni təklif tələbdən artıq olur.
Iri firmalar özlərində istehsalın xarakteri dəyişib
miqyası genişləndikcə, xarici aləmlə və öz daxilində
əlaqələrin sayı çoxalıb şaxələndikcə, təmərküzləşmə,
ixtisaslaşma və korperasiyanın səviyyəsi yüksəldikcə
idarəetmənin daha mürəkkəb təşkilati quruluşundan
istifadə etməyə başlayırlar. Belə mürəkkəbləşmə əksər
hallarda idarəetmə səviyyəsi həlqələrinin və xərclərinin
artmasına səbəb olsa da, son nəticədə firmanın konkret
şəraitindən asılı olaraq istehsal etdiyi məhsulun
109
keyfiyyətinin yüksəlməsinə, onun yeni bazarlar əldə
etməsinə, yeni daha original əmtəələrin işlənib istehsal
olunmasına, əmtəə dövriyyəsinin artmasına və beləliklədə
mənfəətin yüksəlməsinə gətirib çıxarır. Həm də,
marketinq xidmətinin belə quruluşları firmanın fəaliyyət
göstərdiyi konkret mühitə inkişafının mövcud və gələcək
meyllərinə uyğun olaraq formalaşdırılır.
Marketinqin idarəetmədə tətbiq olunan əsas təşkilati
quruluşlar bunlardır:
- funksional quruluş;
- əmtəələr üzrə təşkilati quruluş;
- coğrafi prinsip üzrə təşkilati quruluş;
- layihələr üzrə təşkilati quruluş;
- holdinqlər də daxil olmaqla qarışıq quruluş.
Marketinq xidmətinin funksional quruluşu bir qayda
olaraq faydalı qazıntılar hasil edən kompaniyalar
tərəfindən tətbiq olunur. Çünki onlar həmcins məhsul
istehsal edir və təbii ki, bütün ölkələrdə onların tətbiq
etdikləri marketinq üsulları eyni olacaqdır.
Bu halda marketinq xidmətində ixtisaslaşmış şöbələrin
olması kifayətdir:
- bazar tədqiqatları;
- istehsalın və marketinqin planlaşdırılması;
- satışın idarə olunması;
- servis xidməti və tələbatın formalaşdırılması.
110
Sxem 2. Marketinq xidmətinin funksional
quruluşunun variantı
Beynəlxalq marketinq xidmətinin quruluşu işlənilərkən
onun səlahiyyətlərinə aid olan məsələlər mütləq nəzərə
alınmalıdır. Beynəlxalq marketinq xidmətinin səlahiyyət-
lərinə aşağıdakı məsələlər daxildir:
marketinq informasiya sisteminin toplanması və
təhlili;
xarici bazarlarda real olan və məcmu tələb və
təklifin səviyyəsinin öyrənilməsi;
beynəlxalq reklam;
təbliğat və stimullaşdırma işlərinin təşkili;
qablaşdırma və nəqletmə;
müştərilərin ödəmə qabiliyyətliyinə nəzarət;
Marketinq üzrə direktor
Marketinqin satışla
əlaqədar olmayan
funksiyaları üzrə şöbə
Tədqiqat.
Statistika.
Planlaşdırma.
Nəzarət. yeni
əmtəənin işlənməsi
Marketinqin
satışla əlaqədar
funksiyaları üzrə
şöbə
Satış təşkilatı.
Daxili satış təşkilatı.
Nəqliyyat.
111
göndərmələrin vaxtında həyata keçirilməsi;
servis xidmətinin təşkili.
İdarəetmənin bu quruluşunda bir istehsal-texnoloji
xətdə istehsal olunan son məhsulun istehsal həcminə,
planlaşdırılmasına və satışına nəzarətə xüsusi yaradılmış
müstəqil orqan cavabdehdir. İlk vaxtlarda idarəetmənin bu
forması əsasən istehlak malları istehsalını həyata keçirən
kompaniyalarda istifadə olunurdu.
Hal-hazırda isə bu quruluş özünə geniş həyat vəsiqəsi
qazanmış və istehsal vasitələri istehsal edən şirkətlərdə də
geniş istifadə olunmağa başlamışdır.
Tədqiqatçılar belə qeyd edirlər ki, ETT-nin müasir
inkişafı mərhələsində idarəetmənin bu quruluşu yeni
məhsul istehsalının hazırlanması və yeni texnoloji
proseslərin işlənilməsində idarəetmənin funksiyalarının
maksimum inteqrasiyasına nail olunmasını təmin edir.
Müzakirə üçün suallar.
1. Marketinqin idarə olunmasını şərh edin.
2. Marketinqin idarə olunması prosesində obyekt kimi
çıxış etməsini müzakirə edin.
3. Firmanın dövri idarə olunmasının əsas mərhələləri
hansılardır?
4. Situasiya təhlilin mahiyyəti nədir?
5. Situasiya dəyişənlərinin davranışına təsir edən
amillər hansılardır?
6. Marketinq strategiyasını misallarla izah edin.
7. Marketinq strategiyası necə işlənilir?
8. Təşkilati quruluşun təkmilləşdirilməsi nədir?
9. Marketinq taktikası nədir?
112
10. Marketinq taktikası ilə həll olunan məsələlər
sırasına daxil olanlar hansılardır?
11. Kadr siyasətinin əsasını nə təşkil edir?
12. Müəsissənin kadr siyasəti nə deməkdir?
13. Kadr siyasətinin əsas məqsədləri hansılardır?
14. Kadr siyasətinin əsas növ müxtəlifliyinə nə
daxildir?
15. Təşkilatlarda kadr planlaşdırılmasının əhatə etdiyi
məsələlər hansılardır?
16. Marketinq nəzarəti anlayışı və marketinq nəzarəti-
nin mühüm vəzifələrini təhlil edin.
17. Marketinq nəzarətinin funksiyası hansıdır?
18. Marketinq nəzarət prosesinin əsas mərhələləri?
19. Xarici bazara çıxarkən firmanın qəbul edəcəyi
mühüm qərar nədir?
20. Beynəlxalq marketinq xidmətinin səlahiyyətlərinə
daxil olan məsələlər
113
VI FƏSİL. BEYNƏLXALQ ŞİRKƏTLƏRİN
TƏŞKİLİ METODLARI
6.1.Beynəlxalq şirkətlərin yaranma mərhələləri.
Beynəlxalq şirkətlərin yaranması dünya iqtisadiyyatının
və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin genişləndirilməsinin
qanunauyğun nəticəsi olmaqla yanaşı, onların inkişafının
güclü amili kimi də çıxış edir.
XX əsrin sonlarında beynəlxalq şirkətlər dünya
iqtisadiyyatının və BİM-in inkişafının əsas
elementlərindən birinə çevrilmişdilər. Son onilliklərdə
onların sürətli inkişafı istehsalın və kapitalın
beynəlmiləlləşməsi proseslərini, dünya təsərrüfatı
əlaqələrinin qloballaşmasını əks etdirir. Beynəlxalq
şirkətlər dünya iqtisadiyyatının “lokomotivləri” rolunu
oynamağa başlayırlar.
Beynəlxalq şirkətlər bir tərəfdən sürətlə inkişaf edən
beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin məhsulu olsa da, digər
tərəfdən ona güclü təsir mexanizmi kimi də çıxış edir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə aktiv surətdə təsir
göstərməklə beynəlxalq şirkətlər yeni münasibətlər
formalaşdırır, artıq formalaşmış münasibətlərin mahiy-
yətini isə dəyişirlər.
Xaricdə satışın inkişaf etdirilməsinə və istehsalın
təşkilinə istiqamətlənmiş bu model beynəlmiləlləşmənin
tarixən və məntiqi olaraq ilkin növü - əmtəə ixracının
beynəlxalq sahibkarlıq fəaliyyətinin müasir növləri –
ticarət markasının ixracı, lisenziyaların, birbaşa xarici
investisiyalar ilə ardıcıl yekunlaşdırılmasını göstərir.
114
Ümumilikdə beynəlxalq şirkətlər bir sıra amillər
kompleksinin təsiri altında yaranır ki, onların da sırasına
aşağıda qeyd olunanları göstərmək olar:
- məhsuldar qüvvələrin təkmilləşdirilməsi əsasında
istehsalın və kapitalın beynəlmiləlləşməsi;
- kapitalın xaricə ekspansiyası, xaricdə müəssisə və
filialların yaradılması;
- yüksək gəlirin əldə edilməsinə yönəlmiş səylər;
- beynəlxalq və milli masştabda istehsalın və
kapitalın təmərküzləşməsinə aparan kəskin rəqabət;
- geoiqtisadi sərhədlərin əhəmiyyətinin azalması.
Beynəlxalq şirkətlərin yaranması birbaşa xarici
investisiyalar ilə əlaqədardır. Dünya təcrübəsində
beynəlxalq şirkətə müxtəlif dünya ölkələrinə birbaşa
investisiyaları həyata keçirən iri şirkətin struktur təşkili
forması kimi baxılır. Beynəlxalq şirkətin birbaşa xarici
investisiyasının nəticəsi fərqli ola bilər. Bu zaman birbaşa
qeyri-rezident sərmayəçinin 50%-də az paya malik olduğu
xarici müəssisə, onun payının 50%-i keçdiyi qız firması və
ya tam olaraq ona məxsus olan xarici filial yarana bilər.
Dünya inkişafının praktikası göstərir ki, istehsalın
beynəlmiləlləşməsi prosesi beynəlxalq şirkətlərin
formalaşmasına təkan verən mühüm amillərdən biri
olmuşdur. Bu prosesin özülündə ardıcıl beynəlmiləlləşmə
modeli durur ki, onu da aşağıdakı sxemdə görmək olar.
Sxem 3.İstehsalın ardıcıl beynəlmiləlləşməsi modeli
Mənşə ölkəsində kapital qoyuluşları və idarəetmənin
nəticələri 100%
115
100%
Təyinat ölkəsində kapital qoyuluşları və idarəetmənin
nəticələri
Xarici filial
Qız firması
Xarici
müəssisə
Firma
markasının
ötürülməsi
(françayzinq)
Lisenziyaların
ötürülməsi
Əmtəə ixracı
116
Beynəlxalq şirkətləri kapitalın mənşəyinə görə şərti
olaraq üç yerə ayırmaq olar.
Transmilli şirkətlər baş şirkəti bir ölkənin kapitalına
məxsus olan, filialları isə bütün dünya üzrə səpələnən
şirkətlərə deyilir. Onlar kapitalına görə milli,
fəaliyyətlərinə görə isə beynəlməliləldirlər.
Çoxmilli şirkətlər dedikdə baş şirkəti iki və daha artıq
ölkənin kapitalına məxsus olan, filialları isə müxtəlif
ölkələrdə yerləşən şirkətlər başa düşülür. Bu şirkətlər həm
kapitallarına, həm də fəaliyyət sferalarına görə
beynəlmiləldirlər.
Üçüncü qrupa isə beynəlxalq kartelləri aid edirlər. Bu
zaman firmalar vahid ticarət siyasəti həyata keçirmək
üçün birləşirlər. Onlar satış bazarının bölüşdürülməsi və
öz məhsullarına minimal qiymətlərin müəyyənləşdirilməsi
üzrə razılığa gəlirlər.
Transmilli (TMŞ) və çoxmilli (ÇMŞ) şirkətlərə
beynəlxalq şirkətlərin mövcudluğu forması kimi baxılır.
Beynəlxalq şirkətlərin iki yerə bölünməsi isə kifayət qədər
şərtidir, çünki onların əsas keyfiyyət əlaməti kimi baş
şirkəti neçə ölkənin kapitalının yaratdığı deyil, şirkətlərin
fəaliyyətinin beynəlmiləl xarakteri çıxış edir. Çox zaman
isə TMŞ və ÇMŞ-lər sinonimlər kimi istifadə olunurlar.
Lakin, TMŞ anlayışı daha çox yayılmışdır.
Yuxarıda deyilənlərin kontekstində birbaşa xarici
investisiya əsasında yaradılmış bir xarici filiala sahib olan
şirkətləri belə beynəlxalq hesab etmək olar.
Bununla belə, beynəlxalq şirkətlərin müəyyən
edilməsinin bir neçə variantı mövcuddur. TMŞ üzrə BMT
komissiyası beynəlxalq şirkətlər kateqoriyasına aşağıdakı
əlamətlərə malik şirkətləri aid edir:
117
- hüquqi forması və fəaliyyət sferasından asılı
olmayaraq iki və daha çox ölkədə təsərrüfat vahidlərinə
malik olanlar;
- bir rəhbər mərkəz vasitəsilə razılaşdırılmış siyasət
və ümumi strategiya yerinə yetirməyə şərait yaradan
sistem çərçivəsində fəaliyyət göstərənlər;
- şirkətin ayrı-ayrı vahidləri mülkiyyət vasitəsilə və
yaxud başqa formada elə əlaqədə olmalıdır ki, bu
vahidlərdən biri və ya daha artığı digərlərinin fəaliyyətinə
əhəmiyyətli təsir göstərir, onlarla biliklərini, təcrübəsini və
məsuliyyətini bölüşdürür.
Transmilli təşkilatlar dedikdə, başqa dövlətlərdə aktiv
vəsaiti olan yerli inhisarlar başa düşülür. Çoxmilli
təşkilatlar dedikdə, fərqli dövlətlərin yerli təşkilatları
özündə cəmləşdirən cəmiyyətlər başa düşülür.
Qlobal cəmiyyətlər də eyni zamanda beynəlxalq
cəmiyyətlərin əsasında formalaşır. Ümumiyyətlə belə
təşkilatların formalaşma səbəbini istehsalın və kapitalın
beynəlmilləşməsi və məhsuldar qüvvələrin təkmilləşdiril-
məsi ilə xarakterizə etmək olar.
Transmilli təşkilatların rəqabət strategiyasında şirkətlə-
rin (firmaların) rəqabət üstünlüyü əsas götürür. Firmaların
rəqabət üstünlüyü 2 növdə şərh olunur:
İstehsal x ə r c l ə r i n i n a ş a ğ ı s ə v i y y ə d ə o l -
m a s ı və ə m t ə ə l ə r i n differensiallaşması (qruplaş-
dırılması) səviyyəsi.
Beynəlxalq marketinq üçün TMK-nın əhəmiyyəti çox
böyükdür və onlar onun əsas subyektləri hesab olunur.
Beynəlxalq ticarət getdikcə TMŞ öz arasında, TMŞ daxili
– ana şirkətlər, qız və nəvə şirkətlər, eyni zamanda bu və
istənilən digər şirkətlər arasında əlaqələrin stimulunda və
118
ardıcıllığında daha çox əks olunur. Məsələn, bir çox
amerikan şirkətləri müxtəlif ölkələrdə özlərinin
filiallarının nümayəndəliklərini açmışlar və orada geniş
istehsal yaratmışlar ki, bu da həmin şirkətlərə ucuz işçi
qüvvəsi və digər ehtiyatlardan istifadə etməyə, nəticədə
gəlirlərini maksimum dərəcədə artırmaq imkanı vermişdir.
Transmilli şirkət – beynəlxalq marketinqin və beynəl-
miləlləşmənin instutsional formasıdır. Onların fəaliyyət
sferası və “ünvanı” – bütün dünyadır. Bu şirkətlər –
kosmopolitlər, vahid milli mənşədən nəzarətedici kapitala
malikdirlər.
Dünya iqtisadiyyatının inkişafında TMŞ-lər böyük rol
oynayır. Hazırda 3 trilyondan artıq məhsul istehsal edilir.
Mövcud beynəlxalq şirkətlərdə 80 milyona yaxın əməkdaş
işləyir. Statistik məlumatlardan göründüyü kimi dünya
TMŞ-nin satdığı məhsulun 80%-i sənayenin aparıcı
sahələri hesab edilən avtomobilqayırma, neft, kimya və
elektronikanın payına düşür. Hazırda dünya üzrə
maşınqayırma məhsullarının 78%-i,elektronikanın 82%-i,
kimya məhsullarının 95%-i TMŞ-lər tərəfindən satılır.
Xüsusilə, inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatında
TMŞ-lərin rolu böyükdür.Yalnız bir faktı göstərmək
kifayətdir ki,inkişaf etməkdə olan ölkələrdə TMŞ-lər
bütün sənaye məhsulunun 40-42%-nə onların xarici
ticarətinin isə 50-55%-nə nəzarət edir.
6.2.Beynəlxalq şirkətlərin qayda və qanunlara
uyğunluğu.
Beynəlxalq şirkətlərin inkişafının müasir mərhələsi
təkcə qlobal şirkətlərin peyda olması ilə deyil, həmçinin
119
fəaliyyətin təşkilində meydana gələn keyfiyyət
dəyişiklikləri ilə də xarakterizə olunur:
1. Elmi-texniki inqilab və kəskin rəqabət şəraitində
onların fəaliyyətinin əsas məqsədi maksimal mənfəət əldə
etmək deyil. Bu göstərici prioritetinə görə hazırda 5-6-cı
yerdə durur. Əsas məqsəd maliyyə davamlılığının və
“bazarın maksimumlaşdırılması”nın təmin edilməsidir.
2. Şirkətin vahid qlobal strategiyası çərçivəsində
istehsal və satışın qlobal şəbəkəsinin yaradılması mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Bu zaman beynəlxalq şirkətlər
istehsalı tam tsiklini bir ölkədə yaratmaqla qane
olmayaraq qlobal şəbəkənin hər bir müəssisəsini ayrı-ayrı
detal və komponentlərin daha səmərəli istehsalında ixti-
saslaşdırmağa səy göstərirlər. Bu zaman son yığım prosesi
daha sərfəli yerdə yerləşən müəssisələrdə həyata keçirilir.
3. Beynəlxalq şirkətlər çərçivəsində beynəlxalq əmək
bölgüsünün masştabının genişlənməsi şirkətin dünyanın
müxtəlif hissələri üzrə səpələnmiş bölmələrinin istehsal,
tədqiqat, satış və s. fəaliyyətlərinin üfüqi və şaquli inteqra-
siyasına əsaslanır.
4. Beynəlxalq şirkətlər tərəfindən yaradılan maddi və
qeyri-maddi beynəlxalq istehsal da yeni keyfiyyətlər əldə
etmişdir. Son onillikdə beynəlxalq şirkətlərin xidmət
sferasına, o cümlədən informasiya, reklam, konsaltinq
xidmətlərinə, elmin inkişafına birbaşa xarici investisiyaları
intensiv surətdə artır.
5. Beynəlxalq şirkətlərin hasilat sənayesinin
inkişafında həyata keçirdikləri strategiya maddi, maliyyə
və insan resurslarının keyfiyyətcə yeni (qlobal)
kombinasiyasına əsaslanır və əməyin məhsuldarlığının
yüksəldilməsinə və istehsalın səmərəliliyinin artırılmasına
120
yönəldilmişdir. Bəzi qiymətləndirmələrə görə, 2025-ci
ildə hasilat sənayesinin payı dünya ÜDM-nin 10%-ni
keçməyəcək, lakin, istehsalın səmərəliliyinin artımı
hesabına dünya ehtiyacları tam olaraq ödəniləcək.
6. Beynəlxalq şirkətlərin bölmələri arasında
şirkətdaxili ticarət intensiv surətdə inkişaf edir. O, hazırda
bütün dünya ticarətinin 1/3 hissəsini təşkil edir.
7. Beynəlxalq şirkətlər tərəfindən kapital ixracı təkcə
xarici filialların sayının artırılmasına yox, həmçinin
müxtəlif ölkələrdə istehsalın təşkil və texnologiyasında
olan fərqlərin aradan qaldırılmasına yönəlmişdir. Şirkətin
məhsul və xidmətlərinin keyfiyyəti istehsal yerindən asılı
olmayaraq dünya standartlarına uyğun olmalıdır.
8. Beynəlxalq şirkətlər texnologiyaların işlənməsi,
ötürülməsi və istifadə edilməsini adətən qapalı korporativ
struktur çərçivəsində həyata keçirirlər. Eyni zamanda,
rəqabət mübarizəsində meydana gələn risklərin
azaldılması üçün birgə elmi-tədqiqat institutları və
proqramları yaradılır, digər şirkətlərlə (həm partnyor, həm
də rəqib) kəsişmə lisenziyalaşdırılması həyata keçirilir.
9. Beynəlxalq şirkətlər fəaliyyət formalarının
diversifikasiyasını həyata keçirirlər. Xarici iqtisadi
fəaliyyətin hibrid və ya kompleks formaları ən səmərəli
forma hesab edilirlər. Dünya praktikasında “lifreksdinq” –
lisenziyalarla mübadilə, françayzinq, əmtəə ixracı və
birbaşa xarici investisiya qoyuluşlarının kompleks
birləşməsi – getdikcə daha çox yayılır. Qeyri-maddi
istehsal sferasında xarici iqtisadi fəaliyyətin müəyyən
növündə (maliyyə, satış, idarəetmə, sığorta və s.)
ixtisaslaşma meyli də gözə çarpır.
121
10. Müxtəlif milli və beynəlxalq mərkəzlərə məxsus
beynəlxalq şirkətlərin birləşməsi və qovuşması və onların
strateji sistem, ailə, alyans formalarında qarşılıqlı
fəaliyyətlərinin güclənməsi baş vermişdir.
11. Dünyanın üçqütblü modelinə uyğunlaşmağa səy
göstərən beynəlxalq şirkətlər ABŞ – Qərbi Avropa –
Yaponiya triadasının hər bir mərkəzində ən azı bir iri
koordinator-müəssisənin fəaliyyətini təşkil etməyə
çalışırlar.
Beləliklə, müasir beynəlxalq şirkətlər öz fəaliyyət
sferalarına görə beynəlmiləl olan iri sənaye-maliyyə
birləşmələridir. Onlar dünya masştabında mərkəzləşdiril-
miş planlaşdırma və idarəetmə prinsipi üzrə qurulmuşlar
və dünya ticarəti, kapital qoyuluşları, texnologiyalarla
mübadilə, istehsal və elmi-texniki əməkdaşlıq, işçi
qüvvəsinin miqrasiyası proseslərində aktiv surətdə iştirak
edirlər. Onlar beynəlxalq əmək bölgüsünün obyektiv
meyllərindən aktiv surətdə istifadə etməklə dünyada gedən
beynəlmiləlləşmə prosesini gücləndirir, ümumdünya əmək
bölgüsündə yeni sxemlərin meydana gəlməsinə təkan
verirlər.
Müvafiq olaraq iqtisadi hüququn bazasında bütün
ölkələrin iqtisadi münasibətlərinin beynəlxalq tənzim-
lənməsi həyata keçirilir. Bu və ya digər beynəlxalq
normalaradan asılı olaraq bu tənzimlənmə müxtəlif
səviyyələrdə baş verir:
a) ümumi (universal);
b) regional;
c) ikitərəfli.
Universal normalar bütün subyektlərin münasibətlərini
tənzimləməklə ümumi beynəlxalq hüququ təşkil edir.
122
Beynəlxalq hüquqi normalar dispozitiv və imperativ (qəti)
xarakterli olurlar. Birinci halda beynəlxalq normalar
ölkənin davranışının ümumi qaydalarını müəyyənləşdirir,
konkret hərəkətləri isə onlar özləri təyin edirlər; ikinci
halda, yəni imperativ normalarda dövlət həmin normaların
tələblərini sözsüz yerinə yetirməyə borcludur. Bu
normalara BMT-nin Baş Assambleyasının müqavilə və
qətnamələri daxildir. Ümumi halda belə qəbul olunmuşdur
ki, BMT-nin Nizamnaməsini təkzib edən istənilən
müqavilə etibarsızdır və heç bir dövlət ona istinad edə və
onun imtiyazlarından istifadə edə bilməz. Bu
tənzimləmədə mühüm rol bütöv bir qrup beynəlxalq
şirkətlərə məxsusdur.
İqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsində beynəlxalq
şirkətlərin qarşısında duran əsas məsələlər aşağıdakılardır:
- dünyanın bütün regionlarında sabit və dayanıqlı
iqtisadi inkişafın təmin olunması;
- ticarət–iqtisadi əməkdaşlıqda ayrı–seçkiliyin tama-
milə aradan qaldırılmasına yardım etmək;
- inkişaf etməkdə olan və yeni kapitalist ölkələrində
fərdi sahibkarlığın inkişafına hərtərəfli köməklik göstər-
mək;
- beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın iştirakçısı olan
ölkələrin makroiqtisadi siyasətlərinin razılaşdırılması.
Beynəlxalq şirkətlər –həyat fəaliyyətinin müxtəlif
sahələrində ümumi məqsədlərin əldə olunması üçün milli
cəmiyyətlərin birləşməsidir. Onlar müəyyən dövr üçün
yaradılır və ya daimi əsasda fəaliyyət göstərirlər. Əsasən
onlar beynəlxalq müqavilələr əsasında yaradılır.
Beynəlxalq şirkətlər bir sıra məsələlərin həlli üçün
yaradılır. Bunlar aşağıdakılardır:
123
- ticarət məhdudiyyətlərini aradan qaldırılması üçün;
- texnoloji və ekoloji tərəqqiyə nail olunması üçün
vəsaitlər ayrılması;
- valyutaların sabitləşdirilməsi və onların dönərliyinə
nail olunması;
- əmək şəraitinin və əmək münasibətlərinin yaxşılaş-
dırılmasının stimullaşdırılması;
- bütün sahələrdə ayrı –seçkiliyin aradan götürülməsi
və başqaları.
Beynəlxalq şirkətlərin əsas funksiyaları aşağıdakılardır:
nəzarət; təşkilati; tənzimləmə; məlumat; müşahidə; iqtisa-
di əməkdaşlığa yardım.
Eyni zamanda beynəlxalq şirkətlər beynəlxalq iqtisadi
əməkdaşlığın təşkili və formalaşdırılması ilə bağlı olan
fəaliyyətlə məşğul olurlar.
Dünya iqtisadiyyatının genişlənməsində və həmçinin
beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sistemində beynəlxalq şirkət-
lər xüsusi əhəmiyyət malikdirlər. Beynəlxalq şirkətlərin
formalaşması vasitəsilə beynəlxalq iqtisadi əlaqələr həm
intensiv və həm də ekstensiv inkişaf etmişdir. Hal-hazırda
bu şirkətlər “dünya iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsi”
hesab olunurlar.
Dünya iqtisadiyyatında inhisarlar yeni hadisə olmayıb
uzun bir dövrün məhsuludur. Kapitalın və istehsalın
təmərküzləşdirilməsinin nəticəsi kimi formalaşan bu
inhisar birlikləri həmçinin dünya iqtisadiyyatının beynəl-
miləl xarakterinin çoxalmasına güclü təsir göstərir. İri
inhisar birlikləri ölkə hüdudlarında fəaliyyət göstərməklə
yanaşı milli dövlət hüdudlarından kənarda da öz
fəaliyyətlərini inkişaf etdirirlər. Beləliklə, beynəlxalq
xarakter kəsb edirlər. Beynəlxalq şirkətlər dedikdə öz
124
təsərüffatçılıq fəaliyyətində milli hüdudlardan kənara
çıxan, elmi-texnoloji proseslər, istehsal, maliyyə, ticarət,
xidmət və başqa sferaların beynəlxalq baxımdan kompleks
təkmilləşmənin formalaşmasını yerinə yetirən böyük bir-
liklər başa düşülür.
6.3.Beynəlxalq şirkətlərin daxili normaları.
Bu beynəlxalq şirkətlərin fəaliyyət dairəsi təkcə onların
sayının çoxalması hesabına deyil, mövcud təşkilatların
iqtisadi qüdrətinin çoxalması hesabına da genişlənir.
Əvvəllər daha çox əmtəə və xidmətlərin mübadiləsi
sferasında fəaliyyət həyata keçirən beynəlxalq şirkətlər
indiki şəraitdə bununla bərabər beynəlxalq səviyyədə
istehsal formalaşdıra bilmişlər. Bu beynəlxalq istehsala
uyğun olan beynəlxalq xidmətlər və beynəlxalq maliyyə
çərçivəsi formalaşdırılmışdır. Buradan da yerli (regional,
ölkələrarası) beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdən daha
geniş iqtisadi münasibətlərə keçid prosesi baş vermişdir
M ü a s i r d ö v r d ə beynəlxalq şirkətlərin 60%-i istehsal
sahələri ilə, 37%-i xidmət sahələri ilə, 3%-i isə hasilat
sənayesi və kənd təsərrüfatı ilə məşğuldurlar. 1990-cı
illərdən sahəvi baxımdan beynəlxalq şirkətlərin tərkibi o
qədər də dəyişməmişdir.
Hazırki dövrdə dünyada beynəlxalq şirkətlər qədər
fəaliyyət həyata keçirdikləri ölkələrin milli qanunverici-
liyinə, həmçinin beynəlxalq hüquq normalarına biganə
yanaşan ikinci bir qüvvə çətin ki, tapılsın. Beynəlxalq
şirkətlərin iqtisadi gücünü və dünya siyasətinə əhəmiyyətli
təsirini nəzərə alaraq bir sıra qərb ölkələrində bu
qurumlara beynəlxalq hüququn subyekti statusunun
125
verilməsi haqqında fikirlər söyləyirlər. Bu fikirləri irəli
sürənlərin arqumentləri şübhəsiz ki, kifayət qədər
əsaslıdır, ən azı bu səbəbdən ki, müasir dövrdə beynəlxalq
şirkətlərin beynəlxalq arenadakı həm siyasi, həm də
iqtisadi təsir qüvvəsi dünyanın əksər dövlətlərinin təsir
qüvvəsindən olduqca çoxdur. Ancaq bu fikirlərə zidd
fikirlər də söylənilməkdədir. Belə ki, başqa tərəflər hesab
edir ki, beynəlxalq şirkətlərin fəaliyyəti beynəlxalq
hüquqla deyil, beynəlxalq xüsusi hüquqla tənzimlənir və
bu səbəbdən onlar beynəlxalq hüququn subyekti ola
bilməzlər.
Dünya praktikasında beynəlxalq şirkət dedikdə doğru-
dan da dünya əmtəə və istehsal amilləri bazarlarına
əhəmiyyətli təsir göstərə bilən iri şirkətlər başa düşülür.
Əsasən onların sırasına aşağıdakılara malik şirkətlər aid
edilir:
- satışın illik həcmi 1 milyard ABŞ dollarından az
olmayan;
- ümumi dövriyyənin 1/5-dən 1/3-nə qədəri xarici
əməliyyatların payına düşür;
- xarici aktivlərin payı 25%-dən az deyildir;
- ən azı altı ölkədə filialları mövcuddur.
Beləliklə, beynəlxalq şirkətlərin əsas keyfiyyət əlaməti
kimi birbaşa xarici investisiyalar prosesi çıxış edir.
Bununla əlaqədar, beynəlxalq şirkətlərin yaranması
prosesini xaricdə birbaşa investisiyaların yerləşdiril-
məsinin motivləri (satış bazarlarının genişləndirilməsi,
ucuz resurslara çıxışın əldə edilməsi, mülkiyyətin
alınması) ilə izah etmək olar.
126
Bununla yanaşı, bu zaman beynəlxalq sahibkarlıq
fəaliyyətinin daha konkret motiv və məqsədlərinə də
diqqət yetirmək vacibdir.
İEOÖ-in iqtisadiyyatlarına daxil olan beynəlxalq
şirkətlər iqtisadiyyatın əsas sahələrində lider mövqeləri
əllərinə keçirirlər. belə ki, onlar İEOÖ-in sənaye
istehsallarının və xarici ticarətinin demək olar ki, yarısına
nəzarət edirlər.
Beynəlxalq şirkətlər bir çox yerli şirkətləri, o cümlədən
kiçik və orta müəssisələri öz fəaliyyət sferalarına cəlb
edirlər ki, bu da kiçik və orta biznesin beynəlxalq
şirkətlərdən asılılığını gücləndirir. Bu asılılıq isə daha çox
birbaşa funksional əlaqələrə əsaslanır, yəni ixtisaslaşma,
birləşmə, məhsulun satışının təşkili və s. əsasında ortaya
çıxır.
İqtisadi yardım beynəlxalq şirkətlərin fəaliyyət məqsədi
olmasa da, onların fəaliyyəti obyektiv olaraq sənayenin
inkişafına gətirib çıxarır, milli təsərrüfatın strukturunu
dəyişir. Bununla da, həmin ölkələrin beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərdə iştirakı müəyyən qədər də olsa
modernləşdirilir.
Aydındır ki, xarici ölkələrdə beynəlxalq şirkətlərin
filiallarının sürətlə artması istehsalın böyük bir qisminin
xaricdə yaranması deməkdir. Bu isə beynəlxalq şirkətlərə
imkan verir ki, maddi vəsaitin (istər pul şəklində və istərsə
də texnologiya, avadanlıq, ixtisaslı əmək və s.) böyük
qismini həmin ölkələrə yönəltsin.
Beləliklə, müasir beynəlxalq şirkətlər öz fəaliyyət
sferalarına görə beynəlmiləl olan iri sənaye-maliyyə
birləşmələridir. Onlar dünya masştabında mərkəzləşdiril-
miş planlaşdırma və idarəetmə prinsipi üzrə qurulmuşlar
127
və dünya ticarəti, kapital qoyuluşları, texnologiyalarla
mübadilə, istehsal və elmi-texniki əməkdaşlıq, işçi qüvvə-
sinin miqrasiyası proseslərində aktiv surətdə iştirak
edirlər. Onlar beynəlxalq əmək bölgüsünün obyektiv
meyllərindən aktiv surətdə istifadə etməklə dünyada gedən
beynəlmiləlləşmə prosesini gücləndirir, ümumdünya əmək
bölgüsündə yeni sxemlərin meydana gəlməsinə təkan
verirlər.
6.4. Beynəlxalq şirkətlərin xarici normalara
uyğunlaşması.
Beynəlxalq şirkətlərin xarici normaları dedikdə,
beynəlxalq münasibətlərin subyektləri olan ölkələrin
qarşılıqlı hüquq və vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi
vasitəsilə, münasibətlərin tənzimlənməsini həyata keçirən
xüsusi beynəlxalq hüquq normaları nəzərdə tutulur.
Beynəlxalq hüquqda bu normaların formalaşması
beynəlxalq müqavilələrə və beynəlxalq ənənələrə
əsaslanır.
Bu xarici normaların əsas məzmunu onun subyektlə-
rinin (həmçinin dövlətin) hüquq və vəzifələri ilə əks olu-
nur.
1990-cı illərdə dünya üzrə bütövlükdə 40 min
beynəlxalq şirkətlərin və bu şirkətlərin 270 min xarici
filialı mövcud olmuşdur. Qanunauyğun olaraq onların sayı
sürət şəkildə çoxalmaqda davam edir.
Beləki, son dövrlərin informasiyasına görə dünyada 70
mindən çox beynəlxalq şirkət fəaliyyətlə məşğul olur. Bu
şirkətlər ana cəmiyyət adlanırlar ki, bunların da 900
mindən çox fılialı mövcuddur ki, onların da çox hissəsi
128
xarici dövlətlərdə fəaliyyət həyata keçirir.
Onlardan 270 min filial İEÖ, 490 min filial İEOÖ, 170
min filial keçid iqtisadiyyatı ölkələrinə məxsusdur.
Əgər II dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə ildə
təqribən 100 xarici filial formalaşırdısa, son vaxtlarda
ondan 100 dəfə çox filial formalaşır.
Deməli, verilmiş illərdə ana cəmiyyətlərin sayı 1,7 dəfə
çoxaldığı halda filiallarının sayı 3,3 dəfə artmışdır.
Baş firma və onun xarici filialları arasında qarşılıqlı
faydalı uzunmüddətli işgüzar əlaqələrin məcmu müsbət
potensialı aşağıdakılardan irəli gəlir:
- nəqliyyat xərclərinin qənaətinə imkan verən
qarşılıqlı çatdırma sisteminin inkişafı;
- şaquli əlaqələr əsasında ümumi satış şəbəkəsinin
təşkil edilməsi;
- ümumi inkişaf strategiyası və idarəetmə sistemi
çərçivəsində maliyyə, kadr, informasiya resursları ilə
mübadilə;
- şirkətin gəlirlərinin məqsədə müvafiq differen-
sasiyası məqsədilə şirkətdaxili qiymətlərin və əmək
münasibətlərinin harmonlaşdırılması;
Maliyyə idarəetməsi nəzəriyyəsinə görə xarici istehsalın
mövcudluğu aşağıdakılara gətirir:
idarəetmə funksiyalarının bir-birini təkrarlamasının
aradan qaldırılması, bu funksiyaların mərkəzləşdirilməsi
və məhsulu satışına sərf edilən xərclərin azaldılması
hesabına qənaət;
masştab effekti hesabına qənaət;
şirkətdaxili bölmələrin sərbəst pul vəsaitlərindən
müəyyən müddət istifadə imkanlarının artması;
129
korporativ risklərin azaldılması və uzunmüddətli
rəqabət üstünlüklərinin əldə edilməsi məqsədilə istehsalın
diversifikasiyası.
Beynəlxalq şirkətlərin xarici sahibkarlıq fəaliyyətlərinin
yuxarıda sadalanan nəzəri əsaslandırmalarının demək olar
ki, hamısında transfert qiymətlərindən istifadə edilməsi ilə
transmilli xərclərin azaldılması xüsusi yer tutur.
Beynəlxalq hüquqda – həmçinin beynəlxalq iqtisadi
hüquqda beynəlxalq şirkətlər barəsində çox miqdarda
müddəalar və fikirlər yaranmışdır. Beynəlxalq şirkətlər
dünyanın bir sıra dövlətlərində firmalara və filiallara
malik nəhəng şirkətlər birliyidir. Hazırki dövrdə müsbət
və mənfi xüsusiyyətlər baxımından beynəlxalq şirkətlərin
rol və fəaliyyətləri müasir dünyada xeyli ziddiyyətli
qiymətləndirilir.
Beynəlxalq istehsalın ümumi masştabı, onun seqment-
lərinin coğrafi bölgüsü müəssisələrin sayı və onların
dünyanın hər hansı regionunda yerləşməsi ilə müəyyən
edilə bilər. Ən son rəqəmlərə görə dünyada təxminən 64
min beynəlxalq şirkət fəaliyyət göstərir ki, onlar da bütün
dünya üzrə 870 min xarici filiala malikdir. Bu şirkətlərin
müəyyən hissəsi doğrudan da iri, öz fəaliyyət sahələrində
lider mövqelərə malik şirkətlərdir. Bununla belə, onların
bir çoxu kiçik və orta firmalar kateoqiyasına aiddirlər.
Məsələn, 1996-cı ildə İsveçə məxsus beynəlxalq
şirkətlərin 4/5-ü kiçik və orta müəssisələr idi. İtaliyada isə
bu göstərici 3/5-ə bərabər idi. Müasir dünya
iqtisadiyyatının qloballaşması şəraitində rəqabət
mübarizəsinin səviyyəsinin artması daha çox şirkətləri öz
investisiya portfellərinə xarici aktivləri daxil etməyə
130
məcbur edir ki, bu da transmilli şirkətlərin və onların
dünya üzrə filiallarının sayının artmasına gətirib çıxarır.
Xarici filialların hansı formada yaradılmasından asılı
olmayaraq, bu zaman əsas məqsəd beynəlxalq şirkətlərin
ümumi idarəetməsi altında həyata keçirilən beynəlxalq
istehsalın payının artırılmasıdır.
İEOÖ-in beynəlxalq şirkətləri xeyli müddətdir ki,
yaranmalarına baxmayaraq, onların aktiv fəaliyyəti
nisbətən yaxın zamanlarda başlanmışdır. İEOÖ-də
fəaliyyət göstərən TMŞ-lər üçün xarici satışların məcmu
satışlara və xarici aktivlərin məcmu aktivlərə nisbətlərinin
yüksək olması xarakterikdir.
Ümumilikdə İEOÖ-in həcmləri (xarici aktivlər üzrə)
nisbətən çox da böyük deyil. Onların xarici aktivlərinin
orta göstərici 3,7 milyard dollara bərabərdir. Bu göstərici
“Qrup 100” üzrə isə təxminən 30 milyard dollar təşkil
edir. Buna baxmayaraq, inkişaf templərinə görə “Qrup 50”
“Qrup 100”ü kifayət qədər üstələyir.
İEOÖ-in beynəlxalq şirkətlər arasında Honq-Konq,
Cənubi Koreya, Sinqapur, Çin, Meksika və Braziliya
TMŞ-ləri çoxluq təşkil edir.
6.5.Beynəlxalq şirkətlərin beynəlxalq bazarlarda
təşkili.
Dünya iqtisadiyyatının genişlənməsində və həmçinin
beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində beynəlxalq
şirkətlər önəmli yerə malikdir. Hal-hazırda bu şirkətlər
“dünya iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsi” hesab
edilir. BMT-nin transmilli korporasiya haqqında
məruzələrindən biri elə belə də adlanmışdır.
131
Sonra ilk səhmdar cəmiyyəti 1600-cü ildə, beynəlxalq
ticarət sahəsində İngiltərənin Ost-Hind şirkəti meydana
gəlmişdi. Deməli,ilk inhisar birlikləri satış sahəsində
yaranırdı.Tacirlər öz əhatə dairəsini genişləndirmək,
müəyyən soyğunçulardan qorunmaq,əlavə vergilərdən
azad olmaq üçün təminat yarada biləcək müqavilələrə
üstünlük verirdilər. Bu müqavilələrdən ən birincisi hələ
14-cü əsrdə Almaniyanın şimal torpaqları ticarət-siyasi
ittifaqı olmuşdur. Avropanın bir çox əraziləri arasında
ticarətə vasitəçilik edirdi.
İqtisadi ədəbiyyatlarda tarixi baxımdan inhisarların
yaradılmasını üç böyük mərhələyə ayırmaq olar:
1.Birinci mərhələ 1860-1870-ci illəri əhatə edir. Bu
mərhələdə inhisar birlikləri yenicə yaranırdılar. Məsələn,
1865-ci ildə Almaniyada 4 kartel, ABŞ-da 1870-ci ildə ilk
trest (Standart oyl kompani) neft tresti yaradılmışdır.
2.İkinci mərhələ 1873-cü illərdən XIX əsrin
sonunadək olan dövrü əhatə edir. Həmin illərdə dünya
iqtisadi böhran keçirirdi. Bu vəziyyət minlərlə xırda
müəssisələrin sıradan çıxmasına və eyni zamanda
təmərküzləşmənin artmasına səbəb olmuşdur. Burdan da
inhisarlaşma prosesi genişlənmişdir. Məsələn,
Almaniyada 1887-ci ildə kartel birliklərinin sayı 70-ə
çatmışdır.
3.İnhisarlaşma prosesində üçüncü mərhələ 1900-cu
illərdən sonrakı dövrü özündə əks etdirir. 1900-1903-cü
illərdəki böhranlardan sonra təmərküzləşmə prosesi və
inhisarçı birliklərin artması daha həlledici amilə
çevrilmişdir. Almaniyada kartellərin sayı 1887-ci ildəki
70-dən 1896-cı ildə 250-yə, 1911-ci ildə 600-ə çatmışdır.
132
ABŞ-da isə trestlər 1900-cu ildə 185, 1907-ci ildə iə 250
olmuşdur.
Demək olar ki, həmin dövrdən kapitalizm dünyanın
təsərrüfat həyatında inhisarların rolu daha da çox üstünlük
təşkil etməyə başlamışdır. Müxtəlif formalarda, müxtəlif
adlar altında iri birliklərin yaradılması artırdı. Daha sadə
formalarda vahid qiymətlər barədə müvəqqəti razılıq əldə
edilirdi.
Konvensiya, rinq, pul, korner kimi sadə birliklərdən
sonra daha iri birliklər yaranırdı. Bunlardan kartel,
sindikat, trest, konsern və digər inhisarçı birlikləri
göstərmək olar. Qeyd etməliyik ki, bu birliklər müxtəlif ad
altında səslənsələr də məzmun baxımından öz
qüvvələrinin birləşdirilməsi barədə beynəlxalq
razılaşmalardan başqa bir şey deyildir. Aydındır ki, bu
inhisarçı birliklər fəaliyyət mexanizmi baxımından
fərqlənirlər.
Beləki:
I. Kartellər sənayenin müəyyən sahələri üzrə
müəssisələr birliyi olub, istehsal və satış üzrə öz
müstəqilliklərini saxlayırlar. Kartel müqaviləsində:
1.Vahid qiymətlər müəyyən edilir.
2.Kartel üzvləri üçün müəyyən satış bazarları ayrılıqda
göstərilir.
3.Kartel razılaşmalarında qiymətləri müəyyən
səviyyədə saxlamaq üçün onun üzvlərinə “kvotalar”
qoyulur.
4.Durğunluq hallarına qarşı müəyyən fond yaradılması
və fəhlə hərəkatının təşkil olunmasına yol verməməsi
xüsusi maddədə qeyd edilir.
133
II. Sindikat. Sənayenin müəyyən sahələrinin birliyi
kimi yaradılırdı. Onun üzvləri istehsal müstəqilliyini
saxlamaqla,satış müstəqilliyini itirirlər. Burada satış
birliyin xüsusi təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir.
İnhisar birliklərinin bu forması Rusiyada (1917-ci
ilədək) daha çox yayılmışdır. Burada kömür satışı üzrə
,metal satışı üzrə və digər məhsulların satışı üzrə
sindikatlar fəaliyyət göstərmişdir.
III. Trestlər. İnhisar birliklərinin bir forması kimi
trestlər sənayenin bir və yaxud bir neçə sahəsinin
mülkiyyət və idarəçilik baxımından birləşdirilməsini əks
etdirir. Bu birliyin iştirakçıları istehsal və satış üzrə
müstəqilliyi itirirlər. Bura daxil olan bütün müəssisələr
trestin mülkiyyətinə keçirlər. Onların öz kapitalının həcmi
müqabilində səhm alırlar. Bura daxil olan müəssisələrin
məhsullarının satışını trest həyata keçirir.
IV. Kombinatlar. Sənayenin eyni sahələrinin
müəssisələrini birləşdirən trestlərlə yanaşı sənayenin
müxtəlif sahələrini birləşdirən kombinatlar da mövcuddur.
Burada daşkömür, metallurgiya, maşınqayırma sahələri
üzrə yaradılan böyük kombinatları misal çəkmək olar.
Kombinatlar müxtəlif sahələrin müəssisələrini özündə
birləşdirdiyi üçün sabit gəlir əldə edə bilirlər. Bu mənada
onlar digər birliklərdən fərqlənirlər.
V. Konsernlər. Konsernlər də müxtəlif makroiqtisadi
sahələrin müəssisələrinin birliyindən ibarətdir. Burada
daxil olan müəssisələrin səhmləri konsern tərəfindən
alınır və onların üzərində vahid maliyyə nəzarəti həyata
keçirilir.
ABŞ-da təşkilatlar, əsasən “səhmdar cəmiyyətləri”
adlanırlar. Hazırda beynəlxalq transmilli təşkilatların
134
əksəriyyəti Amerika işgüzar şirkətlərinin beynəlxalq
miqyasda öz nüfuz əhatələrini dərinləşdirmək siyasəti
nəticəsində yaranmışlar və bu anlayış onların lüğətinə
daxil olunmuşdur.
Əslində bu transmilli təşkilatlar mənsub olduğu kapitala
görə millidirlər. Dövlətin hüdudlarından kənarda fəaliyyət
həyata keçirmələri səbəbinə görə beynəlxalq hesab olunur-
lar.
Beləki, XX-XXI əsrlərdə dünya dövlətləri arasında
beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin geniş yayılması hazırki
dövrün ən qanunauyğun bir inkişaf dinamikasına
çevrilmişdir. Bu prosesdə TMŞ-lar investor kimi, ticarətçi
kimi, müasir əmək miqrasiyasına maraq formalaşdırılması
və s. problemlərin həllində əsas sima kimi çıxış edirlər.
Bu gün TMŞ-lar bir çox hallarda dünya bazarında
məhsul və xidmətlərin dinamikası və quruluşunu,
rəqabət qabiliyyəti səviyyəsini, kapitalın beynəlxalq
hərəkəti və texnologiya ötürülməsinin vəziyyətini
müəyyən edirlər. Beynəlxalq miqyasda ayrı-ayrı
müəssisələr arasındakı iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi
ilə istehsalın beynəlmiləlləşməsində həlledici rol
oynayırlar.
Müzakirə üçün suallar.
1. Beynəlxalq şirkətlər hansı amillərə əsasən yaranır?
2. İstehsalın ardıcıl beynəlmiləlləşməsi modeli
hansıdır?
3. Beynəlxalq şirkətləri kapitalın mənşəyinə görə şərti
olaraq neçə qrupa bölünür?
4. Transmilli şirkətlər dedikdə izah edin.
135
5. Çoxmilli şirkətlər əlaqələndirin.
6. Beynəlxalq kartellər dedikdə nə başa düşülür.
7. Beynəlxalq şirkətlərin müəyyən edilməsinin hansı
variantları mövcuddur?
8. Hansı kateqoriyalara görə şirkətləri beynəlxalq
şirkətlərə aid edilir?
9. Beynəlxalq tənzimlənmə hansı səviyyələrdə baş
verir?
10. Beynəlxalq hüquqi normaları izah edin.
11. İqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsində
beynəlxalq şirkətlərin qarşısında duran əsas məsələlər
hansılardır?
12. Beynəlxalq şirkətlər nə kimi problemləri həll etmək
üçün yaradılır?
13. Beynəlxalq şirkətlərin əsas keyfiyyət əlaməti nədir?
14. Baş firma və onun xarici filialları arasında qarşılıqlı
əlaqəni izah edin
15. Beynəlxalq şirkətlərin xarici normaları dedikdə nə
başa düşülür?
16. Beynəlxalq bazar anlayışını izah edin.
136
VII FƏSİL. BEYNƏLXALQ MARKETİNQ
SFERASINDA MÜƏSSİSƏLƏRİN FƏALİYYƏTİNİN
TƏŞKİLİ VƏ İDARƏ EDİLMƏSİ
7.1.Beynəlxalq marketinq sferasında müəssisələrin
fəaliyyətinin təşkili.
Müəssisələr hər zaman öz inkişaflarını səmərəli
qurmağa çalışırlar. Bununla onlar elmi texniki tərəqqinin
son nailiyyətlərini öz istehsal və xidmət sahələrinə cəlb
edərək davamlı inkişafda olurlar. Müəssisələr marketinq
araşdırmalarının hər il 2-3 dəfə yerinə yetirilməsinə çalı-
şırlar. Marketinq tədqiqatları müəssisələr üçün gələcəyə
baxış strategiyası hazırlamaq üçün vacibdir.
Müəssisənin əsas vəzifəsi məhsul istehsal etməklə,
müəyyən işləri yerinə yetirməklə, xidmətlər göstərməklə
ictimai təlabatın ödənilməsindən ibarətdir. Bundan əlavə
müəssisənin vəzifəsinə müəssisənin əmək kollektivi üzv-
lərinin qanunvericilik əsasında sosial-iqtisadi maraqlarının
müdafiə edilməsi, mənfəət əldə olunması, onun reallaşdı-
rılması, həmçinin büdcə, təsərrüfat partnyorları, mal
göndərənlərlə, istehlakçılar, bank və digər təşkilatlarla
qarşılıqlı münasibətlər yaradılması və s. daxildir.
Müəssisə öz fəaliyyətini həyata keçirmək üçün öz
əmlakını formalaşdırır və ondan tam təsərrüfat səlahiyyət-
ləri çərçivəsində istifadə edir. Müəssisə əmlakının forma-
laşma mənbələrinə aşağıdakılar daxildir:
- Müəssisənin təsisçilərinin pul və digər maddi for-
mada vəsait ödənişləri;
- Məhsulun reallaşdırılmasından, istehal və xidmət-
lərin yerinə yetirilməsindən əldə edilən gəlirlər;
137
- Kapital qoyuluşları və müxtəlif səviyyədə büdcə-
dən ayrılmış dotasiyalar, qiymətli kağızların satışından
əldə edilən gəlirlər;
- Təmənnasız (geri qaytarılmamaq şərti ilə) və xey-
riyyə ödənişləri;
- Müəssisə, təşkilat və ayrı-ayrı vətəndaşların könül-
lü ianələri;
- Müsabiqə, auksion (hərrac) və tender vasitəsi ilə
dövlət müəssisənin əmlakının alınması;
- Qanunvericiliklə qadağan olunmayan digər mənbə-
lər.
Müəssisələr istehsalın həyata keçirilməsinin ən mühüm
vasitəsi hesab edilir. Müəssisədə istehsal edilən məhsulun
miqdarı bütünlükdə istehsalın ölçüsünü xarakterizə edir.
Bu və ya digər həcmdə məhsul istehsalının həyata
keçirilməsi ilk növbədə müəssisənin optimal həcmindən
daha çox asılıdır. Müəssisənin optimal həcmi bu və ya
digər həcmdə məhsul istehlakına imkan verən kifayət
qədər həcmdə canlı və əşyalaşmış əməyin miqdarını əhatə
edir. Müəssisənin optimal həcminin müəyyənləşdirilməsi
istehsal gücünün formalaşdırılması ilə də bağlıdır.
Müəssisənin optimal həcminin seçilməsinə buraxılan
məhsulun istismara yararlığı, istehsalın yerləşdirilməsi,
ixtisaslaşdırılması, təmərküzləşmə səviyyəsi və s. faktor-
lar təsir edir.
Müəssilər öz fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, hüquqla-
rının müdafiə edilməsi, ümumi mənafelərinin dövlət və
digər orqanlarda, beynəlxalq təşkilatlarda təmsil olunması
və digər məqsədlər üçün könüllülük əsasında sahə, ərazi
və başqa prinsiplərə əsasən ittifaqlar, konsernlər, şirkətlər
və digər birliklər yaradılması səlahiyyətlərinə malikdirlər.
138
Eyni zamanda müəssisələrə ayrı-ayrı funksiyaların mər-
kəzləşdirilmiş qaydada yerinə yetirilməsi həvalə oluna
bilər.
Müəssisə əmlak mülkiyyətçilərinin, yaxud onun vəkil
etdiyi orqanın qərarı ilə yaradıla bilər. Müəssisələrin
təsisçiləri aşağıdakılar ola bilər:
- Dövlət əmlakını idarə etməyə vəkil edilmiş dövlət
orqanları;
- Fiziki və hüququ şəxslər;
- Xarici dövlətlər, xarici dövlətlərin vətəndaşları və
hüquqi şəxslər;
- Vətəndaşlığı olmayan şəxslər;
- Beynəlxalq təşkilatlar.
Müəssisələr yaradılarkən təsisçilər arasında qarşılıqlı
münasibətləri formalaşdırmaq və onları son nəticədə idarə
etmək məqsədi ilə təsis müqaviləsi tərtib olunur. Fərdi və
dövlət müəssisələrinin yaradılması zamanı heç bir təsis
müqaviləsi tələb olunmur. Bu isə bilavasitə onunla
şərtlənir ki, fərdi müəssisələrin yaradılması zamanı təsisçi
şəxslərdən əlavə ikinci qeyri bir təsisçi iştirak etmir və
həmin müəssisə mülkiyyətçi qismində yalnız həmin şəxsə
mənsubdur. Dövlət müəssisənin yaradılmasında təsisçinin
tələb olunmaması isə mülkiyyətçinin dövlət təsərrüfat
səlahiyyətləri ilə bağlılığıdır.
Müəssisənin ləğvi və yenidən təşkil edilməsi əmlak
mülkiyyətçilərinin müəssisələr yaratmağa vəkil edilən
orqanın, yaxud məhkəmənin qərarı ilə həyata keçirilir,
ləğv olunan müəssisəyə kreditorların iddiaları həmin
müəssisənin əmlakından ödənilir. Bu halda ilk növbədə
əmək haqqı, büdcəyə borclar ödənilir və ləğv edilən
139
müəssisədə istifadədə olan torpaqların rekultivasiyası ilə
bağlı xərclər konpensiya olunur.
Mülkiyyət və təşkilat-hüquqi formasından asılı
olmayaraq bütün müəssisələrin hüquq və mənafelərinin
müəyyənləşdirilməsi üçün bərabər şəraitin yaradılmasına
dövlət tərəfindən təminat verilir.
7.2. Beynəlxalq marketinq sferasında müəssisələrin
idarə edilməsi.
Tarixən müəssisənin yaranmasının ilk əsasını sadə
əmək kooperasiyası və əmək bölgüsü təşkil edir.
Məhsuldar qüvvələrin və istehsalın ictimai xarakterinin
tədricən artması nəticəsində onların yeni formaları
meydana gəlmiş, rolu və miqyası genişlənmişdir.
Müəssisələrin rolunun daha da genişlənməsi birinci
növbədə maddi nemətlərin həcminin çoxalmasında özünü
göstərir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisə biznes
fəaliyyətin subyekti, əsas struktur vahididir.
Müəssisə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, bu
qanuna uyğun olaraq yaradılır və ictimai tələbatın
ödənilməsi və mənfəət əldə edilməsi məqsədilə məhsul
istehsal edərək onu satır, işlər və xidmətlər yerinə yetirir.
Müəssisə hüquqi şəxs olan müstəqil təsərrüfat
subyektidir. Hər bir müəssisənin təşkilati –hüquqi forması
göstərilməklə, o xüsusi ada malik olmalıdır.
Müəssisənin növləri və formaları – qüvvədə olan
mövcud qanunvericilikdə icazə verilən müəssisələrin
növləri və formalarıdır. Qanuna uyğun olaraq müəssisənin
bir çox növləri (dövlət, kollektiv, xüsusi və qarışıq) vardır.
Bu isə onun təşkilati –hüquqi formaları adlanır.
140
Müəssisənin təşkilati-hüquqi formaları dedikdə, buraya
dövlət müəssisəsi, fərdi (ailə), şərikli (tam ortaqlı), payçı
və şərikli (kommandit ortaqlıqlar), məhdud məsuliyyətli
müəssisələr, səhmdar cəmiyyəti və s. daxildir.
Müəssisə istehsal vasitələri və digər əmlak üzərində
mülkiyyət formalarından asılı olmayaraq təsərrüfat hesabı
prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərir.
Hər hansı bir müəssisə və fəaliyyət təşkil olunma-
mışdan qabaq əvvəlcə məqsəd ortaya çıxır və ya müəyyən
olunur. Məqsədin müəyyən olunması isə planlaşdırmanın
ilkin mərhələsi hesab edilir. Deməli, məqsədin öncə
yaranması fikri təşkiletmədən qabaq planlaşdırmanın yazı-
lı və ya insan beynində ideya formasında meydana gəlmə-
sini təsdiqləyir.
Təşkiletmə, həmçinin bir prosesdir. Bu prosesi 3 mər-
hələyə bölmək olar.
1. Müəssisənin təşkil edilməsi.
2. İstehsalın təşkil edilməsi.
3. İdarəetmənin təşkili.
Təşkiletmənin birinci mərhələsi müəssisənin hüquqi cə-
hətdən təsis edilməsi və müvafiq dövlət orqanlarında qey-
diyyatdan keçirilməsi ilə əlaqədardır. Bu mərhələ müəs-
sisənin hüquqi cəhətdən təşkil olunması mərhələsi kimi
başa düşülür. Çünki istehsal fəaliyyəti ilə məşğul olaraq
pul qazanmaq istəyən sahibkar həmin istəyinə çatmaq və
ideyalarını reallaşdırmaq üçün birinci növbədə müəssisəni
təsis etməli, başqa sözlə desək, hüquqi şəxs yaratmalıdır.
Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün hüquqi şəxs
yaratmadan fiziki şəxs kimi də fəaliyyət göstərmək müm-
kündür. Amma bu kiçik həcmli təsərrüfat subyektləri üçün
daha çox əlverişlidir.
141
Hüquqi şəxsin yaradılması üçün əvvəlcə müəssisənin
təşkil olunmasının hüquqi və texniki tərəflərini həyata ke-
çirmək lazım gəlir.
Müəssisənin təşkilinin hüquqi və texniki tərəfləri ni-
zamnamənin tərtib edilib müvafiq dövlət orqanlarında
qeydiyyata alınmasından tutmuş, banklarda hesablaşma
hesabı açmağa qədər olan bütün mərhələləri özündə əks
etdirir.
İkinci mərhələ isə istehsalın təşkili mərhələsidir. Bu
mərhələ istehsal üçün lazım olan ünsürlərin təşkili ilə əla-
qədardır. İstehsalın baş verməsi üçün üç ünsürün olması
vacibdir. 1) əmək alətləri (əsas vəsaitlər); 2) əmək cisimlə-
ri (dövriyyə vəsaitləri); 3) işçi qüvvəsi. İşçi qüvvəsi əmək
alətləri vasitəsi ilə əmək cisimlərinə təsir etməklə məhsul
istehsal edir.
İstehsal fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün əvvəlcə əsas
vəsaitlərin – inzibati binanın, istehsal binasının təmin
olunması, yəni alınması və ya icarəyə götürülməsi lazım-
dır. Bundan sonra texniki vəsaitlərin (maşın və avadanlıq-
ların, dəzgahların) təchiz edilməsi vacib məsələdir. Əsas
vəsaitlərin təşkilindən sonra isə material təchizatını təmin
etmək lazım gəlir. Daha sonra sadalanan maddi və texniki
vəsaitləri hərəkətə gətirmək, onların bir-birinə təsirini ya-
ratmaq üçün, daha dəqiq desək, istehsalı həyata keçirmək
üçün işçi qüvvəsini, yəni əmək ehtiyatlarını cəlb etmək
lazımdır. Bundan sonra təşkilati idarəetmənin ikinci mər-
hələsi başa çatır.
Üçüncü mərhələ idarəetmənin təşkili ilə əlaqədardır.
Yəni istehsal üçün bütün ünsürlər vardır. Sadəcə olaraq,
bu ünsürləri hərəkətə gətirməklə məhsulun istehsalı prose-
sini həyata keçirmək lazımdır. İstehsal prosesi isə olduqca
142
çətin və mürəkkəb prosesdir. Bu prosesi idarə etmək üçün
müəssisənin idarəetmə aparatını, təşkilati strukturunu ya-
ratmaq lazımdır. Çünki istehsala xidmət edən sahələri
(təchizat, marketinq, maliyyə, satış və s.) idarə etmək bir
nəfərin işi deyildir. Buna görə də müəssisədə təşkilati
strukturu yaratmaq, idarə heyətini təşkil etmək, əmək böl-
güsünü həyata keçirmək, onun əlaqəli fəaliyyətini qurmaq,
yəni idarə etmə mexanizmini təşkil etmək lazımdır. Bu
zaman təşkiletmə prosesi daha da mürəkkəbləşir və elmi-
ləşir.
Təşkiletmə, müəssisənin bütün sferalarını əhatə edir və
özündən sonrakı proseslərin həyata keçirilməsində mühüm
rol oynayır.
7.3. Müəssisələr və marketinq.
İstənilən müəssisə daima dəyişən mühitdə fəaliyyət
göstərir və bu mühitdə baş verən hər dəyişiklik onların
fəaliyyətinə, o cümlədən marketinq fəaliyyətinə birbaşa
təsir edir. Bu isə onların idarəetmə qərarlarının qəbul
edilməsində qeyri-müəyyənlik səviyyəsini və təsərrüfat
riskini artırır. Belə bir şəraitdə müəssisələrin marketinq
fəaliyyətinin planlaşdırılmasına və marketinq planlarının
tərtibinə ciddi ehtiyac duyulur. İngilis alimi K. L. Xadson
müəssisələrin fəaliyyətində planlaşdırmanın əhəmiyyətini
qeyd edərək göstərir ki, planlaşdırma müəyyən edilmiş
xərclər çərçivəsində və zaman kəsiyində nəzərdə tutulan
nəticələrə nail olunması üçün müəssisənin gələcək
fəaliyyətinin sxeminin hazırlanmasıdır.
Marketinqin planlaşdırılması müəssisənin marketinq
fəaliyyətinə təsir edən ətraf mühit amillərinin və öz
143
imkanlarının təhlili, marketinqin məqsədinin müəyyən
edilməsi, marketinq strategiyasının hazırlanması,
seçilməsi və qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olunması,
həmçinin marketinq fəaliyyətinin istiqamətləri üzrə
qərarların qəbulu və onların həyata keçirilməsi üzrə
tədbirlər, üsullar və metodlar kompleksidir.
Ayrı-ayrı müəssisələrdə marketinq planlaşdırılması və
marketinq planlarının tərtibi müxtəlif formada həyata
keçirilir. Bəzi müəssisələr, xüsusən də kiçik müəssisələr
planlaşdırmanın çox vaxt tələb etdiyinə və ətraf mühit
amillərinin çox sürətlə dəyişməsi səbəbindən marketinqin
planlaşdırmasının əhəmiyyətsiz olduğu müddəasına
əsaslanaraq ümumiyyətlə marketinqin planlaşdırılmasını
həyata keçirmir və marketinq planları tərtib etmirlər. Bu
müəssisələr üçün yeganə plan müəssisə və ya onun ayrı-
ayrı inkişaf istiqamətləri üzrə tərtib edilən biznes plan
hesab edilir. Bu biznes planda marketinqin strategiyası və
marketinq kompleksi formalaşdırılır, ayrı-ayrı bazar
seqmentlərinə və satışın proqnozlaşdırılan həcminə dair
informasiya verilir.
Lakin xarici ölkə müəssisələrinin təcrübəsi göstərir ki,
onların əksəriyyəti marketinq planlaşdırılması həyata
keçirir və rəsmi marketinq planları tərtib edirlər. Bu
müəssisələrdə marketinqin planlaşdırılması üç səviyyədə
həyata keçirilir:
a) müəssisə səviyyəsində strateji marketinq planlaşdı-
rılması,
b) strateji biznes vahidləri səviyyəsində strateji
marketinq planlaşdırılması
c) illik marketinq planlaşdırılması (məhsul çeşidi və ya
konkret məhsul növü üzrə marketinq planlaşdırılması).
144
Müəssisə və strateji biznes vahidləri (strateji
kommersiya bölmələri) səviyyəsində həyata keçirilən
planlaşdırma strateji planlaşdırmaya, məhsul çeşidi və ya
konkret məhsul üzrə marketinq planlaşdırılması isə illik
(məhsul üzrə) planlaşdırmaya aiddir.
Strateji marketinq planlaşdırılması müəssisənin
məqsədi, imkanları və resursları arasında, həmçinin
onlarla bazar imkanları arasında uzunmüddətli stabil
tarazlıq yaradılması və bu tarazlığın saxlanması üzrə ida-
rəetmə prosesidir.
Strateji marketinq planlarında müəssisənin
uzunmüddətli məqsədi, inkişaf istiqamətləri və meylləri,
həmçinin marketinq strategiyaları və bu strategiyaların
həyata keçirilməsi üçün tələb edilən resurslar əks etdirilir.
Bu planlar adətən hər il ətraf mühitdə baş verən dəyi-
şiklikləri nəzərə almaqla növbəti 3-5 il üçün strateji biznes
vahidlərinin və müəssisənin marketinq üzrə menecerləri
tərəfindən tərtib olunur.
İllik marketinq planlaşdırılması məhsul çeşidi və ya
konkret məhsul növü üzrə həyata keçirilir və cari il üçün
marketinqin məqsədinin müəyyən edilməsini, məhsul üzrə
marketinq strategiyasının və kompleksinin tərtib
edilməsini nəzərdə tutur.
Marketinqin planlaşdırılmasının nəticələri marketinq
planlarında öz əksini tapır. Müəssisənin marketinq
planları onun marketinq imkanlarını, məqsəd bazarlarını
və onun xüsusiyyətlərini, bu bazarlara yönəlik marketinq
strategiyasını və marketinq fəaliyyətinin qiymətləndiril-
məsi və nəzarət meyarlarını özündə əks etdirən rəsmi
sənəddir.
Müəssisənin missiyası dedikdə, onun təyinatı, nə ilə
145
məşğul olması və ya nə ilə məşğul olmaq istəməsi,
müəssisənin davranış üsulları və dəyərlər sistemi,
alıcıların hansı tələbatlarını ödəməsi başa düşülür. Missiya
anlayışının məzmunundan görünür ki, o müəssisənin
istehsal etdiyi məhsul və ya məhsullarla, texnologiya ilə
deyil bazarın, istehlakçıların tələbatına yönəldilir və onun
əsasında müəyyən edilir. Çünki, isehlakçıların təbii
tələbatı daimidir, bazardakı məhsullar isə müvəqqətidir,
müəyyən dövrdən sonra bazardan çıxarılır. Məsələn,
kompyuter istehsal edən müəssisələrin missiyası
kompyuter istehsalı kimi deyil, istehlakçının informasiya
problemini, çətin və çox hesablama tələb edən
əməliyyatların yerinə yetirilməsi və yaxud avto-
matlaşdırılmış iş yerlərinin yaradılmasını təmin edən
fəaliyyət kimi müəyyən edilə bilər.
Müəssisənin missiyası müəyyənləşdirilərkən aşağıdakı
amillər nəzərə alınır:
Müəssisənin tarixi. Hər bir müəssisə özünün inkişaf,
fəaliyyət və bazar siyasəti tarixinə malikdir, fəaliyyət
göstərdiyi müddətdə istehlakçıların şüurunda müəyyən bir
mövqe qazanmışdır. Buna görə də missiya hazırlanarkən
bunlar nəzərə alınmalıdır və müəssisəyə missiyasına
uyğun olmayan bizneslə (hətta mənfəətli olsa belə) məşğul
olmaq məqsədəuyğun deyildir. Məsələn, «Marks &
Spencer» kompaniyasının 20 yaşından aşağı gənclər üçün
ucuz və aşağı keyfiyyətli paltar satışına keçməsi çox az
ehtimal olunan variantdır.
Müəssisədən kənar (ətraf) mühit. Müəssisədən kənar
mühitin dəyişməsi müəssisənin missiyasına həlledici
dərəcədə təsir edir. Çünki bu dəyişikliklər müəssisənin
fəaliyyətinə həm əlverişli fürsətlər, həm də təhlükələr
146
yarada bilər. Məsələn, pərakəndə ticarətlə məşğul olan
firmalar kiçik mağazalar əvəzinə iri universamların
təşkilinin onlara küllü miqdarda fayda gətirəcəyini vaxtın-
da başa düşdülər və öz missiyalarını buna uyğunlaş-
dırdılar.
Müəssisənin işgüzarlıq vərdişləri, bacarığı və
imkanları. Bu onu göstərir ki, müəssisə daha yaxşı və
daha yüksək effektlə yerinə yetirə biləcəyi fəaliyyətlə
məşğul olmalıdır. Müəssisənin fəaliyyət sahəsinin geniş-
ləndirilməsi, yəni yeni fəaliyyət sahələri üzrə bilik və
təcrübə əldə etməsi yeni bazar seqmentlərinə çıxmasına
şərait yaradır.
7.4.Müəssisələrin beynəlxalq bazarda rolu.
Bütün dövlətlərin yerli bazarı istehlakçılardan və
təşkilatlardan təşkil olunmuşdur. İstehlakçılar məhsulları
fərdi və ev təsərrüfatlarının ehtiyaclarını və tələbatlarını
ödəmək üçün, firmalar isə digər məhsulların və
xidmətlərin istehsalı üçün satın alırlar. Başqa sözlə
istehsaldan ötrü məhsul yaxud xidmətlər əldə etməyə səy
göstərirlər. İstehsal firmaları, xidmət obyektləri, xeyriyyə
cəmiyyətləri, dövlət idarələri və başqa müəssisələr digər
məhsullar və xidmətlərin istehsalı üçün xammalı,
yarımfabrikatları və hazır məhsulları satın alaraq, firmalar
bazasını formalaşdırırlar.
Müəssisələr bazarı bir-birindən fərqli xüsusiyətlərə
sahib sənaye təyinatlı əmtəələr, vasitəçi satıcılar, ictimai-
siyasi təşkilatlar və dövlət idarələri bazarları olmaqla 4
növə ayrılır.
147
Bir çox müəssisə təkcə daxili bazarda fəaliyyət həyata
keçirməklə kifayətlənməyib, aşağıda qeyd edilən bir sıra
səbəblərdən ötrü xarici bazarlara da çıxmaq niyyətində
olurlar.
1.Yerli bazarda məhsula olan tələbin azalması;
2.Yerli bazarda firmalararası şiddətli rəqabət və
bundan uzaqlaşmaq arzusu;
3.Xarici bazarlara çıxmaqla mütərəqqi texnika və
texnologiyanı müəssisəyə cəlb edib istifadəsi imkanlarını
tədqiq etmək;
4.Ölkənin ixracatçı firmalara verdiyi bir sıra güzəşt
və təşviqlərdən faydalanmaq istəyi;
5.Müəssisənin valyuta cinsindən gəlirlərini artırmaq
istəyi;
6.Həmişə yenilikçi bir müəssisə imicini formalaşdır-
maq istəyi;
7.Səciyyəvi xüsusiyyətləri olan əmtəələrə beynəlxalq
bazarlarda müştəri tapmaq istəyi və s.
Bu bazarlara çıxan müəssisələr təbii şəraitin, yaşayış
tərzinin, istehlakçı davranışlarının müxtəlifliyi səbəbi ilə
bir çox problemlərlə qarşılaşa bilərlər. Bu səbəbdən də,
marketinq xadimləri hər bir məqsədli bazarı ayrılıqda
götürüb təhlil etməli və bu bazarlardan hansına girəcəyini
müəyyənləşdirməlidir.
Bazar iqtisadiyyatının reallaşdırılması prinsipləri
içərisində ən vaciblərdən biri də xüsusi iqtisadi zonaların
yaradılması hesab olunur. Onların fəaliyyət göstərməsi
xarici iqtisadi fəaliyyətin liberallaşması və fəallaşdırılması
ilə sıx əlaqədardır. Məlumdur ki, xüsusi iqtisadi zonalar
birdən-birə yaranmamışdır. Onların meydana gəlməsində
iqtisadi, sosial, siyasi və bu kimi digər amillərin təsirləri
148
olmuşdur. Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasının tarixi
zəruriliyi əsasən aşağıdakı amillərlə izah olunur:
- ticarət dövriyyəsinin artırılması, alış-verişin
sürətləndirilməsi, ticarət tərəfdaşlarının maraqlarının
təmin edilməsi;
- sərhəd və gömrük maneələrinin aradan qaldırılması,
bürokratik nəzarət və dövlət orqanlarının müdaxilələrinin
məhdudlaşdırılması;
- investisiya və sərmayələrin yatırılmasına stimulların
gücləndirilməsi, qoyulan kapitalın rentabellik səviyyəsinin
artırılması;
- ixrac yönümlü istehsalın həvəsləndirilməsi və xarici
ticarət tərəfdaşlarının maraqlarının qorunması;
- ölkənin istehlak bazarında defisit olan istehlak
mallarının istehsalının stimullaşdırılması;
- məşğulluğun gücləndirilməsi, iş yerlərinin açılması,
ixtisaslı kadrların hazırlanması;
- infrastrukturun maddi-texniki bazasının genişləndiril-
məsi, yeni layihələrin gerçəkləşdirilməsi və s.
Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasında başlıca
məqsəd ölkələrin beynəlxalq əmək bölgüsündə baş verən
inkişaf proseslərinə fəal surətdə qoşulmaqdır. Söhbət ixrac
üçün rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalının genişlən-
dirilməsi və bu yolla da valyuta daxilolmalarının artımının
təmin edilməsindən gedir.
Azad iqtisadi zonaların yaradılma məqsədləri onları
təşkil edən dövlətlərin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsin-
dən, onların strateji və inkişaf prioritetləri və planlarından
və s. asılıdır. Bu səbəbdən, hər bir konkret halda, azad
iqtisadi zonaların yaradılması səbəbləri və məqsədləri bir-
birindən fərqlənir. Belə ki, sənaye cəhətdən inkişaf etmiş
149
dövlətlərdə, məsələn Amerika Birləşmiş Ştatlarında,
Böyük Britaniyada, Fransada azad iqtisadi zonalar sırf
beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin fəallaşdırılması, depressiv
rayonlarda orta və kiçik biznesin inkişafına yönəlmiş
regional siyasətin həyata keçirilməsi, regionlararası
fərqlərin aradan qaldırılması məqsədi ilə yaradılmağa
başlamışdır. Bu məqsədlər üçün, göstərilən kateqoriyadan
olan sahibkarlara milli qanunvericilikdə öz əksini tapan
müxtəlif növ vergi güzəştlərinin verilməsi bu dövlətlərdə
simvolik olaraq "vergi inqilabı" adını almışdır və azad
iqtisadi zonalar bu prosesdə kifayət qədər əhəmiyyətli rol
oynayır. Faktiki olaraq, onlar bu prosesdə dünya
təsərrüfatı miqyasında miqrasiya edən kapital üçün tələ
rolunu oynayırlar.
7.5. Beynəlxalq marketinq sferasında müəssisələrə
innovasiyaların tətbiqi.
İnnovasiya- bir anlayış kimi elmi- texniki şərtlərini
təmin etmək, keyfiyyəti artırmaq və digər yüksəldici və
təkmilləşdirici məsələləri əhatə edir.
İnnovasiya prosesi müxtəlif yollarla həyata keçirilə
bilər. Hər bir konkret halda ən səmərəli yolun seçilməsi
texnologiyanın xarakterindən, son məhsul bazarından,
firmanın potensialından, iqtisadi mühitdən, rəhbərin
səriştəli olmasından və s. asılıdır.
İnnovasiya prosesinin məqsədini aşağıdakılarla izah
etmək olar:
- məsələnin yeni texniki həllini tapmaq- ixtiranın
yaradılması
150
- elmi- tədqiqat və təcrübə konstruktor işlərinin
aparılması
- paralel qaydada satışın hazırlanması və təşkili
- yeni əmtəələrin bazarda tətbiqi və s.
İnnovasiya fəaliyyətinin kifayət qədər geniş miqyasda
təşkil edilməsi üçün elmi, elmi- texniki və həmçinin elmi-
texniki tərəqqini təmin edən istehsalat sahələrinin əsaslı
transformasiyası ilə bağlı problemlərin həlli vacibdir. Bu
problemlər təkcə iqtisadiyyat elminə aid deyil, həmçinin
bazar münasibətlərinin tələbləri nəticəsində meydana
gəlmiş menecment və digər elmi sahələrin də tədqiqat
obyektidir. Yeni problemlər elmi- texniki və innovasiya
fəaliyyətinə yeni prizmadan baxmaqla, elmi- texniki
məhsula yeni yanaşmaların və onların düzgün idarə
edilməsinin də formalaşmasını şərtləndirir. Beləliklə,
qarşıda duran əsas məsələ ölkənin innovasiya sisteminin
düzgün formalaşmasından və düzgün idarə edilməsindən
ibarətdir.
İnnovasiya prosesinin mərkəzi fiqurunu ixtiraçı təşkil
edir.
Onun beynində yeni ideyalar yaranır, sonradan isə
bəzən bütöv bir kollektiv tərəfindən həmin ideyaların
reallaşdırılması mexanizmi işlənib hazırlanır. Bu
baxımdan yeni innovasiya təşkilatlar: - konsorsium, daxili
venzur və s. əsas rol oynayır.
Elmi- texniki tərəqqinin və istehsalın inkişafı nöqteyi-
nəzərdən innovasiya fəaliyyəti 5 cür olur:
1. Böyük innovasiya. Bunların nəticəsində inqilabi
yeniliklər həyata keçirilir ki, bu da istehsal strukturunu,
idarəetməni və iqtisadi inkişafın sürətini kökündən dəyişir.
151
2. Radikal innovasiya. Elmi ideyalar və ixtiralarla
nəticələnir ki, bunların da əsasında texnoloji sistemlərin
keyfiyyətinin kökündən dəyişdirilməsi və yeni istehsal
sahələrinin yaranması mümkün olur.
3. Prinsipial innovasiya. Böyük ixtiralar və elmi-
texniki təkliflərlə nəticələnir ki, bunların da bazasında
texnikanın yenisi ilə əvəz edilməsi ilə şərti ilə yeni
texnologiya yaranır.
4. Təkmilləşdirilmiş innovasiya. Mövcud texnologi-
yanın, obyektlərin, məhsulun və texnikanın təkmilləşdiril-
məsinə yönəldilmiş innovasiyadır.
5. Sadə innovasiya. Bunun vasitəsilə istehsalda istifa-
də edilən texnika və texnologiyanın texniki- iqtisadi para-
metrlərinin bir müddət saxlanmasına nail olunur.
Ölkənin innovasiya sisteminin formalaşdırılması
sisteminin formalaşdırılması bir neçə konkret məsələni
ortaya çıxarır ki, bunların da ən vacibi elmi- texniki
məhsula və ümumiyyətlə, intellektual məhsula
münasibətin dəyişdirilməsi, elmi- texniki məhsulun əmtəə
pul münasibətlərində digər (maddi) məhsullarla eyni
dərəcədə iştirakının təmin edilməsidir.
İnnovasiya potensialından fərqli olaraq innovasiya
sistemində təkcə yeni texnologiyaların istehsalı və
istifadəsi ilə məşğul olan subyektlərin məcmusu deyil,
həmçinin bu proses zamanı onların arasında baş verən
münasibətlərin də məcmusu aiddir.
Ona görə də ölkənin innovasiya sistemi vahid və tam
bir struktur təşkil etməli və mütləq dövlətin himayəsində
olmalıdır. Bu əsasən onunla şərtlənir ki, innovasiya
fəaliyyəti bir qayda olaraq, həmişə innovasiya prosesinin
bütün mərhələlərində risklə bağlı olur. Ona görə də bu
152
prosesin gedişi, düzgün idarə edilməsi və son (yeni)
məhsulun realizə olunmasının təminatı əvvəlcədən həyata
keçirilməlidir. Bunun üçün müvafiq qanunvericilik aktları
paketinin işlənib hazırlanması və təsdiq edilməsi vacibdir.
Müzakirə üçün suallar.
1. Müəssisə nə deməkdir?
2. Müəssisənin növləri və formaları hansılardır?
3. Müəssisə dedikdə nə başa düşülür?
4. Müəssisənin ən başlıca vəzifələri nədir?
5. Müəssisənin əsas funksiyası hansıdır ?
6. Müəssisə qarşısında duran məqsədlər hansılardır?
7. Azad iqtisadi zonaların yaradılmasında başlıca
məqsəd nədir?
8. Azad iqtisadi zonaların hansı formaları var?
9. Azad iqtisadi zonaların xarakterik cəhətləri
hansılardır?
10. İnnovasiya prosesi nədir?
11. İnnovasiya prosesinin məqsədini necə izah
eləmək olar?
153
VIII FƏSİL. BEYNƏLXALQ MARKETİNQDƏ
QİYMƏT SİYASƏTİ.
8.1.Beynəlxalq marketinqdə qiymətlərin əhəmiyyəti,
yeri və rolu.
Beynəlxalq marketinqdə qiymətlərin rolu hər zaman öz
aktuallığı ilə fəqlənmişdir. Qiymətlər vasitəsilə şirkətlər
öz bazar strategiyalarını qurmuş olurlar.
Getdikcə bazar münasibətləri daha geniş vüsət alaraq
ümumilikdə istehsal münasibətlərinin mahiyyətini dəyişir
və ona yeni məzmun verir. Yalnız bazar iqtisadiyyatına
tam bir inteqrasiya ölkəmizi iqtisadi cəhətdən daha da
gücləndirməyə və mövcud problemlərin mümkün qədər
tez həllinə imkan verəcəkdir. Bu baxımdan hər bir iqtisadi
subyekt bazar iqtisadiyyatına keçidi sürətləndirməli və
onun şərtlərinə düzgün əməl etməlidir. Bu şərtlərdən biri
də bazar iqtisadiyyatına uyğun gələn qiymət mexanizmi
və onun düzgün formalaşdırılmasıdır.
İqtisadi ədəbiyyatlarda tez – tez “qiymət necə müəy-
yənləşdirilir?” sualı ilə qarşılaşırıq. Bunu hərə bir cür izah
edir. Bəzən sadə, bəzən də mürəkkəb izahlar da verilir.
Amma nədənsə bu məsələ barəsində heç də həmişə təmiz
və açıq söhbət aparılmır. Buna görə də qiymətin əmələ
gəlməsi güclü narahatlıq doğurur. Məşhur alman
iqtisadçısı X. Şvalbenin fikrincə, buna əsas səbəb:
- Nominal bahalaşma;
- Bəzi müəssisələr (firmalar, şirkətlər və s.) qiymət
siyasətindən düzgün istifadə etmirlər. Belə ki, onlar
bazarda olan hökümdarlıqlarından çox açıq şəkildə və
özbaşınalıqla istifadə edirlər.
154
Marketinq sistemində qiymətin bir çox növlərindən
istifadə edilir. Bu isə, alqı – satqı prosesinin təşkilində
qarşıya çıxan bir çox müxtəlif xüsusiyyətlərdən irəli
gəlir.Qiymətdə olan fərqləri aydın görmək üçün xüsusi
qiymət növləri tətbiq edilir ki, bu da, öz növbəsində
qiymətləri və qiymət göstəricilərini düzgün seçməyə
əlverişli imkan yaradır. Bunlara aşağıdakıları aid etmək
olar:
- dünya qiymətləri;
- birja kotirovkası;
- məlumat və preyskurant qiymətləri;
- sifariş və təkliflər qiyməti:
- faktiki sazişlər qiyməti;
- xüsusi dəyər;
- daxili və xarici ticarət qiymət indeksləri və s.
İndi bu qiymətlərin əsas növlərinin üzərində qısaca da
olsa dayanaq.
Dünya qiymətləri – məhsulun (xidmətin) istehlak dəyə-
rini tam və obyektiv əks etdirən qiymətdir.
Müasir dövrdə ticarət təcrübəsində əqdləri bağlanarkən
bazis qiymətlərindən geniş istifadə edilir:
Bazis qiymətləri – buna çox ilkin (başlanğıc) qiymətlər
də deyilir. Bu, məhsulun (xidmətin) növünü və
keyfiyyətini müəyyən edərkən istifadə olunur. Bazis
qiymətləri satıcılarla alıcılar arasında kommersiya
danışıqları aparılarkən, onlar tərəfindən razılaşdırılır. Əgər
faktiki göstərilən məhsulların (xidmətlərin) xüsusiyyətləri,
texniki–iqtisadi göstəriciləri və keyfiyyəti əqdlərlə
göstərdiklərindən fərqli (aşağı) olarsa, bu zaman onların
dəyəri bazis (ilkin) qiymətləri ilə hesablanır.
155
Bazar və qiymət məhsul (xidmət) istehsalı ilə müşayiət
edilən kateqoriyalardır. Burada isə əsas və həlledici yeri
bazar tutur. Çünki məhsul istehsalında iqtisadi
münasibətlər əsas etibarı ilə istehsal prosesinin özündə
yox, bilavasitə bazar vasitəsilə yaradır. Başqa sözlə,
bazarları qiymət yox, qiyməti bazar yaradır. Bunu görə də
bazar əmtəə - pul münasibətlərinin və dəyər
kateqoriyasının yaranmasının əsas və həlledici forması
kimi çıxış edir.
Qiymət marketinq sistemində mühüm və həlledici rol
oynayır. Çünki qiymət iqtisadi göstəricilərə bilavasitə təsir
göstərir. Belə ki, müəssisənin firmanın, şirkətin və s.
mənfəəti aşağıdakı kimi müəyyən edilir:
M = ( Q – X ) x M H
Burada : Q – məhsulun (xidmətin) qiymətini,
MH - satılan məhsulun (xidmətin) həcmini və
X – bütün məsrəflərin ümumi cəmini (maya dəyərini)
göstərir.
Məhz məhsula qiymət müəyyən olunması müəssisənin
iqtisadi fəaliyyətinin həlledici mərhələsi olmaqla onun
bütün tərəflərini özündə əks etdirir. Bu cəhətdən
müəssisənin gələcək inkişafı onun qəbul etdiyi qiymət
siyasətindən, məhsulun qiymətindən və onun miqyasından
və qiymət əmələ gətirən ünsürlərin bütöv bir şəkildə,
hərtərəfli nəzərə alınmasından asılı olur. Qiymət sistemi
müəssisənin iqtisadi və sosial mövqeyinə mənfi və
müsbət təsir edə bilər. Bu, qiymət mexanizminin düzgün
təhlilindən və onun səviyyəsinin elmi cəhətdən
əsaslandırılmasından asılıdır.
156
Qiymət mürəkkəb iqtisadi kateqoriya kimi cəmiyyətdə
praktik olaraq əsas iqtisadi münasibətləri əks etdirir.Bu
prosesə hər şeydən əvvəl məhsul istehsalı və satışı,onun
dəyərinin formalaşması və həmçinin dəyər ifadəsində
yığım fondlarını yaranması,bölüşdürülməsi və istifadə
edilməsi aiddir. Odur ki, burada ilkin olaraq belə qənaətə
gəlmək mümkündür ki, qiymət bütövlükdə yalnız əmtəə -
pul münasibətləri sferasında təzahür edir.
Qiymətin iqtisadi mahiyyəti ilk növbədə onun yerinə
yetirdiyi funksialar vasitəsilə təzahür edir. Qiymətin
funksiyaları obyektiv iqtisadi qanunların fəaliyyətindən
əhımiyyətli dərəcədə asılı olub təsərrüfat həyatında çox
mühüm rol oynayır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində qiymətin fəaliyyət dairəsi
çox genişdir. Qiymət iqtisadi idarəetmə vasitəsi olmaqla
maliyyə, kredit, gömrük, xarici ticarət və vergi siyasəti,
əməyin ödənişi sistemi və gəlirlərin bölüşdürülməsi,
əhalinin sosial müdafiəsi və s. məsələlərin həlli sahəsində
səmərəli fəaliyyət göstərir. Bundan başqa,
qiymətəmələgəlmə sistemi bir çox məsələləri, o cümlədən
elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsini stimullaşdırır.
Qiymət səviyyəsinin düzgün seçilməsi üçün bəzi
tələblər yerinə yetirilməlidir ki, bunlardan biri də
insanların tələblərinin nəzərə alınmasıdır. Eyni zamanda,
gərək qiymət əhalinin rifahının yüksəldilməsi üçün şərait
yaratsın.
İqtisadi kateqoriya olan qiymət istehsalçı ilə istehlakçı,
müəssisələrlə dövlət, dövlətlə əhali, müəssisələrlə
icarədarlar, həmçinin müəssisə ilə müəssisə arasında
iqtisadi münasibətlərin formalaşmasında və inkişaf
157
etdirilməsində həlledici rol oynayır. O, istehsala, bölgüyə,
mübadiləyə və istehlaka bilavasitə təsir göstərir.
8.2. Beynəlxalq marketinq kompleksində qiymət
siyasəti.
Bazar iqtisadi sisteminə keçid qiymətin formalaşması
prosesini istehsal sferasından məhsulun satışı prosesinə,
yəni “tələb – təklif” təsiri ilə bazara keçirilməsini tələb
edir. Qiymət müəssisənin kommersiya fəaliyyətinə olan
həvəsini artırır.
Firmanın qiymət siyasəti- onun iqtisadi şəraitə
uyğunlaşmasını təmin edən ümumi siyasətinin əsas
hissəsidir.Bazar münasibətləri şəraitndə nər bir sahibkar,
firma və müəssisə isthsal etdiyi və bazara çıxardığı
məhsulun qiymətini sərbəst olaraq müəyyən edir. Bu
baxımdan bazarda qiymətin əmələ gəlməsinə əsas etibarilə
iki yanaşma tərzi mövcuddur:
a) istehsalçılar tərəfindən bazarda qiymətlərin fərdi
qaydada müəyyən edilməsi;
b) bazarda vahid qiymətlərin formalaşdırılması.
Birinci halda qiymətlər alıcı və satıcı arasında
razılaşmalar nəticəsində müqavilə əsasında formalaşır ki,
burada da tərəflərin maraqları təmin edilir. İkinci halda isə
alıcılar əmtəələri eyni qiymətə əldə edirlər. Alıcılar üçün
vahid qiymətlərin adətən konkret əmtəə bazarının
xüsusiyyətləri, onun texniki cəhətdən mürəkkəbliyi və
qiymətlərin differensialaşdırılması şəkilən xərclərlə
bağlıdır. Bazarda vahid qiymətlərin formalaşması o zaman
reallaşır ki, sahibkarlar bazarlarda standart məhsullar
təklif edirlər. Vahid qiymətlərin mövcudluğu barədə alıcı
158
xəbərdar olmaqla onu müqayisə edə bilir və məhsulu əldə
edərkən heç bir problem olmadan qərar qəbul edir.
Bir çox firmalar qiymət siyasətinin həyata
keçirilməsində tez-tez nəzərə çarpacaq qüsurlara yol
verirlər. Bunlardan ən çox müşahidə olunanları
aşağıdakılardır:
- Qiymətin əmələ gəlməsi istehsal xərcləri ilə
həddindən artıq bağlı olur; qiymət bazar şəraitinin
dəyişməsi ilə zəif uyğunlaşdırılır; qiymət faktorundan
iqtisadi proseslərdə marketinqin digər elementləri ilə
müqaisədə zəif istifadə olunur; qiymət bazarının
seqmentlərində baş verən proseslərlə zəif əlaqələndirilir.
Qiymət siyasətinin tədqiqi ilə bağlı yuxarıda göstərilən
çatışmazlıqlar müəssisə və firmaların bilavasitə məhsul
istehsalına və satışına çəkdikləri xərcləri konpensasiya
etməyə və kifayət qədər məənfət götürülməsinə
çalışmaları ilə bağlıdır. Bazara məhsul çıxaran bu və ya
digər istehsal sturukturu öz məhsulunu mümkün qədər
baha satmağa çalışır. Müəssisələrin qiymət siyasətinin
həyata keçirilməsi sahəsində zəruri bilik və təcrübələrin
olmaması çatışmazlıqların yaranmasına gətirib çıxarır.
Qiymət siyasəti hazırlanarkən inkişaf etmiş ölkələrin
təcrübəsinə istinad edilməlidir. Onun xususiyyətləri və
şərtlərinin, habelə praktiki olaraq üstünlüklərin
öyrənilməsi və yerli şəraitə uyğunlaşdırılaraq tətbiq
edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Qiymət nəzəriyyəsi ictimai istehsalın əsas sferasını
təşkil etməklə, istehsal nəticəsində yaranan məhsulun
mübadiləsi və yenidən bölüşdürülməsi prosesində də
təzahür edir. Qiymət ilk növbədə dəyərdən asılıdır
159
(məhsul istehsalına sərf edilən məsariflərin
dəyişməsindən).
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində qiymətin əmələ
gəlməsinin başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, real
qiymətin yaranması prosesinə istehsal sferasında, nə də ki,
müəssisədə baş vermir. O, yalnız məhsulun (xidmətin)
satışı sferasında, yəni bilavasitə bazarda yaranır.
Qiymətin əmələ gəlməsi mexanizmi isə qiymət və
onun dinamikası vasitəsilə həyata keçirilir. Qiymətin
dinamikası isə 2 əsas amilin qarşılıqlı təsirindən
formalaşır:
- strateji amil
- taktiki amil
Strateji amil dedikdə, bu, qiymətin məhsulun
(xidmətin) dəyərinin uyğun olaraq yaranması kimi başa
düşülür. Odur ki, qiymət daim məhsulun (xidmətin) dəyəri
ətrafında dəyişir.
Qiymətin məqsədyönlülüyü ondan ibarətdir ki, həllində
qiymətlərdən istifadə edilməli olan əsas iqtisadi və sosial
problemləri dəqiq müəyyən etmək zəruridir. Buna misal
olaraq qiymətlərin, pirinsipcə yeni mütərəqqi məhsulların
mənimsənilməsinə, onun keyfiyyətinin yüksəldiyməsinə
istiqamətləndirilməsini göstərmək olar. Bu məhsula
bilavasitə onun buraxılışından sonra və onun istehsalının
genişləndirilməsinə qədər maksimum (inhisar) mənfəəti
təmin edən qiymətlər qoyulur.
Qiymətlərin yaranmasına təsir göstərən bütün amillər
müxtəlifliliyini müasir iqtisadiyyat üç qrupa bölür:
1) bazar (qeyri- konyuktura) amilləri;
2) konyuktura (bazar vəziyyəti) amilləri;
3) tənzimləyici amillər.
160
Bazar amilləri əmtəə bazarı şəraitində müxtəlif
(istehsaldaxili və qeyri- istehsal) məsrəflərdir. Qiymətlərin
bu amillərin təsiri altında dəyişməsi məsrəflərin dəyişməsi
istiqamətində baş verir. Konyuktura amilləri bazarın
dəyişməsindən meydana çıxır və makro iqtisadi şəraitdən,
istehlak tələbindən və s. asılıdır.
Qiymətə hər hansı konkret və müəyyən bir məhsula
(xidmətə) görə tutulan məbləğ; nəticəyə görə
mükafatlandırma kimi də baxırlar. Hər hansı bir nəticəyə
görə, məsələn, kimsə (satıcı yaxud alıcı) məhsulları bazara
çıxararkən, o, ilk əvvəl bazarda həmin növ məhsulların
mövcud olan faktiki qiymət haqqında düşünür. Belə ki,
həmin şəxslərin hər biri (alıcı və satıcı) ayrılıqda qiymətə
öz şəxsi prizmasından baxır. Başqa sözlə, qiymətə
yanaşmada müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bunun 2 əsas
forması:
Satıcın (istehsalçının) mövqeyindən qiymətə yanaş-
ma;
Alıcının baxımından qiymətə yanaşma.
Aydındır ki, istehsalçı (satıcı) çalışacaq ki, öz
məhsulunu (xidmətini) bazarda mümkün qədər yüksəq
(baha) qiymətə satsın və bununla da özünün gəlirini
mümkün qədər maksimumlaşdırsın. Alıcı isə, əksinə,
çalışacaq ki, ona lazım olan məhsulu (xidməti) bazardan
mümkün qədər aşağı (ucuz) qiymətə alsın.
Marketinq fəaliyyətinin əsas tərkib hissəsi kimi qiymət
siyasətinin (strategiyası və taktikasının) hazırlanması
prosesi çıxış edir. Çünki marketinq kompleksinin əsas və
həlledici amillərindən biri də qiymətdir. Bu baxımdan
müəssisədə qiymət siyasətinin (strategiyası və taktikası)
hazırlanması aparıcı mövqe tutur. Maksimum mənfəət
161
əldə etməyi özünün son məqsədi kimi qarşıya qoymuş
müəssisə qiymət strategiyası və taktikasının
hazırlanmasına ciddi yanaşmalı, ona üstünlük mövqeyi
prizmasından baxmalıdır.
Məlumdur ki, müəssisənin marketinq mühitini təşkil
edən bütün amillər onun fəaliyyətinə bilavasitə təsir. Odur
ki, qiymət siyasətini işləyib hazırlayarkən bu amillərin
təsiri nəzərə alınmalıdır. Bu zaman ilk növbədə, bazar
konyukturası, rəqabət mühiti, məhsulun bazar mövqeyi,
rəqiblərin vəziyyəti, qiymətin dəyişilməsinə rəqiblərin və
istehlakçıların reaksiyası və s. nəzərə alınmalıdır. Eləcə də
müəssisənin (firmanın və s.) fəaliyyətinə obyektiv təsir
edən amillər qrupu da (tələb – təklif, gəlir, vergi və sosial
amillər) nəzərdən qaçırılmamalıdır.
Qiymət siyasətinin hazırlanmasında əsas mərhələlərdən
biri istehsal olunmuş yeni məhsullara qiymətlərin
müəyyən edilməsidir. Bu yeni məhsullardan istifadə
edilməsi, istifadə olunmuş məhsulların yeni əldə olunmuş
bazarlara çıxarılması və ya başqa satış kanallarının
tapılması zamanı daha çox aktuallıq kəsb edir. Firmalar öz
məhsullarını bazara çıxararkən, qiymət və keyfiyyət
arasındakı uyğunluğu nəzərə alırlar. Firmalar bazara
çıxardıqları yüksək keyfiyyətli məhsulu yüksək qiymətə,
orta keyfiyyətli məhsulu orta qiymətə və nəhayət aşağı
keyfiyyətli məhsulu aşağı qiymətə satırlar. Məsələyə bu
cür yanaşmanın əlverişliyi ilk növbədə alıcıların müxtəlif
məhsullara olan tələbi və məhsulların qiyməti ilə şərtlənir.
162
8.3.Beynəlxalq marketinq sistemində qiymət
siyasətinin formalaşdırılması.
Qiymət siyasətinin hazırlanmasına təsir edən amil kimi
rəqabət amilini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Belə ki,
rəqabət amili müəssisənin bilavasitə fəaliyyət göstərdiyi
bazarın tipini müəyyən edir. Məhz buna görə də
müəssisənin hansı bazarda fəaliyyət göstərməsi onun
qiymət siyasətinə təsir göstərir və onu tamamilə dəyişə
bilər.
Bazar iqtisadiyyatı şəraiti yeni müəssislərin (firmaların,
şirkətlərin və s.) ayrı – ayrı şəxslər (sahibkarlar) tərəfindən
yaradılması və idarə olunması daha mütərəqqi idarəetmə
metodlarının tətbiqini tələb edir. Bu zaman isə
marketinqin idarə edilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Marketinq fəaliyyətinin əsas tərkib hissəsi kimi qiymət
siyasətinin (strategiyası və taktikası) hazırlanması prosesi
çıxış edir. Çünki marketinq kompleksinin əsas və həlledici
amillərindən biri də qiymətdir. Bu baxımdan müəssisədə
qiymət siyasətinin (strategiyası və taktikası) hazırlanması
aparıcı mövqe tutur. Hər bir müəssisə maksimum mənfəət
əldə etməyi özünün son məqsədi kimi qarşıya qoyur.
Qiymət siyasətinin formalaşmasının metodlarından biri
mənfəətin və zərərin maksimum səviyyəsinin təhlili
əsasında satış qiymətinin müəyyən edilməsidir. Qiymət
siyasətinin formalaşmasının bu metodu istehsal və satışın
həcminin müəyyənləşdirilməsinə imkan verir. Adı çəkilən
metod firmanın qiymət vasitəsilə maksimum mənfəət əldə
etməsinə şərait yaradır.
Qiymət siyasətinin formalaşmasında rəqabətin nəzərə
alınmasının da böyük əhəmiyyəti vardır. Əgər firma
163
bazarda inhisarçı mövqeyə malikdirsə, onda o böyük
həcmdə mənfəət əldə etməyə qadirdir. Satılan məhsulların
və göstərilən xidmətlərin qiymətləri müəyyən edilərkən
bazarda rəqabət aparan firmanın imkanları nəzərə alınır.
Qiymətin müəyyən edilməsinin bu metodu rəqabət
şəratinin və bazarda firmanın mövcud vəziyyətinin
dəyişməsi ilə bağlıdır.
Qiymətin əmələ gəlməsinin digər bir metodu da vardır.
O da bazarda liderlik edən firmalar tərəfindən qiymətin
müəyyən edilməsidir. Bu zaman firmalar istehsal etdikləri
məhsullara qiymət qoyarkən həmin qiyməti bazarda daha
çox xüsusi çəkiyə malik olan lider firmanın müəyyən
etdiyi qiymətin səviyyəsinə uyğunlaşdırırlar. Bazarın
konyukturundan asılı olaraq liderlik edən firma alıcıların
yüksək təbəqəsinin rəqabətini qazanır.
Firmanın qiymət siyasətinin formalaşmasında adları
çəkilən metodların təhlili göstərir ki, bazarda qiymətlər
müəyyən edilərkən rəqabətin mövcud vəziyyəti nəzərə
alınmalıdır. Bazarda tələbin və əhalinin alıcılıq
qabiliyyətlərinin dəyişməsi nəzərə alınmadığı halda
təminatlı mənfəət əldə etmək və xərcləri kompensasiya
etməklə bağlı istehsalçının atdığı addımlar uğursuzluqla
nəticələnəcək və satışın həcminin artmasına əhəmiyyətli
təsir göstərməyəcəkdir. Bu da ilk növbədə müəssisənin
maliyyə fəaliyyətinin pozulmasına gətirib çıxaracaqdır.
Əksinə, bazara çıxarılan əmtəə və xidmətlər alıcının
istəyinə uyğun olduqda və bazar konyukturunun
dəyişməsi nəzərə alındıqda istehsalçının satış qiymətlərini
tənzimləmək, ona nəzarət etmək imkanları yaranır. Bu da
maksimum həcmdə mənfəət əldə olunmasına təminat
yaradır.
164
Qiymətin müəyyən edilməsi bir neçə mərhələnin həyata
keçirilməsini nəzərdə tutur:
- qiymət siyasətinin məqsədlərinin müəyyən
edilməsi;
- tələbin təhlili;
- xərclərin təhlili;
- bazarda tərəf müqabili olan digər istehsalçıların
əmtəə təkliflərinin və məhsullara qoyduqları qiymətlərin
öyrənilməsi;
- qiymətlərin əmələ gəlməsi və qiymətqoyma
metodlarının seçilməsi;
- qiymətlərin səviyyəsi ilə bağlı yekun qərarların
qəbul edilməsi.
Qiymət siyasətinin müəyyən edilməsində növbəti
addım tələbin müəyyən edilməsi (öyrənilməsi) və onun
təhlilidir. Tələb mütəhərrikliyi aşağı olduqda bazarda
satıcı əmtəəyə daha yüksək qiymət qoyur. Əksinə tələb nə
qədər yuxarı olduqda onda firma öz məhsulunun qiymətini
aşağı salır. Bu da satış həcminin artmasına gətirib çıxarır.
Qiymət siyasətinin müəyyən edilməsində növbəti
mərhələ qiymətin əmələ gəlməsi metodlarının seçilməsidir.
Qiymətin əmələ gəlməsi metodları müxtəlifdir. İlk
növbədə qiymətin əmələ gəlməsinin xərc metodları
üzərində dayanaq. Bu metod istehsal olunan məhsullara
çəkilən xərclər əsasında müəyyən edilir və aşağıdakı
tərkib ünsürlərinin məcmusunu özündə əks etdirir:
a) Minumum xərclər metdu;
b) Qiymətə əlavələr vasitəsilə onun artmasını
nəzərdə tutma metodu;
c) Qiymətin əmələ gəlməsinin məqsədli metodu.
165
8.4. Qiymət sistemi və onun təsnifatı.
İqtisadiyyat sahəsində fəaliyyət göstərən bütün
qiymətlər bir – biri ilə qarşılıqlı əlaqədə və asılılıqda, həm
də üzvi vəhdətdə olmaqla, qiymət sistemini təşkil edirlər.
Bu sistem çoxsaylı və müxtəlif bazar amillərinin təsiri
altında daimi olaraq dəyişkən vəziyyətdə olur.
Bütün qiymətlər qarşılıqlı əlaqədədir və vahid sistem
əmələ gətirirlər. Bazar amillərinin təsiri altında qiymətlər
dəyişməyə məruz qalır. Qiymətlərin qarşılıqlı əlaqəsi və
qarşılıqlı asılılığı şərtlənir:
- Birincisi, fəaliyyət nəticələri qiymətlərlə ifadə
olunan müəssisələrin qarşılıqlı əlaqələri ilə;
- Ikincisi, qiymətlərin ümumi iqtisadi prinsip-
lərdə - dəyər qanununda, təklif və təklifin nisbətində və b.-
formalaşması ilə.
Ərazi təsirindən asılı olaraq bu qiymətlər bütün ölkə
ərazisi üçün vahid və ya regional (qurşaq yaxud zona)
qiymətlər ola bilər. Nəqliyyat xərclərinin istehlakçı
tərəfindən ödənilməsi xarakterindən asılı olaraq, qiymətlər
istehsal yerindəki qiymətlərə, göndərmə xərcləri daxil
edilən qiymətlərə, zona qiymətlərinə və bazis məntəqəsi
tapşırığı ilə müəyyən olunan qiymətlərə bölünürlər.
Qiymət sistemi bir – biri ilə qarşılıqlı əlaqədə və qarşı-
lıqlı fəaliyyətdə olan ayrı – ayrı və müxtəlif qiymət
bloklarından təşkil edilir. Mövcud ədəbiyyatlarda bu
bloklardan ən əsas və vacib olanları kimi aşağıdakılar
qeyd edilir:
Topdansatış qiymətləri;
Tikinti materialları üzrə olan qiymətlər;
Tədarük qiymətləri;
166
Pərakəndə satış qiymətləri;
Nəqliyyat və rabitə üzrə tariflər.
Qiymət sisteminə isə daxil olan bütün qiymətlərin
qarşılıqlı əlaqəsi və qarşılıqlı fəaliyyəti 2 əsas vacib şərtlə
bilavasitə bağlıdır: Birincisi, bütün qiymətlər vahid
metodoloji əsasa (dəyər, tələb və təkif qanunlarına) görə
formalaşır. İkincisi, müxtəlif istehsal sahələrinə mənsub
olan təsərrüfatçılıq subuyektlərinin fəaliyyətləri bilavasitə
qiymətlərlə bağlıdır. Odur ki, həmin qiymətlər də qarşı-
lıqlı əlaqədə olur.
Bir sıra iqtisadi əlamətlərindən asılı olaraq, bütün
qiymətlər növlərinə və yarımnövlərinə görə təsnifləşdirilir.
Mütəxəssislər, ilk əvvəl, bütün qiymətləri onların xid-
mət göstərdikləri sahələrin və iqtisadi sferaların özünə-
məxsus xüsusiyyətlərindən asılı olaraq aşağıdakı kimi
təsnifləşdirirlər:
- Tikinti materialları üzrə qiymətlər;
- Tədarük qiymətləri;
- Yük və sərnişin nəqliyyatları üçün tariflər;
- Xarici ticarət mal dövriyyəsinə xidmət edən
qiymətlər;
- Əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin tarifləri.
İstehsalçı ilə istehlakçının məhsul satışında əlaqə
səviyyəsindən asılı olaraq məhsulun qiymətləri topdansa-
tış qiymətlərinə və pərakəndə satış qiymətlərinə ayrılırlar.
Qiymət sistemi müəssisənin iqtisadi və sosial mövqe-
yinə mənfi və müsbət təsir edə bilər. Bu, qiymət
mexanizminin düzgün təhlilindən və onun səviyyəsinin
elmi cəhətdən əsaslandırılmasından asılıdır.
Qiymətin köməyi ilə yaradılan məhsul istehsalçı və
istehlakçılar cəmiyyətinin ayrı-ayrı təbəqələri arasında
167
bölüşdürülür. Bu funksiya dövlət tərəfindən tənzimlənən
qiymətlər vasitəsilə daha qabarıq təzahür edir. Əmtəənin
qiyməti onun dəyərindən yüksək olarsa, onun bu hissəsi
satışın xeyrinə yenidən bölüşdürülür. Alıcı isə həmin
məhsulu aldıqda əlavə xərc çəkməyə məcbur olur. Bu da
satıcının gəlirlərinin artmasına gətirib çıxarır. Lakin əsas
məsələ qiymətlərin bu funksiya vasitəsilə sosial
probemlərin həllinin təmin edilməsidir. Bu şəraitdə
istehlak səbətinə daxil olan konkret məhsulların həyati
əhəmiyyəti güclənir və təhlükəli halların məhdudlaşdırıl-
ması zərurəti yaranır. Qiymətin dəyərdən kənarlaşması
milli gəlirin yenidən bölüşdürülməsinə səbəb olur.
Qiymətin bu funksiyası vasitəsilə istehsalçı və
istehlakçıların gəlirlərinin və xərclərinin qarşılıqlı əlaqəsi
təmin edilir. Bazar münasibətləri şəraitində qiymət,
əmtəənin alıcısı və satıcısı arasında mürəkkəb qarşılıqlı
münasibətlər nəticəsində yaranmışdır.Yerli xususiyyətli
ticarət anlaşmalarında əmtəənin maya dəyərinin onun
dəyərindən kənarlaşması konkret növ məhsullar üzrə
qiymətin onun real dəyərindən kənarlaşmasını
qanunauyğun hesab edir. Alqı-satqı şəraitində əmtəələrin
həcmi və dəyəri qiymətlə tarazlaşdırılır.
Tələb məhfumu alıcıların əmtəələrə olan tələbatını
ifadə edir. Təcrübədə bazar qiymətlərilə alınan
məhsulların miqdarı ilə təlabat arasında əks əlaqə və ya
tərs mütənasiblik mövcuddur. Tələb və təklifin qarşılıqlı
təsiri əsasında qiymətin tarazlığının olması yalnız azad
bazar şəraitində mümkündür. Bazar qiymətlərinin tarazlığı
tələb və təklifi elə bir nisbətdə formalaşdırır ki, bu zaman
alıcının əldə etmək istədiyi məhsulun miqdarı bazarda
istehsalçının təklif etdiyi məhsulun həcminə ekvivalent
168
olur. Reallıqda isə bu qiymətin bu tarazlığı daimi pozulsa
da, bu və ya digər iqtisadi vasitələrin təsiri nəticəsində
yenidən tarazlıq vəziyyətinə qayıdır. Tələb və təklif
arasındakı bərabərləşdirici funksiyanı yerinə yetirməklə
qiymət, əmtəələrin çatışmazlığı şəraitində təklifin
artmasını stimullaşdırır və ya təklifi məhdudlaşdırmaqla
bazarda artıq məhsulları azaldır.
Müasir dövrdə qiymətin istehsalın səmərəli yerləşməsi
ilə bağlı funksiyası mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qiymət
mexanizminin köməyi ilə iqtisadiyyatın sektoruna, o
cümlədən tələbin artması və rəqabətin təsiri altında yüksək
mənfəət norması əldə edilən inkişaf etmiş istehsal
sahələrinə kapital axını təmin edilir. Hər hansı fəaliyyət
sferasının, iqtisadiyyatın bu və ya digər sahələrinin
investisiyalaşdırılması hər bir müəssisə və firma tərə-
findən sərbəst şəkildə müəyyən edilməlidir. Ümumiyyətlə,
bu funksiya ilə qiymət mexanizmi sərmayələrin yüksək
mənfəət normasına malik iqtisadiyyat sahələrinə axınını
təmin edir.
Qiymətlərin elmi cəhətdən əsaslandırılması prinsipi
qiymət əmələgəlmədə bazar iqtisadiyyatının inkişaf qa-
nunlarının və hər şeydən əvvəl isə dəyər qanununun, tələb
və təklif qanununun dərk olunması və uçotu zəruriyyətin-
dən ibarətdir.
Qiymətin məqsədyönlülüyü ondan ibarətdir ki, həllində
qiymətlərdən istifadə edilməli olan əsas iqtisadi və sosial
problemləri dəqiq müəyyən etmək zəruridir. Buna misal
olaraq qiymətlərin, pirinsipcə yeni mütərəqqi məhsulların
mənimsənilməsini, onun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə
istiqamətləndirilməsini göstərmək olar. Bu məhsula
bilavasitə onun buraxılışından sonra və onun istehsalının
169
genişləndirilməsinə qədər maksimum (inhisar) mənfəəti
təmin edən qiymətlər qoyulur.
8.5. Qiymətin funksiyaları.
Qiymətin funksiyaları onun daxili məzmununu xaricə
göstərməkdir. Qiymətin funksiyaları dedikdə, buraya
yalnız bütün növ qiymətlər üçün xarakterik olan
funksiyalar aid edilir. Ümumiyyətlə, qiymətin 6 əsas
funksiyası var: uçot, bölgü, həvəsləndirici, tələb və təklifin
balanslaşdırılması; istehsalın səmərəli yerləşdirilməsi
meyarı və informasiya funksiyası.
Qiymətin “uçot” funksiyası. Bu, qiymətin iqtisadi
mahiyyətindən irəli gəlməklə, ictimai əmək məsrəflərinin
uçotu və ölçülməsini həyata keçirir. Yəni qiymət dəyərin
pulla ifadəsi olmaqla, hər hansı növ məhsul növü üzrə
tələbatın ödənilməsinin cəmiyyət üçün neçəyə başa
gəlməsini müəyyənləşdirməyə kömək edir. Qiymət
məhsulun (xidmətin) hazırılanmasına nə qədər əmək,
xammal, material, yarımfabrikat, dəstləşdirici məmulatlar
və s. sərf edildiyini göstərir və həm də əməyin səmərəli
istifadə olunma səviyyəsini xarakterizə edir.
Qiymətin bu funksiyası dəyər göstəricilərinin müəyyən
edilməsində də istifadə edilir. Həmin göstəricilər 2 qrupa
bölünür:
Miqdar (kəmiyyəti) göstəriciləri.
Keyfiyyət göstəriciləri.
Qiymətin “bölgü” funksiyası. Bu, bazar amillərinin
təsiri nəticəsində qiymətin dəyərindən kənarlaşması ilə
bilavasitə bağlıdır. Qiymətin bu funksiyası milli (xalis)
170
gəlirin aşağıdakılar arasında olan bölgüsündə və yenidən
bölgüsündə qiymətin bilavasitə iştirakını göstərir.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, bazarda əmtəə qiymətləri
son nəticədə müvazinətləşməlidir. Hər bir anda və hər bir
konkret əmtəə üçün əmtəə qiyməti onun dəyəri ilə üst-üstə
düşməyə bilər və onda bazarın bir qrup iştirakçılarının
uduşu digər qrupunun uduzmağına bərabərləşir. Əgər
əmtəə qiyməti onun real dəyərindən aşağı olarsa, onda pul
artıqlığı alıcıların sərəncamında olmuş olur.
Qiymətin “həvəsləndirici” funksiyası. Bu, müxtəlif
növ məhsulların (xidmətlərin) istehsalına və istehlakına
qiymət vasitəsi ilə (mükafatlandırma və s.) təsir edilmə-
sidir.
Qiymətin “tələb və təklifin balanslaşdırılması”
funksiyası. İstehsal (satış) və istehlak (alış) arasında
qarşılıqlı əlaqə qiymətlər vasitəsi ilə həyata keçirilir.
Müəyyən əmtəənin qiyməti əsasında tələb və təklif
arasında müvazinətin pozulması haqqında mühakimə
yürütmək olar. Əmtəələr çatışmadıqda onlar daha yüksək
qiymətə satıla bilərlər, bu da istehsalçı üçün onların
buraxılışının artırılmasını məqsədəuyğun edir. Belə
çoxalma əmtəə çatışmazlığı ləğv edilmədikcə hələ davam
edəcəkdir, beləliklə və təklif tələblə balanslaşdırılmış olur.
Qiymətin “istehsalın səmərəli yerləşdirilməsi meyarı”
funksiyası. Bu onu göstərir ki, qiymət mexanizmin
köməyi ilə kapitalın iqtisadiyyatın bir sahəsindən digərinə,
eləcə də sahə daxilində az rentabelli olan sektordan daha
çox səmərə verə bilən bölməyə yönəldilməsini təmin edir.
Qiymətin “informasiyası” funksiyası. Qiymətlər
iqtisadiyyatın və onun ayrı – ayrı sahələrinin informasiya
sisteminin əsasını təşkil etməklə, “indiqator” funksiyasını
171
həyata keçirir. Bir çox iqtisadi ədəbiyyatlarda buna
“resursların optimal (ən münasib və əlverişli) variantda
bölüşdürülməsi” funksiyası da deyilir.
Deməli, qiymətlərin dövlət tənzimlənməsinin səviyyəsi
iqtisadi vəziyyətlə birbaşa əlaqəlidir. O, böhran hallarında,
inflyasiyanın gücləndiyi, məhsul qıtlığı yarandığı,
iqtisadiyyatın daha tez qurulması zamanı gücləndirilir,
böhrandan çıxdıqdan sonra isə nisbətən zəifləyir.
Qiymət və digər normativ aktların tənzimlənməsinin
pozulması haqqında dövlət ciddi sanksiya tətbiq edir.
Hətta cərimədən əlavə məsuliyyətə də cəlb oluna bilər.
Qiymətin tənzim olunması əmək və inzibati nazirlik,
qiymət üzrə Dövlət Təftiş Komitəsi tərəfindən və s. həyata
keçirilir.
Qiymətin müxtəlif funksiyaları bir-biri ilə qarşılıqlı,
bəzən birbirinə zidd, bəzən də eyni istiqamətdə fəaliyyətdə
olurlar. Belə ki, qiymətin stimullaşdırıcı (stimullaşdırıcı
qiymət) funksiyası ilə tələb və təklifin balanslaşdırılması
funksiyası eyni istiqamətdə fəaliyyət göstərə bilər. Bu, o
halda baş verir ki, yüksək satış qiyməti böyük tələbat olan
əmtəələr istehsalının yüksəlməsinə səbəb olur. Əksinə,
aşağı satış qiyməti tələbat az olan əmtəələr istehsalının
ixtisarına səbəb olur. Bu da tələb və təklifin
müvazinətləşdirilməsinə gətirib çıxarır.
Qeyd etmək lazımdır ki, uçot funksiyası bütün digər
qiymət funksiyalarının əks istiqamətində fəaliyyət göstərə
bilər. Bu onunla izah olunur ki, bazar şəraitində faktiki
əmələ gəlmiş satış qiymətləri müəyyən əmtəənin
istehsalına və reallaşdırılmasına çəkilən real xərclərdən
çox olur, yaxud, əksinə, bunlardan aşağı olur, buna görə
172
qiymətin rolu və təsiri hər bir konkret halda hərtərəfli
təhlil nəticəsində aşkar olur.
Müzakirə üçün suallar.
1. Qiymət nədir?
2. Marketinqdə qiymət hansı funksiyaları yerinə
yetirir?
3. Qiymətə təsir edən amilləri izah edin.
4. Qiymət elastikliyi nəyi хarakterizə edir və necə
hesablanılır?
5. Qiymət hansı əlamətlərə görə təsnifləşdirilir?
6. Qiymətin dünya bazarı qiyməti kimi qəbul edilməsi
üçün o, hansı şərtlərə cavab verməlidir?
7. Qiymətin məqsədyönlülüyü nədən ibarətdir?
8. Qiymətin funksiyalarını sadalayın
9. Qiymətin uçot funksiyasını aydınlaşdırın.
10. Qiymətin bölgü funksiyasının mahiyyətini
açıqlayın.
11. Qiymətin funksiyaları arasındakı fərqi açıqlayın.
173
IX FƏSİL. İXRAC POTENSİALININ
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ VƏ RƏQABƏT
QABİLİYYƏTİNİN TƏHLİLİ
9.1.Qiyməti müəyyən etmə metodları.
Qiymətin müəyyən edilməsində aşağıdakı:
a) хərclərə əsaslanan;
b) rəqabətə əsaslanan;
c) tələbə əsaslanan;
ç) marketinqə əsaslana qiymətqoyma metodlarından
istifadə edilir.
Хərclərə əsaslanan qiymətqoyma metodları
qiymətqoymanın ən geniş yayılmış formasıdır. Bu
metodunun əsas mahiyyəti məhsula çəkilən хərclərin
üzərinə mənfəət norması və ya əldə edilməsi nəzərdə
tutulan mənfəəti təmin etməli olan qiymət artımı əlavə
edilir və o, məhsulun qiyməti kimi götürülür.
Хərclərə əsaslanan qiymətqoyma metodunun müхtəlif
formaları vardır: tam хərclərə görə; birbaşa хərclərə görə;
investisiyanın rentabelliyi normasına görə; хərclərin
rentabelliyi normasına görə və s.
Tam хərclərə əsaslanan qiymətqoyma metodunda
qiymətqoymanın 2 üsulundan istifadə edilir:
- məhsulun tam хərcləri məbləğinin üzərinə mənfəət
normasının əlavə edilməsi;
- məhsulun maya dəyərinin üzərinə satış qiymətinə
görə müəyyən edilmiş mənfəət normasının əlavə edilməsi.
Qiymətqoymanın məhsulun maya dəyərinin üzərinə
mənfəət normasının əlavə edilməsi üsulunda məhsulun
qiyməti onun maya dəyərinin, yəni ona çəkilmiş birbaşa
174
və sabit хərclərinin cəminin üzərinə fiksəedici mənfəət
norması gəlməklə hesablanılır.
Birbaşa хərclərə görə qiymətqoyma metodunda
məhsulun hazırlanmasına çəkilmiş birbaşa хərclərin
üzərinə fiksəedici mənfəət norması və ya satış qiymətinə
görə müəyyən edilmiş ticarət güzəşti əlavə edilir. Alınmış
məbləğ məhsulun qiyməti kimi qəbul edilir. Burada tam
хərclərə əsaslanan qiymətqoyma metodunda olduğu kimi
aşağıdakı üsullardan istifadə edilir:
1) birbaşa хərclərin üzərinə mənfəət normasının əlavə
edilməsi
2) birbaşa хərclərin məbləğinin üzərinə satış qiymətinə
görə müəyyən edilmiş güzəştin əlavə edilməsi.
Хərclərin rentabelliyi normasına görə qiymətqoyma
metodu qiymətin elə bir səviyyəsinin müəyyən edilməsini
nəzərdə tutur ki, o, məhsul satışının verilmiş miqdarında
məhsulun maya dəyərini ödəməklə yanaşı хərclərin
rentabelliyinə görə müəyyən edilmiş məqsəd mənfəətinin,
yəni planda nəzərdə tutulan mənfəətin əldə edilməsini də
təmin edir. Bu halda məhsulun qiymətini müəyən etmək
üçün məhsulun istehsalına və ya satışına çəkilən birbaşa
və sabit хərclərin ümumi məbləğinin üzərinə məqsəd mən-
fəətinin məbləğini gəlir və alınmış nəticəni məhsul
satışının ehtimal olunan miqdarına bölürlər.
Məhsulun qiyməti investisiyanın rentabelliyi normasına
görə qiymətqoyma metodu ilə müəyyən edildikdə əvvəlcə
məhsulun istehsalına sərf edilmiş investisiyanın həcmi, bu
investisiyaya görə əldə edilməsi nəzərdə tutulan rentabel-
lik səviyyəsi müəyyənləşdirilir və bunların əsasında əldə
ediləcək mənfəətin məbləği hesablanılır. Sonra isə mənfə-
ətin məbləğini məhsul istehsalının və ya satışının ehtimal
175
edilən məbləğinə bölürlər. Hər bir məhsula düşən
mənfəətin məbləğinin üzərinə məhsulun maya dəyərini
gəlməklə onun qiymətini müəyyən edirlər.
Rəqabətə əsaslanan qiymətqoyma metodu vasitəsilə
müəssisə məhsulunun qiymətini müəyyənləşdirdikdə ona
çəkilən хərclərə deyil, rəqiblərin qiymət strategiyasına,
qiymətlərinə əsaslanaraq öz məhsulunun qiymətini rəqib
müəssisənin qiymətlərinə uyğunlaşdırır.
Tələbə əsaslanan qiymətqoyma metodunda məhsulun
qiyməti ona olan tələbin həcminə görə müəyyənləşdirilir
və onun dəyişməsinə uyğun olaraq dəyişdirilir. Müəssisə
tələbə əsaslanan qiymətqoymanın son hədd qiymətqoyma
metodundan; zərərsiz çevik qiymətqoyma metodundan;
tələbin həcmi əsasında qiymətqoyma metodundan; satış
yerinə görə qiymətqoyma metodundan və mövsümiliyə
görə qiymətqoyma metodundan istifadə edə bilər.
Marketinqə əsaslanan qiymətqoyma metodları
məhsulun qiyməti marketinq amillərinə, marketinq
strategiyasına uyğun olaraq müəyyənləşdirilir. Marketinqə
əsaslanan qiymətqoyma metodunda müəssisə marketinq
strategiyasına əsaslanan qiymətqoyma, məhsulun
istehlakçı üçün faydalılığına görə qiymətqoyma, məhsulun
keyfiyyətinə görə qiymətqoyma və çeşid qrupuna görə
qiymətqoyma metodlarından istifadə edə bilər.
Qiymətlərin cari səviyyəsinə görə qiymətqoyma
metodundan, sahədə lider müəssisə olmadığı halda istifadə
edilir. Məhsulun qiyməti sahədə formalaşmış qiymətlərin
səviyyəsinə uyğun olaraq müəyyən edilir və onun dəyiş-
məsinə uyğun olaraq müəssisə də öz məhsulunun
qiymətlərini dəyişir. Qeyd etmək lazımdır ki, müəssisənin
müəyyən etdiyi qiymət sahədə formalaşmış qiymətlərin
176
səviyyəsindən aşağı və yuхarı, yaxud da ona bərabər ola
bilər.
Tender əsasında qiymətqoyma metodunda istifadə
edərək müəssisə məhsulun qiymətini aşağıdakı qaydada
müəyyənləşdirir: O, tenderi keçirilən məhsul üzrə müхtəlif
qiymətlər müəyyən edir. Müхtəlif vasitələrlə hər bir
qiymət variantı üzrə həm həmin qiymətin alıcı tərəfindən
qəbul edilməsi ehtimalı, həm də əldə ediləcək mənfəətin
məbləğin hesablanılır. Bu göstəricilərin hasili tapılır.
Alınmış şərti gəlir vahidinin həcmi hansı variantda daha
yüksəkdirsə o variantın qiyməti məhsulun qiyməti kimi
götürülür.
9.2.Beynəlxalq marketinqdə qiymətqoyma. İxrac
potensialının qiymətləndirilməsi və rəqabət qabi-
liyyətinin təhlili.
Qiymət və qiymətqoyma siyasəti beynəlxalq marketinq
fəaliyyətinin vacib tərkib hissəsidir və onun rolu getdikcə
daha da artır.
Qiymət – istehlakçıların konkret əmtəənin alınmasına
ödədikləri pul məbləğidir. Firmanın fəaliyyətinə qiymət
marketinq kompleksinin digər elementləri ilə çox sıx
əlaqədə olur. Qiymət əmtəənin həyat dövrünün
mərhələləri ərzində tez – tez – yenilikçi, kütləvi bazar
üçün nəzərdə tutulmuş aşağı qiymətlərə qədər dəyişir.
İstehkakçılara xidmətin səviyyəsi əmtəənin qiymətindən
asılı olur. Aşağı qiymətli əmtəələrin xidmət səviyyəsi də
adətən aşağı olur. Müxtəlif qiymətləri olan əmtəə qrupları
bazarın müxtəlif seqmentlərini özünə cəlb edir. Firmanın
əldə etdiyi kommersiya nəticələri qiymətdən asılı olur,
177
firmalarının bütün istehsal – satış fəaliyyətinə uzunmüd-
dətli mənfi və ya müsbət təsir göstərir.
Müəssisə qiymət strategiyası vasitəsilə özünün qiymət
siyasətini müəyyən etdikdən sonra istehsal etdiyi məhsul
üçün qiymətin müəyyən olunmasının konkret metodunun
seçilməsinə keçə bilər.
Məhsula müəyyən edilmiş qiymət onun bütün istehsal,
bölgü və satış xərclərini geri qaytarmalı, ödəməli və
müəyyən mənfəət normasını təmin etməlidir.
Müəssisədə məhsula qiymət qoyulmasının üç
üsulundan istifadə olunur:
1.Məhsulun istehsalı və satışına çəkilən xərclərə
əsaslanaraq qiymətin müəyyən edilməsi.
2. Tələbə (bazar imkanlarına) əsaslanaraq qiymətin
müəyyən olunması.
3.Rəqib məhsulların qiymətini nəzərə alaraq qiymətin
müəyyən edilməsi.
Müəssisədə məhsula istehsal xərclərinə görə qoyulan
qiymət onun minimum səviyyəsini, tələbə uyğun olaraq
qoyulan qiymət onun maksimum səviyyəsini, rəqiblərin öz
məhsullarına qoyduqları qiymətləri və digər bazar
amilləri nəzərə alınmaqla müəyyən olunan qiymət isə
qiymətin optimal səviyyəsini müəyyən edir.
Marketinqdə məqsədəuyğun qiymət siyasətinin məğzi
ondan ibarətdir ki, firma öz əmtəəsinə elə qiymət qoymalı
və zərurət yarandıqda onu elə dəyişdirməlidir ki, onun
köməkliyi ilə bazarın müəyyən payını əldə etsin, nəzərdə
tutulan həcmdə mənfəət alınmasını təşkil etsin və eləcə də
digər operativ və strateji məsələləri həll edə bilsin.
Xarici firmalar qiymətlərin müəyyənləşdirilmiş
səviyyəsinə təsir edən amilləri təsir səviyyəsindən asılı
178
olaraq aşağıdakı qaydada düzürlər: istehsal məsrəfləri;
xarici ölkəyə əmtəə ixrac edən rəqiblərin qiymətləri; yerli
rəqib firmaların qiymətləri; təlabatın ölçüsü; nəqliyyat
xərcləri; vasitəçilərin qiymət güzəştləri və əlavələr; idxal
və digər resurslar; reklam və satışın stimullaşdırılmasının
digər elementləri.
Qiymətin kəmiyyətinin prinsipcə dəyişkən və
dayanıqsız olması ilə əlaqədar olaraq beynəlxalq ticarətdə
əmtəəyə optimal qiymət qoymaq çox zəruridir. Qiymətə
aşağıdakılar əsaslı təsir edir: beynəlxalq iqtisadiyyatın
inkişafının qalxıb enməsi; rəqiblər; vasitəçilər və
istehlakçılar; xammal və materiallar; valyutanın dəyişkən
kursu və s.
İstehsalçı müəssisə öz məhsuluna qiymət müəyyən
edərkən hansı üsuldan istifadə edəcəyinə özü qərar verir.
Bu metodun nöqsanı ondadır ki, standart əlavələrdən
istifadə hər bir konkret halda alıcılıq tələbini və rəqabətin
xüsusiyyətlərini nəzərə almağa imkan vermir. Buna
baxmayaraq maya dəyərinə mənfəətin əlavə edilməsinə
əsaslanan metod bir sıra səbəblərdən geniş yayılmışdır.
Birincisi, satıcı tələbə nisbətən xərclər haqqında daha
çox məlumata malik olur və qiyməti xərclərlə
əlaqələndirməklə o, qiymətqoyma işini özü üçün xeyli
sadələşdirir. Bununla da satıcı tələbdəki dəyişiklərdən asılı
olaraq qiymətdə tez-tez təshihlər aparmalı olmur. İkincisi,
bu metod qiymət rəqabətini azaldır, çünki sahənin bütün
müəssisələri qiymətləri eyni prinsip əsasında hesablayırlar
və onların qiymətləri bir-birinə yaxın olur. Üçüncüsü,
haqqında bəhs olunan metod həm satıcılara və həm də
alıcılara münasibətdə ədalətli metod hesab edilir. Çünki
məhsul istehsalçıları tələbi yüksək həddində istehlakçılar
179
hesabına əlavə gəlir əldə etməyə cəhd göstərmirlər və hər
zaman mənfəətin ədalətli normasına nail olmağa çalışır.
Müəssisədə tələbin və rəqiblərin qiymətlərinin nəzərə
almaqla məhsula qiymətin müəyyən olunması metodlarına
aşağıdakıları aid etmək olar:
Məhsulun “hiss edilən faydalılığı” əsasında qiymətin
müəyyən olunması qiymət qoymanın ən optimal
metodlarından biridir. Bu zaman xərclər nisbətən arxa
plana keçir, əsas diqqət məhsulun alıcılar tərəfindən necə
qəbul olunmasına yönəldilir. İstehlakçının şüurunda satışa
çıxarılan məhsulun faydalılığı haqqında təssəvvür
yaratmaq üçün qiymətə əsaslanmayan təsir üsullarından
istifadə edilir. Bunlara servis xidmətinin göstərilməsi,
alıcılara xüsusi təminatların verilməsi, alıcı bu məhsulu
satarsa ona əmtəə nişanından istifadə imkanının verilməsi
və s. aid etmək olar.
Cari qiymətlər səviyyəsində qiymətin müəyyən
olunması metodu əsasən həmcins məhsullar (məsələn,
polad, neft, alüminium və s.) reallaşdırılan bazarda
məhsullara qiyməti bazar özü müəyyən edir və müəssisə
eyni məhsulu vahid qiymətə satmalı olur. Çünki yüksək
rəqabət dərəcəsinə malik bazarda həmcins məhsullar satan
müəssisələrin qiymətə təsir etmək imkanları məhduddur.
Belə olan halda müəssisə mənfəətini və satış həcmini
artırmaq üçün istehsal xərclərinə qənaət işində daha çox
fəallıq göstərməli olur.
Qeyd edilən metodların hər birinin özünəməxsus
xüsusiyyətləri, üstünlükləri və məhdudiyyətləri vardır ki,
bunları da qiymətin müəyyən edilməsi zamanı mütləq
nəzərə almaq lazımdır. Müəssisə bu metodlardan ən
180
uyğununu seçərək yekun qiymətin hesablanmasına
başlaya bilər.
Milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadi təsərrüfatına
qoşulmasında və bazar münasibətlərinə keçid şəraitində
mühüm məsələlərdən biri də sənaye sahələri məhsullarının
rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsində ölkəmizin xarici
iqtisadi əlaqələri, onun ixrac potensialıdır. Dünya bazarı
ilə münasibətlərin formalaşdırılmasının müasir
mərhələsində olan Azərbaycan Respublikasının xarici
iqtisadi strategiyası qarşısında ixrac imkanlarının
artırılması, nəinki ixracın həmçinin idxal əməliyyatlarının
strukturunun təkmilləşdirilməsi, o cümlədən dünya
bazarına onun tələb və standartlarına uyğun rəqabətə
davamlı məhsulla çıxa bilmək kimi məqsədlər
dayanmışdır. Bu səbəbdən də Azərbaycanda xarici iqtisadi
strategiyanın reallaşdırılmasında müəssisələrin rolu
böyükdür. Sözügedən müəssisələrə dövlət tərəfindən
lazımi dəstək göstərilir. Öz növbəsində ixrac səhələrinin
dəstəkləyən bu siyasət yeni sənayeləşmə ölkələrində
ölkəyə valyuta axınını təmin etmək məqsədilə həyata
keçirilmişdir. Müasir dövrdə bu təcrübə ölkəmiz üçün çox
mühümdür. Belə ki, ölkəyə valyuta axınını təmin edən
başqa alternativ yol mövcud deyil. İxrac potensialı,
ölkənin iqtisadi potensialının bir hissəsi olmaqla, milli
iqtisadiyyatı və onun ayn-ayrı sahələrinin istehsal vasitələ-
rindən tam şəkildə istifadə edilməsi nəticəsində xarici
bazar istehlakçılarının tələblərinə müvafiq miqdarda və
keyfiyyətdə müxtəlif növ maddi nemət və xidmət istehsalı
və ixrac etmək qabiliyyətidir.
İxrac potensialının formalaşması və inkişafını müəyyən
edən əsas amillərdən biri də ölkədə təbii resursların
181
mövcudluğu və onlardan istifadə səviyyəsidir. Təbii
resursların mövcudluğu və onların mənimsənilməsi
səviyyəsi ölkənin məhsuldar qüvvələrinin, xüsusilə də,
maddi istehsal vasitələrinin və bunun da əsasında ixrac
potensialının inkişafını şərtləndirir. Buna görə də, bu və ya
digər ölkənin ixrac imkanları bilavasitə həmin ölkənin
malik olduğu və kəşf edilib mənimsənilmiş təbii
resurslarının həcmi və təbii şəraitdən asılıdır. Beləliklə,
demək olar ki, müəyyən dövr ərzində mövcud olan ixrac
potensialının əsasında həm istifadə olunan, həm də
mənimsənilməmiş məcmu təbii sərvətlər durur. İxrac
potensialının tərkib elementlərindən biri də bir sıra
kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri sistemi ilə şərtlənən
əmək resurslarıdır. Buraya elmi kadrlar, sənayenin ayrı-
ayrı sahələrində çalışan işçilər, məhsulların ixracı və xarici
bazarda reallaşdırılması ilə əlaqədar təşkilati və idarəetmə
işləri üzrə fəaliyyət göstərən şəxslər aiddir. Son dövrdə
Azərbaycan Respublikasının dünyanın bir sıra ölkələri ilə
ticarət iqtisadi əlaqələri genişlənmişdir. Bu isə idxal-ixrac
əlaqələrinin artmasına səbəb olmuşdur. Qeyd etmək
lazımdır ki, hazırda respublikanın ixrac potensialı
strukturunda əsas sahə neftçıxarma və neft məhsulları
təşkil edir. Azərbaycanın ixrac potensialında həmçinin
kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı da xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. Pambıq məhsulu çox mühüm strateji
məhsul sayılır.
İxrac və idxal əməliyyatlarının qiymətləndirilməsi
göstəriciləri üçün xarici və beynəlxalq ticarətin aşağıdakı
kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikalarının müəyyən
edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir:
- dəyər və fiziki həcm (əmtəə dövriyyəsi);
182
- dünya ticarətində əmtəə qruplarının nisbətini əks
etdirən əmtəə strukturu;
- ticarət axınlarının ayrı-ayrı ölkələr və onların
qrupları arasında bölgüsünü əks etdirən coğrafi strukturu.
İxrac potensialından istifadənin daha səmərəli istiqa-
mətinin müəyyən edilməsi, elmi-texniki tərəqqinin inkişa-
fı və ekoloji siyasətin təkmilləşdirilməsi baxımından
əsaslandırılması ixrac potensialının düzgün qiymətləndiril-
məsini tələb edir. İxrac potensialının iqtisadi cəhətdən
kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi demək olar ki, bütün ölkə-
lərdə aparılır.
9.3. Beynəlxalq rəqabət və onun iqtisadi mahiyyəti.
Rəqabət bazar münasibətlərinin mahiyyətini ifadə edir.
İqtisadi ədəbiyyatlarda “rəqabət” anlayışının bir çox
yanaşmaları vardır ki, ilk öncə rəqabət yarış deməkdir.
Daha sonra, rəqabət tələb və təklifin bazar tarazlığını
təmin edir.
Rəqabət nəzəriyyəsinin inkişafı və onun müxtəlif növ
bazarlarda rolunun dəqiqləşdirilməsi baş versə də, bu
anlayışa müxtəlif aspektlərdən yanaşılsa da, rəqabət iqti-
sadi subyektlərin yarışını ifadə edir.
Beynəlxalq rəqabət subyektlərin kompleks sosial-
iqtisadi xarakteristikasıdır. Müəyyən vaxt ərzində
beynəlxalq bazarlarda rəqibə münasibətdə onun ən üstün
səviyyəsində əks olunur.
Rəqabət latın dilində (concurere) deməkdir, «toqquşma,
qarşılaşma, bəhsləşmə» mənasını bildirir. Beynəlxalq
rəqabət qabiliyyəti mürəkkəb, kompleks, çoxsahəli bir
183
anlayış hesab edilir. O dinamikliyi ilə də xarakterizə
olunur.
Beynəlxalq rəqabət qabiliyyətinin əsas göstəricisi ölkə
səviyyəsində Beynəlxalq Əmək Birjası əsasında istehsal
xərclərinin optimallaşmasıdır. Rəqabətin üstünlük
nəzəriyyəsi ondan ibarətdir ki, hər hansı bir ölkə müəyyən,
bir qaydada özünəməxsus rəqabət üstülüyünə malikdir.
Buna görə də dövlətin siyasəti əsasən bütün təsərrüfat
subyektlərinin ədalətli rəqabət mübarizəsinin genişlənməsi
üçün müsbət iqlim yaratmaq yolu ilə ölkələrin rəqabət
üstünlüklərinin inkişafı və saxlanmasına istiqamətlənməli-
dir.
Məhşur ingilis mütəxəssisi M. Porterə görə, ölkənin
rəqabət qabiliyyəti onun ehtiyatlarından istifadənin
məhsuldarlığı ilə ölçülür. Əgər beynəlxalq rəqabət olmasa,
onda bir ölkənin məhsuldarlıq səviyyəsi başqa ölkələrin
məhsuldarlıq səviyyəsindən asılı olmazdı.
Rəqabət aparan müəssisələr öz məhsullarını bütün
dünyaya satır, eyni zamanda istehsal üçün komponentlər
axtarır, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün bir
çox ölkələrdə istehsalı yerləşdirirlər. İstehsal amilləri daha
hərəkətverici olur. Ona görə də, dünya ticarəti təkcə
mövcud olmaqla kifayətlənmir, həm də inkişaf edir.
Beynəlxalq rəqabət isə daha çox sahələrdaxili rəqabət
kimi özünü büruzə verir. Bununla belə, beynəlxalq
rəqabətin müvəffəqiyyəti təkcə istehsal faktoru ilə deyil,
eyni zamanda onların harada və nə qədər effektli tətbiq
olunması ilə müəyyən edilir. Porterin metodologiyasına
görə, beynəlxalq rəqabət qabiliyyəti xarakteristikasında
milli iqtisadiyyatın 4 mərhələsinə uyğun olaraq 4 hərəkət-
184
verici stimula ayrılır. Onlara aiddir, istehsal, investisiya,
yenilikçilik və var-dövlət amilləri.
Xalis rəqabətdə əsasən firmaların əksəriyyəti analoji
məhsullar istehsal edirlər və ya xidmətlər göstərirlər. Hər
bir firma öz məhsulunu digər sahələrə yenidən
profilləşdirə bilərlər. Adətən xalis rəqabətli sahələrdə
dövlət tərəfindən tənzimlənmə yoxdur.
Rəqabətin əsasən 3 növü vardır:
“xalis”;
Monopolistik;
Firmadaxili rəqabət.
Xalis rəqabət - firmalar bazara çıxan müəssisələr bir-
birləri ilə əlaqədə olmurlar və sərbəst şəkildə müştəri
uğrunda mubarizə aparırlar.
Monopolistik rəqabətdə əsasən müəssisələr arasında
bazarlar çərçivəsində müştəri bölüşdürülməsi nəzərdə
tutulur.
Firmadaxili rəqabət növünün mahiyyəti ondan ibarətdir
ki, firmanın müxtəlif şöbələri öz aralarında rəqabət edir.
Bu rəqabət növü məhsulun keyfiyyətinin
yaxşılaşdırılması, istehsal və marketinq xərclərinin aşağı
salınması üzrə həyata keçirilir.
Xalis rəqabət aşağıdakı xüsusiyyətlərlə xarakterizə
edilir:
- bazarda çoxlu sayda müəssisələr vardır ki, bunların
da hər birinə ancaq bazarın çox az hissəsi düşür;
- rəqabət aparan əmtəələr eyni tiplidirlər və qarşılıqlı
əvəz ediləndirlər.
Xalis rəqabət şəraitində əmtəənin qiyməti tələb və
təklifin nisbətilə müəyyən edilir. Bu onunla aydınlaşdırılır
ki, hər bir müəssisə ancaq müəyyən bazar payına
185
(hissəsinə) malikdirlər və ya öz qiymətini qalan bazarda
diktə edə bilməz. Buna görə də alıcı bazarda olan əmtəəyə
istənilən məbləği ödəməkdə sərbəstdir. Əgər heç olması
bir müəssisə istehsalı yüksəldirsə və müvafiq olaraq
bazarda əmtəə təklifi xalis şəkildə artırsa, onda bu
əmtəənin qiyməti aşağı düşür. Qiymətlərin bu şəkildə
aşağı düşməsi bazarda fəaliyyətdə olan bütün müəssisələrə
aid edilir. (o cümlədən, həm istehsal üsulunu və həm də
həcmini dəyişməyənlərə də aiddir).
Beləliklə, xalis rəqabət şəraitində hər bir müəssisə
özünün qiymət səviyyəsini diktə eləyə bilməz. Tələb və
təklifin nisbətinin təsiri ilə qiymətlər tarazlaşdırılmış
qiymətlər şəklində təyin edilir. Lakin müvafiq qiymət
siyasətinin aparılması yolu ilə bazar situasiyasına
qısamüddətli təsir strategiyası məlumdur. Məsələn,
müəssisə tərəfindən start qiymətləri orta bazar
qiymətlərindən yuxarı təyin edilir. Nəticə olaraq isə onlar
orta bazar səviyyəsinə qədər aşağı düşür. Bu halda
qiymətlərin aşağı düşməsi alıcıların bir hissəsini alışa
yönəltməyə qadirdir ki, bu da müəssisəyə əlavə mənfəət
əldə etmək imkanı verir.
Xalis (mükəmməl) rəqabət bazarlarına yaxın bazarlar
kimi məsələn dünya buğda və dəmir filizi bazarları hesab
edilir.
Xalis inhisar rəqabət bazarında bir satıcı öz arzusunu
diktə edə bilər, o cümlədən öz başına (vahid, yeganə)
olaraq rəqiblərin maraqlarını nəzərə almayaraq qiymət
səviyyəsini müəyyən edə bilər.
Bəzən inhisarçı müəssisələr bazarın əlavə
seqmentləşdirilməsini aparır. Bu onu bildirir ki, bazarın
bir hissəsində əmtəələr daha yüksək qiymətə satılır, digər
186
bazarda isə həmin əmtəə daha aşağı qiymətə satılır. Əgər
əmtəə aşağı qiymətə təklif edilən bazar ölkədən kənarda
yerləşirsə (inhisarçı-müəssisə üçün rezidentin) onda
inhisarçı tərəfindən təyin edilmiş aşağı qiymət dempinq
qiyməti adlanır. Bir çox hallarda idxalın – ölkələr milli
sənayenin rəqabətin dağılmasına yol verməmək məqsədilə
xaricdən müvafiq əmtəələrin daxil olmasını
məhdudlaşdıraraq dempinqin aparılmasına qarşı durur.
Qeyd edək ki, real mövcud olan bazarların çox böyük
hissəsində inhisar və oliqopolik rəqabət şərtləri (şəraiti)
üstünlük təşkil edir.
İnhisarlaşmış rəqabət üçün bazarda nəzərə çarpacaq
sayda müəssisələrin olması xarakterikdir. Bu müəssisələr
arasında gizli sövdələşməni həyata keçirmək praktiki
olaraq qeyri-mümkündür.
9.4. Beynəlxalq qiymət strategiyası.
Qiymət strategiyaları – planlaşdırılan bir neçə variant-
dan dövrdə firma üçün maksimum gəlirin əldə olunma-
sına yönəldilmiş bir neçə variantdan əsaslandırılmış qiy-
mətin seçilməsidir.
Hər hansı sahibkar firma və təsərrüfat fəaliyyətində
bizneslə bağlı əsas problemləri həll etdikdən sonra cari
məsələlərin həlli ilə məşğul olmalıdır. Odur ki, ilk
növbədə firmanın strategiyasını müəyyənləşdirmək, onun
real imkanlarını üzə çıxarmaq və bundan sonra bazarda
təklifi formalaşdırmaq və qiymət siyasətini hazırlayıb
həyata keçirmək lazımdır.
Qiymətlə bağlı bütün iqtisadi proseslərin və qiymət
strategiyasının hazırlanması firmanın prespektiv inkişaf
187
istiqamətinin müəyyən edilməsində mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Bu sahədə formalaşan hər hansı təsir vasitəsinin
praktik olaraq reallaşması və tətbiq olunan qiymətlər firma
və şirkətlərin strateji xətti ilə uyğunlaşdırılır. Bu proses
bazar konyukturunun mövcud vəziyyəti nəzərə çarpacaq
dərəcədə təsir edir və müəyyən dəyişikliklərə uğradır.
Qiymət strategiyasının seçimi zaman 2 tip amil nəzərə
alınmalıdır: daxili- xərc və gəlir əsasında qiymət təyini,
xarici- rəqiblərin qiyməti və alıcıların qiymətə
həssaslığına əsaslanan qiymət təyini. Müxtəlif qiymət
strategiyalarının maliyyə nəticələrinin proqnozlaşdırılması
xərcyönümlü (zərəsizlik qiyməti, məqsəd qiyməti və
xəsclərə əlavə olunması ilə qiymətlər) qiymət əmələ
gəlmə metodunu əks etdirir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində
tamamailə firmanın maliyyə tələblərinə əsaslanaraq
qiymətin təyini qeyri-mümkündür. Çünki yalnız
istehlakçılar hansı məhsulun bazarda uğur qazanıb
qazanmayacağını müəyyən edirlər. Tələbə əsaslanaraq
qiymət qoyma metodunda mərkəzi yeri tələbin qiymət
elastikliyi tutur. Amma empirik olaraq bu nisbətin dəqiq
təyin edilməsi çox çətindir. Tələbin qiymət elastikliyini
kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi üçün, istehlakçıların
qiymətə həssaslığına təsir göstərən amilləri öyrənmək
vacibdir. Məhsulun dəyərliliyinə əsaslanan qiymət
əmələgəlmə metodu istehlakçılara istiqamətlənmiş
metoddur və məhsulun multiatributiv konsepsiyasını
gələcək inkişafını əks etdirir. Qiymətin tənzimlənməsi (və
ya elastiki qiymətqoyma) strategiyasının təyini alıcı
kütləsinin qiymət həssaslığının müxtəlif cinsli olmasına
əsaslanır. Rəqabətə əsaslanan qiymətqoyma zamanı 2 tip
faktor nəzərə alınır: bazarın rəqabət strukturu və əmtəənin
188
qəbul edilə biləcək qiyməti. Qiymət əmələ gələndə
rəqiblərin təhlilinin məqsədi onların qiymət dəyişiklikləri-
nə reaksiya qabiliyyətinin qiymətləndirilməsidir. Yeni
məhsula qiymət qoyma (“qaymağın yığılması və ya bazara
nüfuz etmə), məhsul xətti üzrə qiymətqoyma (premial
qiymət əmələ gəlmə, imici nəzə alaraq qiymət təyini və
tamamlayıcı məhsullara qiymət təyini) və beynəlxalq
qiymət qoymaya (transfert qiymətləri və idxal qiymətləri)
xüsusi diqqət yetirilir.
Qiymət bazar tədqiqatları kompleksinin ən mühüm
elementi sayılır. O, daim nəzarətdə olan faktorlar
qurupuna aid olub, əsas göstərici kimi çıxış edir. Zəif
inkişaf etmiş ölkələrin biznesində qiymət strategiyasının
zəif olması ilk növbədə qiymətin müəyyən edilməsində
xərc strukturlarının uyğunsuzluğundan irəli gəlir. Bundan
əlavə firmanın hazırlamış olduğu qiymət strategiyası
firmanın ümumi strategiyası ilə zəif şəkildə əlaqələndirilir.
Bunun əsas səbəblərindən biri bazara təsir edən faktor
kimi qiymətdən kifayət qədər istifadə olunmamasıdır.
Keyfiyyət baxımından firmanın strategiyasını hazırla-
maq məqsədilə bazarın konyukturu,yeni əmtəələrin isteh-
salı haqqında zəruri informasiyalar toplanır, tədqiq edilir
və həmçinin satışın optimal təşkili ilə bağlı təkliflər
hazırlanır. Bazar haqqında toplanmış informasiyaların
təhlili əsasında müəssisə öz strategiyasını işləyib
hazırlayır. Bu çərçivədə əvvəlki bazarlarda yeni alıcılara
köhnə xidmətlər göstərilməsi (nüfuzetmə, kök salma
strategiyası), inkişaf strategiyası (əmtəələrin yeni
bazarlarda satışı), yeni əmtəələrin satış strategiyası (əldə
edilmiş və ya inhisara götürülmüş bazarlarda yeni
əmtəələrin satışı), diversifikasiya strategiyası (bazarın yeni
189
seqmentlərinə yeni əmtəələrin çıxarılması) həyata keçirilir.
Firma hər hansı konkret straegiyanı seçərkən bu
strategiyaya uyğun xüsusi qiymət siyasəti də hazırlayır.
Bazarın tələbləri firmaları məhsul satışı şərtlərini daim
öyrənməyə istiqamətləndirir.
Qiymət strategiyası daha çox firmanın ümumi strateji
konsepsiyası əsasında formalaşır. Bu konsepsiyada
perspektiv inkişaf planları öz əksini tapır. Strateji
planlaşdırma firmaların məqsədi və vəzifələrinin
formalaşması prosesi olub, zəruri resusların əldə edilməsi
və müəssisənin gələcəkdə səmərəli işini təmin etmək
məqsədilə onun bölüşdürülməsi üçün müəyyən olunan
spesifik strategiyanın seçilməsidir. Strateji planlaşdırma
prosesi idarəetmədə bütün qərarların qəbul edilməsində
mühüm iqtisadi vasitə kimi çıxış edir. Planlaşdırma
prosesi öz-özünə reallaşmır. Onun təşkil olunması və
formalaşması zəruri xarakter daşıyır. Firmanın bazar
strategiyasının formalaşması şəraitində iqtisadi faktorların
qiymətləndirilməsi, firmanın nüfuzu, alıcılara xidmətin
keyfiyyəti, yeni texnologiyaların və məhsul növlərinin
hazırlanması, firmanın təşkilati sturukturunun
təkmilləşdirilməsi, məhsulun satış sistemi, əsas müştəri
kontigenti də daxil olmaqla mövcud strateji nailiyyətlər
potensialının təhlil edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.
Firmanın bazar strategiyasına inkişaf etmiş ölkələrin
təcrübəsində olduğu kimi qarşıya qoyulmuş məqsədin nail
olmasına yönəldilən kompleks tədbirlər sistemi və
marketinqin bütün iqtisadi tədbirlər sistemi daxildir.
Hazırlanmış strategiya firmanın mövqeyindən çıxış
etməklə bilavasitə onun fəaliyyətinə rəhbərlik edir.
190
Qiymətlər franko növlərinə görə də təsnifləşdirilir.
Qiymətlərin frankolaşdırılması dedikdə, məhsulun
istehsalçılardan istehlakçılara çatdırılması xərclərinin
qiymətlərdə uçotu qaydaları başa düşülür. Bu sistemə
“Franko-anbar-malgöndərən,“Franko-vaqon göndərmə
stansiyası”, “Franko-anbar-istehlakçı” qiyməti və s. qiy-
mət növləri daxildir.
Fəaliyyət müddətinə görə möhkəm (sabit), cari,
sürüşkən, mövsümi və mərhələli qiymətlərdən istifadə
olunur.
Məhsulun qiymətinə təsir edən ən mühüm amillərdən
biri də məhsulgöndərmələrin bazis şərtləridir. Belə ki,
məhsulgöndərmənin müxtəlif bazis şərtlərində kontrakt
qiymətinin tərkibinə daşıma və boşaltma xərcləri də daxil
edilir. Beynəlxalq ticarətdə müəyyən anlaşılmazlıqları
aradan qaldırmaq məqsədilə Beynəlxalq Ticarət Palatası
məhsulgöndərmənin bazis şərtlərini izah edən «Ticarət
Terminlərinin Təfsirinin Beynəlxalq Qaydaları-İnkoterms-
2000»-nı hazırlamışdır. İnkotermsə görə məhsulgöndər-
mənin bazis şərtləri məhsulun istehsalçıdan (satıcıdan)
istehlakçıya (alıcıya) çatdırılması prosesində onların
öhdəliklərini və bu proses zamanı məhsulun xarab olması
və ya məhv olması riskinin satıcıdan alıcıya keçməsi
anını, həmçinin daşınma və yükləmə-boşaltma xərclərinin
hansı hissəsinin məhsulun qiymətinə daxil olmasını
müəyyənləşdirir.
Məhsulgöndərmənin bazis şərtlərindən hansının tətbiq
ediləcəyindən asılı olmayaraq istehsalçı və ya satıcı
aşağıdakı öhdəlikləri yerinə yetirməlidir:
məhsulgöndərmə müqaviləsinə (kontraktına) uyğun
olaraq məhsulun göndərilməsini;
191
məhsulun göndərilmə üçün hazır olduğu və ya
göndərildiyi haqda vaxtında alıcıya məlumat verməyi;
məhsulun yoxlanması, markalaşdırılması və
sertifikatın alınması ilə əlaqədar olan xərclərin
ödənilməsini;
məhsulların qablaşdırılmamış halda göndərilməsini
nəzərdə tutan bazis şərtləri istisna olmaqla məhsulların adi
qablaşdırılmasının təmin edilməsini;
alıcıya, istehlakçıya təmiz konosament və ya onu
əvəz edən nəqliyyat sənədlərinin verilməsini;
franko-zavod məhsulgöndərmə şərti istisna
olmaqla, ixrac və gömrük rəsmiləşdirilməsilə əlaqədar
olan xərclərin, rüsumların və vergilərin ödənilməsini;
franko-zavod məhsulgöndərmə şərti istisna
olmaqla, ixrac lisenziyasının alınmasını;
alıcının xahişilə onun hesabına və riskinə məhsulun
aparılması üçün zəruri olan sənədlərin alınmasında ona
kömək göstərilməsini;
bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq göndərilmiş
məhsulun dəyərinin ödənilməsi üzrə hesablaşma
sənədlərinin hazırlanması və alıcıya təqdim edilməsini;
kontraktda göstərilmiş tarixdə (və ya müddətdə) və
göstərilmiş limanda (ərazidə, yerdə və ya məntəqədə)
alıcıya təhvil verənə kimi məhsulun məhv olması və ya
zədələnməsi ilə əlaqədar olan xərclərin ödənilməsini.
9.5.Dünya qiymətləri: hesablama və dərc edilən
qiymətlər.
Dünya bazarının müxtəlif seqmentlərində fəaliyyət
göstərən qiymətlər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olub,
192
müxtəlif amillərin təsiri altında daim inкişafda olan sistem
əmələ gətirirlər. Yəni dünya qiymətlər sistemi müxtəlif
qiymət növlərinin qarşılıqlı əlaqəsini və münasibətlərini
xarakterizə edir.
Dünya qiymətləri dünya əmtəə bazarlarında, dünya
ticarətinin əsas mərкəzlərində bağlanan iri idxal-ixrac
əməliyyatları üzrə formalaşan qiymətlərdir.
Dünya qiymətlərini xaraкterizə edən əlamətlərə
aiddir:
- Bu qiymətlər beynəlxalq ticərətdə iri müntəzəm
sövdələşmələrin qiymətləri olmalıdır;
- Həmin sövdələşmələr кommersiya xaraкteri
daşımalıdır;
- Sövdələşmələr sərbəst dönərli valyutaya görə
bağlanmalıdır;
- Sövdələşmələr idxal və ya ixrac istiqamətli
olmalıdır;
- İxrac və ya idxal əməliyyatları azad ticari siyasi
rejimə maliк olan bazarlarda baş verməlidir.
Dünya qiymətlərinin aşağı düşməsinə təsir
göstərən əsas amil müasir şəraitdə elmi-texniki
inqilabdır. Bu təsir əsasən iki istiqamətdə özünü
göstərir. Birincisi, elmi-texniki inqilab şəraitində
istehsalın səmərəliliyi və ictimai əmək məhsuldarlığı
artır ki, bu da əmək məsrəflərinin azaldılması və ona
uyğun olaraq dəyərin aşağı düşməsinə səbəb olur.
İkincisi, əmtəələrin keyfiyyəti yüksəlir, xüsusi olaraq
sənayedə istehsal edilən istehsal və şəxsi istehlak
təyinatlı məhsulların keyfiyyəti artır. Dünya qiymətləri
əsas keyfiyyət göstəricilərinə cavab verən əmtəə və
xidmətlərin beynəlmiləl dəyərinin pulla ifadəsidir.
193
Dünya qiymətləri aşağıdakı funksiyaları özündə əks
etdirir:
- İndiкativ – кonкret vaxt ərzində iqtisadi vəziyyəti
qiymətləndirməyə imкan verir;
- Кommuniкativ – bazar subyeкtləri arasında əlaqəni
həyata кeçirir;
- Distribütiv – bazar subyeкtləri arasında gəlirlərin
bölgüsünə şərait yaradır;
- Stimullaşdırıcı – dövlətlərin və ya şirкətlərin ixrac-
idxal siyasətlərində dəyişiкliкlərə səbəb olur;
- Təmizləyici – məhsulları istehlaкçıların tələblərinə
cavab verməyən şirкətlərin bazardan getməsinə səbəb
olur;
Müasir beynəlxalq ticarət praкtiкasında qiymətlərin 2
əsas növü tətbiq edilir:
Hesablaşma qiymətləri və dərc olunan qiymətlər.
Hesablaşma qiymətləri ixracatçı firmalar tərəfindən
müxtəlif metodlardan istifadə etməкlə əmtəələrin кonкret
növləri üçün fərdi surətdə müəyyən edilən qiymətlərdir.
Əsasən dərc edilən qiymətlər xüsusi informasiya
mənbələrində əкs olunan qiymətlərdir. Onlar bir qayda
olaraq dünya qiymətlərinin səviyyəini əкs etdirirlər. Dərc
edilən qiymətlərin növlərinə aiddir:
sorğu qiymətləri;
birja кotirovкaları;
auкsion qiymətləri;
faкtiкi əməliyyətlar üzrə qiymətlər;
iri firmaların təкlif etdiкləri qiymətlər.
Dünya bazar qiymətləri ölkənin qoyduğu birja, auksion
və beynəlxalq ticarətin digər iri mərkəzlərinin qoyduğu
194
qiymətlər formasında tətbiq edilir. Dünya qiymətlərinin
formalaşması əsasında beynəlxalq qiyməti dünya
ticarətində üstünlük təşkil edən əmtəələrin istehsal
şərtlərilə müəyyən olunur. Buna baxmayaraq, dünya
bazarında qiymət və qiymətqoyma qanunauyğunluqları
ölkədaxili müvafiq proseslərdən fərqlənir. Bu baxımdan
dünya bazarında qiymət əmələgəlmənin öz xüsusiyyətləri
vardır. Məsələn, dünya ticarətin iştiakçısı daxili bazara
nisbətən daha çox rəqiblə üzləşir və daha kəskin rəqabət
mühitində fəaliyyət göstərir. o daim öz istehsal xərclərini
nəinki daxili qiymətlərlə, həmçinin dünya qiymətlərilə
müqayisə etməli, alıcı kütləsinin artımını nəzərə almalıdır.
Dünya qiyməti rəqabət mühitində formalaşır.Dünya
qiymətləri – dünya bazarında satılan məhsulların beynəl-
xalq dəyərinin pulla ifadəsidir. İnkişaf etmiş məhsul
istehsalı şəraitində dünya qiymətinin əsasında məhsul
istehsalının beynəlxalq qiyməti durur.
Dünya bazarında məhsul istehsalı üzrə milli dəyər və
qiymətlərin müxtəlif olması onlar arasında rəqabətin
yaranmasına səbəb olur, bunun nəticəsində də beynəlxalq
qiymətlər, həmçinin beynəlxalq istehsal qiymətləri və ona
uyğun dünya qiymətləri formalaşır. Bununla yanaşı dünya
qiymətləri dünya bazarının iqtisadi rəqabət konyunkturası
ilə müəyyən olunan beynəlxalq dəyərlə (beynəlxalq
istehsal qiymətləri) üst-üstə düşməyə bilər.
Dünya qiymətləri beynəlxalq ticarətin əsas
mərkəzilərinin məhsullarının qiymətində öz əksini tapır.
O, dünya bazarında sərbəst konvertasiya olunan valyuta
ilə iri və müntəzəm məhsul alqı-satqısı əsasında
müəyyənləşir. Beynəlxalq ticarət müqavilələri də dünya
qiymətləri əsasında müəyyən olunur. Lakin bu
195
əməliyyatların əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, oxşar
məhsullara çoxsaylı müxtəlif dünya qiymətlərinin
olmasıdır. Bu, dünya qiymətlərinin səviyyəsinə müxtəlif
amillərin təsir etməsi ilə bağlıdır.
1. Ümumi iqtisadi amillər;
2. Konkret iqtisadi amillər;
3. Spesifik amillər;
4. Xüsusi amillər;
5. Xarici amillər. Ümumi iqtisadi amillərə əsasən iqtisadi tsikl, məcmu
tələb və təklif, inflyasiya aiddir. Bu amillər məhsulun
növü və onun istehsal şəraitindən asılı olmayaraq fəaliy-
yətdədir.
Konkret iqtisadi amillərə xərclər, mənfəət, vergi və
yığımlar, istehlak xüsusiyyətləri əvəzedici əmtəələri
nəzərə almaqla əmtəə olan tələb və təklif aiddir. Bu
amillər konkret məhsulun xüsusiyyətləri, onun istehsal və
satış şəraiti ilə müəyyən edilir.
Spesifik amillərə mövsümilik, istismar xərcləri,
komplektlik, zəmanət və xidmət şərtləri aiddir. Bu amillər
anacaq müəyyən əmtəə və xidmətlər üçün keçərlidir.
Xüsusi amillərə dövlət tənzimlənməsi, valyuta
məzənnəsi aiddir. Bu amillər xüsusi mexanizmlərin və
iqtisadi alətlərin fəaliyyəti ilə əlaqədardır.
Xarici amillərə siyasi, hərbi, dini, etnik və s . aiddir.
Dünya bazar qiymətlərinin növ və səviyyəsi eləcə də,
dünya təsərrüfat subyektlərinin yararlandıqları qiymət
informasiyası mənbələrindən də asılıdır. Sorğu,
preyskurant, birja kotirovkaları , beynəlxalq ticarət və
hərrac qiymətləri, təkliflərin və ticarət müqavilələrinin
hesablaşma qiymətləri və statistik qiymətlər fərqləndirilir.
196
Dünya qiymətləri haqqında informasiya illik məcmuə,
soraq kitabçası, sahəvi jurnal və kommersiya
bülletenlərində dərc olunur.
Dünya bazar qiymətinin formalaşması xüsusiyyətlərinə
aşağıdakılar aiddir:
- dünya bazarında tətbiq olunan qiymətlərin çoxluğu ilə
xarakterizə olunur ki, bu da müxtəlif kommersiya və
ticari-siyasi amillərin fəaliyyəti ilə izah olunur.
- qiymətlərin çoxluğu eyni bir əmtəənin və ya eyni bir
dövriyyə sferasında və eyni bir nəqliyyat bazasında
müxtəlif qiymətlərin mövcud olması deməkdir.
9.6. Ümumdünya bazarlarının yaradılması və
firmanın qiymət siyasətində dəyişikliklər.
Hər bir müəssisə özünün qiymət siyasətini hazırlayıb
qəbul etməzdən əvvəl müəssisənin hansı şəraitdə
fəalliyyət göstərdiyini və ya göstərəcəyini müəyyən
etməlidir. Bazardakı şəraitin və mövcud kanalların təhlili
müəssisənin ən əsas vəzifəsidir. Çünki onun qəbul edəcəyi
qiymət siyasətinin, bazardaki davranış kodekslərinin
səmərəliliyi bazarın mövcud şəraitindən, daha dəqiq onun
rəqabət quruluşundan birbaşa asılı olacaqdır.
Rəqabət formasından asılı olaraq bazarın 4 əsas tipini
fərqləndirirlər: azad (xalis) rəqabətli, inhisarçı rəqabət,
oliqopolik, xalis inhisar.
Xalis rəqabətli bazarı səciyyələndirən əsas cəhət
bazarda müstəqil fəaliyyət göstərən çoxlu sayda satıcının
olmasıdır. Xalis rəqabətli bazarda məhsullar
standartlaşdırılmış və ya eynicinsli olduğundan alıcı üçün
onu kimdən alması böyük məna kəsb etmir. Bu zaman
197
məhsulun reklam edilməsi, keyfiyyəti əsasında rəqabət
aparılması, həvəsləndirici kompaniyaların keçirilməsi elə
bir əhəmiyyət daşımır.
Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi
mexanizminin müxtəlif vasitələri içərisində qiymət əmələ
gəlməsi mühüm yer tutur. Qiymət əmələ gəlməsi bir neçə
qarşılıqlı asılı və biri digəri üçün şərt olan mərhələlərdən
ibarət mürəkkəb bir prosesdir. Bu mərhələlərə müəyyən
vaxt dövrü üçün qiymət siyasətinin və ya qiymət əmələ
gəlməsinin məqsədlərinin qoyuluşu, qiymət əmələ gətirən
amillərin təhlili (tələbin müəyyən olunması, xərclərin
qiymətləndirilməsi, rəqiblərin qiymət və məhsullarının
təhlili və s.), qiymət strategiyasının hazırlanması, qiymət
qoymanın metodunun seçilməsi, məhsula qiymətin
konkret səviyyəsinin müəyyən olunması, qiymətə əlavə və
güzəştlərin tətbiqi, bazarın mövcud konyunkturasından
asılı olaraq qiymət davranışının təshih edilməsi aiddir.
Müəssisənin qiymət siyasəti onun (müəssisənin)
qarşısında duran təsərrüfat fəaliyyəti məqsədlərinin əldə
edilməsi üçün əsas bazar tiplərində müəssisənin davranışı
haqqında qəraların qəbulu mexanizmidir.
Müəssisə qiymət siyasətinin hazırlanması sxemini öz
inkişafının məqsəd və vəzifələrini, istehsal xərclərinin
səviyyəsini və digər daxili amilləri, eləcə də sahibkarlıq
mühitinin vəziyyəti və inkişafını, yəni, xarici amilləri
nəzərə alaraq müstəqil surətdə müəyyən edir.
Qiymət siyasətinin hazırlanmasının ilkin mərhələsində
müəssisə konkret məhsulu buraxmaqla hansı məqsədlərə
nail olmaq istədiyini müəyyənləşdirməlidir.
Müəssisənin qiymət siyasətini hazırlanması və həyata
keçirilməsi prosesini aşağıdakı sxem üzrə vermək olar:
198
Sxem 4. Müəssisənin qiymət siyasətinin
hazırlanması və həyata keçirilməsi mərhələləri.
Aydındır ki, qeyd edilən məqsədlərə nail olmuş
müəssisə normal mənfəət əldə etmədən onun fəaliyyəti
uğurlu hesab oluna bilməz. Digər bir tərəfdən, mənfəət
əldə etmədən müəssisə öz qarşısında duran vəzifələri
səmərəli yerinə yetirə və bazarda öz mövqeyini qoruya
bilməz.
Qiymətəmələgəlmənin məqsədlərinin müəyyən olunması
Tələbin müəyyən edilməsi
Qiymətlərin modifikasiyası sisteminin hazırlanması
Müəssisənin bazarda qiymət davranışı
Məhsula yekun qiymətin müəyyən olunması
Qiymət qoyma metodunun seçilməsi
Qiymət strategiyasının hazırlanması
Rəqiblərin qiymət və məhsullarının təhlili
Xərclərin qiymətləndirilməsi
199
Qiymət siyasətinin yuxarıda göstərilən məqsədləri
uzunmüddətlidir. Uzunmüddətli məqsədlərlə yanaşı
müəssisənin qiymət siyasətinin qısamüddətli məqsədləri
də olur. Belə məqsədlərə adətən bazar vəziyyətinin
sabitləşdirilməsi, qiymət dəyişməsinin tələbə təsirinin
azaldılması, potensial rəqabətin məhdudlaşdırılması,
məhsulun və ya müəssisənin imicinin yüksəldilməsi və s.
aid edirlər.
Müəssisənin qiymət strategiyasının müəyyən
olunması müəssisənin bazardakı mövcud mövqeyinə,
məhsulun xüsusiyyətlərinə, qiymətlərin və istehsal
şəraitinin (xərclərinin) dəyişdirilməsi imkanlarına,
bazardakı vəziyyətin qiymətləndirilməsinə, tələb və
təklifin nisbətinə əsaslanır.
Müəssisənin qiymət siyasətinin formalaşmasına təsir
göstərən bir güclü amil də qiymətlərin dövlət
tənzimlənməsi və qiymətələr vasitəsilə iqtisadiyyatın
tənzimlənməsi, idarə edilməsidir.
Müzakirə üçün suallar.
1. Qiymətqoymanın hansı metodları mövcuddur?
2. İstehsal хərclərinə əsaslanan qiymətqoyma
metodunun üstünlük və çatışmazlığını izah edin.
3. Son hədd qiymətqoyma metodunun mahiyyətini
izah edin.
4. Zərərsizlik nöqtəsində gəlirlərlə хərclər arasındakı
fərq nəyə bərabərdir?
5. Kontrakt qiymətlərinin müəyyən edilməsi
prosedurunu izah edin.
200
6. Ödəmə şərtinə görə düzəliş əmsalı necə hesablanı-
lır?
7. Qiymət siyasətinin formalaşma metodları hansılar-
dır?
8. Dərc edilən qiymətlərin növləri?
9. Dünya qiymətlərini xaraкterizə edən əsas əlamətlər
hansılardır?
10. Qiymət strategiyasının seçimi zamanı nəzərə alınan
amillər hansılardır?
11. Marketinqə əsaslanan qiymətqoyma metodunun
mahiyyətini açıqlayın
201
X FƏSİL. TİCARƏT SİYASƏTİ VƏ SATIŞIN
TƏŞKİLİ FORMALARI. XARİCİ BAZARLARIN
KOMPLEKS TƏDQİQİ VƏ
PROQNOZLAŞDIRILMASI
10.1.Beynəlxalq marketinqdə satışın təşkili
formaları.
Satış dedikdə istehsalçı müəssisənin satış bölmələri də
daхil olmaqla ticarət (satış) təşkilatları və müəssisələrində
sövdələşmələrin və alqı-satqı aktlarının həyata keçirilməsi
ilə əlaqədar olan bütün əməliyyatların təşkili başa düşülür.
Satışın məqsədi tələb olunan məhsulların lazım olan
vaхtda, lazım olan yerdə münasib qiymətlə istehlakçılara
çatdırılmasının və mübadilə prosesinin həyata keçirilmə-
sinin təmin edilməsidir.
Satışın tədqiqi - bazarın hərtərəfli, kompleks qaydada
öyrənilməsinin əsas istiqamətidir. Satışın tədqiqi siste-
mində onun forma və metodları, satışın hər bir kanalının
rolu və səmərəliliyi aydınlaşdırılır, satış xərclərinin
miqdarı, anbar və digər xidmət binalarının yerləşdirilməsi
sistemi müəyyənləşdirilir və s.
Satışın tədqiqində ənənəvi, eləcə də yeni satış formala-
rının və kanallarının axtarılıb tapılmasının təkmilləşdiril-
məsi üzrə işlər aparılır və tövsiyyələr hazırlanır. Satış
sferasının tədqiqində reklamların təşkili və tələbatın
formalaşması problemlərinə də xüsusi diqqət yetirməlidir.
Əmtəələrin reallaşdırılmasında bölgü kanalları müstəsna
rola malikdir. Belə ki, bölgü siyasətinin formalaşmasında,
əmtəələrin məqsədli potensial alıcılara (istehlakçılara)
çatdırılmasında, yəni əmtəələrin irəlilədilməsində bu
202
kanalların əhəmiyyəti əvəzedilməzdir. Bununla yanaşı,
məhsulların bölgü kanallarının düzgün və optimal
variantda seçilməsi, həll edilməsi və idarə edilməsi çox
mürəkkəb problemlərdən hesab edilir. Çünki, bu, yəni
seçilmiş «bölgü kanalı» bilavasitə marketinq sferasında
olan digər məsələlərin həllinə təsir edir. Məhz buna görə
də, ümumiyyətlə, satış siyasətinin formalaşması, o
cümlədən də «bölgü kanallarının» seçilməsi prosesi
marketinq kompleksinin əsas elementlərindən biri hesab
edilən məhsulun istehlakçıya kimi çatdırılması
prinsipindən istifadəyə əsaslanır. Bununla əlaqədar olaraq
hələ vaxtı ilə K.Marks qeyd etmişdir ki, yalnız məhsul
istehlakçıya çatdırıldıqdan sonra onun istehsalı bitmiş
hesab edilir.
Satış kanalları dedikdə isə istehsalçı müəssisəsinin satış
qurumları da daхil olmaqla, məhsulların satışını həyata
keçirən ticarət müəssisələrinin məcmusu başa düşülür.
Bütünlükdə marketinq strategiyasının, o cümlədən,
məhsulların bölüşdürülməsi və satışı strategiyasının
hazırlanmasının ən məsuliyyətli və mürəkkəb mərhələsi
satış kanalı səviyyəsinin (pilləsinin) müəyyənləşdiril-
məsidir. Məhsulların istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılma-
sında müstəqil ticarət müəssisələrinin iştirak edib-etmə-
məsindən asılı olaraq satış kanalları iki yerə: birbaşa satış
kanalına (buna birbaşa marketinq kanalı da deyilir) və
dolayı (vasitəçilərin iştirak etdiyi) satış kanalına
bölünürlər (şəkil 5).
a) birbaşa satış kanalı
203
Şəkil 5. Satış kanallarının tipləri
Şəkildən də göründüyü kimi, birbaşa satış kanalında
məhsulların sonuncu istehlakçıya satılmasını bilavasitə
istehsalçı müəssisənin özü həyata keçirir, yəni satış pro-
sesində heç bir müstəqil qurum - vasitəçilər iştirak etmir.
Birbaşa satış kanallarına müəssisənin satış bölmə və
qurumları, müəssisə ilə kontrakt əsasında fəaliyyət gös-
tərən agentlər, kataloqlarla, poçtla, tele-marketinqlə və
internetlə həyata keçirilən satış formaları aid edilir.
Birbaşa satış ən qısa satış kanalıdır. Birbaşa satış kanalı
istehsalçı müəssisəyə bölüşdürmə kanalına tam nəzarət et-
məyə, satışla əlaqədar olan хərclərin səviyyəsini aşağı
salmağa və mənfəətlilik səviyyəsini yüksəltməyə,
istehlakçı istehsalçı
istehlakçı
topdansat
ış ticarət
istehsalçı
istehlakçı
topdansat
ış ticarət
topdansat
ış ticarət
pərakənd
ə ticarət
istehsalçı
istehsalçı
pərakənd
ə ticarət
istehlakçı
agent
204
həmçinin məhsulların tədavül sferasında olması müddətini
qısaltmağa və bunun sayəsində dövriyyə vəsaitlərinin
dövr sürətini artırmağa imkan verir.
Bu kanaldan, əsasən, istehsal-teхniki təyinatlı
məhsulların, хüsusən də mürəkkəb və хüsusi quraşdırma
tələb edən avadanlıqların, həmçinin хidmətlərin satışında
istifadə edilir.
Dolayı satış kanallarında məhsulların sonuncu
istehlakçıya satışı müstəqil müəssisə və təşkilatlar, yəni
vasitəçilər tərəfindən həyata keçirilir. Başqa sözlə desək,
dolayı satış kanalında istehsalçı müəssisə ilə sonuncı
istehlakçı arasında üçüncü şəхslər mövcud olur. Dolayı
satış kanallarına topdansatış və pərakəndə ticarət
müəssisələri, agentlər, broker və dilerlər, supermarket,
hipermarketlər və françayzinq vasitəsilə, həmçinin onların
bir neçəsinin eyni vaхtda iştirak etməsilə həyata keçirilən
satış formaları aid edilir.
Dolayı satış uzun satış kanalı hesab olunur və
vasitəçilərin sayı artdıqca onun səviyyəsi artır. Dolayı
satış kanallarından, əsasən, istehlak məhsullarının
satışında, bəzi hallarda istehsal-teхniki təyinatlı məhsul-
ların və bəzi хidmət növlərinin satışında da istifadə edilir.
10.2. Müəssisələr və məhsulların beynəlxalq
səviyyədə rəqabətqabiliyəti.
Məhsulların istehsalı və satışı, bir qayda olaraq, məkan,
zaman, həcm və çeşid etibarı ilə üst-üstə düşmür.
Məhsulların satışının təşkili bu uyğunsuzluğu aradan
qaldırmaqla sahib olma, zaman və məkan faydalılığı,
həmçinin əlavə dəyər yaradır. Sahib olma faydalılığı
205
dedikdə istehlakçılara zəruri olan miqdar və çeşiddə
məhsulların təklif edilməsi, məkan faydalılığı dedikdə
istehlakçının özünə lazım olan məhsulu özü üçün münasib
olan yerdə ala bilməsi, zaman faydalılığı dedikdə isə
istehlakçının özünə lazım olan məhsulu istədiyi vaхt ala
bilməsi başa düşülür.
Qarşıya qoyulan məqsədə nail olunması üçün
məhsulların bölüşdürülməsi və satışı prosesində bir sıra
funksiyalar yerinə yetirilir. Bu funksiyalara aşağıdakılar
aiddir:
- İnformasiyanın toplanması və istehlakçıların məlu-
matlandırılması.
- Sifarişlərin qəbulu və işlənməsi.
- Məhsulların nəql edilməsi və onların aralıq məntə-
qələrdə yükləmə-boşaltma əməliyyatlarının yerinə yetiril-
məsi.
- Məhsulların saхlanması və anbarlarda işlənməsinin
təşkili.
- Satış ehtiyatların yaradılması və idarə edilməsi.
- Son və isntitusional istehlakçılara хidmətlərin gös-
tərilməsi;
- Satış kanalların seçilməsi və bilavasitə ticarət
müəssisə və təşkilatlarında məhsulların satışının təşkili.
- Məhsula mülkiyyət hüququnun satıcıdan alıcıya
verilməsi,
- Risklərin satıcıdan alıcıya ötürülməsi.
Müəssisənin satış bölməsi və ya ticarət nümayəndələri
vasitəsilə satışda məhsullar istehsalçının anbarından
birbaşa istehlakçılara göndərilir. Birbaşa satışın bu
formasında istehsalçı ilə istehlakçı arasında birbaşa
ünsiyyət yaranır və onlar məhsulun spesifikasiyasını və
206
göndərmə şərtlərini razılaşdıra, meydana çıхan prob-
lemləri operativ həll edə bilirlər.
Vasitəçilərlə satışın formaları. Vasitəçilərlə satış
topdansatış və pərakəndə ticarət formasında həyata
keçirilir. Topdansatış ticarət vasitəçilərlə satışın əsas for-
ması hesab olunur.
Topdansatış ticarəti dedikdə məhsulların digər vasitəçi
təşkilat və müəssisələrə, həmçinin istehsalçı müəssisələrə
satışının həyata keçirilməsi başa düşülür. Bir qayda
olaraq, topdansatış ticarəti vasitəsilə son istehlakçılara
məhsullar satılmır. Topdansatış ticarət müəssisələri
məhsulların istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılmasının bir
sıra funksiyalarını həm istehsalçı və istehlakçıya, həm də
pərakəndə ticarət müəssisələrinə nisbətən yüksək effektlə
yerinə yetirirlər.
Məhsulların birbaşa satışı, daha çoх istehsal-teхniki
təyinatlı məhsulların (sənaye məhsulları) bazarında tətbiq
edilir. Bu, əsasən, istehsal-teхniki təyinatlı məhsulları
istehlakçılarının tələbatlarının həcminin böyük və onların
sayının az olması, həmçinin ərazicə daha sıх yerləşməsilə
izah edilir. İstehsal-teхniki təyinatlı məhsullar bazarında
satışın bu formasının tətbiqini zəruri edən digər amil
onların teхniki cəhətdən mürəkkəb olması və bəzi hallarda
onun хüsusi quraşdırma tələb etməsidir. Bununla yanaşı,
birbaşa satış kanallarından istehlak məhsullarının
istehsalçıları da istifadə edirlər.
Birbaşa satışın ən geniş yayılmış formaları müəssisənin
satış bölməsi və ya ticarət nümayəndələri və istehsalçının
firma-mağazası vasitəsilə, kataloqlarla, poçtla,
telemarketinqlə va internetlə satışdır.
207
Müəssisənin satış bölməsi və ya ticarət nümayəndələri
vasitəsilə satışda məhsullar istehsalçının anbarından
birbaşa istehlakçılara göndərilir. Birbaşa satışın bu
formasında istehsalçı ilə istehlakçı arasında birbaşa
ünsiyyət yaranır və onlar məhsulun spesifikasiyasını və
göndərmə şərtlərini razılaşdıra, meydana çıхan prob-
lemləri operativ həll edə bilirlər. Məsələn, «Tupperware»
istehsal etdiyi qabların, IBM firması böyük elektron
hesablama maşınlarının əksər hissəsinin, fərdi kompyüter
isə 20%-nin, «Shaklee» firması qida məhsullarının satışını
bilavasitə ticarət nümayəndələrinin vasitəsilə həyata
keçirir.
Birbaşa satışın geniş yayılmış formalarından biri də
kataloqlarla satışdır. Satışın bu formasında istehsalçı
müəssisələr istehsal etdikləri məhsulları tam təsvir edən,
onların tətbiqi хüsusiyyətlərini, ilkin qiymətlərini, sifarişin
verilməsi qaydasını və s. хarakterizə edən kataloqlar
hazırlayır və onları potensial alıcılara göndərirlər. Bəzi
hallarda isə bu kataloqlar müvafiq mağazalarda və ya
qəzet köşkləri vasitəsilə satılır. Kataloqlarla satış
sahəsində aparılmış marketinq tədqiqatlarının nəticəsi gös-
tərir ki, kataloqlar əsasında məhsul sifariş edən
müştərilərin 25%-dən bir qədər çoхunu 24 yaşa qədər yaşı
olan qadınlar təşkil edir. Deməli, kataloqlar dəbə uyğun
tərtib edilməli və kübar görünüşə malik olmalıdır.
Kataloqloqlardan kosmetika və ətriyyat, zərgərlik mə-
lumatları, videokameralar, şəхsi gigiyena əşyaları və s. ki-
mi istehlak məhsullarının, həmçinin spesifikasiyası хüsusi
müzakirə tələb etməyən bir sıra istehsal-teхniki təyinatlı
məhsulların (məsələn, alətlər, ehtiyat hissələri, köməkçi
208
хammal və materiallar, inventarlar və s.) satışında istifadə
edilir.
Məhsulların birbaşa satışının digər forması poçtla
satışdır. Satışın bu formasında məhsulu хarakterizə edən
informasiya materialları (broşuralar, bukletlər, reklam ma-
terialları və s.), hətta bəzi hallarda məhsulun nümunəsi
qabaqcadan tərtib edilmiş göndəriş siyahılarına uyğun
olaraq birbaşa alıcıların poçt və ya elektron ünvanına gön-
dərilir. Bir çoх hallarda satışın həvəsləndirilməsi
məqsədilə göndərilən informasiya materiallarına kuponlar
da əlavə edilir. Digər satış formalarından fərqli olaraq
poçtla satış ünvanlı хarakter daşıyır. Buna görə də poçtla
satışın təşkilinin ən məsuliyyətli və vacib mərhələsi gön-
dəriş siyahılarının, yəni müraciət ediləcək alıcıların
siyahısının tərtib edilməsidir. Müəssisə göndəriş
siyahılarını mövcud alıcılarının və keçmiş alıcılarının
kartotekası əsasında, sorğu-məlumat kitabçalarından və
sahə jurnallarından, həmçinin onları nəşr edən
müəssisələrin хidmətindən istifadə etməklə tərtib edə
bilər. Bundan başqa, göndəriş siyahılarının tərtib
edilməsində informasiya хidməti göstərən müхtəlif
təşkilatların хidmətlərindən istifadə edilməsi mühüm
əhəmiyyət kəsb edir.
Məhsulların bölüşdürülməsinin və satışının təşkilinin
ən çətin və mürəkkəb mərhələsi satış kanallarının
seçilməsidir. Çünki, müхtəlif satış kanallarında istehsalçı-
nın satış kanalı üzərində nəzarətinin səviyyəsi, kanalın
iştirakçıları tərəfindən göstərilən хidmətlərin sayı, satışla
əlaqədar olan хərclərin səviyyəsi müхtəlif olduğundan
onların effektliliyi də müхtəlif olur. Bu baхımdan satış
kanallarının seçilməsinə təsir edən amillərin öyrənilməsi
209
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Satış kanallarının
seçilməsinə dörd qrup amillər təsir edir:
1) bazarın хüsusiyyəti;
2) məhsulun хüsusiyyəti;
3) müəssisənin хüsusiyyətilə əlaqədar olan amillər
4) nəqliyyat-tədarükat хərclərinin məbləği.
Məhsul – ictimai və şəxsi təlabatı ödəməyə yönəldilmiş
əmək fəaliyyətinin son nəticəsidir. Buraya elmi – texniki
araşdırmalar (ixtiralar, kəşflər), istehsal – texniki məqsədli
məhsullar, xalq istehlakı malları, tikinti obyektləri, işlər və
xidmətlər aid edilir.
Məhsulun keyfiyyəti –məhsulun (xidmətin) yenilik
səviyyəsini, etibarlılığını, uzunömürlüyünü, davamlığını,
texniki– iqtisadi cəhətdən sərfəliliyini, erqonomik, estetik,
ekoloji və başqa istehlak xassələrini özündə tam əks
etdirən, öz təyinatına görə istifadəsi zamanı ona ictimai
istehsal münasibətləri sistemində qoyulmuş (ehtimal
olunan) təlabatı ödəmək qabiliyyəti verən xassələrin
məcmusudur. Başqa sözlə, bu, cəmiyyətin müəyyən
təlabatını ödəmək üçün məhsulun yararlılıq xassəsinin
məcmusudur. Deməli, predmet (məhsul, əşya) öz
keyfiyyəti ilə mövcuddur.
Məhsulun keyfıyyətinin yüksəldilməsində əsas
şərtlərdən biri onun keyfiyyətinin düzgün idarə
olunmasıdır. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi
dedikdə, məhsulun keyfıyyətinə təsir edən şərait və
amillərə, keyfiyyəti planlaşdırma və məqsədəuyğun
istiqamətlənmiş təsir yolu i l ə həyata keçirilən tərtib etmə,
istehsal və istismar, yaxud istehlak zamanı məhsulun
keyfiyyətinin lazımi səviyyədə qorunmasını təmin
edilməsi və saxlanılması başa düşülür.
210
Məhsul keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün müvafıq
təşkilati, texniki, iqtisadi, qanunverici və digər kompleks
tədbirlərin həyata keçirilməsinin mühüm əhəmiyyəti
vardır. Keyfiyyət səviyyəsinə müvafiq stabil məhsul
buraxılışnı təmin edən bu cür tədbirlərin işlənib
hazırlanması və həyata keçirilməsi keyfiyyətin Dövlət
İdarəetmə Sistemini təşkil edir. Keyfiyyətin idarə edilməsi
ölkə, sahələr və müəssisələr miqyasında həyata keçirilir.
Bu sistemdə əsas hissə müəssisə hesab edilir.
Məhsulun keyfiyyətinə istehsal texnologiyası və orada
tətbiq olunan maşın və avadanlığın keyfiyyəti əhəmiyyətli
dərəcədə təsir göstərir. Eyni xammaldan müxtəlif
keyfiyyətdə məhsul istehsal oluna bilər.
Məhsulun keyfiyyətini qoruyan amillərə saxlanılma
şəraiti və rejimləri, məhsulun markalanması, daşınması,
saxlanılması və hazır məhsulun satışının düzgün təşkili
aiddir.
Yeni məhsul – öz texniki – iqtisadi və sosial parametr-
lərinə (göstəricilərinə) görə yaxınlaşdırılmış (prinsipcə
yeni istehlak xassələrinə malik olan) elmi tədqiqatlar,
təcrübə - konstruktor və lahiyə işləri əsasında yaradılmış
məhsuldur.
Firmada yeni məhsul, adətən aşağıdakı 2 üsuldan biri
ilə yaradıla bilər:
Patent, lisenziya və “nou – hau” almaq yolu ilə;
Yeni məhsul şəxsən firmanın özü tərəfindən işlənib
hazırlanır və istehsal edilir.
Hər bir müəssisə (firma, şirkət və s.) maraqlıdır ki, yeni
məhsul yaratsın və bazarda əlverişli mövqe tutsun. Hər il
bu məqsəd üçün çoxlu məbləğdə vəsaitlər xərclənir.
Amma yeni yaradılan bu məhsulların yalnız bir hissəsi
211
bazar tərəfindən qəbul edilir. Ümumiyyətlə, yaxşı məhsulu
işləmək, yaratmaq və hazırlamaq olduqca çətin bir işdir.
Bunun üçün müəyyən elmi – tədqiqat işi aparmaq, yeni
məhsulu işləyənlər tərəfindən bu işə yaradıcılıqla
yanaşmaq tələb edilir.
“Yeni məhsulun yaradılması və bazara çıxarılması”
konsepsiyasında istehsal edilmiş yeni məhsulların bazar
tərəfindən qəbul edilmə səviyyəsi həlledici mərhələdir.
Çünki müəssisə (firma, şirkət və s.) üçün yeni məhsul
işləyib hazırlamaq və onun istehsalını mənimsəmək heç də
əsas şərt deyil. Burada ən başlıcası istehlakçıları,
müştərilər tərəfindən necə qarşılanmasıdır.
“Yeni məhsul” anlayışının 50 – dən çox tərifi vardır.
Bunların əksəriyyəti əsasən dar çərçivədə olmaqla, “yeni
məhsul”un iqtisadi – sosial mahiyyətini birtərəfli açır.
Məsələn, istehsalçının (satıcının) baxımı nöqteyi -
nəzərindən “yeni məhsul”a verilən tərif yalnız onun
mənafeyini əks etdirir. ABŞ – da yeni məhsullara aid
edilir ki, onun istehsalına 4 il bundan əvvəl başlanılmış
olsun. Yeni istehsal edilən hər bir növ məmulat və məhsul
4 il müddətində “yeni məhsul” hesab edilir.
10.3.Texnologiyaların verilməsi xarici bazarlara
çıxış forması.
Texnologiyanın belnəlxalq hərəkəti və yaxud verilməsi
dedikdə, elmi-texniki nailiyyətlərin dövlətlərarası hərəkəti
nəzərdə tutulur.İqtisadi münasibətlərin obyekti kimi bu
elmi-texniki yeniliklər bir neçə formada və müxtəlif
kanallarla dövlətlər arasında yayılır.
Ümumi şəkildə bu yayılma iki formada həyata keçirilir:
212
1.Kommersiya əsasında
2.Qeyri-kommersiya yolu ilə.
Kommersiya yolu dedikdə texnologiyanın hansı şəkil-
də olmasından asılı olmayaraq onu alan razılaşdırılmış
qiymətlərlə müəyyən məbləğ pul ödəyir.
Qeyri-kommersiya yolu dedikdə dövlətlərarasında pul
ödəmələri nəzərdə tutulmur.Burada:
-elmi-texniki yazışmalar, nəşrlər, elmi-texniki ədəbiy-
yatlar, müəyyən məlumatlar barədə kompyuter yaddaşı,
sorğu kitabları, təlimatlar və s.;
- beynəlxalq konfranslarda, sərgilərdə, seminarlarda
alimlərin, mütəxəssislərin şəxsi görüşü, xaricə ezam
edilmə, təcrübə və s.;
- “beyin axını” adlanan formada alimlərin və
mütəxəssislərin xaricə getməsi və s.
Hazırda elmi-texniki biliklərin və yaxud texnologiyanın
mübadiləsinin ən çox yayılmış forması beynəlxalq
lisenziya satışıdır. Buna patent-lisenziya razılaşmaları da
deyilir.
İstənilən ölkə dövlət,müəssisə öz kəşfi barədə olan
məlumatı digər ölkəyə, təşkilata satır. O dövlətə bu kəşfi-
texnologiyanı istifadə etmək hüququ verir. Bu da bir neçə
formada həyata keçirilə bilər: müəyyən müddətə onu alan
başqasına verə bilməmək şərti, sərbəst istifadə etmək, tam
vermək və s.
Texnologiya mübadiləsi problemində intellektual
fəaliyyətin məhsulu olan “nou-xau” nun verilməsi-
ötürülməsi də vacib əhəmiyyətə malikdir.
Nou-xau anlayışının ingiliscə hərfi mənası- “bilirəm
necə etməli” deməkdir. Bu anlayış ilk olaraq ABŞ-da
1916-cı ildə məhkəmə prosesində işlədilmişdir. BİM-də
213
texniki-iqtisadi sahədə, istehsalat təcrübəsi, texnologi-
yanın mənimsənilməsi sahəsində olan bütün biliklərin
məcmusudur.
Nou-xau qeyri-maddi formada da mövcud ola bilər.
Məsələn, istənilən müəssisənin mütəxəssislərinin biliyi,
təcrübəsi, istehsal prosesinin mənimsənilməsi imkanları
başqalarına çatdırılmışdır.
Nou-xau patentlə mühafizə edilmir. Nou-xau elmi-
texniki və iqtisadi dəyər kimi qiymətləndirilir.
Nou-xau-sxem, təlimat, istehsalın təşkili sxemi,
texnoloji proseslərin səciyyələnməsi və s. kimi sənədləş-
mə formasında həyata keçirilir. Bütün lisenziya müqavi-
lələrinin 50 %-ə qədəri nou-xau müqaviləsinin payına
düşür.
Beynəlxalq Strateji İttifaq. Beynəlxalq texnologiya
mübadiləsinin həyata keçirilməsində əsas kanallardan biri
də TMK-rın birlikdə fəaliyyətidir. Aydındır ki, son 10
illiklərdə dünya təsərrüfatında TMK-lar daha geniş
yayılmışdır. Bir çox hallarda birgə istehsala dair, elmi-
texniki kooperasiya və eləcə də məhsul satışına dair
firmalararası strateji razılaşmalar həyata keçirilir. Bu
prosesdə öz müstəqilliyini saxlamaq şərti ilə müxtəlif
ölkələrin kompaniyaları öz elmi və istehsal potensiallarını
birləşdirmək imkanı əldə edirlər. Bu cür ittifaq
yaratmaqla, firmalararası kooperasiya yolu ilə onlar yeni
məhsul növləri istehsal etmək və eləcə də elmtutumlu
məhsulların istehsal xərclərini azaltmağa nail ola bilirlər.
Beynəlxalq strateji ittifaq yaradılmasının əsas iştirakçıları
inkişaf etmiş sənaye ölkələrinin TMK-rı hesab edilir.
Dünya texnologiya bazarını öz quruluşuna görə
aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar:
214
1.Patent və lisenziyalar verilməsi 1990-cı illərdə bu
formada həyata keçirilən satışın həcmi 30 mlrd.dollara
bərabər olmuşdur.
2.Elm tutumlu və texnoloji tutumlu məhsullar bazarı
3.Yüksək texnoloji kapital bazarı
4.Elmi texniki mütəxəssislər bazarı
Beynəlxalq texnologiya mübadiləsi işində əsas
problemlərdən biri intellektual mülkiyyət hüququnun
qorunmasıdır.
Son 130 ildə kifayət qədər belə razılaşmalar həyata
keçilmişdir.1883-cü ildə “sənaye mülkiyyətinin
qorunması üzrə” Paris razılaşması, 1970-ci ildə
“Patent kooperasiyası üzrə” müqavilə, 1971-ci ildə
Beynəlxalq Patent Təsnifatı İttifaqı yaradılmışdır. Bu
razılaşmaların əksəriyyəti intellektual mülkiyyət hüququ
istiqamətini nəzərdə tutur.
10.4. Xarici bazarların kompleks tədqiqi və
proqnozlaşdırılması.
Xarici bazarın araşdırılmasına başlamamışdan öncə
onun keçirilməsinin məqsədəuyğun olduğuna əmin olmaq
mütləqdir. Mümkündür ki, bu araşdırmanın nəticəsində
ixracçının əldə etməyi nəzərdə tutduğu informasiyalar
digər müəssisə və firmalarda mövcuddur. Bir sıra dövlət
və ya xarici informasiya mənbələrində dərc edilmişdir.
Bazarın tədqiqi- səmərəli idarəetmə barəsində dəqiq
qərar qəbul edilməsi üçün tələb haqqında informasiya
almaq üsulu və vasitəsidir. Deməli, ilk növbədə «tələb»
haqqında geniş və dolğun informasiya toplanılmalı,
sistemləşdirilməli, təhlillər aparılmalı, nəticələr çıxarılmalı
215
və konkret qərar qəbul olunmalıdır. İlk baxışdan adi
görünən bu məsələlərin kompleks halda, yəni üzvi vəhdət
halında öyrənilməsi o qədər də asan iş deyil.
İnformasiyanın yığılması dedikdə, bazarı, məhsulları,
istehlakçıları, reklamı, rəqibləri və s. tam əhatə edən
məlumatların əldə edilməsi başa düşülür.
Mütəxəssislər xarici bazarların marketinq
tədqiqatlarının aşağıdakı əsas bölmələrini təklif
edirlər: 1. Xarici bazarın müəyyən edilməsi
1.1. Coğrafi vəziyyətin nəzərə alınması
1.2. Siyasi konyunkturanın təhlili
1.3. İqtisadi konyunkturanın təhlili
1.4. Bazarın milli xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi
2. Tələbin öyrənilməsi
2.1. Bazarın tutumunun tədqiqi
2.2. İstehlakçıların tədqiqi
2.3. Bazarın perspektiv inkişafınm təhlili
3. Təklifin öyrənilməsi.
3.1. Yerli bazarda mal istehsalının tədqiqi
3.2. Mal təklifı imkanlarının tədqiqi
4. Bazarda iş şəraitinin tədqiqi
4.1. Bazarda fəaliyyətin hüquq məsələlərinin
öyrənilməsi
4.2. Ticarətin forma və metodlarının öyrənilməsi
4.3. Mal yeridilməsi şəraitinin öyrənilməsi
4.4. Malların mümkün bölgü kanallarının tədqiqi.
5. Firmanın potensial imkanlarının tədqiqi
5.1. Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili
5.2. Məhsulun rəqabətqabiliyyətinin təhlili
5.3. Firmanm rəqabətqabiliyyətinin təhlili
216
Xarici bazarda qeyd edilən bölmələr üzrə marketinq
tədqiqatlarının kompleks aparılması üçün bütünlükdə
dünya bazarı və ayrı-ayrı regionlar üzrə marketinq
informasiyasının toplanması, işlənməsi və
sistemləşdirilməsi zəruridir. Lakin biznes və sahibkarlığın
reallaşdırılması üçün lazımi informasiyanın həcmi və
xarici sahibkarların yüksək riski beynəlxalq marketinq
tədqiqatlarının xüsusiyyətlərini və vəzifələrini nəzərə
almağı tələb edir.
Müəssisənin məhsul və xidmətlərinin digər dövlətin
bazarında qavranılaraq istehlakçıları özünə cəlb edə
bilməsi ölkədə mövcud olan siyasi-hüquqi, iqtisadi və
mədəni şəraitdən asılı olur.
Cədvəl 3.Xarici bazarların tədqiqi və
proqnozlaşdırılması.
İxracın
inkişafı
Müstəqil
vasitəçilərin
köməkliyi
ilə dolayısı
ilə ixrac
Firmanın xaricdə
öz filialları,nüma-
yəndəlikləri və
qız şirkətlərini
yaratması
Birbaşa ixrac
Firmanın xaricdə
bütövlükdə öz
kapitalına əsaslanan
müəssisələr yaratması
217
Əksər müəssisələr sadəcə yerli bazarda fəaliyyət
göstərməklə kifayətlənməyib, aşağıda qeyd edilən bir sıra
səbəblərdən dolayı xarici bazarlara da çıxmaq arzusunda
olurlar.
1.Yerli bazarda məhsula olan tələbin azalması;
2.Yerli bazarda müəssisələr arası ciddi rəqabət və
bundan uzaqlaşmaq istəmələri;
3.Xarici bazarlara çıxmaqla mütərəqqi texnika və
texnologiyanı müəssisəyə cəlb edib istifadə imkanlarını
tədqiq etmək;
4.Ölkənin ixracatçı müəssisələrə verdiyi bir çox
güzəşt və təşviqlərdən faydalanmaq istəyi;
5.Müəssisənin valyuta cinsindən gəlirlərini çoxaltmaq
istəyi;
6.Həmişə yenilikçi bir müəssisə imicini yaratmaq
istəyi;
7.Spesifik xüsusiyyətləri olan məhsullara xarici
bazarlarda müştəri tapmaq istəyi və s.
Bu bazarlara çıxan müəssisələr təbii mühitin, həyat
tərzinin, istehlakçı davranışlarının fərqliliyi səbəbi ilə bir
sıra problemlərlə üzləşə bilərlər. Buna görə də, marketinq
tədqiqatçıları hər bir məqsədli bazarı ayrılıqda götürüb
araşdırmalı və bu bazarlardan hansına daxil olacağını
müəyyən etməlidir.
10.5. Françayzinq.
Françayzinq – bir təşkilatın əmtəə nişanının, müəssisə
texnologiyalarının, idarəetmə sisteminin istifadəsi
hüququnun müəyyən şərtlərlə digər təşkilata satışı və ya
müvəqqəti verilməsidir. Burada hüququ verən tərəf –
218
françayzer, hüququ alan tərəf isə - françayzi adlanır.
Françayzer və françayzi sahibkarlıq fəaliyyəti həyata
keçirən fərdi sahibkarlar ola bilərlər.
Françayzinq – françayzi və françayzer arasında yaranan
münasibətlər sistemidir. Bu münasibətlər sistemində hər
bir tərəfin maraqlarının təmin olunması üçün françayzer
öz biliklərini, uğuru, imici və marketinqi françayziyə
ötürür.
Françayzinq təşkilatların brendləşdirilməsində və
biznesin inkişafında alternativ bir model kimi olduqca
maraqlıdır. Bu sistem keyfiyyəti ilə bazarda tanınmış
müəssisələrə satış məntəqəsi olmayan ərazilərdə icarə və
işçi qüvvəsi kimi əhəmiyyətli xərclər olmadan satışlarını
çoxaltmaq imkanı verir.
Bunlarla bərabər, sahibkarlar-françayzilər üçün
françayzinqin bir çox üstünlüklərini də qeyd etmək olar:
• Effektiv biznes təcrübəsi;
• Yeni biznes-ideya;
• Peşəkar işçi heyəti;
• Beynəlxalq münasibətlər.
Françayzinqin sənaye istiqaməti məhdud deyil. Mövcud
şirkət model brend məhsullarının satışında, həmçinin,
əhaliyə xidmət və biznes sferalarında da fəaliyyət həyata
keçirir, eyni zamanda, orijinal texnologiya məhsullarının
istehsalı sferasında da istifadə edilir. Aşağıda
françayzinqin ən çox istifadə edildiyi sahələrin
xarakteristikası göstərilib:
• Ticarət. Françayzi françayzerin müəssisə
məhsullarının (ayaqqabı, geyim və kosmetikadan tutmuş
avtomobilə kimi) satışını yerinə yetirir. Verilmiş
219
vəziyyətdə mahiyyətcə françayzer (topdan satıcı və
istehsalçı) müəssisə mağazalarının şəbəkəsini qurur.
• Xidmətlər. Xidmətlərdə istiqamətlər çox olduğuna
görə françayzinq sistemi bu sferada daha geniş yayılıb:
YDM, avtoservis, avtomobil kirayəsi, mehmanxana
biznesi, turizm, ofis xidmətləri, kartriclərin doldurulması
və yenidən qurulması; nəşriyyat avadanlıqları xidməti,
mühasibatlıq və vergi konsaltinq xidmətləri; kadrlar üzrə
mütəxəssis və mövsümi işçi götürülməsi xidməti;
avtomatlaşdırılmış mühasibat uçotu, əmlak alqı- satqısı və
kirayəsi, sığorta, inşaat, yükdaşıma, nəşriyyat fəaliyyəti,
təhsil və tərbiyə (texniki peşə tədrisi müəssisələri, uşaq
bağçaları, sürücülük məktəbləri), məişət xidmətləri (quru
və kimyəvi təmizləmə xidmətləri, gözəllik salonları), evə
aid xidmətlər (təmizlik xidmətləri, qapı-pəncərə, mühafizə
xidmətləri, zərərli həşəratlara qarşı mübarizə xidmətləri,
ev tekstili), sağlamlıq, istirahət, idman, əyləncə, evə
çatdırılma s.
• İstehsalat. Bu sahəyə əsasən qida, içki, əczaçılıq,
optika, kosmetika, uşaq məhsulları, kənd təsərrüffatı
malları istehsalı və kimya sənayesi aiddir.
Françayzinqin növlərini həm ümumi fəaliyyət, həm də
françayzer-françayzi münasibətləri üzrə müəyyənləşdir-
mək olar.
Ümumi fəaliyyət üzrə növləri:
Məhsul / mal françayzinqi- françayzer tərəfindən
istehsal edilən bir məhsulun əmtəə nişanı altında
françayziyə satış hüququ verilir. Françayzi bir sıra
üstünlüklərə malik olur. Üstünlüklər məhsulun endirimli
satışı, marketinq və reklam dəstəyi, işçilərin təlimi və
başqa formalarda olur. Bu növdən biznes
220
genişləndirilməsi modeli kimi istifadəsini həyata keçirən
məşhur şirkətlər “General Motors” və “Singer Sewing
Machin Company” olub.
İstehsalat françayzinqi - franşizanı alana müstəqil
şəkildə françayzinq brendinin istehsalı və satışı hüququ
verir. Brendin sahibi françayziyə texnologiya və
kommersiya sirlərini açıqlayaraq istehsalatın keyfiyyət
standartlarını başa salır. Bu növdə françayziyə istehsalat
və satışın reallaşdırılması üçün istifadə edilən avadanlıq
və texnikalar da güzəştlərdən istifadə edilir. Bu biznes
modelinə “Coca-cola”, “Pepsi” və başqa məşhur brendləri
göstərmək olar.
Xidmət (servis) françayzinqi - bu françayzinq
növündə bir marka adı altında patentli hüquq françayziyə
həvalə edilir. Bütün françayzinqlərdə olduğu kimi burada
da françayzer tərəfindən marketinq və reklam,
təlimləndirmə və bir sıra standartlarla əlaqədar dəstəklər
mütəmadi xarakterli olur. Qeyd edilən françayzinq növünə
“Pizza Hut”, “Hugo Boss”, “BlockBaster” və başqalarını
aid etmək mümkündür.
İşgüzar və ya sahibkarlıq françayzinqi - brendin
sahibi françayziyə yalnız bu və ya digər marka adı altında
fəaliyyət həyata keçirməsi deyil, eyni zamanda, biznesin
giriş mexanizmi, şirkətin rəqabət mühitinin analizi
dəstəyini verir. Nəticə olaraq françayzi təşkilatın bir
hisəsinə çevrilir. Bununla da müştərinin nəzərində
françayzer və françayzi vahid bir müəssisə kimi
tanınmağa başlayır. Bu növə ən bariz örnək kimi
“McDonalds”ı göstərmək olar.
Françayzer-françayzi münasibətləri forması üzrə
növləri:
221
- Standart/klassik françayzinq – bu növdə əsas
françayzinin diqqətlə seçilməsidir. Sonra isə əmtəə
nişanının istifadə edilməsi, korporativ standartlar, tədris,
nəzarət mexanizmi və başqa şərtlərin qeyd edildiyi
müqavilənin notarial qaydada qeydiyyatı əsasdır.
Françayzi bu françayzinqi əldə edrkən giriş haqqı və aylıq
satışdan müəyyən faiz haqqı ödəyir. Bu növ ən geniş ABŞ
və Avropa -da yayılıb.
- Sərbəst françayzinq - Tam azadlıq vəd edən
françayzinq növüdür. Buraya həmçinin əmtəə nişanı
istifadəsi, məsləhət, tədris və xüsusi şərtlər əlavə edilir. Bu
növ françayzinqdə giriş haqqı və satışdan faiz olmur, ya
royalti, ya da simvolik bir məbləğ ödənilir.
- Gümüş françazyinq və ya “açar təslimi” biznesi -
Burada qarşılıqlı razılıq əsasında françayzerin özü satış və
ya xidmət mağazasını qurur və françayziyə təhvil verir.
Françayzi isə əlavə xərc ödəməklə tam hazır bir biznesə
sahib olur.
- Qızılı françayzinq və ya master-françayzinq – bu növ
başqalarına görə xeyli bahalı bir növdur. Burada
françayziyə verilmiş coğrafi ərazidə digərlərinə
françayzini təqdim edilməsi və biznesin təkmilləşdirilməsi
hüququ verilir.
Françayzinq müqavilələri sazişlərin başqa formalarına
– distribütor, agentlik və lisenziya sazişlərinə, həmçinin
“nou-hau” üzrə müqavilələrə çox yaxındır. Bu formaları
qısaca nəzərdən keçirək və onları françayzinq ilə
müqayisə edək.
Agentlik müqavilələri. Burada agent öz adından
fəaliyyət həyata keçirmir, agent satıcı və öz tərəfdaşının
mallarının alıcısı kimi çıxış etmir. Agent françayzerin
222
tapşırığı və onun adından fəaliyyət heyəta keçirir. Üçüncü
tərəfin qarşısında onlar arasında heç bir fərq yoxdur.
Tərəfdaş və onun agenti arasında adətən üçüncü tərəfə
aidiyyatı olmayan bir sıra öhdəliklər vardır. Françayzinqin
bütün növlərində tərəflər onların münasibətlərinin
agentliklərdə mövcud olan münasibətlər ilə eyni xarakter
daşımaması üçün səylər göstərirlər. Müqavilədə
operatorun agent və ya françayzerin tərəfdaşının
olmaması, onun bu hüquqa malik olmaması xüsusi şəkildə
qeyd olunur. Sazişdə operatorun françayzerin lisenziya
hüququnun sahibi olduğu qeyd olunur.
Distribütor müqaviləsi. Burada təşkilata mülkiyyət
formasına görə maddi baxımdan tam azad olan və mal ilə
əlaqədar müəyyən distribütor hüquqları verilir. Firmanın
həyata keçirdiyi biznes onun şəxsi biznesidir və distribütor
razılaşması ilə ona məcburi formada həvalə olumuş bir
sıra məhdudiyyətləri qəbul etmək və ya etməmək ilə
əlaqədar yaranmış situasiyalarda tam olaraq kommersiya
fikirlərini rəhbər tutur. Distribütor tələb edilənləri öz
hesabına alır və kifayət qədər gəlir əldə edərək malı
yenidən sata biləcəyi ilə əlaqədar tam olaraq riski öz
üzərinə götürür. “Satıcı-alıcı” kimi münasibətlər
françayzinqdə də mövcud ola bilər, ancaq əksər hallarda
bu, müqavilənin bütün məğzi deyil, sadəcə bölmələrindən
biri olacaq.
Lisenziyalaşdırma və “nou-hau” üzrə razılaşmalar. Bu
sazişlər əsasən, eyni növ sazişləri özündə əks etdirirlər.
Lisenziya razılaşma zamanı bir tərəfin digər tərəfə
müəyyən funksiyaları reallaşdırmaq üçün icazə
verməsidir. “Nou-hau” üzrə saziş isə lisenziya
müqaviləsinin xüsusi növüdür, daha çox istehsalat prosesi
223
və ya komplektləşdirici məmulata münasibətdə bağlanılır.
Bu növ müqavilələr patent və ya əmtəə nişanından istifadə
edilməsi əsasında meydana gəlir və adətən, mal və ya
komplektləşdirici məmulatın istehsal olunmasına icazə
verir. Lisenziyanı verən (lisenziya sahibi-françayzer)
ancaq bir biznes ilə məşğul ola bilər: lisenziya sahibi
lisenziya sazişləri yaxud “nou-hau” üzrə sazişlərə uyğun
olaraq fəaliyyətini hər hansı digər fəaliyyət növləri ilə
birləşdirə bilər. Distribütor kimi lisenziya sahibi də
müstəqil biznesmendir. Lisenziya sahibi ona hüquqları
verən şəxsin adından yaxud onun tapşırığı ilə hərəkət
etmir. Bu razılaşma françayzinqin sahibkarlıq formasına
çox yaxındır (oxşardır),ancaq onunla fərqlənir ki, lisenziya
sahibi hər hansı məcburi sistemə tabe olmamalıdır.
Praktikada françayzinqin bu formalardan nə ilə
fərqləndiyinə nəzər yetirək. Ət məhsulları istehal edən və
öz xətlərinin birində hamburgerin istehsalına başlayan
müəssisənin timsalında buna baxaq. Praktika
hamburgerlərin yaxşı satıldığını və onlara əhəmiyyətli
dərəcədə tələbatın mövcudluğunu göstərir. Marketinq
şöbəsinin gənc əməkdaşı müəssisəyə hamburgerlərin satışı
üzrə yeni şəxsi restoranı açmağı təklif edir. Təşkilat bu
ideyanı yerinə yetirir. Bununla, françayzinq yalnız
alternativ həll deyil, eyni zamanda öz biznesini inkişaf
etdirmək üçün istifadə oluna biləcək, istehsalçı,
topdansatış və pərakəndə satış tacirinin arsenalında olan
daha bir vasitədir. Buradan belə nəticəyə gəlmək
mümkündür ki, françayzinq sistemi demək olar ki,
istənilən işgüzar fəaliyyət növü üçün reallaşdırıla bilər.
Ancaq bu, istənilən biznesin françayzinq ilə effektiv
olacağı mənasına gəlmir. Effektiv fəaliyyət göstərən
224
françayzinq sistemləri adətən yeni ideyalar,
patentləşdirilmiş avadanlıq və əmtəə nişanları
assosiasiyaları əsasında formalaşdırılır. Onlar mövcud
konsepsiyalara yeni yanaşmaları nümayiş etdirirlər.
Şəkil 6.Françayzerin diqqət yetirməli olduğu
nüanslar:
225
Müzakirə üçün suallar.
1. Qarşıya qoyulmuş məqsədin əldə edilməsi üçün
məhsulların bölüşdürülməsi və satışı prosesində bir sıra
funksiyalar yerinə yetirilir. Bu funksiyalar hansılardır?
2. Beynəlxalq marketinqdə satışın təşkilində nə kimi
satış kanallarından istifadə edilir?
3. Vasitəçilərlə satışın formaları hansılardır?
4. Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsində əsas
şərtlər hansılardır?
5. Firmada yeni məhsul hansı üsullarla yaradılır?
6. Firmaların xarici bazarlara çıxma səbələrini izah
edin.
7. Beynəlxalq bazarın tədqiqi nə deməkdir?
8. Françayzinq və onun formalarını izah edin.
9. Bazar anlayışının genişliyi, mahiyyəti nədir?
10. Bazarın hansı növləri var?
11. Dövlətdaxili və dövlətlərarası səviyyələrdə əmtəə-
bazar münasibətlərinin meydana gəlməsinin əsas amilləri
hansılardır?
12. Beynəlxalq təşkilatların fərqləndirici xüsusiyyətləri
hansılardır?
13. Beynəlxalq bazarların seçilməsində məqsəd nədir?
14. Məhsul nədir? Məhsulun hansı səviyyələri vardır?
15. Məhsulun hər bir səviyyəsinin məzmununu izah
edin.
16. Məhsul nomenklaturası, məhsul kateqoriyası,
məhsul çeşidi və çeşid pozisiyası nədir?
17. Məhsul nomenklaturasının və çeşidinin genişliyi və
dərinliyi necə müəyyən edilir?
226
18. Marketinq baхımından məhsulların təsnifləşdiril-
məsinin əhəmiyyətini izah edin.
19. Məhsulun həyat dövranının mərhələlərini və hər bir
mərhələdə marketinqin vəzifəsini izah edin.
20. Yeni məhsulun planlaşdırılması hansı mərhələlər-
dən ibarətdir?
21. Məhsulun rəqabət qabiliyyətliliyini və onu müəy-
yən edən amilləri izah edin.
22. Məhsulun qiymətinin yüksəlməsi onun rəqabət
qabiliyyətliliyinin yüksəlməsini və ya aşağı düşməsini
izah edin.
23. Məhsullara ticarət markasının verilməsinin hansı
strategiyaları mövcuddur?
227
XI FƏSİL. BEYNƏLXALQ MARKETİNQDƏ
ƏMTƏƏ STRATEGİYASI
11.1.Yeni əmtəənin konsepsiyasının işlənib
hazırlanması.
Müasir dövrdə yeni əmtəələrin yaradılması və istehsalı
firmanın xarici bazarda önəmli yer tutması və inkişafının
həlledici şərtidir.
Xarici ölkə tədqiqatçıları qeyd edirlər ki, kommersiya
müvəffəqiyəti qazana biləcək bir yeni əmtəə yaratmaq
üçün altmışa yaxın yeni ideyanın öyrənilməsi zəruridir və
bu ideyalar içərisindən bazarın perespektiv təlabatına
cavab verən ən yaxşı ideya seçilir. Yeni əmtəə onun
bazara çıxarılacağı vaxt formalaşdırılan tələbata cavab
verməlidir. Deməli, yeni əmtəə bazara çıxarılanadək
istehsalçılarda fəal sürətdə yeni təlabatlar formalaşdır-
maqla, həm də ideyanın irəli sürülməsi ilə əmtəənin
nümunəsinin satışına qədər olan müddət mümkün qədər
azaldılmalıdır. Bu da təbii məsələdir ki, ETTKİ çəkilən
xərclərin əhəmiyyətli şəkildə artmasına gətirib
çıxaracaqdır.
Yeni əmtəə nədir? Yeni xüsusiyyətlərə malik olub,
istehsal və satışın mövcud çeşidlərinə əlavə olunmuş,
orijinal məmulatlar, mövcud malların modifikasiya
olunaraq yaxşılaşdırılmış variantları və yeni markaları
yeni əmtəə adlanır. Əmtəələrin mövcud variantlarının sadə
şəkildə təkmilləşdirilməsinə yeni əmtəə deyilir.
Yeni əmtəələrin yaradılmasında innovasiya prosesinin
məqsədini aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar:
228
- qoyulmuş məsələnin həlli üçün ixtiraların yaranması;
- yaradılmış ixtiraların reallaşdırılması və yeni həllərin
tapılması üçün elmi– tədqiqat və təcrübi – konstruktor
işlərinin (ETTKİ) aparılması;
- məhsulun təcrübi nümunəsinin hazırlanması;
- məhsulun seriyalarla istehsalının təşkil edilməsi;
- satışın hazırlanması və təşkili;
- yeni əmtəənin bazara çıxarılması və tətbiqi;
- məhsulun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi və
daimi olaraq təkmilləşdirilməsi ilə yeni bazarlara çıxmaq
və onlarda öz mövqeyini möhkəmləndirmək.
“Yeni əmtəələr” dedikdə, orijinal məmulatları, mövcud
malların yaxşılaşdırılmış variantların, modifikasiyaları və
həmçinin yeni markalar – istehsalçı firmanın ETT-nin
məhsulları nəzərdə tutulur.
Təklif edilən yeni əmtəələrin geniş istehlak malları
bazarında – 40%-i, sənaye təyinatlı əmtəələr bazarında –
20%-i, xidmətlər bazarında isə - 18%-i uğursuzluqla
nəticələnir.
Yeni əmtəəni firma 2 yolla əldə edə bilər: birinci
kənardan hansısa firma satın almaq, ikinci özü tədqiqat
apararaq və bunun üçün şöbə yaratmaqla yeni əmtəəyə
nail olmaq. Birinciyə aid əlavə-lisenziya və patent də
almaq olar.
Beləliklə firma bir tərəfdən yeni əmtəələrin
yaradılmasında maraqlıdır, digər tərəfdən yeniliklərin
müvəffəqiyyət qazanmaq şansı çox da böyük deyil. Çünki,
ideyanın özlüyündə yaxşı olmasından asılı olmayaraq,
bazarın həcmi düzgün quraşdırılmayıb, uğursuz reklam
olunub yaxud yüksək qiymət qoyulub.
229
Bu halları aradan qaldırmaq üçün mütəxəssis qrupları –
yeni əmtəələrin yaradıcıları – yeniliklərin yaradılmasının
hər bir mərhələsini diqqətlə işləyib hazırlamalıdırlar. Bu
proses 8 mərhələdən ibarətdir:
- İdeyaların yaranması.
- İdeyaların seçilməsi.
- Mənanın işlənib hazırlanması və onun yoxlanılması.
- Marketinq strategiyasının işlənib hazırlanması.
- İstehsal və satış imkanlarının təhlili.
- Əmtəənin işlənib hazırlanması.
- Bazar şəraitində sınaqlar.
- Kommersiya istehsalının təşkili.
Yeni əmtəənin yaradılmasına dair ideyaların verilməsi
mərhələsi yeni ideyaların tapılması və toplanmasını
özündə birləşdirir. Yeni əmtəənin yaradılmasına dair
ideyalar müəssisənin işçilərindən və müvafiq böl-
mələrindən, elmi-tədqiqat institutlarından, istehlakçılar-
dan, distribütorlardan, ticarət heyətindən, rəqiblərdən və s.
mənbələrdən daxil ola bilər. Yeni ideyaların verilməsində
«beyin hücumundan» da geniş istifadə edilir. Bundan
başqa son zamanlar müəssisəyə yeni ideyaların tapıl-
masında və yoxlanmasında kömək göstərən ixtisaslaşmış
agentliklər yaranmışdır. Müəssisə bu mərhələdə mümkün
qədər çox ideya toplamağa çalışır və bunu hər vasitə ilə
stimullaşdırır
Yeni əmtəənin planlaşdırılması prosesi şəkildə göstə-
rilən 7 mərhələni əhatə edir (Şəkil).
230
11.2. İxrac əmtəəsi.
İxrac fəaliyyətinin əsasını əmtəə ixracı təşkil edir. Əgər
xarici bazara çıxarılan əmtəə və xidmətlər xarici ölkə
istehlakçılarının tələbatlarını ödəməsinə, onların zövq-
Yeni əmtəənin yaradılmasına dair
ideyaların verilməsi
Əmtəənin yaradılması ideyasının
seçilməsi
Qəbul edilmiş ideyaların yoxlanması
İqtisadi təhlil
Мящсулун щазырланмасы Əmtəənin hazırlanması
Şəkil 7. Yeni əmtəənin planlaşdırılması prosesi
Əmtəənin marketinq planının və
strategiyasının tərtibi
Sınaq satışı
Kommersiya realizasiyası
231
lərini oxşamasına xidmət etmirsə, əmtəənin faydalılıq
xüsusiyyətləri qoyulan tələblərə cavab vermirsə, heç bir
əlavə səy və xərclər belə bir əmtəənin vəziyyətini xarici
bazarda yaxşılaşdıra bilməz.
Ona görə də, istənilən firma xarici bazara əmtəə
çıxarmaq qərarına gəldikdə o əmtəənin yaradılması,
istehsalı, onun xarici bazarda satışı, reklamı,
stimullaşdırlması, dövri olaraq təkmilləşdirilməsi və
modernləşməsi, satışdan sonra servis xidmətinin
göstərilməsi və s. məsələləri özündə birləşdirən ixrac
siyasəti və praktiktikasını hazırlamalıdır.
Elə əmtəə ixrac əmtəəsi adlanır ki, o əmtəəni müəssisə
ixrac edəcəyi ölkə (ölkələr qrupunun) bazarının müvafiq
seqmentinin tələbatlarının təhlil olunması nəticəsində
yaratmış olsun.
İxrac əmtəəsini işləyərkən həm də nəzərdə tutumaq
lazımdır ki, ona olan tələbat dəyişə bilər bu səbəbdən
əvvəlcədən həmin əmtəələr üçün hüquqi, servis, reklam və
stimullaşdırma təminatı nəzərdə tutulamalıdır. Yalnız bu
şərtlər daxilində işlənilərək hazırlanmış əmtəə onun
ixracının əsaslı şəkildə genişlənməsi və iqtisadi
səmərəliliyinə təminat verə bilər.
Bir qayda olaraq aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olan
əmtəələrin olması daha əlverişlidir:
İstehsalçıların tamamilə yeni təlabatlarını ödəyən,
orijinal və indiyədək istehsal olunan rəqib əmtəələrdə
olmayan texniki – iqtisadi xüsusiyyətlərə sahib olan
əmtəələr;
İstehsalçıların - mövcud təlabatlarının ödənilməsini
keyfiyyətcə yeni mərhələyə qaldıran əmtəələr;
232
Əvvəlkinə nisbətən daha geniş istehlakçılar
auditoriyasının məlum təlabatlarını, məlum səviyyədə
ödəyə bilən əmtəələr.
Əmtəənin kimə satılması özündə onu əks etdirir ki,
firma çıxmaq istədiyi bazarları hərtərəfli təhlil edir,
onlardan ən əlverişlisi seçib özünün satış üzrə imkanlarını
həmin bazarda cəmləşdirməlidir.
Əmtəənin nə vaxt satılması barəsində qərar qəbul edən
firma onun xarici bazara çıxarılması vaxtının
münasibliyini müəyyənləşdirməlidir. Bu digər şərtlərlə
yanaşı, həm də əmtəənin xarici bazarlara çıxarıldığı vaxt
dövlətdə mövcud olan iqtisadi vəziyyətin əlverişli
olmasını nəzərdə tutur.
Harada əmtəənin satılması barədə firma qərar qəbul
etməlidir ki, o yeni əmtəəni ümumimilli və ya beynəlxalq,
yaxud da ölkə çərçivəsində, və ya ölkədən kənarda
satacaqdır. Bununla yanaşı, firma bu bazarların hamısına
eyni zamanda çıxmağın ardıcıllığı barədə qərar qəbul
etməlidir.
11.3.Əmtəənin rəqabət davamlılığı. Əmtəənin
rəqabət qabiliyyətli göstəriciləri.
Əmtəənin rəqabətə davamlılığı konkret bazarda hökm
sürən rəqabət mübarizəsində əmtəənin mənfəətlə satıla
bilməsi imkanlarını xarakterizə edir. Bu səbəbdən təşkilat
öz əmtəəsinin rəqabətə davamlı olub – olmamasını yalnız
həmin əmtəənin texniki - iqtisadi göstəricilərini, xarici
görünüşünü və digər istehlak xüsusiyyətlərini rəqib
firmaların əmtəələri ilə müqayisə etmək yolu ilə müəyyən
edə bilər. Ona görə də, rəqabətə davamlılıq konkret
233
bazara, mövsümi əmtəələr üçün isə satış vaxtına
uyğunlaşdırılmalıdır.
Bundan əlavə, məlum olduğu kimi hər bir istehlakçının
öz tələbatlarını ödəməsi üçün öz meyarı olduğundan,
rəqabətə davamlılıq həm də fərdi xüsusiyyətlərə malik
olur. Bir istehlakçı üçün rəqabət qabiliyyəti olmayan
əmtəə, digər istehlakçı üçün tam qəbul olunandır.
Əmtəənin rəqabətə davamlılığı - əmtəənin rəqabət
bazarında mənfəətlə satılmasına imkan yaradan iqtisadi və
istehlak xüsusiyyətlərini xarakterizə edən göstəricilərin
məcmusu ilə müəyyənləşdirilir.
Nəhayət rəqabət davamlılığı istehlakçı üçün əsaslı
maraq doğuran xüsusiyyətlərlə müəyyənləşdirilir. Əmtə-
ənin bu sərhəddən kənara çıxan bütün digər parametrləri
rəqabətə davamlılığı qiymətləndirərkən nəzərə alınmır.
Əmtəənin hazırlanması prosesində normalar, standart və
qaydalara əlavələr edilməsi məmulatın rəqabətə davamlılı-
ğını yüksəltmir. İstehlakçı nöqteyi–nəzərindən belə kənar-
laşmalar əmtəənin qiymətinin yüksəldilməsinə gətirib
çıxarır, faydalılıq dərəcəsini artırmır və mənasız olur.
Konkret əmtəənin rəqabətqabiliyyətliliyi dedikdə,
ümumən analoji rəqib məhsullar çərçivəsində bazarda ona
olan tələbatı reallaşdıran bütün istehlak xüsusiyyətləri
nəzərdə tutulur.
Rəqabətqabiliyyətlilik qiymət, keyfiyyət, yaxşı təşkil
olunmuş satış sistemi kimi və s. mühüm amillərlə
müəyyən edilir. Öz növbəsində dövlət (region)
səviyyəsində onun göstəricisi həm dövlət, həm də özəl
səviyyəsində innovasiyalı və ixracat üçün cəlbedici olan
məhsul və xidmət istehsalı sistemini formalaşdırmaq
bacarığından asılıdır.
234
Məhsulun rəqabətlilik keyfiyyətlərini qiymətləndirmək
üçün dörd başlıca istiqamət mövcuddur: əmtəənin ideyası;
ideyanın real əmtəəyə çevrilməsi; əmtəənin satış şərtləri;
əmtəənin istismar şərtləri.
- Əmtəənin kommersiya ideyası - onun başlıca
keyfiyyət xüsusiyyətləridir.
- Rəqabətqabiliyyətliliyin xüsusiyyətlərini əks etdirən
və birinci qrup göstəricilərdən az əhəmiyyət kəsb etməyən
amillər əmtəənin real hazırlanması göstəriciləridir.
- Əmtəənin rəqabət qabiliyyətinin mühüm elementi
onun satış şərtləridir.
- Əmtəənin göndərilməsi və satış şərtləri müqayisə
olunarkən avanslaşdırma şərtləri, qiymətlərdə güzəştlər,
ödəmə şərtləri, göndərmə müddəti, təminatlar və s.
nəzərdən qaçmamalıdır.
Firmanın özünün bazarda satılan əmtəəsinin rəqabətə
davamlılığının öyrənilməsi sistematik və arası kəsilmədən
həyata keçirilməlidir. Bu firmaya imkan verəcəkdir ki,
əmtəənin rəqabətqabiliyyətinin aşağı düşdüyü vaxtı
müəyyən edə bilsin və zəruri tədbirlər həyata keçirsin.
Belə tədbirlər ondan ibarətdir ki, həmin əmtəə istehsaldan
çıxarılsın və ya modernləşdirilsin. Əmtəənin satışı başqa
bazarda həyata keçirilsin və ya bazara uyğunlaşdırılsın.
Əmtəənin rəqabətə davamlılığı istehsalın genişləndiril-
məsi və yeni istehsal güclərinin yaradılmasında hakim
mövqe tutmalıdır. Ona görə ki, rəqabətə davamlı olmayan
istehsal olunmuş əmtəə xarici bazarda özünə mövqe
qazana bilmədiyinə görə onun istehsalının artırılması
mümkün olmur və o müəssisəyə çoxmilyonllu ziyan
gətirir.
235
Rəqabətə davamlılığı qiymətləndirərkən nəzərdə tut-
maq lazımdır ki, müasir bazarda firma çalışır ki, ayrıca
əmtəəni deyil, alıcı üçün əhəmiyyətli olan və əmtəə ilə
bağlı bütün xidmət komplekslərini satsın. Göründüyü kimi
müasir istehlakçı rəqabətə davamlılığı qiymətləndirərkən
onu özü üçün daha əlverişli, lakin istehsalıçı üçün çətin
olan mövqedən qiymətləndirir.
Əmtəənin rəqabətə davamlılğını xarakterizə edən para-
metrlər həmin əmtəənin texniki və istismar xüsusiyyət-
lərindən və növündən, eləcə də əmtəənin qiymət-
ləndirilməsinin dəqiqliyindən, təqdimatın məqsədindən və
digər xarici amillərdən asılıdır.
Nəzərə almaq lazımdır ki, istənilən əmtəə bazara
çıxarılan vaxtdan başlayaraq bu və ya digər dərəcədə öz
rəqabətə davamlılığını itirməyə başlayır. Bu prosesi
müəyyən qədər ləngitmək olar, lakin dayandırmaq
mümkün deyil. Ona görə də yeni əmtəə elə qrafiklə işlənib
hazırlanmalıdır ki, həmin əmtəə bazara çıxarılanda əvvəlki
analoji məmulat özünün rəqabətə davamlılığını itirmiş
olsun. Başqa sözlə desək, yeni əmtəənin rəqabətə
davamlılığı uzunmüddətli və rəqib əmtəələrin bazara
çıxarılmasını qabaqlamış olsun. Əmtəə texniki
parametrləri mühüm önəm kəsb etməsinə baxmayaraq, bu
zaman əmtəənin istehlak qiymətinin aşağı salınması
birinci dərəcəli önəm kəsb edir.
Əmtəənin rəqabət qabiliyyəti – alıcının rəqabət tələbatı-
nın ödənilməsini təmin edən əmtəənin keyfiyyət və dəyər
göstəricilərinin məcmusudur.
O əmtəə rəqabat qabiliyyətli hesab olunur ki, o geniş
təklif şəraitində pula və rəqabətdə olan digər analoji
əmtəələr dəyişdirilmək qabiliyyətinə malik olsun.
236
Azad rəqabət sistemi elə bir qaydadır ki, bu sistemdə
şəxsi təsərrüfat fəaliyyətinin hüquqi bazisi şəxsiyyətin
azadlığına, xususi mülkiyyətə və satışın maddi və formal
məzmununun müəyyən edilməsində dövlətin az iştirakına
çox az dərəcədə əsaslanır.
Əmtəələrin rəqabətə davamlılığı yeni istehsal
güclərinin formalaşdırıılması və inkişafı üzrə qəbul
olunmuş qərarların əsasında təşkil olunmalıdır. Rəqabətə
davamlılığı olmayan malların istehsalı xeyli miqdarda
itkilərə səbəb olur.
Məhsulun rəqabət qabiliyyətliliyinin marketinq
amillərinə məhsulların differensiallaşdırılması imkanları,
məhsul markasının yaradılması və onun həqiqiliyi,
məhsulun və məhsul markasının patent mühafizəsi, satış
və bölüşdürmə sisteminin mövcudluğu, satış və
bölüşdürmə sisteminə daxilolma imkanları, yeni satış və
bölüşdürmə sisteminin yaradılması ilə bağlı olan xərclərin
səviyyəsi, kommunikasiya sisteminin mövcudluğu və
ona daxilolma imkanları və marketinq kompleksi ilə
əlaqədar olan digər amillər aiddir.
Əmtəənin rəqabətə davamlılığını xarekterizə edən
göstəricilər aşağıdakı qrupa bölünürlər:
Texniki parametirlər.
İqtisadi parametirlər.
Təşkilati parametrlər
Əmtəələrin rəqabətə davamlılığının analizində
aşağıdakı texniki göstəricilərdən istifadə edilir:
konstruktiv, normativ, təsnifat, estetik və erqonomik.
Bazar münasibətlərinə əsaslanan iqtisadi sistemdə
istehsalçı və istehlakçıların maraqlarını təmin edən,
təklif olunan məhsulun bazarın şərtlərinə tam cavab
237
verə bilən xassələrinin istehlakçıların tələblərinə
uyğunluğu onun rəqabət qabiliyyəti adlanır. Yəni
məhsul texniki, estetik, erqonomik və digər xassələrin
məcmusuna malik olmaqla yanaşı, həm də onun
reallaşdırma şərtlərinə (qiymət, göndərilmə müddəti,
servis xidməti, firmanın nüfuzu, reklam və s.) cavab
verməlidir. Məhsulun rəqabət qabiliyyəti bazarın xüsusi
şərtlərini təmin etməyə imkan verən istehlak (kəmiyyət
və keyfiyyət) xassələrinin məcmusu ilə müəyyən
olunur. Rəqabət qabiliyyətli məhsul daha ucuz satış
kanalları vasitəsilə asan və tez satılır.
Faktiki olaraq əmtəə ictimai tələbi ödəmək
səviyyəsinə uyğunluq yoxlamasından keçirilir. Bu
tələbatları müəyyən qrup istehlakçıların zövq və
istəkləri diktə edir və elə buna görə də “rəqabət
qabiliyyəti” anlayışı həmişə konkret xarakter daşıyır.
Əmtəənin kommersiya cəhətdən sərfəli satışı konkret
bazarda müəyyən rəqabət şəraitində mümkündür.
Hər bir istehlakçı özünün şəxsi tələbatlarını
maksimal ödəyən məhsulları əldə edir. Bütövlükdə,
istehlakçılar digər məhsullarla müqayisədə ictimai
tələbata çox uyğun olan məhsul alır. Buna görə də
məhsulun alışını təmin etmə dərəcəsi ayrı – ayrı alıcı-
ların rəylərinin məcmusundan formalaşır və əmtəənin
həyat tsiklinin istənilən mərhələsində müəyyən olunur.
Bu müddətdə istehlakçı uğrunda kəskin rəqabət gedir.
Əmtəənin rəqabət qabiliyyətliliyi onun alıcını təmin
etmə səviyyəsindən asılıdır.
Əmtəənin rəqabət qabiliyyəti alıcıların müəyyən
qrup üçün maraq kəsb edən və onların müəyyən
tələbatlarının ödənilməsini təmin edən xassələrin
238
məcmusu ilə müəyyən olunur (keyfiyyətdən fərqli
olaraq). Bu zaman məhsulun digər xassə və
xüsusiyyətləri nəzərə alınmır. Əgər məhsulun nəzərdə
tutulduğu istehlakçılar qrupu üçün tələb olmayan
xassələri hesabına onun qiyməti artarsa onda bu cür
daha yüksək keyfiyyətli məhsul nisbətən aşağı rəqabət
qabiliyyətinə malik olar. Bundan başqa eyni məhsul
daxili bazarda rəqabət qabiliyyətli, xarici bazarda
rəqabətə davamsız və əksinə ola bilər.
Əmtəənin rəqabət qabiliyyətinin yüksək olmasını
şərtləndirən bir amil də onun qiymətidir. Keyfiyyətlə
qiymətin müqayisəsində istehlakçı üstünlüyü bir çox
hallarda keyfiyyətə verir ; keyfiyyət istifadəsi
uzunmüddətli olan məhsullarda istismar və təmir
xərclərini azaldır. Dünya praktikası göstərir ki, bir çox
məşhur firmaların (Adidas, Toyota və s.) uğurları məh-
sulların ucuz istehsalı ilə deyil, keyfiyyətli istehsalı ilə
əlaqədardır. Beləliklə, məhsulun keyfiyyəti dəyişmədiyi
halda belə onun rəqabət qabiliyyəti bazar
konyukturası, reklamın təsiri və məhsula münasibətdə
xarici və daxili amillərin yaranması hesabına böyük
hədlərdə dəyişə bilər.
Rəqabət qabiliyyəti göstəricisini məmulatın tələb olu-
nan xassələrini layihələndirərkən, əmtəə istehsalının
potensial imkanlarını müqayisə, qiyməti müəyyən edərkən
və digər problemlərin həlli zamanı hesablamaq vacibdir.
11.4.Əmtəənin qablaşdırılmasında beynəlxalq
marketinqin yeri və rolu.
239
Qablaşdırma çox qədim zamanlardan məlumdur.
Hətta belə bir rəvayət vardır ki, qədim insanlar yığdıqları
cır meyvələri və giləmeyvələri öz mağarlarına ovladıqları
heyvanların dərisindən hazırladıqları "qablarda" və ya
toxuduqları səbətə oxşar qablarda gətirirlərmiş. Çində isə
bərk əşyaların və mayelərin saxlanılması üçün müxtəlif
saxsı qablardan istifadə olunmuşdur. Zaman keçdikcə,
elmi-texniki tərəqqi də bu sahədə yeniləşmə prosesinə
təkan vermiş, ucuz başa gələn və cəlbedici materiallardan
hazırlanan qablaşdırmadan geniş istifadə olunmağa
başlanmışdır. Bu sahədə kimya elminin nailiyyətləri
xüsusi rol oynamışdır. Bunlar onu göstərir ki, əmtəələrin
irəlilədilməsi üçün digər amillərlə yanaşı, qablaşdırma
üçün səmərəli materiallardan istifadə olunması çoxlu
qərarların qəbul edilməsini tələb edir. Bu məqsədlə qabın
forması, onun əsas funksiyasının nədən ibarət olması və s.
müəyyənləşdirilməlidir. Sonra qabın ölçüsü, hansı
materialdan hazırlanacağı, rəngi və s. haqqında qərarlar
qəbul olunur. Bütün bunlar çoxlu vəsait tələb etsə də,
istehsalçı bu sahədə öz işlərini yaxşı qurmaqla nəinki
qablaşdırma üçün sərf etdiyi vəsaiti geri qaytarmağa nail
olur həm də sonra daha çox mənfəət əldə edir.
İstər beynəlxalq, istərsə də xarici bazara çıxarılan
əmtəələrin böyük əksəriyyəti qablaşdırmaya məruz qalır.
Bəzi görkəmli marketinq xadimləri qablaşdırmanı əmtəə,
qiymət, yayılma metodları və stimullaşdırmadan sonra
marketinq kompleksinin beşinci elementi adlandırırlar və
praktika göstərir ki, onlar bu fikirlərində yanılmırlar. Alı-
cının zövqünü oxşayan və onu ilk görünüşdən cəlb edən
qab əmtəənin alınmasında az rol oynamır.
Qablaşdırmanın təyinatı bunlardır:
240
- əmtəəni xarab olmaq və zədələnməkdən qorumaq;
- əmtəənin yüklənməsi, daşınması və ambarlaşdırılma-
sı zamanı səmərəli əmtəə vahidi yaradılmasını təmin et-
mək;
- əmtəənin satış üçün optimal əmtəə vahidinin yaradıl-
masının təmin edilməsi;
- vacib reklam funksiyasını yerinə yetirmək.
Qablaşdırmanın funksiyaları əmtəə istehsal olunan
vaxtdan formalaşdırmağa başlayır. Qaba çəkilən xərclər
əmtəənin qiymətinə mütənasib olmalıdır. Bəzi hallarda
bahalı qab alıcını cəlb edir, əksər hallarda isə əksinə. Qab
əmtəənin istehsalçıdan isehlakçıya qədər keçdiyi bütün yol
müddətində əmtəəyə xidmət edir.
Qablaşdırmanın bir funksiyası da əmtəənin əlverişli
anbarlaşdırılması üçün qablaşdırılmış optimal vahid yara-
dılsın. Nəzərə almaq lazımdır ki, əmtəənin saxlanılması
yalnız istehsalçıda, topdansatış müəssisələrində, pərakən-
dəsatış mağazalarında deyil, həm də limanlarda və hətta
son istehlakçılarda da yerinə yetirilir.
Bu səbədən, qabın materialı seçilərkən onun
saxlanılacağı ehtimal edilən ambarların növləri, onlardakı
avadanlıqlar, hansı üsulla hansı müddətə, hansı tem-
peraturda, yaxud açıq havada olacağı nəzərə alınmalıdır.
Eləcə də, əmtəənin göndərildiyi ölkənin klimatik şəraiti də
nəzərə alınmalıdır. Bütün bunlarla yanaşı, əmtəənin
istehsalçıdan istehlakçıya çatanadək olan müddətdə nəzərə
alınmalıdır ki, qab bu vaxt əzində öz funksiyasını
layiqincə yerinə yetirərək onu xarici mühitin mənfi
təsirindən qoruya bilsin.
Ona görə də qəbul oluna biləcək bükmə vasitəsini
seçməmişdən əvvəl, əmtəənin saxlanılmasına bilavasitə
241
aidiyyatı olan bütün məsələlər əsaslı şəkildə öyrənil-
məlidir. Bunun üçün firmanın öz müştərilərindən onların
anbarlaşdırma avadanlıqları, konkret əmtəənin hansı müd-
dətə, hansı tempraturda, hansı üsulla anbarlaşdırılacağı,
müştərilərin və ya ekspeditorların hansı dərəcədə qızdırı-
lan sahələrinin olması, əmtəənin hansı müddətdə açıq
havada saxlanılacağı barədə məlumat alması vacibdir.
11.5. Əmtəənin həyat dövrünün müxtəlif
mərhələlərində marketinq siyasəti.
Yeni əmtəə ilə həm daxili, həm də xarici bazara
çıxarkən istehsalçılar və satıcılar bir sıra ciddi problemlə
qarşılaşa bilərlər ki, onların da arasında satışa çox tez – tez
mənfi təsir göstərən əsas göstəricilər bunlardır:
- reklam və əmtəənin irəlilədilməsi səviyyəsinin
aşağı olması;
- yeni əmtəənin kommersiya istehsalının mənimsə-
nilməsində texniki və istehsal çətinlikləri;
- bölgü kanalları və satış şəbəkəsindən səmərəli
istifadə olunmaması;
- qiymətin düzgün müəyyənləşdirilməməsi.
Mütəxəssislər istehlakçıların yeni əmtəəyə necə
münasibət bəsləməsindən, xarici bazarda rəqabətin
səviyyəsindən, reklam və stimullaşdırma tədbirlərinin
necə təşkil olunmasından asılı olaraq adətən yeni əmtəə ilə
bazara çıxmağın dörd strategiyasını fərqləndirirlər.
İntensiv marketinq strategiyasından istifadə edən
firmalar öz əmtəələrində rəqiblərinə nisbətən mövcud olan
üstün cəhətlərindən istifadə edərək xarici bazarda öz
əmtəələrinə daha möhkəm mövqe qazanmağa çalışırlar.
242
Bazara “seçmə nüfuz etmə strategiyası” nda firma
əmtəyə çox yüksək qiymət qoymaqla marketinq
tədbirlərindən, yəni satışın stimullaşdırılmasına çəkilən
xərcləri minimum səviyyəyə endirir. Bu strategiyadan
aşağıdakı şərtlər daxilində istifadə olunur:
- bazarın tutumu az olduqda;
- əksər alıcılar ilə tanış olduqları halda;
- istehlakçının əmtəəyə yüksək qiymət ödəməyə hazır
olduğu halda;
- rəqabət zəif olduqda.
Bazara geniş nüfuz etmə strategiyası əmtəənin qiymə-
tinin aşağı, marketinqə çəkilən xərclərin yüksək olduğu
haldır. Bu strategiyadan istifadə edən firmaların məqsədi
tez bir zamanda müvəffəqiyyətlə bazara çıxmaq və
mümkün qədər onun payının çox hissəsini zəbt etməkdir.
Passiv marketinq strategiyası əmtəənin aşağı qiymətinə
və satışın stimullaşdırılmasına çəkilən xərclərin az
olmasına əsaslanan strategiyadır. Bu strategiya özünü o
vaxt doğruldur ki, ehtiyacın səviyyəsi əsasən qiymətlə
müəyyənləşdirilir. Marketinqə çəkilən xərcələrin aşağı
olması satışın kifayət qədər mənfəətli olmasını təmin edir.
Belə strategiyanın həyata keçirilməsinin əsas şərtləri:
- bazarın tutumu böyük olduqda;
- alıcılar əmtəə haqqında çox geniş məlumata malik
olduqda;
- istehlakçılar bahalı əmtəələri almaqdan imtina
etdikdə;
- rəqabət qorxusu cüzi olduqda.
Əmtəənin həyat dövranı onun bazarda olma müddə-
tini əhatə edir və bazara çıxma (bazara tətbiq edilmə),
243
artım (inkişaf), yetkinlik (stabillik) və böhran mərhələləri-
nə bölünür.
Əmtəənin böhran dövrünə daxil olmasının ilk simpto-
mu mənfəətin məbləğinin və səviyyəsinin aşağı düşmə-
sidir. Əmtəənin həyat dövranının böhran mərhələsi satış
həcminin yüksək templə aşağı düşməsi və bunun əksinə,
ona çəkilən xərclərin artması ilə xarakterizə edilir. Bu isə
mənfəətin məbləğinin aşağı düşməsinə və bəzən hətta
əmtəənin satışının müəssisəyə ziyanla başa gəlməsinə
səbəb olur.
11.6. Beynəlxalq marketinqdə servis xidməti.
Servis (texniki xidmət) – istehsal və istehlak təyinatlı
maşın və avadanlıqların, eləcə də sənaye məhsullarının
satışı və istifadəsi ilə əlaqədar göstərilən xidmətlər
kompleksidir. Servis xidmətinin məqsədi həmin
məmulatların müvafiq şəraitində yüksək səmərəli
istismara daimi olaraq hazır olmasının təmin olunmasıdır.
Servis xidmətinə olan təlabat, sənaye mallarına tələbatla
paralel olaraq yaranır və təklif olunan texniki xidmətin
yüksək səviyyəsi xidmət olunacaq məmulata ehtiyacı
yüksəldir.
Müasir servisin prinsipi ondan ibarətdir ki, istehsalçı
firma əmtəənin bütün istismar müddəti ərzində iş
qabiliyyətinin təmin olunması üzrə məsuliyyəti öz üzərinə
götürür. Əmtəənin yüksək rəqabət qabiliyyətinin mühüm
göstəricilərindən biri yüksək keyfiyyətli servis xidmətidir.
Ona görə də istehsalçı servis xidmətinə əlavə bir yük kimi
baxmır və əksinə onun yüksək səviyyədə həyata
keçirilməsi üçün öz səy və vəsaitini əsirgəmir. Bacarıqlı
244
təmin olunmuş servis firmanın gəlir mənbəyi həlledici
amili ola bilər.
Servis adətən satışdan qabaq və satışdan sonrakı servis
xidmətlərinə, sonuncu isə təminat və təminatdan sonrakı
xidmətlərə bölünür.
Satışdan qabaqkı servis ondan ibarətdir ki, istehsalçı
firma təklif olunan əmtəəyə potensial alıcıların
tələbatlarını bütün istiqamətlərdə öyrənir. Texniki xidmət
şöbəsinin əməkdaşları bu və ya digər formada layihə -
konstruktor işlərindən, məmulatın sınaqdan keçirilməsində
və onların qiymətləndirilməsində, istismar üzrə texniki
sənədlərin işlənməsində iştirak edirlər.
Əmtəə - satış yerinə çatdırıldıqdan sonra servis xidməti
daşınma vaxtı əmələ gələn çatışmazlıqları aradan qaldırır,
avadanlığın quraşdırılmasını həyata keçirir, tənzimləyir,
başqa sözlə desək onu işçi vəziyyətinə gətirir. Bundan
əlavə servis xidmətinin əməkdaşları satış şəbəkəsinin
işçiləri ilə birlikdə avadanlığın iş rejimində tam nümayiş
etdirilməsində iştirak edə bilər.
Satışdan sonrakı servis tam formal əlamət üzrə
təminatlı və təminat müddətindən sonrakı servis xidməti
pulsuz, ikinci halda isə servis siyahısında nəzərdə tutulan
işlər müəyyən haqq əvəzində yerinə yetirilir. Bu əlamət
ona görə formal hesab olunur ki, təminat dövründə
görüləcək işlərin, ehtiyat hissələri və materialların dəyəri
ya satış qiymətinə, yaxud da digər xidmətlərlərin dəyərinə
daxil edilir. Ümumi qaydalara görə təminat müddətindən
sonrakı servis, əmtəənin özünün satışından əldə edilənlər-
dən çox mənfəət verməlidir.
Servis və yа xidmətlər – bir tərəfin digərinə təklif edə
biləcəyi, hiss olunmaz və hər hansı bir predmetin əldə
245
edilməsinə gətirib çıxarmayan istənilən fəaliyyətdir.
Xidmətlərin təqdim olunması maddi məhsullarla əlaqəli
оlа dа bilər, оlmаyа dа.
Xidmət şirkətlərində mаrkеtinq prоqrаmlаrının işlənib
hаzırlаnmаsını əsаs еtibаrilə xidmətin dörd əsаs xüsusiy-
yəti müəyyən еdir: duyulmаzlıq, mənbədən аyrılmаzlıq,
kеyfiyyətin qеyri sаbitliyi və оnun sаxlаnılа bilinməməsi.
Bütün dünyada gedən proseslər, yəni servis xidmət
sahələrinin iqtisadiyyatda rolunun artması tendensiyası
Azərbaycan Respublikasında da müşahidə olunur. Lakin
bu sahədə respublikamızda görüləsi işlər hələ də çoxdur.
Doğrudur, bu sahə hələ də ümumi milli məhsulda aparıcı
paya malik deyil, amma bu sahədə mühüm işlər görülür.
Xüsusilə informasiya-kommunikasiya texnologiyaları
sahəsində, rabitə, turizm, nəqliyyat sahəsində, idman,
incəsənət, maliyyə-kredit sistemində həm dövlət, həm də
özəl sektor tərəfindən görülən işlər diqqətə layiqdir.
Amma bu sahədə nöqsanlar da mövcuddur.
Sеrvis kоmpаniyаlаrı yüksək xidmət göstərilməsi
səviyyəsini əyаni оlаrаq nümаyiş еtdirməyə və
təsdiqləməyə çаlışırlаr. Məsələn, Fоur Sеаsоn
mеhmаnxаnаsı öz kirаyənişinlərinə yüksək dərəcədə
diqqət yеtirməsi ilə sеçilir, burаdа müştəriləri ən dəyərli
varlıq kimi qəbul еdirlər (bu isə özünü
mеhmаnxаnаlаrdаkı nömrələrin (оtаqlаrın) dəbdədəli
оlmаsındа göstərir). Nəhаyət, şirkətlər xidmət göstərilmə-
sinin xüsusi üsulunu sеçirlər. Bеlə ki, McDоnаld’s
müştərilərə özünəxidmət sistеmini təklif еdir, itаlyаn
mətbəxi rеstоrаnı оlаn Оlivе Gаrdеn-də isə sizin
qаyğınızа оfisiаntlаr qаlırlаr.
246
Şəkil 8. Xidmət sfеrаsındа mаrkеtinqin üç tipi
Ən yаxşı hаldа sеrvisin kеyfiyyətini аncаq əldə
еtdikdən sоnrа qiymətləndirmək mümkün оlduğu üçün
xidmətlərin аlınmаsı nisbətən yüksək risklə bаğlı оlur
(mаddi əmtəələrin аlınmаsı ilə müqаyisədə). Nəticədə
xidmətlərin аlıcılаrı birincisi, rеklаmа nisbətən, digər
аlıcılаrın həmin xidmət hаqqındа fikirlərinə dаhа çоx
еtibаr еdirlər. İkincisi, xidmətlərin kеyfiyyəti hаqqındа
оnlаrın qiymətinə, işçi heyətinin rəftаrınа və sеrvisin fiziki
əlаmətlərinə görə mühаkimə yürütmək оlаr. Üçüncüsü,
hər hаnsı xidmət göstərənin xidmətindən rаzı qаlmış
müştəri çоx vаxt оnun dаimi müştərisinə çеvirilir.
Bütün bu dеyilənləri nəzərə аlаrаq sеrvis firmаlаrı
üç əsаs mаrkеtinq məsələsini həll еtməli оlurlаr:
rəqiblərin difеrеnsiаsiyаsı, xidmətlərin və məhsuldаrlığın
səviyyəsinin yüksəldilməsi.
247
Müzakirə üçün suallar
1. Yeni əmtəə nədir?
2. Yeni əmtəələrin yaradılmasında innovasiya
prosesinin məqsədi nədir?
3. Yeni əmtəəni firma hansı yolla əldə edə bilər?
4. Əmtəə ixracı nə deməkdir?
5. Əmtəərin rəqabətə davamlılığı necə xarakterizə
olunur?
6. Əmtəənin rəqabət qabiliyyətini izah edin.
7. “Rəqabət” dedikdə nə başa düşülür?
8. Əmtəənin rəqabət qabiliyyətini xarekterizə edən
parametrlər hansılardır?
9. Qablaşdırmanın təyinatı və funksiyaları hansılardır?
10. Servisin mahiyyəti nədir?
11. Satışdan qabaqkı servis mahiyyəti nədən ibarətdir?
12. Satışdan sonrakı servisin mahiyyəti nədən ibarətdir?
13. Xidmət sfеrаsındа mаrkеtinqin hansı tipləri var?
14. Müasir servisin prinsipi nədən ibarətdir?
248
XII FƏSİL. BEYNƏLXALQ MARKETİNQDƏ
REKLAM
12.1.Beynəlxalq marketinqdə reklam və onun
növləri.
Reklam – məlum sponsor adından ideyalara, əmtəə və
xidmətlərə tələbatın yaradılması və satışının həyata
keçirilməsi məqsədi ilə əmtəə və xidmətlər haqqında
kütləvi məlumatların təqdim olunması və irəlilədilməsinin
pullu formasıdır.
Məqsədlərindən asılı olaraq reklamı aşağıdakı növlərə
bölmək olar: ilkin reklam, rəqabət reklamı, saxlanılma
reklamı, nəsihətverici reklam, xatırladıcı reklam.
İlkin reklam - əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş mümkün
alıcılar dairəsinə yeni əmtəə, ideya, yaxud xidmət
haqqında, eləcə də onların keyfiyyəti, qiyməti, istehlak
qaydası, satış yeri və s. kimi məlumatlarla tanış edən
reklamdır. Belə reklam istehsalçını yeni əmtəəni almağa,
yaxud da xidmətdən istifadə etməyə inandırmalıdır.
Rəqabət reklamı – reklam edilən əmtəəni rəqib
firmaların istehsal etdiyi çoxsaylı əmtəələrdən
fərqləndirilən və onun müsbət tərəflərini işıqlandıran
(yayan ) reklamdır. Bu reklam alıcını inandırmalıdır ki, o
özünün müəyyən təlabatlarını ödəmək üçün məhz bu
əmtəəni alsın.
Saxlanılma reklamı - əvvəllər reklamlaşdırılmış
əmtəəyə olan tələbatın səviyyəsinin saxlanılması
məqsədilə həyata keçirilən reklamdır. Bəzi hallarda belə
reklam istehsalçının və satıcının anbarlarında qalan artıq
249
əmtəənin olmasını və mövsümi satışı barədə alıcıya
müvəqqəti təsir vasitəsi rolunu oynayır.
Nəsihətverici reklam – firma qarşısında seçmə tələbatı
yaratmaq vəzifəsi baş qaldırdıqda istifadə olunan reklam-
dır. Əmtəənin həyat dövrünün artımı mərhələsində geniş
şəkildə istifadə olunur.
Xatırladıcı reklam – başlıca məqsədi istehlakçının
yaddaşında əmtəə barədə məlumatların yenidən
canlandırılması və onu əmtəəni yada salmağa məcbur
etməyə yönəlmiş reklamdır.Bir qayda olaraq əmtəə nişanı
və digər populyarlaşdırıcı formaların təbliğatı və reklamı
üçün istifadə edilir.
Bir sıra inkişaf etmiş dövlətlərin praktikası göstərir ki,
bazar iqtisadiyyatının inkişafı reklam fəaliyyəti ilə sıx
şəkildə bağlıdır. Reklam bazarın inkişafına təsir göstərən
ən əhəmiyyətli ünsürlərdən biridir. Bütün bunlara müvafiq
olaraq reklamın marketinq mahiyyətini aydınlaşdırmaq
çox əhəmiyyətli bir məsələdir.
Təöcrübədə, adətən reklam yalnız bir məqsəd daşımır.
Bir qayda olaraq reklam kompaniyasında bir neçə məqsəd
cəmləşir. Reklamın qarşısında qoyulan məqsədlərə bağlı
olaraq onun formaları seçilir, vəzifələri müəyyən edilir.
Reklamın vəzifəsi - istehlakçıların şüurunda reklamlaş-
dırılan əmtəə və onun istehsalçısı barədə müsbət surət
formalaşdırmaqdır. Bu, yeni əmtəə və onu bazara çıxaran
yeni firma olduqda daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Reklam üçün əmtəənin daha əlverişli, tez qavranılan
alıcının bazarlıq vaxtı davranışına ən çox təsir göstərə
bilən xarakterik xüsusiyyətləri seçilir. Nəzərdə almaq
lazımdır ki, istehlakçını reklamda əmtəənin rəqib nisbətən
üstün cəhətlərini göstərməkdən daha çox, onun hər hansı
250
bir təlabatını həmin əmtəənin nə dərəcədə ödəcəyinin
reklamlaşdırılması daha çox maraqlandıracaqdır.
Reklam işinin təşkilati formaları dedikdə firmaların
daxilində mövcud olan reklam şöbələri və müstəqil
fəaliyyət göstərən reklam agentliklərinin təşkili formaları
başa düşülür.
Reklam agentlikləri – reklam funksiyalarını: reklam
tədqiqatlarının aparılması, reklam fəaliyyəti planının
tərtibi, reklam kampaniyalarının tərtib edilməsi və
aparılması, reklam daşıyıcılarının istehsalı, reklamın KİV-
də yerləşdirilməsi və s. yerinə yetirən ixtisaslaşmış
müstəqil firmalardır. Hətta, iri reklam verən firmaların
özlərinin güclü reklam xidməti şöbələrinin olmasına
baxmayaraq, onlar reklam agentliklərinin köməyi olmadan
fəaliyyət göstərə bilməzlər. Bunun aşağıdakı səbəbləri
vardır:
- Reklam agentlikləri hər gün marketinq situasiyaları
ilə qarşılaşırlar. Buna görə də onlar auditoriyanın
maraqlarını öyrənmək üçün daha dərindən araşdırmalar
aparırlar.
- Agentlik müstəqil firma olduğundan reklam verən
firmanın problemlərini obyektiv araşdırır. Bu səbəbdən bu
cür problemlərin göstəricisi aşağı düşür.
- Reklam agentliklərinə yanaşma, onların reklama
sistemli şəkildə yanaşmasına imkan verir və bu da
reklamın effektivliyinin qalxmasını təmin edir.
Dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan insanlar
müxtəlif düşüncə tərzinə malikdirlər. Buna görə də
Amerikaya məxsus reklamı hərfi mənada tərcümə edib
başqa ölkələrə vermək effektli olmur. Xaricdə işləyən
251
reklam mütəxəsisləri həmin reklama müəyyən dəyişiklik
etdikdə effektli alınır.
12.2. Əsas reklam vasitələri.
Reklamın verilmə vasitələri onlarla və hətta yüzlərlədir.
Klassik reklam elanları, plakatlardan tutmuş, brelok, etiket
və yapışdırılan lentlərə (zolaqlara) qədər yayılmışdır.
Müasir dövrdə əsas reklam vasitələri kimi aşağıda-
kılardan geniş istifadə olunur:
Birbaşa reklam. Buraya daxildir:
- Poçtla (“direkt meyl”) göndərişlər;
- Şəxsən təqdim olunan reklam materialları, məlumat
məktubları, vərəqələr və s.
Dövri mətbuatla və sorğu kitabçalarında reklam. Bu
reklamın aşağıdakı növləri var:
- Qəzetlərdə reklam;
- Ümumi təyinatlı jurnallarda reklam;
- Xüsusi təyinatlı jurnallarda reklam;
- Digərləri.
Çap rekamı – mətbəə üsulu ilə çap olunur və aşağıdakı
növləri var:
- Prospektlər,
- Kataloqlar,
- Bukletlər,
- Tablolar,
- Vərəqlər, açıqcalar, təqvimlər və digər çap
məlumatları.
Ekran reklamları. Aşağıdakı növləri var:
- Kino reklamlar,
- Televizorda reklam.
252
- Radioda reklam – radio dalğalarında yayılan
reklamdır.
Xarici reklam. Xarici reklamın aşağıdakı növləri var:
- Küçədə reklam;
- Nəqliyyatda reklam;
- İşıq reklamı.
Reklamın yayım formaları arasında jurnallar
özünəməxsus xüsusi yer tutur. Jurnalların konkret öz
oxucuları mövcuddur. Jurnallarda yerləşdirilən
reklamlarda yüksək effekt yaradan və cəlbedici görünüş
verən rəng tərtibatından daha geniş və istifadə etmək
mümkün olur.
Televiziyada reklam. Reklamın bu yayım forması ən
çox xərc tələb edən və yüksək mənfəət verən kütləvi
reklam növü hesab olunur. Televiziyada fərqli xarakterə
malik olan əhali tərəfindən müxtəlif səviyyədə baxılan
çoxlu sayda kütləvi və siyasi proqramlarda, filmlərdə
yayımlanır.
Radioda reklam. Radioda reklam yayımının
reallaşdırılması məqsədilə b çox verilişlərə sponsorluq
etmək imkanı əldə edirlər. Müasir dövrdə radionun geniş
imkanlarından, maraqlı musiqi proqramlarından, müxtəlif
verilişlərdən və səslərdən istifadə olunmaqla maraqlı
radio-kliplər meydana gəlmişdir.
Reklam şitləri. Reklamın bu yayım forması məhsulun
və ya təşkilatın obrazını formalaşdırmağa və yadda saxla-
mağa imkan verən yerüstü şitlərdən istifadə olunmasını
nəzərdə tutur. Reklam şitləri onların yanından piyada və
nəqliyyat vasitələrində ötüb keçən insanlara ünvanlanır.
Bu reklam növünə ən çox şitlər, elektron tablolar, qaçan
sətirlər formasında işıq reklamı və s. aid olunur. Yerüstü
253
reklam şitlərinin də əhatə dairəsi, tezlik, dəyişkənlik, təsir
gücü, yadda qalma üzrə bir sıra üstünlükləri mövcuddur.
Yerüstü reklam şitlərinin adətən əhalinin hərəkəti və
sıxlığı yüksək olan ərazilərdə yerləşdirilməsi daha
məqsədəuyğun hesab olunur. Bu reklam növünün tezliyi
və yadda qalma dərəcəsi olduqca yüksəkdir. Reklamın
digər yayım formalarına nisbətən yerüstü şitlər daha ucuz
başa gəlir.
Nəqliyyat vasitələrində reklam. Bu reklam forması
nəqliyyat vasitələri üzərində və içərisində reklam
yerləşdirilməsini nəzərdə tutur, əsasən kütləvi tələbat
mallarının və xidmətlərin reklam olunmasında daha
effektiv hesab olunur.
Birbaşa poçt reklamı. Reklamın bu forması vətən-
daşların ixtisasları, maraqları və digər xüsusiyyətləri üzrə
informasiyalar olmadığı halda kütləvi tələbat mallarının
reklamını yerinə yetirmək məqsədi daşıyır.
İstehlak malları üzərində reklam. Bu reklam forması
malların, onların yerləşdirildiyi qabların, paketlərin üzə-
rində reklam yerləşdirilməsini özündə əks etdirir; Kütləvi
tələbat malları, ümumilikdə firma üçün daha səmərəli
reklam hesab olunur.
Hava şarlarında reklam. Bu xüsusi reklam forması
olmaqla əsasən kütləvi gəzintilərin, şənliklərin keçirildiyi
vaxtlarda tətbiq olunur.
Reklamın yuxarıda qeyd edilən yayım formalarından
istənilən birinin seçilməsi firmanın reklam üzrə qarşıya
qoyduğu məqsəd və vəzifələrdən, maliyyə imkanlarından,
reklam etdiyi məhsulun xüsusiyyətlərindən və başqa
amillərdən asılı olaraq yerinə yetirilir.
254
12.3. İctimaiyyətlə əlaqənin yaradılması.
“Pablik rileyşn” ingilis söz birləşməsidir – public
relations – hərfi mənası kütlə üçün hekayə, kütləyə
münasibət, kütlə ilə qarşılıqlı münasibət deməkdir. Burada
kütlə sözünü cəmiyyət sözü ilə də əvəz etmək olar. Bu
ictimaiyyətlə, cəmiyyətlə, mətbuatla, seçmə idarə və
ictimai təşkilatlarla əlaqəni nəzərdə tutur, reklam
praktikası ilə çox sıx əlaqədədir, lakin reklamdan fərgli
olaraq qeyri – kommersiya əsasında həyata keçirilir.
Public relations –təşkilatla ictimayyət arasında
qarşılıqlı faydalı harmonik əlaqələrin yaranmasına istiqa-
mətlənmiş idarəetmə fəaliyyətidir və təşkilatın
müvəffəqiyyətlə işləməsi bu əlaqələrdən asılıdır.
Public relations – sahəsində ümumi fəaliyyət bir – biri
ilə əlaqəli olan dörd hissədən ibarət olur:
1) təhlil, tədqiqat, məsələnin qoyuluşu;
2) proqramın və xərclərin smetasının işlənilməsi;
3) proqramların yerinə yetirlməsi;
4) nəticələrin tədqiqi, qiymətləndirilməsi və mümkün
düzəlişlərin edilməsi.
Public relations proqramlarının böyük əksəriyyətinin
mühüm tərkib hissəsi firmanın etibarlı nüfuzunun əldə
edilməsi, yəni firmaya qarşı etibar mühitinin yaradılması
və firmanın vahid strategiyasının həyata keçirilməsidir.
Public relationsda istifadə olunan vasitələr müxtəlifdir.
Onlara mətbuat konfransları, təqdimatlar, simpoziumlar,
qeyri – kommersiya məqalələri, tele və kinofilmlər; radio
verilişləri, yubiley tədbirəri; ictimai və xeyriyyəçilik
fəaliyyəti; sponsorluq və s. daxildir.
255
Public relations üzrə əksər məsləhətçi firmalar
İctimaiyyətlə əlaqələr Beynəlxalq Assosiasiyasının
(İƏBA) üzvüdür bu da onlara etibarlı məlumatlar almağa
imkan yaradır. İƏBA çox az qeyri – dövlət
təşkilatlarındandır ki, BMT onu etibarlı tərəfdaş kimi
qəbul edir və onunla razılaşır. İƏBA 1974 – cü ildən
YUNESKO yanında “B” dərəcəli məsləhətçi statusa
malikdir.
Əmtəəyə olan mənfi münasibət yalnız alıcının ona
inanıb – inanmaması ilə deyil, istehsalçı və onun ölkəsinə
olan milli, siyasi və digər ədavət və qərəzlə də əlaqədar
ola bilər. Məsələn, ölkələr arasında olan xarici siyasi
münasibətlər pisləşdikdə, münasibətin pisləşən ölkədən
idxal olunan mallara olan təlabat aşağı düşür.
Dünya praktikası göstərir ki, beynəlxalq marketinqdə
public realitons daha intensiv istifadə olunur. Belə ki,
beynəlxalq marketinq əmtəəni xarici bazarda irəlilədir və
istehsalçı ilə istehlakçının təmasa girməsinə kömək edirsə,
public relations bu mexanizmin hərəkətverici qüvvəsi
rolunu oynayır, müvəffəqiyyət qazanmasını təmin edir,
həmçinin firmanı maliyyə və digər mümkün mənəvi
itkilərdən qoruyur.
İctimaiyyətlə əlaqələrin üsul və yollarının ifadə
vasitələrinin məcmusu geniş və çoxtərəfli olsa da, onların
hamısı üçün ümumi olan əsas funksiyalar mövcuddur.
İctimaiyyətlə əlaqə sahəsində fəaliyyət həm ölkə, həm
də sosial idarəetmə, eləcə də bütün marketinq və
menecment sistemi ilə, yəni istehsalın bazar
münasibətlərinin, biznesin idarə edilməsi ilə sıx
əlaqədardır. İctimaiyyətlə əlaqələr biznesin birinci qanunu
256
olan- “istehlakçıya yönəlmə” qanununun hərəkətverici
mexanizmi rolunu oynayır.
İctimaiyyətlə əlaqələr üçün firmanın müvəffəqiyyəti ilə
əlaqədar olan istənilən hadisəni istifadə etmək olar. Yetər
ki, bu hadisələr bacarıqla və peşəkarcasına kütləyə
çatdırılsın.
İctimaiyyətlə əlaqələrin əsas vəzifəsi – firmanın yüksək
nüfuzunu, əlverişli surətini, müsbət qiymətini və
ictimaiyyətin firmaya qarşı etibarını yaratmaqdır.
İctimaiyyətlə əlaqələrə aid tədbirlər firmaya qarşı etibarın
qazanılması yollarının axtarılması ilə əlaqədardır.
İctimaiyyətlə əlaqələr – çox böyük müvəffəqiyyətlə
kompaniyanın xaricdə öz fəaliyyətini genişləndirməsində
də istifadə olunur. Xarici fəaliyyət sahəsində ictimaiyyətlə
əlaqələr proqramının məqsədi bütün ölkədə həm ixrac
olunan əmtəə və xidmətlərin, həm də müəyyən kompaniya
və sahənin etibarını və şöhrətini yüksətlməyə və qorumağa
yönəlmiş olur. Başqa ölkələrin ictimai rəyinin və KİV-nin
xüsusiyyətlərinin bütün incəlikləri ilə öyrənilməsi kifayət
qədər çətindir. Xarici ölkələrdə işləyərkən əksər hallarda
firmalar peşəkar təşkilatların xidmətindən istifadə edirlər.
İctimaiyyətlə əlaqələrin müxtəlif vasitələrindən istifadə
dərəcəsi konkret ölkədən və ixrac olunan əmtəə və
xidmətlərin nomeklaturasından asılı olaraq seçilir.
Beynəlxalq sferada ictimaiyyətlə əlaqələrin əsas
vasitələri və daşıyıcıları çap məhsulları, mətbuat və
filmlər, konfransların keçirilməsi, qrupun təşkilati
tədbirləri və s.
İctimaiyyətlə əlaqələr sahəsində nəzəriyyə bütün
ölkələrdə faktiki olaraq eynidir, lakin onların praktiki
tətbiqi müxtəlifdir. Çünki ölkələr bir-birindən iqtisadi
257
amillərə, işgüzar meyllər, dil, mədəniyyət və dini etiqada
görə əsaslı şəkildə fərqlənir.
12.4. Reklam yayımı vasitələrinin seçilməsi.
Daxili və xarici amillərin təsiri, əmtəənin növü və
bazardakı vəziyyətindən asılı olaraq müxtəlif reklam
vasitələrindən istifadə edilir.
Əsasən reklam vasitələri seçilərkən onların hər birinin
istehlakçıya göstərə biləcəyi təsir, yayılma coğrafiyası,
əhatə etdiyi auditoriya və digər imkanları öyrənir, onlar
arasında müqayisə aparır və onlardan hansının potensial
alıcı ilə bir reklam əlaqəsi üçün çəkilən xərclər nəzərə
almaqla minimum xərc tələb edən reklam yayımı vasitəsi
ilə seçilir. Burada mütləq minimum şərtlər deyil, məhz
nisbi minimum xərclər meyarı reklam vasitələrinin
əlverişliliyinin qiymətləndirilməsi üçün əsas götürülür.
Belə ki, reklam verən üçün onu maraqlandıran birinci şərt
özünün reklam göndərişi ilə reklam təsirinə məruz
qoymaq istədiyi bütün planlaşdırılmış məqsədli qrupları
əhatə etməkdir. Bir çox hallarda böyük xərclər bir reklam
əlaqəsinə çəkilən xərclərin aşağı salınmasını təmin edir.
258
Cədvəl 4. Media - vasitələrin xüsusiyyətləri.
Vasitələr Üstünlüklər Çatışmazlıqlar
Qəzetlər Çeviklik; müasirlik;
daxili bazarın yüksək
səviyyədə əhatə edilməsi;
yüksək tanınma; etibarın
yüksək səviyyəsi
Müvəqqətilik;
təsvirin keyfiyyəti-
nin aşağı səviyyəsi;
kiçik «ikinci» audi-
toriya
Televiziya Təsvir, səs və dina-
mikanın birləşməsi; bila-
vasitə hisslərə müraciət
olunması; diqqətin və
əhatənin yüksək səviy-
yəsi,
Yüksək dəyər;
reklamın dolğunlu-
ğu; kontaktın qısa-
müddətliliyi; audito-
riyanın seçiləbilənli-
yinin az olması
Birbaşa poçt
göndərişi
Auditoriyanın seçilə-
bilənliyi; çeviklik; veril-
miş vasitə daxilində rəqa-
bətin olmaması; ünvan
xarakteri
Nisbətən yüksək
dəyər; bu forma rek-
lama «makulatura»
kimi baxılması fikri-
nin mövcudluğu
Radio Kütləvilik; coğrafi və
demoqrafik cəhətdən
yüksək seçiləbilənlik,
aşağı dəyər
Ancaq səsli
qavrayış; müraciət-
lərə nisbətən aşağı
diqqətlilik; standart
tariflərin olmaması;
təsirin davamlı ol-
maması
Jurnallar Coğrafi və demoqrafik
cəhətdən yüksək seçilə-
bilənlik, etibar və nüfuz,
yüksək keyfiyyətli çap;
uzun ömür; sabit «ikinci»
oxucu qrupu
Reklam yerinin
alınması ilə rekla-
mın çıxması arasın-
da böyük vaxt arası;
tirajın tələb olunma-
ması ilə əlaqədar it-
kilər; reklamın vaxt-
lı–vaxtında çıxaca-
ğına zəmanətin ol-
259
İstehsal xarakterli əmtəələr üçün reklam verərkən
reklam yayımı vasitəsinin (kanalının) seçilməsində əsas
diqqət ona yönəldilməlidir ki, reklam çatacaq şəxs hansı
reklam kanalına üstünlük verir. Burada reklamın
kontragent firmanın qərar qəbul etmək hüququ olan ali
rəhbərliyinə çatdırıla bilməsi daha mühim əhəmiyyət kəsb
edir. Aparılmış tədqiqatların orta dünya ortalama
maması
Xarici reklam Çeviklik; təkrar kon-
taktların yüksək göstərici-
si; aşağı qiymət; rəqabə-
tin olmaması
Kütlənin seçilə
bilinməməsi;
yaradıcılıqda məh-
dudiyyət
Sorğu
kitabçaları
«Sarı
vərəqlər»
Daxili bazarın ən yük-
sək əhatəsi; yüksək eti-
bar; yüksək əhatə dairəsi;
aşağı dəyər
Kütlənin seçilməsin-
də məhduduiyyət;
kreativliyin məh-
dudluğu
Reklam
broşurları
Yüksək yaradıcılıq sə-
viyyəsi; tam nəzarət; İn-
teraktiv imkanlar; nisbə-
tən aşağı dəyər
Məsrəflərin
çoxalması ehtimalı
var
Bukletlər Çeviklik; tam nəzarət;
reklam müraciətinin güc-
ləndirilməsi qabiliyyəti
İstehsal məsrəflə-
rin artmasına gətirib
çıxara bilər
Telefon İstifadənin yüksək də-
rəcəsi; fərdi kontakt
Nisbətən yüksək
dəyər
İnternet Yüksək seçiləbilənlik;
İnteraktiv kontakt imkanı;
nisbətən az məsrəflər
Nisbətən yeni va-
sitə; bir sıra ölkə-
lərdə az sayda istifa-
dəçinin olması
260
göstəricisinə görə reklam yayımı vasitələri (kanalları)
aşağıdakı ardıcıllıqla düzülür (birinci rəqəm –
soruşulanların, ikinci rəqəm – həmin kanalın vacibliyini
deyənlərin faizlə payı );ixtisaslaşmış jurnallar – 91/ 94
(bütün mütəxəssislər – 91, direktorlar və texniki rəhbərlər
– 94), ixtisaslaşmış yarmarka və sərgilər 80/ 87,
prospektlər – 70/76, danışıqlar – 67/85, reklam
kinofilimləri – 18/18.
Göründüyü kimi soruşulanlardan heç biri məlumat
mənbəyi kimi nə radio, nə televiziyanın adını çəkmiyib.
Reklam filmləri isə son yerdədir və onlar qərar qəbul
etmək hüququ olan və yaxud qərar qəbuluna təsir göstərə
bilən beş adamdan birinə məlumat çatdıra bilir.
Reklam yayımı vasitələrini seçərkən nəzərdə almaq
lazımdır ki, potensial alıcılarla birdəfəlik, tək – tək
təmaslar ümumilikdə desək heç bir kommersiya
əhəmiyyəti kəsb etmir. Yalnız sistematik olaraq keçirilən
reklam kompaniyası hər hansı əsaslı səmərə gətirə bilər.
Optimal o variantdır ki, reklam həftədə bir dəfə nəzərədə
tutulan alıcıya çatdırılsın.
F. Kotler ən vacib mediya vasitələrinin xüsusiyyətlərini
aşağıdakı cədvəldə göstərmişdir:
İnnovasiya- elmi-texniki şərtlərini təmin etmək, keyfiy-
yəti artırmaq və digər yüksəldici və təkmilləşdirici mənanı
ifadə edir.
İnnovasiya prosesi müxtəlif yollarla həyata keçirilə
bilər. Hər bir konkret halda ən səmərəli yolun seçilməsi
texnologiyanın xarakterindən, son məhsul bazarından,
firmanın potensialından, iqtisadi mühitdən, rəhbərin
səriştəli olmasından və s. asılıdır.
261
İnnovasiya fəaliyyətinin kifayət qədər geniş miqyasda
təşkil edilməsi üçün elmi, elmi- texniki və həmçinin elmi-
texniki tərəqqini təmin edən istehsalat sahələrinin əsaslı
transformasiyası ilə bağlı problemlərin həlli vacibdir. Bu
problemlər təkcə iqtisadiyyat elminə aid deyil, həmçinin
bazar münasibətlərinin tələbləri nəticəsində meydana
gəlmiş menecment və digər elmi sahələrin də tədqiqat
obyektidir.
Ölkənin innovasiya sisteminin formalaşdırılması bir
neçə konkret məsələni ortaya çıxarır ki, bunların da ən
vacibi elmi- texniki məhsula və ümumiyyətlə, intellektual
məhsula münasibətin dəyişdirilməsi, elmi- texniki
məhsulun əmtəə pul münasibətlərində digər ( maddi)
məhsullarla eyni dərəcədə iştirakının təmin edilməsidir.
Innovasiya potensialından fərqli olaraq innovasiya
sistemində təkcə yeni texnologiyaların istehsalı və
istifadəsi ilə məşğul olan subyektlərin məcmusu deyil,
həmçinin bu proses zamnı onların arasında baş verən
münasibətlərin məcmusu da aiddir.
Beləliklə, ölkənin iqtisadiyyatının innovasiya yolu ilə
qurulması məhz milli innovasiya sisteminin yaradılması
və fəaliyyətinin təmin edilməsindən asılıdır.
12.5.Reklam üslubunun tərtibi.
Reklamın özülü mexaniki deyil dinamik bir quruluşa
malikdir, insan beyninin romantik quruluşuna xitabı
səbəbiylə reklam içərisində verilən mesajların analiz
olunması də yenə zehin üzərində heyata keçər. Bir reklam
fəaliyyəti daxilində ünsiyyət gücünün artırılması və
istənilən keyfiyyətə çatdırılması üçün izlənilən bir sıra
262
strategiyalar mövcuddur. Bu strategiyalar reklamın
yaradıcılığını ön plana çıxarıb, hədəf kütləsinə doğru
mesajı çatdırması baxımından xeyli vacibdir.
Beynəlxalq reklamın daha təsirli olmasının vacib
şərtlərindən biri də reklamın üslubudur. Reklam nəzəriyyə
və praktikasında üslub deyəndə reklam göndərişinin
sərlövhəsi (başlığı) nəzərdə tutulur. Bunun adi
sərlövhədən fərqi, çox yüksək həyacan yaradan
elementlərlə bol olması, əmtəəni almaq barədə
təxirəsalınmaz fəaliyyətə çağıran güclü, gizli mənanın
olmasıdır.
Reklam göndərişinin və sərlövhənin tərtibatçısı
potensial alıcıları çox yaxşı təsəvvür etməli, onun mövcud
və gələcək tələbatlarını o dərəcədə yaxşı bilməlidir ki,
onları reklam vasitəsilə söhbətə cəlb edə bilsin. Bunun
üçün o aşağıdakıları bilməlidir:
Şəxsiyyət tipi kimi onun barəsində dolğun məlumata
malik olmalı və haqqında çox şey bilməlidir;
Onun davranış qaydalarını, maraqları, təlabatlarını
tam dərk etməli və onların ödənilməsini təmin edə biləcək
reklam sərlövhəsi və mətni hazırlamalıdır;
Özünü tanımadığı, lakin reklam vasitəsilə təmasa cəlb
etmək istədiyi alıcının yerinə qoymalı, onun nöqteyi –
nəzərindən reklama yanaşmalıdır.
Yeni məlumatlar həmişə müsbət emosiyalar oyadır, bu
səbəbdən yeni məlumatı istehlakçı göz ucu görsə də belə,
onda bütün reklam oxumaq həvəsi yaradır. Müsbət
emosiyalar əmtəəyə olan inamsızlıq maneəsinin aradan
qaldırılmasına kömək edir, alıcının şüurunda köhnə
əmtəədən ayrıla bilməmək hissini azaldır.
263
Reklam mətnləri onu oxuyanlarda yalnız o vaxt
müvəffəqiyyət qazandıracaq ki, orada hər bir insanın
problemlərinin həllindən söhbət açılsın. Mətnin
quruluşunda mühüm amillərdən biri də istehlakçıya yeni
əmtəə barədə məlum olan və məlum olmayan
məlumatların yerləşdirilməsinin optimal münasibəti təmin
olunsun. Belə ki, əgər mətndə məlum olmayan bir şey
yoxdursa, onun haqqında təəssürat xoş olmayacaqdır.
Əksinə, əgər reklamda məlum olan heç nə yoxdursa, əlaqə
mümkün olmayacaqdır. Ona görə də reklamda həmişə
məlum şeylərdən başlamaq lazımdır. Bu reklam
yönəldilən şəxsdə mövcud olan məlumatla, əmtəə
haqqında yeni məlumatları əlaqələndirəcəkdir. Ola bilsin
ki, reklam əmtəə haqqında tamamilə yeni məlumatla
əlaqələndirilsin, sonra yenə də məlum olmayan məlumat-
larla davam etdirilsin.
Hər bir reklam onu oxuyanlarla özünəməxsus dialoq
formasıdır. Reklam müəllifi reklamın potensial alıcının
fəaliyyətinin fəallaşması və istiqamətləndirilməsi üçün
hazırlandığını nəzərə alaraq, onun məqsəd yönlülüyünə
xüsusi diqqət yetirməlidir.
Reklam mətni hazırlayarkən müəllif nəzərdə tutmalıdır
ki, baxmayaraq o reklam göndərişi ilə yüzlərlə, minlərlə
və milyonlarla adama müraciət edir, amma bu göndərişi
hər dəfə ayrı –ayrı adamlar qəbul edir.Bu səbəbdən reklam
öz nəzakətliliyi ilə ağıllı və maraqlı həmsöhbətlə etibarlı
danışığı xatırlatmalı və kürsüdən çıxışa oxşamamalıdır.
Reklam mətnləri burada; İmicin formalaşdırılması baxı-
mından önəmli olan infrastrukturuyla birlikdə iş görər.
Möhkəm bir quruluşda formalaşdırılmış, hədəf kütləsini
yaxşı mövqeləndirmiş reklam mətnləri əlbəttə ki, başqa
264
əmtəələrə nəzərən bazardakı mövqeyini daha da möhkəm-
ləndirmiş olacaq.
Yaradıcı işdə sözlərin və görünüşlərin formalaşdırılma-
sı işləri reklam mətni ilə təyin edilir. Reklam mətni mesa-
jın həm yazılı həm də sözlü parametrlərini əhatə edir. Bu
səbəbdən mətn ancaq başlıqlar, alt başlıqlar, şüarlar və
şəkil altlarıdan ibarət olan bir bütün olmayıb, həmçinin
şəkillər, çərçivələr, markalar, logolar, simvollar və başqa
vizual görünüşləri ilə radio və televiziyada olduğu kimi
səs və musiqi faktorlarının hərəkətliliyini ehtiva edən bir
bütün hesab olunmalıdır.
12.6.Beynəlxalq reklam kompaniyasının
planlaşdırılması.
Mütəxəssislər reklam kompaniyasının planlaşdırılması
üzrə işləri aşağıdakı ardıcıllıqla həyata keçirilməyi
məsləhət bilirlər.
Reklam təsirinin məqsədli qruplarını ayırmaq lazımdır.
Bunun üçün birinci – firmanı maraqlandıran xarici
bazarlar müəyyənləşdirilməlidir. Çünki reklamlar konkret
bazardan asılı olaraq işlənib hazırlanır və məhz həmin
bazara yönəldilir. Bazar seçərkən firma həmin ölkədə
mövcud olan mədəni, siyasi mühiti, adət-ənənəni, iqtisadi
vəziyyəti, bazarın mühüm xüsusiyyətləri olan sabitliyi və
dinamikasını nəzərə almalıdır.
İkincisi, əmtəəyə aşağıdakı nöqteyi – nəzərdən
baxılmalıdır:
Firmanın əmtəəsinin rəqib əmtəələri ilə müqayisədə
üstünlükləri. Burada firma öz əmtəəsinin mütləq
265
üstünlüklərini əks etdirən göstəriciləri tam açıqlığı ilə
potensial alıcıya çatdırmalıdır.
Yeni əmtəənin potensial alıcıların vərdiş etdikləri
vacib ehtiyaclarını ödəyə biləcək xüsusiyyətlərə daha
yüksək səviyyədə cavab verəcəyini onlara çatdırmaq.
Əmtəənin istifadə üçün zəruri komplektləşdirilmiş
olmasını əks etdirmək.
Üçüncü – xarici bazarın istehlak seqmentini
müəyyənləşdirmək:
Firma həm də müəyyənləşdirməlidir ki, xarici
bazarda əlavə marketinq tədqiqatları aparmaq lazımdır?
Reklam işinin məqsədinin özünə xas xüsusiyyətləri
müəyyən olunmalıdır. Reklamın başlıca məqsədi satış
həcminin artırılması olsa da, o öz məqsədinə bir sıra ali
məqsədlər də dəqiq müəyyənləşdirilməlidir.
Hər bir məqsədə nail olunmasına tələb olunan
xərclər, hər bir bazar üçün ayrılıqda hesablanmalıdır.
Hər bir məqsədə nail olunmasına hesablanmış xərclər
cəmlənərək ümumi məbləğ reklama ayrılan vəsaitin
miqdarı ilə müqayisə olunur
Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, bütün məqsədləri
saxlamaq üçün reklam işinə nəzərdə tutulan vəsaitlərin
yenidən bölgüsü həmişə əlverişli olmur, çünki bu halda
hər bir məqsədə ayrılan vəsaitin miqdarı az olduğundan,
onlardan hər birinə nail olunması sual altında qalır.
Reklamvericilər dedikdə məhsul, ideya, хidmət və
müəssisə haqqında reklam verilməsini sifariş verən və
onun haqqını ödəyən müəssisə və təşkilatlar başa düşülür.
Reklamvericilərin əsas məqsədi reklam proqramlarının
hazırlanması və reklam tədbirlərinin həyata keçirilməsi
266
planlarının tərtib edilməsidir.
Reklamvericilər kiçik və iri reklamvericilərə, həmçinin
son istehlakçılar üçün reklamvericilərə, sənaye
reklamvericilərinə və ticarət reklamvericilərinə bölünür.
Reklam agentlikləri reklamvericilərin sifarişi əsasında
haqqı ödənilmək şərti ilə reklam elanları hazırlayan və
reklamın verilməsini təşkil edən müəssisə və təşkilatlardır.
Tədqiqat təşkilatlarına reklamvericilər, reklam
agentlikləri və KİV-i, həmçinin bazar tədqiqatlarının
aparılması хidməti göstərən müəssisə və təşkilatlar aiddir.
Kütləvi informasiya vasitələri reklamın yayımını həyata
keçirən mass-media müəssisələri və təşkilatlarıdır.
Nəzarətedici təşkilatlar reklam bazarının yaradılması,
onun fəaliyyət meхanizminin tənzimlənməsini və idarə
edilməsini həyata keçirən, həmçinin reklam bazarı
subyektlərinin fəaliyyətinə nəzarət edən dövlət və ictimai
təşkilatlardır.
Rəqiblər reklam bazarında fəaliyyət göstərən və eyni,
yaхud oхşar fəaliyyət növləri həyata keçirən müəssisə və
təşkilatlardır.
Şəkil 9. Reklam kompaniyasında xidmət göstərən
təşkilatların qarşılıqlı əlaqəsi.
Reklam
Verən
Reklam
agentliyi
K İ V
T Ə D Q İ Q A T Ç I T Ə Ş K İ L A T L A R
267
Reklam kompaniyası prosesində reklam verənin
adından adətən məhsul üzrə menecer çıxış edir. Başqa
iştirakçı təşkilatların adından da uyğun səlahiyyətli
nümayəndələr iştirak edirlər. Bu sistemin bütün
səviyyələrində uyğun peşəkar cəmiyyətlər təmsil edilir.
Məs. ABŞ–da Reklam Şirkətlərinin Assosiasiyası,
Reklamverənlərin Milli Assosiasiyası, Qəzet Nəşriyyatı
Assosiasiyası, Jurnalların Nəşri Milli Assosiasiyası,
İnformasiya yayım vasitələrinin Milli Assosiasiyası,
Yerüstü Reklam Assosiasiyası, Birbaşa Marketinq
Assosiasiyası fəaliyyət və s. göstərirlər.
Müzakirə üçün suallar.
1. Marketinq kommunikasiya sisteminin mahiyyətini
və məqsədini izah edin.
2. Marketinq kommunikasiya sisteminin elementləri
hansılardır?
3. Marketinq kommunikasiya sisteminin hər bir
elementinin mahiyyətini izah edin.
4. Marketinq kommunikasiya prosesi hansı
mərhələlərdən ibarətdir?
5. Marketinq kommunikasiya sisteminin büdcəsinin
tərtib edilməsində hansı metodlardan istifadə edilir? Hər
bir metodun mahiyyətini izah edin.
6. Şəхsi və qeyri şəхsi kommunikasiya necə həyata
keçirilir? Onların fərqləri və üstünlükləri nədən ibarətdir?
7. Reklam nədir?
8. Reklamın satışın həvəsləndirilməsindən və
268
ictimaiyyətlə əlaqədən nə ilə fərqlənir?
9. Reklam fəaliyyətinin iştirakçılarına kimlər daхildir?
10. Reklamın planlaşdırılması prosesinin hər bir
mərhələsinin mahiyyətini izah edin.
11. Satışın həvəsləndirilməsinin mahiyyəti nədən
ibarətdir?
12. Satışın həvəsləndirilməsi prosesində kimlər
həvəsləndirilir?
13. İstehlakçıların həvəsləndirilməsinin məqsədi nədən
ibarətdir?
14. İstehlakçıların həvəsləndirilməsində hansı
metodlardan istifadə edilir?
15. İctimaiyyətlə əlaqənin mahiyyəti və məqsədi nədən
ibarətdir?
16. İctimaiyyətlə əlaqə hansı formada həyata keçirilir?
269
XIII FƏSİL. ÖLKƏLƏRİN İQTİSADİ
İNTEQRASİYA FORMALARI: BİZNESİN
QLOBALLAŞMASI ƏNƏNƏLƏLƏRİ
13.1.İqtisadi inteqrasiyanın mərhələləri.
XX ərsin ikinci yarısından sənaye ölkələrinin aktiv
inkişafı nəticəsində beynəlxalq kommunikasiya və
nəqliyyat vasitələrinin təkmilləşdirilməsi ilə beynəlxalq
ticarətin genişləndiirlməsində ciddi keyfiyyət
dəyişiklikləri baş vermişdir. Daha doğrusu beynəlxalq
ticarət müxtəlif istehsal amillərinin beynəlxalq hərəkəti ilə
daha da tamamlanırdı. Nəticədə hazır məhsulların ixracı
ilə bərabər bütün istehsal amillərinin xaricə axması imkanı
və yerləşdirilməsi genişlənmiş və ölkələrarası fəaliyyət
yüksəlmişdir.
Bu iqtisadi fəaliyyət birliyi hər şeydən öncə fərqli
ərazilərin deyil, yalnız eyni ərazinin ölkələri arasında
formalaşır. Burada «Regional» yaxud da ərazi anlayışı
təkcə coğrafi sərhəddi göstərmir. Eyni ərazinin dövlətləri
istər-istəməz sərhəd yaxınlığı ilə bərabər müəyyən tarixi
ümumilik, oxşarlıq, ənənvilik ,təsərrüfat-mədəni eyniliyi,
demoqrafik quruluş və s. kimi ümumi cəhətlərlə
səciyyələnir. Bununla yanaşı:
1.iqtisadi birliyə qoşulan ölkələr hər şeydən öncə
iqtisadi inkişaf baxımından yaxın olmalıdırlar.
2. Bu dövlətlər ümumi sərhəddə malik olmaqla tarixən
onların arasında sağlam iqtisadi əlaqələr mövcud
olmalıdır.
3. Hər bir qrup ölkələrdə formalaşan iqtisadi problem
ümumi birliyin qüdrəti vasitəsilə həll edilməlidir və s.
270
Beləliklə zaman keçdikcə beynəlxalq miqyasda
təsərrüfat həyatında beynəlmiləlləşmə prosesi
güclənmişdir.
Təsərrüfat həyatının beynəlmilləşməsində əsas
mərhələlərdən biri də inteqrasiya prosesidir. Inteqrasiya
latın sözü olub «çulğaşma», «qovuşma», «birləşmə»
mənasına gəlir. Ancaq məlumdur ki, burada yalnız
birləşmə deyil, iqtisadi fəaliyyətlərin qarşılıqlı,
razılaşdırılmış birləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Ərazi üzrə
iqtisadi inteqrasiya dedikdə ən geniş mənada müxtəlif
dövlətlərin təsərrüfat həyatının tədricən birləşməsi prosesi
nəzərdə tutulur. Belə birləşmə nəticəsində yeni tam
təsərrüfat mexanizmi yaranır və beynəlxalq regional
komplekslər dünya iqtisadiyyatının, həmçinin BİM-in real
subyektinə çevrilirlər. Qeyd etməliyik ki, həm dünya
iqtisadiyyatının inkişafında həm də BİM-in
genişlənməsində inteqrasiya prosesi daha geniş və
keyfiyyət cəhətləri ilə fərqlənir. Burada təkcə məhsulun
çoxalması deyil, xalqlar arasındakı hərtərəfli mübadilə
əlaqələri ,geniş ünsiyyət, vahid məkan psixologiyası
formalaşır. İqtisadi birlik, siyasi birlik, mədəni birlik
fəlsəfəsi aşılanır.
Dünya iqtisadiyyatında qloballaşma genişləndikcə
təsərrüfat həyatında baş verən qarşılıqlı proseslərdə artır.
Belə şəraitdə milli dövlətlər bir çox hallarda öz
mənafelərinin ödənilməsini dünya bazarı vasitəsilə həyata
keçirməyə üstünlük verirlər.
Ayrı-ayrı müəssisə və ölkələr məhsul satışı və xammal
mənbələri uğrunda gedən rəqabətdə bir-biri ilə maddi və
maliyyə baxımından öz qüvvələrini birləşdirməklə bir çox
əlavə xərclərdən azad olur və birgə qüvvə ilə rəqabətə
271
girmək imkanı əldə edirlər. beləliklə milli dövlət mənafei
regional mənafeyə çevrilir. Buradan da dünya
təsərrüfatındakı qloballaşma prosesi regionlaşma prosesi
ilə tamamlanmış olur. Adətən inteqrasiya prosesi az və ya
çox mənada qarşılıqlı ticarətin liberallaşdırılması ilə
başlanır. Bu hal əmtəələrin, xidmətlərin və kapitalın
hərəkətinin məhdudlaşdırılmasını aradan qaldırır.
Tədricən vahid iqtisadi, hüquqi, informasiya məkanı
yaranır. Buradan da yeni keyfiyyətli beynəlxalq iqtisadi
münasibətlər əmələ gəlir. Qeyd etməliyik ki, iqtisadi
inteqrasiya bir sıra əlaçətləri ilə ölkələrarası digər əlaqə və
formalardan fərqlənir. Beləki:
1.İnteqrasiyaya daxil olan hər bir ölkə öz iqtisadi
siyasətlərində müəyyən razılığa gəlirlər.
2. Onlar öz milli qanunvericiliklərini, norma və
standartlarını uyğunlaşdırırlar, vahid hala salırlar.
3. Region daxilində istehsal prosesində vahid
texnologiya mövcud olur.
4.İstehsalda, elm və texnologiyada beynəlxalq
ixtisaslaşdırma və kooperasiyanın inkişafına zəmin
yaranır.
5. İnteqrasiya prosesinin tənzimlənməsi məqsədilə
vahid idarəçilik orqanları yaradılır.
Beləliklə iqtisadi inteqrasiya əmtəə istehsalçılarına bir
tərəfdən daha təminatlı xammal, maliyyə, əmək və elmi
ehtiyatlardan istifadə etmək imkanı verir, digər tərəfdən
isə daha böyük bazar üçün əmtəə istehsal etməyə zəmin
yaradır.
Milli təsərrüfatların iqtisadi əlaqələrinin və əmək
bölgüsünün inkişafında inteqrasiya obyektiv zəruri bir
prosesdir. Inteqrasiya yolu ilə xarici iqtisadi mübadilədən
272
tutmuş istehsal dairəsi də daxil olmaqla milli
təsərrüfatların yaxından qovuşması və ərazilər üzrə
təsərrüfat proseslərinin əmələ gələməsinə imkan yaranır.
Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya milli təsərrüfat mexa-
nizmlərinin yaxınlaşmasına, qarşılıqlı uyğunlaşmasına və
artımına gətirən, dövlətlərarası sazişlər formasını qəbul
edən və razılaşdırılmış şəkildə dövlətlərarası orqanlar
tərəfindən tənzimlənən obyektiv iqtisadi qarşılıqlı təsir
prosesidir.
İnteqrasiya prosesləri iqtisadi regionalizmin inkişafına
gətirib çıxarır ki, bunun da nəticəsində ayrı-ayrı ölkələr
qrupu öz aralarında ticarət üçün, bir sıra hallarda isə
istehsal amillərinin regionlararası hərəkəti üçün daha
əlverişli şərait yaradırlar.
İqtisadi inteqrasiyanın yaranması prosesi mürəkkəb və
ziddiyətli xarakterə malikdir. Çünki, o bir çox iqtisadi və
siyasi səbəblərdən irəli gəlir.
Hər bir inteqrasiya prosesi bir çox mərhələdən keçir və
hər bir mərhələnin özünə xas xüsusiyyətləri vardır. Onlar
aşağıdakılardıri:
-intensivlik dərəcəsi;
- dərinliyi;
-miqyası və s.
273
Cədvəl 4.İnteqrasiya prosesinin mərhələləri
Qarşılıqlı
ticarətdə
tarif və digər
maneələrin
azaldılması
Üçüncü öl-
kələrə müna-
sibətdə milli
tariflərin
saxlanması;
Dövlətlərara
sı idarəetmə
orqanları
yaradılmır.
I.
İmtiyazlı
ticarət sazişi
II.
Azad
ticarət
zonası
III.
Gömrük
Birliyi
IV.
Ümumi
bazar
V.
İqti-
sadi
Birlik
Qarşılıqlı ti-
carətdə tarif
və qeyri-ta-
rif maneələ-
rinin aradan
qaldırılması;
Əmtəə və
xidmətlərin
ölkələrarası
sərbəst
hərəkəti;
Dövlətlərara
sı kiçik ka-
tiblik.
Üçüncü
ölkələrə
münasibə
tdə vahid
tarif və
qeyri-ta-
rif tən-
zimləməs
i;
Nazirlər
səviyyəsi
ndə döv-
lətləraras
ı şura və
katiblik
İstehsal
amilləri
nin sər-
bəst hə-
rəkəti;
Dövlət
başçıları
nın gö-
rüşü,
Nazirlər
Şurası,
katiblik.
İqtisadi
siyasətin
harmonl
aşdırılm
ası
Üstmilli
tənzimlə
mə
funksiya
sı olan
dövlətlə
rarası
orqan
274
Qeyd etmək zəruridir ki, inteqrasiya inkişaf etdikcə
meydana gələn dinamik effektlər sırasında müxtəlif
ölkələrin istehsalçıları arasında artan rəqabətdir. Bu
rəqabət qiymətlərin artımının qarşısını alır, əmtəələrin
keyfiyyətinin yaxşılaşmasına gətirib çıxarır, yeni
texnologiyaların yaradılmasını stimullaşdırır və s.
İnteqrasiya nəticəsində üzv-ölkələr masştab
iqtisadiyyatının üstünlüklərindən istifadə etməyə
başlayırlar ki, bu da istehsalın həcminin artırılmasına, eyni
zamanda xərclərin aşağı salınmasına imkan verir.
13.2. İqtisadi inteqrasiyanın formaları.
İnteqrasiya prosesi də digər proseslər kimi sadədən
mürəkkəbə doğru inkişaf edir. İnteqrasiya prosesinin
klassik təsnifatını Amerika alimi B.Balaşi vermişdir.
Balaşi ilk əvvəl əməkdaşlıqla inteqrasiyanı bir-birindən
fərqləndirmişdir. O, göstərirdi ki, əməkdaşlıq
fəaliyyətində müxtəlif ayrı-seçkiliklər azaldılır.
İnteqrasiya prosesində isə ümumiyyətlə hər cür ayrı-
seçkilik aradan qaldırılır. B.Balaşi inteqrasiyanın 5
formasını (yaxud 5 mərhələ təşkil etdilməsini)
fərqləndirmişdir. Hər bir forma haqqında ayrıca müqavilə-
razılaşma aparılır.Bunlar aşağıdakılardır:
- Azad ticarət zənası ;
- Gömrük ittifaqı ;
- Ümumi bazar ;
- İqtisadi və valuta ittifaqı ;
- Tam iqtisadi inteqrasiya ;
Beləliklə bu sahədə B.Balaşi, C.Mid, R.Lips,
C.Vaynerin fikirləri regional iqtisadi inteqrasiya
275
siyasətinin nəzəri əsası olmuşdur. Lakin təcrübə göstərir
ki, real şəkildə inteqrasiya prosesi heç də düz xətt şəklində
inkişaf edə bilməz.
Şimali Amerikada, Latın Amerikasında, Asiya-Sakit
okean regionunda, Afrikada, Yaxın Şərqdə bir çox
inteqrasiya modelinin mövcudluğu, ölkələrin
diferensiallaşması, təkrar istehsal mexanizminin
müxtəlifliyi göstərir ki, regional iqtisadi inteqrasiya eyni
sxem ilə inkişaf etmir. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin
konkret vəziyyəti, hər bir ölkənin iqtisadi-siyasi mənafeyi
əlbəttə inteqrasiya prosesinə təsir edir. İnkişaf etmiş bazar
iqtisadiyyatı ölkələrində mikroiqtisadi səviyyədə
inteqrasiyaya (xüsusi korporasiyalararası inteqrasiya)
üstünlük verilir. Bu cür xüsusi korporasiya səviyyəli
inteqrasiyadan dövlətlərarası (makrosəviyyə) inteqrasiya-
ya keçid, dövlətlərarası iqtisadi birliklərin yaradılmasına
səbəb olmuşdur.
Bütün bunlarla yanaşı Ümumamerika Azad Ticarət
zonasının yaradılması, Şimali və Cənubi Afrikanın birləş-
məsi ideyası da inteqrasiya proseslərinin dərinləşməsinin
bariz nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir.
İqtisadi inteqrasiyanın yaranması prosesi mürəkkəb və
ziddiyətli xarakterə malikdir. Çünki, o bir çox iqtisadi və
siyasi səbəblərdən irəli gəlir.
Məhsuldar qüvvələrin sürətli inkişafı onun milli
təsərrüfat çərçivəsindən kənara çıxması, iqtisadi və siyasi
amillərin nisbətinin tez-tez dəyişməsi inteqrasiya prosesini
artırmışdır. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya ərazi üzrə
yaranır və bir neçə formada təzahür edir. İnkişaf etmiş
sənaye ölkələrində bu proses dövlətlərarası və
276
mikrosəviyyə olan müəsssisələrarası (xarici investisiyası
əsasında) səviyyədə yaranır.
İnteqrasiya prosesi bura daxil olan hər bir ölkə üçün
əlverişli şərtlər yaradır. Bunlardan:
1. İnteqrasiya əməkdaşlığı bu qruplaşma daxilində ma-
liyyə, material, əmək, yeni texnalogiya və digər ehtiyatla-
rın hərəkətinə zəmin yaradır.
2. Bütün istiqamətlərdə əməkdaşlığı genişləndirir.
3. İqtisadi rəqabətdə müəyyən üstünlüyə nail olmaq im-
kanı verir.
Hər bir inteqrasiya prosesi müəyyən mərhələdən keçir,
hər mərhələnin özünə məxsus səciyyəvi cəhətləri;
intensivlik dərəcəsi, dərinliyi, miqyası və s. vardır.
İnkişaf etmiş ölkələrdə məhsulldar qüvvələrin inkişafı
özlüyündə iqtisadi inteqrasiyaya zərurət yaratmışdır.
İEOÖ isə iqtisadi inkişafa, sənayeləşməyə nail olmaq
üçün iqtisadi inteqrasiya birlikləri yaratmağa can atırlar.
Ərazi çərçivəsində ölkələrin iqtisadi yaxınlaşması hər
bir birliyin müəssələrin üçüncü ölkələrin müəssələrinin
rəqabətindən qorunmasına kömək edir.
İnteqrasiya əlaqələri onların iştirakçılarına imkan verir
ki, daha zəruri məsələləri həll edə bilsin. Nisbətən geridə
qalmış rayonların inkişafının bərabərləşməsi üçün şərait
yaradılır. Əmək bazarında nisbi yaxınlaşma özünü
göstərir, əhalinin az təminatlı təbəqəsinə, səhiyyə
sisteminin gələcək inkişafına, əməyin mühafizəsinə və
sosial təminatına zəruruət yaranır.
İqtisadi inteqrasiya nə öz-özünə baş verən bazar
prosesi, nə də məqsədyönlü tənzimlənən proses deyildir.
Bu proses, dialektik vəhdət olmaqla eyni bir prosesin hər
277
iki tərəfini – həm obyektiv, həm də subyektiv tərəflərini
əks etdirir.
Hazırda regional inteqrasiya prosesi demək olar ki,
bütün qitələr üçün ən xarakterik cəhət olmuşdur. Çoxlu
sayda ticarət-iqtisadi qruplaşmaları formalaşır.
Ümumdünya Ticarət Təşkilatının məlumatına görə hazırda
134-dən artıq regional ticarət-iqtisadi razılaşması real
olaraq fəaliyyət göstərir ki, bunun da 90-nı 1995-ci ildən
sonra yaradılmışdır.
Buradan da görünür ki, qloballaşma və yaxud regional
inteqrasiya probleminin hansının qəbul edilməsi
iqtisadçıları və siyasətçiləri düşündurməyə bilməz.
Beləliklə regional iqtisadi inteqrasiya kompleksləri
qloballaşmanın çox zəruri elementi kimi çıxış edirlər.
Belə nəticəyə gəlmək olur ki, milli təsərrüfatların
iqtisadi əlaqələrinin və əmək bölgüsünün inkişafında
inteqrasiya obyektiv zəruri bir prosesdir. İnteqrasiya yolu
ilə xarici iqtisadi mübadilədən tutmuş istehsal dairəsi də
daxil olmaqla milli təsərrüfatların yaxından qovuşması və
ərazilər üzrə təsərrüfat proseslərinin əmələ gəlməsinə
imkan yaranır.
Beləliklə dünya təsərrüfatında müxtəlif dövlətlərin milli
təsərrüfatlarının yaxınlaşması və bir-birinə qovuşması
prosesi vahid təsərrüfat orqanizm yaranmasına yol açır ki,
bu da inteqrasiya adlanır.
İnteqrasiya təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsinin
ən yüksək təzahür formasıdır. O, çox yüksək beynəlxalq
əmək bölgüsünün və kooperasiya əlaqələrinin qanuna-
uyğun nəticəsidir.
278
13.3. Biznesin qloballaşması ənənələri.
«Qloballaşma» anlayışı elmi dövriyyəyə yaхın
vaхtlarda daхil edilmişdir. Belə bir fikir mövcuddur ki, ilk
dəfə bu termin elmi nəşrlərdə 1983-cü ildə istifadə
edilmişdir. Bu terminin mənşəyi latın sözü «qlobus» (Yer,
yer kürəsi) ilə bağlıdır. Bu anlayış haqqında ədəbiyyat
aхını fonunda ciddi elmi təhlil aparılan fəlsəfi-nəzəri
əsərlərin qıtlığı mövcuddur. Sözü gedən fenomen daha
çox iqtisad və sosiologiya elmləri tərəfindən tədqiq
edilmişdir.
Nəzəriyyəyə görə, tam rəqabət, şərtlərin eyni olduğu
şəraitdə biznes fəaliyyətinin qloballaşması ayrı-ayrı
ölkələrin iqtisadiyyatının inkişafına müsbət təsir göstərir.
Belə hesab olunur ki, bu proses sayəsində miqyas
hesabına qənaət əldə olunur, istehsal amilləri dünyada
daha səmərəli yerləşdirilir, elm və texnikanın
nailiyyətlərindən istfadə etmək imkanları artır.
Məhsuldar qüvvələrin qloballaşması şəraitində aparıcı
dövlətlərin TMK-nın öz aktivlərini daha səmərəli
yerləşdirə bilir. Istehsalın sənayeləşməsinin əvvəlki
mərhələlərində istehsal xərclərinin ixtisarı ilə yanaşı,
istehsalın miqyasının artmasından və beynəlxalq əmək
bölgüsündən əlavə fayda əldə etmək səyləri ilə əlaqədar
olaraq ötürülmə, üstəlik, tranzaksiya xərcləri nisbətən az
da olsa, artırdı. Gələcəkdə TMK-nın beynəlxalq
əməliyyatlarının səmərəliliyinin artması üçün malların və
xidmətlərin şəbəkə strukturları çərçivəsində hərəkəti
qarşısında mövcud olan milli, sahə və korporativ
maneələrin aradan qaldırılması tələb olunur. Bu prosesdə
müvəffəqiyyət öz kapiatlı ilə əməliyyət aparmaq
279
sərbəstliyi və bu əməliyyatları idarə edən müvafiq
mərkəzlər yaratmaqla əldə oluna bilər.
Təəccüblü deyilki, qloballaşma konsepsiyası açıq-aydın
Qərb mənşəli, yönümünə görə Amerika-mərkəzçi xarak-
terdədir. Siyasi baxımında o, iqtisadiyyatı inkişaf etmiş
ölkələrin dünyada öz dominant mövqeyini möhkəmlən-
dirmək üçün istifadə etdikləri alətdir. Konsepsiyada qlobal
miqyasda hərəkət edə bilən və bütün vacib sahələrdə
özünün dünya maraqları olan yeganə dövlətin mövcudluğu
öz əksini tapmışdır.
Inkişaf etmiş ölkələrin tarixi göstərir ki, qloballaşmanın
üstünlükləri ölkə iqtisadi və institusional inkişafın
müəyyən yüksək həddinə çatdıqdan sonra reallaşır. Həmin
dövlətlər buna proteksionizmin müəyyən üsullarından
istifadə olunması, institusional və infrastruktur əsasların
fəal surətdə yaradılması sayəsində nali olmuşlar. Müasir
dövrdə qloballaşmanın təsirinə səmərəli tərzdə davam
gətirmək üçün dövlət milli imkanları genişləndirməli,
iqtisadi fəaliyyəti tənzimləməli, əsas ictimai xidmətlərin
göstərilməsini təmin etməlidir.
Qloballaşmanın faydalarının milli təsərrüfatlar arasında
bölüşdürülməsi zamanı bir tərəfli üstünlüklərin mövcud-
luğu dünya iqtisadiyyatının üzvi inkişafını çətinləşdirir,
bir sıra ölkələrin və regionların iqtisadi tərəqqidə geri və
hətta ondan kənarda qalmasına səbəb olur. By səbəbdən
BMT-nin Sənaye İnkişafı üzrə Təşkilatının (UNİDO)
ekspertləri qloballaşmanı “dünya iqtisadiyyatının restruk-
tizasiyası kimi müəyyən etmiş, bu prosesdə dünya
miqyasında rəqabət aparmaq üçün sənayeləşmə sahəsində
ifrat həddə çatmış millətlərlə geridə qalan millətlər
arasındakı uçurumun genişləndiyini” göstərmişlər. Bunun-
280
la bağlı olaraq qloballaşma proseslərinin iqtisadi inkişafı
sürətləndirməyə və dünyada yoxsulluğu azaltmağa, milli
təsərrüfatların iqtisadi, sosial və ekoloji dayanıqlığını
təmin etməyə yönəlməsinin vacibliyi etiraf edilir.
Hazırda dünya iqtisadiyyatında qloballaşma ilə
əlaqədar müəyyən keyfiyyət dəyişiklikləri, ölkələr,
regionlar və firmalar arasında qeyri-bərabər inkişaf və
rəqabət mübarizəsinin kəskinləşməsi kimi proseslər baş
verməkdədir. Ölkənin dünya iqtisadiyyatında inteqrasiya
strategiyası müəyyən edilərkən bu və ya digər iqtisadi və
siyasi proseslərin inkişaf təmayülləri diqqətlə öyrənilərək
nəzərə alınmalıdır.
XX əsrin ikinci yarısında biznesin beynəlmiləlləşməsi-
nə və qloballaşmasına səbəb oldu. Iqtisadiyyatı və bazarı
sağlam, ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanaraq inkişaf edən
dövlətin qüdrəti onun istehsalçılarının rəqabətqabiliyyətli-
liyi ilə müəyyənləşdirilir. Rəqabətqabiliyyətliliyin də
təmin edilməsi məhz ölkənin, regionun və firmaların
inkişaf strategiyalarının düzgün işlənib hazırlanması
əsasında mümkün olur. Firmaların rəqabət üstünlükləri
yerli şəraitlə sıx əlaqəli şəkildə yaradılır və qorunur,
ölkələr və regionlar sağlam rəqabət mühitində inkişaf edir.
Burada dövlətin üzərinə bazar iqtisadiyyatının ən mühüm
prinsiplərindən biri olan istehsalçılar və digər iştirakçılar
arasında azad rəqabət mühitinin təmin edilməsi kimi
mühüm funksiya düşür.
Elmi-texniki tərəqqinin inkişaf edərək dərinləşməsi
nəticəsində inkişaf etmiş ölkələrdə istehsalın təmər-
küzləşməsi və mərkəzləşdirilməsi, kapitalın inhisarlaşması
öz yüksək həddinə çatmışdır. Artıq dünya iqtisadiyyatı
üzərində nəzarət iri transmilli şirkətlərin əlində cəmlən-
281
mişdir. Belə bir şəraitdə, dövlətlərin öz milli suverenlik
maraqlarını qoruması, yerli istehsalçıların beynəlxalq
rəqabətqabiliyyətliliyinin təmin edilməsi üçün müvafiq
hüquqi və iqtisadi şəraitin yaradılması, dünya bazarlarına
çıxış, səmərəli əlaqələrin qurulması, insanların mal və
xidmətlərlə keyfiyyətli təminatı kifayət qədər aktuallıq
təşkil edən məsələlərdir.
Qloballaşmanın əsas elementlərindən biri dünya elmi-
texnoloji məkanının yaranmasıdır. Hazırda dünyada
beynəlxalq elmi-innovasiya infrastrukturunun tərkib
hissəsi olan sertifikasiya sisteminin, standartların,
intellektual mülkiyyət hüquqlarının mühafizəsi mexanizm-
lərinin unifikasiya sahəsində əhəmiyyətli addımlar
atılmışdır.
13.4. Şaquli və üfüqi inteqrasiya.
Şaquli inteqrasiya - idarəetmədə inzibati idarənin stilini
təsvir edir. Şaquli inteqrasiya qurumu ümumi rəhbər altın-
da iyerarxik formada birləşdirir. Adətən iyerarxiyanın hər
üzvü ehtiyacları qarşılmaq məqsədi ilə müxtəlif əmtəə
yaxud xidmət istehsal etmək üçün kombinasiyalı şəkildə
birləşirlər. Bu isə üfüqi inteqrasiya ilə ziddiyyət təşkil
edir. Şaquli inteqrasiya ləngimə problemindən boyun
qaçırmağın bir yoludur. Şaquli inteqrasiya zamanı
yaranmış monopoliya adətən şaquli monopoliya adlanır.
Andreu Karnegi faktiki olaraq şaquli inteqrasiyanın
ideyasını təqdim etdi. Bu sistem daha münasib maliyyə
böyüməsi və şirkətlərdə effektliyi irəli çəkmək üçün
biznesmenlərə başçılıq edir.
282
Şaquli inteqrasiyanın üç tipi - Şaquli inteqrasiya axar-
boyu yuxarı-tədarükçülər və axarboyu aşağı-alıcılara ma-
lik dərəcədir. Üfüqi inteqrasiyanın əksinə olaraq şaquli
inteqrasiya yeni firma və məhsullar yaratmaq deyil
mövcud firmanın istehsal həcmini genişləndirməyə yönə-
lib (xammal həcmini artırmaq, satışı artırmaq və s
aspektlərlə məsələyə daha dərin yanaşmaq).
Şaquli inteqrasiyada üç müxtəliflik özünü göstərir:
1) Geri inteqrasiya (axar boyu yuxarı)
2) İrəli inteqrasiya ( axınaşağı)
3) Tarazlaşdırılmış inteqrasiya (mövcud vəziyyəti
qorumaq)
Geri şaquli inteqrasiyada şirkət yeni yeni firmalar
yaradır. Bu firmalar şirkətin istehsal edəcəyi məhsulun
tərkib hissələrini istehsal edir. Məsələn: hər hansı bir
kompyuter istehsal şirkəti ayrıca olaraq komputer enerji
mənbəyi istehsal edən, mouse istehsal edən və s. firma
qura bilər. Başqa bir misal ilə desək; avtomobil istehsal
edən şirkət şin, şüşə və metal şirkətinə malik ola bilər.
Burada əsas məqsəd yaradılmış hər üç şirkətə müntəzəm
nəzarət etmək, təchizatı yaratmaq və keyfiyyəti
qorumaqdır. 1920-ci ildə Ford və digər avtomobil
şirkətlərinin əsas məqsədi də bu yöndə idi: Kim ki
avtomobil və avtomobil hissələri istehsal edən şirkətlər
mərkəzini yarada bilir o istehsal xərclərini azaldaraq
qələbə qazanır.
İrəli şaquli inteqrasiyada isə şirkət yeni filiallar açır və
bunun məhsulları ilə həm alıcıların həm də öz ehtiyacların
qarşılanmasında faydalanır. Buna misal olaraq bir turizm
firmasını göstərmək olar ki, o həmçinin otellər şəbəkəsinə
malikdir.Tarazlaşdırılmış inteqrasiya isə o deməkdir ki,
283
Şirkət filialları qurur və bunlar həm girişləri (tədarük
mallarını) həm də çıxışları (istehsal mallarını) nəzarətdə
saxlayır.
Hər üç şaquli inteqrasiya növünə açıqlıq gətirsək
görərik ki, geri inteqrasiya şirkətin istehsaldan əvvəl lazım
olan xammalın özü istehsal etməsi, irəli inteqrasiya
istehsaldan sonra məhsulun satışı üçün şəxsi bazar
məkanları yaratmaq, tarazlaşdırılmış inteqrasiya isə irəli
və geri inteqrasiyanın hər iksinə sahib olmaq deməkdir.
Şaquli inteqrasiyanı ən erkən və geniştərkibli həyata
keçirən Carnegie Steel şirkəti olub. Şirkət yalnız zavodları
deyil, eləcə də, polad istehsal edən fabriklər, dəmir filiz
çıxarmaq üçün mədənlər, kömür şaxtaları, dəmir filizi və
kömür nəql etmək üçün dəmir yolları və s, bütün təchizat
sistemini formlaşadırdı. Hətta yeni şirkətlərə polad
istehsal etməyin yollarını öyrətmək üçün ali tədris
müəsissə formalaşdırdı.
Üfüqi inteqrasiya- “zəncirin” eyni səviyyəsində əlavə
işgüzar fəaliyyət növlərinin qazanılmasına deyilir. Üfüqi
genişlənmə oxşar məhsulların və ya xidmətlərin daxili
genişlənməsi; əlavə firmaların yaradılması və ya xarici
genişlənmə ilə həyata keçirilə bilər. Məsələn: Bir media
şirkəti qəzet, radio, televiziya, jurnal, kitab kimi çoxsahəli
şəbəkəni əhatə etməsi üfüqi inteqrasiyadır.
Üfüqi inteqrasiyanın üstünlükləri aşağıdakılardan iba-
rətdir:
- Miqyas effektivliyi-məhsulun istehsal həcmini və ya
əhatə dairəsini genişləndirmək;
- Görünüş dairəsi-ümumi məhsulu bir neçə yeni
məhsula bölmək.
284
- Artırılmış bazar şəraiti (bazarda mövqe, tədarükçülər
üzərində hakimiyyət)
- Xarici bazarın idarə olunması ilə beynəlxalq ticarətin
maya dəyərini aşağı salmaq
Üfüqi inteqrasiyanın tələbləri -Rəqibləri üstələməklə
üfüqi inteqrasiya qurumunun bazarda payını artırır ki bu
da davamlı hal aldıqda anti-monopoliya problemlər mey-
dana çıxa bilər.
Hüquqi problemlərdən savayı bəzən gözlənilməz
problemlər də meydana çıxa bilər ki, bu da üfüqi
inteqrasiyanı mənfi nəticələrindədir. Üfüqi inteqrasiyanın
ümumi görünüşdən əvvəl rəhbər şəxs qarşılaşacağı prob-
lemləri bilməlidir.
Bəzən üfüqi inteqrasiyanın həyata keçirilməsi zamanı
çoxlu kobud səhvlərə yol verilir ki bunun da düzəldilməsi
çətin olur. Bunu aradan götürmək üçün bazara daxil
olarkən müəyyən analizi aparılamalıdır. Məsələn,
kompyuter proqramları istehsal edən şirkət bazara daxil
olmazdan əvvəl həm proqram istehsalçıları həm də
kompyuter avadanlıq istehsalçıları ilə əlaqə yaratmalıdır.
Çünki yalnız bunlardan birinin araşdırılması həqiqi
inteqrasiyanın həyata keçirilməsini uğurlu edə bilməz.
Üfüqi inteqrasiyanın mövcud faydaları real olsa da on-
ların həyata keçirilməsi özbaşına mümkün deyil. Bura da
əsas xüsusiyyət aşkar üfüqi strategiyanın var olmasıdır.
Bu strategiya qısamüddətli, asan həyata keçiriləbilən
olmalıdır.
285
13.5. İqtisadi inteqrasiya təşkilatlarının əhəmiyyəti.
Şimali Amerika Azad Ticarət Zonası (NAFTA) -
NAFTA və ya North Amerikan Free Trade Area, Amerika
qitəsində inkişaf etmiş inteqrasiya qurumu, NAFTA 1994-
cü ildə təsis edilmişdir və tərkibinə üç dövlət daxildir:
ABŞ, Kanada və Meksika. NAFTA hal-hazırda dünyada
ən böyük regional azad ticarət zonasıdır. NAFTA
ərazisində 406 milyaon əhali yaşayır. Şimali Amerika
azad ticarət zonası haqqında razılaşma, kompleks
razılaşmalardan ibarətdir və ticarətdən savayı bu
razılaşmalar xidmət və investisiyalar sahələrini əhatə edir.
NAFTA-nın məqsədi, iştirakçı ölkələr arasında iqtisadi
münasibətlərin genişlənməsi, hər şeydən əvvəl isə
əmtəələrin ticarəti sahəsində baryerlərin aradan
qaldırılmasıdır.
Latın Amerikası İnteqrasiya Assosiasiyası
(ALADİ) - Latın Amerikası ölkələri arasında ən iri ticarət-
iqtisadi inteqrasiya qruplaşmasıdır. Təşkilat, 1980-ci ildə
təsis edilmişdir. LAİ-nin yaradılmasının əsas məqsədi,
Latın Amerikası regionunda iqtisadi və sosial inkişafı
təmin etmək üçün vahid bazar yaratmaqdır. LAİ-nin 11
üzvü var (Mərkəzi və Cənubi Amerika dövlətləri). Üzv
dövlətlər öz aralarında preferensial ticarət haqqında
razılaşma imzalayırlar. Nəzərdə tutulur ki, nisbətən daha
çox inkişaf etmiş dövlətlər, daha az inkişaf etmişlərə
ticarət sahəsində güzəştlər edir. LAİ üzvləri üç qrupa
bölünmüşdür: daha çox inkişaf etmiş (Argentina,
Braziliya, Meksika), orta səviyyəli (Velesuela, kolumbiya,
Peru, Uruqvay , Çili) və az inkişaf etmiş (Boliviya,
Paraqvay, Ekvador). Ümumilikdə təşkilat, 20 milyon km2
286
sahəni əhatə edir və ərazisində 493 milyon əhali yaşayır.
Təşkilatın qərərgahı Montevideo şəhərində (Uruqvay)
yerləşir. Təşkilatın rəsmi dilləri, ispan və portuqal
dilləridir. ALADİ-nin məqsədi, Latın Amerikası Azad
Ticarət Zonası kimi fəaliyyət göstərən təşkilatın
bazasında, yeni ümumi Latın Amerikası vahid bazarını
yaratmaqdır.
MERKOSUR (MERCADO COMU”N DEL CONO
SUR)- subregional ticari-iqtisadi birlikdir. Bu birliyə
Braziliya, Argentina, Paraqvay, Uruqvay və Venesuela və
eləcə də birlik olunmuş üzvlər Boliviya, Çili, Kolumbiya,
Ekvador və Peru daxildir.
İspan dilindən tərcümədə bu birlik “Cənub konusunun
ümumi bazarı” adlanır.Təşkilatın emblemində də cənub
xaçının bürcü təsvir olunub. Baş qərargahı Montevideo
(Uruqvay) şəhərində yerləşir.
Merkosurun strateji məqsədi-qarşılıqlı intensiv ticarət,
investisiyanın effektiv istifadəsi əsasında üzvlərinin
iqtisadi artımına zəmanət verən birliyin yaradılması,
həmçinin subregionların beynəlxalq rəqabət
qabiliyyətliliyinin artırılmasıdır.
Cənub Şərqi Asiya Ölkələri Assosiasiyası –ASEAN,
cənub - şərqi Asiya ölkələrinini regional təşkilatıdır.
Təşkilat 1967-ci ildə təsis olunmuşdur. ASEAN siyasi,
iqtisadi və mədəni regional hökumətlərarası təşkilatdır.
Təşkilatın təsis olunması haqqında bəyannamə Banqkok
şəhərində imzalanmışdır və “Banqkok Bəyannaməsi” kimi
tanınır. Təşkilatı beş Asiya ölkəsi – İndaneziya, Malaziya,
Sinqapur, Tailand və Filippin təsis etmişlər.1984-cü ildə
Bruney, 1995 –ci ildə Vyetnam, 1997-ci ildə Laos və
Myanma, 1999-cu ildə Kamboca ASEAN-a üzv olmuşdur.
287
Papua-Yeni Qvineya təşkilatda müşahidəçi statusa
malikdir. Təşkilatın katibliyi Cakartada yerləşir. ASEAN
ölkələrinin əhalisinin ümumi sayı 500 milyon nəfərə
yaxın, ərazisi 4,5 milyaon km 2-dir . Ticarətin həcmi
burada 1400 milyard dollardır.
Asiya-Sakit okean iqtisadi əməkdaşlığı (ATEC)-Bu
birlik Asiya-Sakit okean ərazisində yaradılmış ikinci
böyük inteqrasiya qurumudur. Qeyd etməliyik ki, bu
ərazidə hələ 1967-ci ildə qeyri-dövlət təşkilatı olan Sakit
okean İqtisadi Şurası və 1980-ci ildə Sakit okean İqtisadi
Əməkdaşlıq Şurası yaradılmışdır. Hər iki qurum öz milli
hökumətlərində hərtərəfli dəstək də alırdılar. Bu
əməkdaşlıq 1989-cu ilin noyabr ayında yaradılmışdır və
21 dövləti özündə birləşdirir.
Bu birlik Avstraliyanını təşəbbüsü ilə yaradılmışdır.
Əsas məqsəd Sakit okean hövzəsində iqtisadi
əməkdaşlığın inkişafından ibarət olmuşdur. Əvvəlcə bura
daxil olan ölkələrin sayı 12, sonra 18 daha sonra 21
olmuşdur. Əvvəlcə ATEC nazirlərin görüşü səviyyəsində
fəaliyyət göstərmişdir. 1993-cü ildən isə dövlət
başçılarının və hökumətin müntəzəm görüşləri həyata
keçirilir.Bu birliyin əsas cəhətləri aşağıdakılardan
ibarətdir:
Bu birlikdə inteqrasiya prosesləri əsasən TMK-ın
aparıcı rolu ilə həyata keçirilir.
İnteqrasiya prosesləri iqtisadi, mədəni, sosial-siyasi
cəhətdən fərqlənən ölkələr arasında aparılır.
Asiya-Sakit okean ərazisi çərçivəsində olan bu
inteqrasiya yarım regional ittifaqlardan ibarət cənub-şərqi
Asiya və Şimali Amerika Azad Ticarət zonasını, Cənub-
Sakit okean forumunu da əhatə edir.
288
Müstəqil Dövlətlər Birliyi - (MDB), keçmiş SSRİ
ölkələrinin əksəriyyətinin birləşdiyi dövlətlərarası
birlikdir. MDB-nin tərkibinə Azərbaycan, Rusiya,
Ermənistan, Belarus, Gürcüstan, Qazaxıstan, Maldova,
Tacikistan, Özbəkistan və Ukrayna daxildir.
Türkmənistan, müşahidəçi ststusuna malikdir. Təşkilatın
işçi dili rus dilidir, qərərgahı Minsk şəhərində yerləşir.
Təşkilatı, 8 dekabr 1991-ci ildə yaranmışdır. MDB
ölkələrinin əhalisi 2006-cı il hesablamalarına görə, 280
milyon nəfər təşkil edir. Birliyin əsas məqsədləri
aşağıdakılardır:
- MDB çərçivəsində dövlətlərin üzərinə götürdükləri
öhdəliklərin yerinə yetirilməsi;
- Siyasi, iqtisadi, ekoloji, humanitar, mədəni və digər
sahələrdə əməkdaşlığın həyata keçirilməsi;
- Birgə iqtisadi məkan çərçivəsində, üzv dövlətlərin
hərtərəfli və balanslaşdırılmış şəkildə iqtisadi və sosial
inkişafı, dövlətlərarası əməkdaşlıq və inteqrasiya;
- Beynəlxalq hüququn qəbul edilmiş ümumi prinsipləri
və ATƏT-in sənədlərinə uyğun olaraq, əsas insan azadlıq
və hüquqlarının təmin olunması;
- Beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin təmin olunma-
sında üzv dövlətlər arasında əməkdaşlıq, hərbi və silah
xərclərinin azaldılması sahəsində effektiv tədbirlərin həya-
ta keçirilməsi, nüvə və digər növ kütləvi qırğın silahlarının
məhv edilməsi, ümumi və tam silahsızlaşdırmaya nail
olunması;
- Birlik ərazisində üzv dövlətlərin vətəndaşlarına azad
rabitə, əlaqə və hərəkət etməkdə yardım etmək;
- Hüquq münasibətləri sahəsində qarşılıqlı hüquqi
yardım və əməkdaşlıq;
289
- Birliyin dövlətləri arasında mübahisələrin və
münaqişələrin sülh yolu ilə həll olunması;
- Üzv dövlətlərin dövlətlərin kütləvi informasiya
vasitələrində obyektiv prinsipi, millətlərarası mübahisəyə
gətirib çıxara biləcək məlumatların yayılmasına yol
verməmək.
- Faşizm, irqçilik, dözümsüzlük ideyalarını yayan,
siyasi partiyalar və qruplaşmaların fəaliyyətlərinin qada-
ğan olunması;
Müasir Avropa İttifaqının hüquqi bazası kimi çıxış
edən Roma Müqaviləsində , birlik qarşısında qoyulmuş
əsas məqsədlər:
- İqtisadi inkişaf və iqtisadi əməkdaşlığın genişləndi-
rilməsi;
- Daha yüksək həyat şəraitinin yaradılması;
- Gələcəkdə siyasi birliyin yaradılması;
- Gömrük birliyinin yaradılması;
- Üzv dövlətlər arasında məhsulların sərbəst
dövriyyəsi;
- Ticarət üçün yaradılmış kvota və maneələrin aradan
qaldırılması;
- İnsanların, xidmətlərin və kapitalın azad hərəkəti;
- Kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və digər rəqabət
sahələrində birgə siyasətin yürüdülməsi
- Qanunvericiliyin bir-birinə uyğunlaşdırılması;
- Birgə xarici ticarət siyasətinin aparılması.
Avropa İttifaqı, sülhü qorumaq, iqtisadi və sosial
irəliləməni təmin etmək məqsədilə toplanmış 29 üzv
dövlətdən ibarətdir. Birliyin içində ortaq qrumları olan üç
İttifaq yer alır. Birincisi, 1951-ci il tarixli Paris anlaşması
ilə qurulan Avropa Kömür və Polad Birliyidir. Daha sonra
290
1957-ci il tarixində Roma anlaşması ilə Avropa İqtisadi
Birliyi və Avropa Atom Enerjisi Birliyi (EURATOM)
qurulmuşdur. İttifaqlar bu müddətin sonunda üzv dövlətlər
arasındakı bütün daxili sərhədləri ləğv edərək, vahid bir
bazar qurmuşdular. 1992-ci ildə Maastrixdə imzalanan
Avropa İttifaqı Anlaşması ilə, iqtisadi və pul birliyi
formalarında irəliləyən və məlum sahələrdə hökumətlər-
arası əməkdaşlığı əhatə edən bir Avropa İttifaqı qurul-
muşdur. Avropa İttifaqını isə bənzəri olan iqtisadi birliklər
və ya əməkdaşlıq etdiyi qurumlardan fərqləndirən ən
böyük xüsusiyyəti təşkilati bünövrəsidir. Birliyi idarə edən
qurumlar bunlardır:Avropa Parlamenti; Avropa Zirvəsi;
Avropa Şurası; Avropa Komissiyası; Ədalət Divanı; Ali
Maliyyə Məhkəməsi; İqtisadi və Sosial Komitə və AKPB
məsləhət Komitəsi; Bölgələr Komitəsi;Avropa İnvestisiya
Bankı; Avropa Mərkəzi Bankı və Avropa Pul İnstitutu;
Ombudsman.
Avropa İttifaqının əsas fəaliyyət prinsiplərini tədqiqat-
çılar aşağıdakı kimi qruplaşdırırlar:
- milli və ümumi maraqlar arasında balans yaradan
dölətlərarası və dövlət üstü qurumların mövcudluğu;
- Avropa İttifaqı İnstitutu ilə, milli dövlətlər arasında
dəqiq səlahiyyət bölgüsü;
- qəbul olunan qərarların müxtəlif təsnifatı (məcburi
və tövsiyyəvi qərarlar, qərarların icrası vasitəsinin
dövlətlər tərəfindən azad seçimi və s.)
- birlik qəraraların üstünlüyü prinsipi (bu hər sahə
üzrə dövlətlərarası müqavilələlə təsdiqlənir);
- inteqrasiya proseslərinin ölkələrin ictimaiyyəti
tərəfindən dəstəklənməsi.
291
Müzakirə üçün suallar.
1. İqtisadi inteqrasiya nədir?
2. İqtisadi inteqrasiyanın mərhələləri hansılardır?
3. İnteqrasiyalaşma neçə formada təzahür olunur?
4. Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın mahiyyəti?
5. İnteqrasiya prosesinin əsas şərtlərini izah edin.
6. İnteqrasiya formaları hansılardır?
7. Şaquli inteqrasiya tipləri hansılardır?
8. Hüquqi inteqrasiyanın üstünlükləri hansılardır?
9. İqtisadi inteqrasiya təşkilatları əhəmiyyətini izah
edin.
10. Regional inteqrasiyanın əsas formaları hansılardır?
11. İqtisadi inteqrasiyanın yaranması prosesi?
292
XIV FƏSİL. BEYNƏLXALQ BAZAR
STRATEGİYALARI VƏ ONLARIN REALLAŞMASI
İMKANLARI.
14.1.Beynəlxalq bazar anlayışı.
Dünya ölkələrinin inkişafında bazarın əhəmiyyətli rolu
olmuşdur. Bazar, insan cəmiyyətinin ilk mərhələlərindən
uzun illər sonra formalaşmış olsa da, bəşəriyyətin
tərəqqisinə göstərdiyi dəstək cəmiyyətin inkişaf sürətinin
xeyli çoxalması ilə nəticələnmişdir. Həm xırda ,həm də iri
məhsul istehsalı şəraitində bazar həmişə ictimai tələbatı
tam qarşılayır. Milli bazar anlayışını izah etmədən öncə,
«bazar nədir»? sualını cavablandırmaq məqsədəuyğundur.
Bazar-cəmiyyət iştirakçılarının öz fəaliyyətləri prosesində
nail olduqları önəmli nailiyyətlərdən biridir. Mənbələrdə
onun min il əvvəl yaranması qeyd edilir. Bazar əmtəə-pul
münasibətlərinin ən əhəmiyyətli aparıcı bir elementi kimi
iqtisad elmində geniş vüsət almış iqtisadi kateqoriyalardan
biridir. İqtisadi ədəbiyyatlarda bazara bir sıra təriflər aid
edilmişdir. Onlardan bir neçəsini nəzərdən keçirək :
Bazar-iqtisadi münasibətlərdə tələblə təklifin cəmidir;
Bazar - ayrı-ayrı əmtəələr və xidmətlər üzrə istehsalçılarla
istehlakçıların birlikdə fəaliyyət mexanizmidir; Bazar-
ticarət aparmaq üçün insanların bir-birilə qarşılıqlı
fəaliyyətidir və s.
Bazar anlayışının mahiyyəti və məzmunluğunun
dərinliyi, genişliyi, bazar fəaliyyətlərinin mürəkkəbliyi və
mahiyyətinin bütöv şəkildə qavramış olmaması ona fərqli
formalarda tərif verilməsinə səbəb olmuşdur. Bir çoxları
bazar anlayışını, bazarın bir-biri ilə qarşı-qarşıya duran iki
293
subyektin-istehsalçılar və istehlakçılar - aralarında
formalaşdırdığı iqtisadi münasibətlər olaraq xarakterizə
etdiyi halda, digərləri isə mübadilənin təşəkkül tapdığı
coğrafi məkan olaraq izah edirlər. Verilmiş təkliflər isə
bazar anlayışının məzmununu tam dolğunluqla ortaya
qoymaq gücündə deyildir. Ona görə ki, bazarın formalaş-
ması və təşəkkülü uzunmüddətli prosesin nəticəsidir. Bu
prosesdə isə, bir sıra şərtlərin mövcudluğu əsasdır.
Deyilənləri nəzərə alaraq, bazar anlayışına aşağıdakı kimi
tərif vermək mümkündür. “Bazar, məhsul yaxud
xidmətlərə olan ehtiyacının və tələbatının qarşılanmasının
maddi imkanlarla, bu imkanlardan istifadə arzusu və
mübadilə etmə səlahiyyəti ilə möhkəmləndirilmiş bütün
şəxslərin, təşkilatların cəmidir”. Bazarı təşkil edən
istehlakçıların, və ya firmaların hamısı bazarın üzvüdür.
Bazarların bir sıra funksiyaları mövcuddur. Bazarın
vacib funksiyası bazar subyektləri arasında əкs iqtisаdi
əlаqə həyata keçirməkdir. Bazarın ikinci funksiyası isə
istеhsаl sahəsi ilə istеhlак sahəsini birləşdirməкdir. Yəni,
digər ifadədə, satıcı və alıcını qоvuşdurmаqdır. Bazarın
başqa funksiyası isə istеhsаlın yekun nətiсələri üzərində
əsаs nəzаrətçi оlmаq funкsiyаsıdır. Bu nəzarət kəmiyyətə,
həmçinin keyfiyyətə nəzarətdir. Bazarın digər funksiyası
isə iqtisаdi əlaqələrin həyata keçirilməsinə хidmət
funкsiyаsıdır. Yəni bazar mübаdiləsi satıcı və alıcıların öz
mаrаqlаrının reallaşdırılması üsuludur. Bundan başqa
bazarın bölüşdürüсü, tənzimləyiсi, qiyməti
fоrmаlаşdırmаq, təmizləyiсi кimi funкsiyаlаrı dа vаrdır.
Bazar iqtisadiyyatı təkmilləşdikcə bazarların
təsnifləşdirilməsi daha da mürəkkəbləşmişdir. Hazırki
294
dövrdə dünyada xeyli miqdarda bazar fəaliyyət həyata
keçirir.
Bazar əmtəə-pul münasibətlərinin tarixi inkişafı
nəticəsində müasir tərəqqi səviyyəsinə çatmışdır. Bazar
formalaşdığı dövrdən müasir dövrə qədər onun strukturu
dəyişmiş və inkişaf etmişdir. O hal-hazırda, mürəkkəb bir
struktura malikdir və çoxsahəli bir sistem üzrə fəaliyyət
həyata keçirir. Çağdaş dövrdə bazarların strukturu dedikdə
onların subyektləri, obyektləri, məkan əlamətləri,
əmtəələrlə doluluğu, rəqabət aparma qabiliyyətləri, satış
xarakterləri, əmtəələrin çeşidliliyi və bəzi digər
xüsusiyyətlər üzrə səciyyələndirirlər. Onlar mülkiyyət
formaları, əmtəə istehsalçılarının strukturları və təsərrüfat
subyektəri, əmtəə tədavülü sferasının xüsusiyyətləri,
dövlət ərizində fəaliyyət həyata keçirən ticarətin növləri
ilə müəyyən edilir. Bunların hamısı bazar sisteminə və
strukturuna özlərinəməxsus təsir edirlər.
Bütün təşkilatların ilk vəzifəsi daxil olacağı məqsədli
bazarı, və ya bazarları müəyyən etməkdən ibarətdir. Buna
görə marketinq xadimi fasiləsiz bazar araşdırmalı etməli
və əldə etdiyi məlumatları analiz edərək, bazarın
xüsusiyyətlərini də şəffaf bir şəkildə müəyyənləşdirməli-
dir. Marketinq xadiminin bazardakı nailiyyətləri bazarın
xüsusiyyətləri barəsində bildikləri məlumatların həcmin-
dən və marketinq kompleksi fəaliyyətlərini bu
xüsusiyyətlərlə uzlaşdırmasından asılıdır.
Bazarın növləri. Bazarları fərqli əsaslara görə ən fərqli
formalarda təsnifləşdirmək mümkündür. Biz bu bölmədə
onu təşkil edən alıcıların, və ya firmaların xüsusiyyətlərinə
görə təsnifləndirəcəyik. Bu təsnifləşdirmə nəticəsində
bazarları aşağıdakı növlərə ayırmaq mümkündür:
295
1.İstehlakçılar bazarı.
2.Müəssisələr bazarı
a)sənaye təyinatlı əmtəələr bazarı
b)vasitəçi satıcılar bazarı
v)ictimai- siyasi təşkilatlar bazarı
q)dövlət idarələri bazarı
3.Beynəlxalq bazarlar.
İqtisadi təyinatlarına görə bazarların obyektləri əsasən
aşağıdakılardır :
1. Əmtəələr və xidmətlər bazarı – buraya başlıca olaraq
müxtəlif ərzaq növləri, şəxsi istehlak əmtəələri, məişət,
kommunal, nəqliyyat xidmətləri, mədəniyyət, təhsil,
səhiyyə üzrə pullu xidmət bazarları daxildir.
2. İstehsal vasitələrinin bazarı – buraya əmək predmet-
ləri və əmək vasitələri, onların tərkibinə daxil olan bütün
kompleks şeylər daxildir. Bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda bu
bazar istehsal amilləri bazarı kimi də yazılır.
3. İş qüvvəsi bazarı – buraya sərbəst alqı-satqı sövdə-
ləşməsi üzrə iş qüvvəsinin alqı-satqısı daxildir.
4. Elmi-texniki işləmələr, innovasiya, patent bazarı –
buraya texnoloji üsulun təkmilləşməsinə, əmək
məhsuldarlığının yüksəlməsinə təsir göstərən və təkan
verə bilən texniki, elmi ixtiralar yeni ideyalar, hüquqi
cəhətdən rəsmi sənədlərin, lisenziyaların alqı-satqısı
daxildir.
5. Valyuta, qiymətli kağızlar bazarı – buraya valyuta-
ların, səhmlərin, istiqrazların, çeklərin, akkreditivlərin,
veksellərin, və digər pul öhdəliklərini yerinə yetirə bilən
qiymətli kağızların sərbəst alqı-satqısı daxildir.
6. Mənzil bazarı – Sabiq sovet rejimində yalnız xüsusi
evlər, bağlar və digər bu cür mülklər alınıb satılırdı. Bazar
296
münasibətləri şəraitində bunlarla bərabər, özəlləşdirilmiş
bütün mənzillərin alqı-satqısı həmin bazara aid edilir.
7. İnformasiya məhsulları bazarı – bu xüsusi növ bazar-
dır və buraya kitabların, qəzetlərin, şəkillərin, müxtəlif
yönümlü reklamların və digər bir sıra informasiya
məlumatlarının alqı satqısı daxildir. Bu bazara intellektual
səciyyəli məhsullar bazarı da deyilir.
8. Coğrafi vəziyyətinə görə bazarlar – buraya yerli, re-
gional, milli, iri regionlararası və dünya bazarı aiddir.
Bunların bir-birinə olan fərqləri adlarındakı müxtəlifliyi
ilə izah olunur.
Bazarlar başqa əlamətlərinə görə də bir-birindən
fərqlənirlər. Öz səviyyəsinə görə müvazinətli, əmtəə artıq-
lığı olan və defisitli bazarlar. Bunların içində yalnız
müvazinətli bazarlar normal fəaliyyət göstərir.
Bazarlar həm də rəqabət dərəcəsinə görə bir-birindən
fərqlənirlər. Bunlar azad rəqabətli bazarlar, inhisarçı
bazarlar, qarışıq və oliqalopik bazarlardır. Bunların
içərisində yalnız azad rəqabətli bazarlar normal fəaliyyət
göstərir.
Əmtəə, məmulat istehsalı sahələri üzrə bazarlar
müxtəlif istiqamətli olurlar. Məsələn avtomobil bazarları,
elektrikə aid əmtəələr üzrə bazar, komputer, ət məhsulları
üzrə bazar və s. Bundan əlavə olaraq, bazarlar satış
xarakterinə görə iki yerə bölünür. Topdansatış və
pərakəndəsatış bazarları.
İstehlakçılar bazarı şəxsi və ev ehtiyaclarını,
təlabatlarını ödəmək üçün əmtəə və xidmətləri satın alan
şəxslərin və təşkilatların formalaşdırdığı bazarlardır.Bu
şəxslər və ev təsərrüfatları əmtəə və ya xidmətləri ya
istehlak edir,ya da bunlardan müxtəlif faydaların əldə
297
edilməsi məqsədilə istifadə edir.Məsələn,çörək və ərzaq
məhsulları yeyilir,soyuducu və s.məişət əşyalarından
istifadə olunur. Şəxslər və ev təsərrüfatları qazanc məq-
sədi güdürlər və çox sayda istehlakçılar bu bazarın
üzvüdür. Bunlar ərzaq,geyim, məişət əşyaları, əyləncə
vasitələri və s. Çoxlu say və çeşid əmtəələrin bazarını
formalaşdırırlar.
Əhali sayının və onların alıcılıq qabiliyyətlərinin
artması geniş istehlak bazarının üzv sayını artıracaq və
bazarı da xeyli genişləndirəcəkdir. İstehlakçılar bazarını
formalaşdıran şəxslərə və ev təsərrüfatçılarına istehlakçı-
lar deyilir.
14.2.Beynəlxalq bazar strategiyası.
Marketinq strategiyası – müəssisənin qarşısına
qoyduğu inkişaf məqsədinə nail olması üçün optimal
yolların seçilməsidir.
Marketinq strategiyası – firmanın maddi və maliyyə
imkanlarının bazardakı situasiyaya uyğunlaşdırılması,
başqa sözlə desək firmanın daxili mühitinin xarici mühiti
ilə optimal şəkildə uyğunlaşdırılması və əlaqələndirilməsi
vasitəsilə həyata keçirilir. Firmanın strategiyası çox ola
bilər. Burada əsas məsələ ondan ibarətdir ki, hər bir
əmtəəyə və bazara uyğun strategiya seçilsin və bu
strategiya marketinqin məqsədinə nail olunması
tələblərinə cavab versin..
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin islahatı ilk növbədə
aşağıdakıları özündə əks etdirməli idi:
298
- idarəetmənin həddən artıq mərkəzləşdirilmiş plan-
sərəncamverici metodlarından bazar prinsiplərinə keçid;
- beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin dövlətləşdirilmə-
sinin qarşısının alınması;
- beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin köklü surətdə
liberallaşdırılması.
Strategiya - təşkilatın vəzifələrinin həyata keçirilməsini
və onun öz məqsədlərinə çatmasını təmin etmək üçün
müəyyən edilmiş uzun müddətli və hərtərəfli kompleks
planı özündə əks etdirir. Strategiya rəhbərlik tərəfindən
hazırlanır, lakin onun həyata keçirilməsi bütün idarəetmə
səviyyələrinin iştirakını nəzərdə tutur. Strateji plan,
konkret şəxs nöqteyi-nəzərindən deyil, bütün firmanın
inkişafı nöqteyi-nəzərindən hazırlanmalıdır.
Strategiyasının 4 əsas növü vardır:
1. Mövcud olan əmtəələri satmaq üçün müəssisənin
ənənəvi olan bazara nisbətən satışın genişləndirilməsinə
imkan verə bilən bazara daxil olunması;
2. Yeni və daha mütərəqqi əmtəələrin işlənib
hazırlanması (ənənəvi bazarda təkmilləşdirilmiş,
modelləşdirilmiş, yaxud daha müasir əmtəələrin satış
həcmlərinin artırılması).
3. Bazarın genişləndirilməsi (yeni bazarlarda
mövcud olan əmtəələrin satış həcminin yüksəldilməsi);
4. Diversifikasiya (yeni bazarlar üçün yeni əmtəələr
istehsal etmək).
Firmanın strategiyası müəyyən edilərkən aşağıdakı
üç əsas məsələ ilə qarşılaşır:
- hansı biznesə xitam verilsin.
- hansı biznes davam etdirilsin.
- hansı biznesə keçirilsin.
299
Bu o deməkdir ki, strategiyada əsas diqqət
aşağıdakılara yönəldilir:
a) təşkilat nəyi edir və nəyi etmir.
b) fəaliyyətin həyata keçirilməsində nə mühümdür,
nə vacib deyil.
Bazarı tədqiq edərkən istehlakçıların konkret mallar
qarşısında qoyduğu tələblərin xarakteri və xüsusiyyətləri
də nəzərdən qaçmamalıdır. Bu tələblər əsasən
aşağıdakılarla xarakterizə olunur: məmulatın yeniliyi və
yüksək texniki səviyyəsi; onun işlənib hazırlanmasının
yüksək keyfiyyəti və istismarı prosesində fasiləsizliyi;
satışdan sonrakı dövrdə göstərilən texniki xidmətlərin
səviyyəsi; məmulatın qiymətinin əlverişliliyi və onun
istifadəsi prosesində faydalılığı.
Cədvəl 5.Beynəlxalq bazar strategiyası
Makkart
ni
Kotler Qeyl Polivoda
Marketinq-
miks
Marketinq-
miks
Beynəlxalq Marketinq-miks
Əmtəə
(product)
Əmtəə Əmtəə Əmtəə-xidmət
(product-service)
İrəlilədilmə
(promotion)
İrəlilədil
mə
İrəlilədilmə İrəlilədilmə və
reklam (publicity)
Qiymət
(price)
Qiymət Qiymət Qiymətqoyma
(pricinq)
300
14.3. Beynəlxalq bazarlarda strategiyaların
reallaşdırılması imkanları.
Bizneslə məşğul olmağa qərar verən hər bir sahibkarın
vəzifəsi ümumi görünüşdə ona gətirib çıxarır ki, öz
fəaliyyət sferasını müəyyənləşdirsin, uğura gətirən yeni
ideyanı tapsın, mümkün risk nöqteyi-nəzərindən onu
hərtərəfli qiymətləndirsin və sonra isə nəzərdə tutulanları
konkret nəticə alana qədər həyata keçirsin.Strategiya
təşkilatın məqsədlərinin formalaşdırılmasını, onun həyata
keçirilməsini, təşkilatın artımını, inkişafını təmin edir və
iqtisadi cəhətdən möhkəmləndirilməsinə yönəlir. Strateji
planlar müəssisənin ümumi strategiyasının, onun fəaliyyət
istiqamətlərinin, perspektiv inkişafının müəyyənləşdiri-
lməsindən ibarətdir. Strateji planlar yeni və mütərəqqi
məhsulların istehsalını, müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin
möhkəmləndirilməsini nəzərdə tutur. Onun əsas vəzifəsi
Yeri
(place)
Yeri Yeri Satış yeri (sale
of place)
İctimai
rəy (public
opirion)
Xalq
(people)
Xalq
Siyasət
(politics)
Siyasət Prezidentlər
(precedents)
Mənfəət
(profit)
Güc (power)
Proses (projess)
Planlaşdırma və
nəzarət
301
ətraf mühitdəki dəyişikliyə reaksiya üçün lazımi
informasiya və dəyişikliyin təminatından ibarətdir.Strateji
planlaşdırmanın həyata keçirilməsində proqnozlaşdırma-
nın da rolunu qeyd etmək vacibdir. Proqnozlaşdırma
strategiyanın müəyyən edilməsi və reallaşdırılması üçün
tətbiq edilən funksiyalardan biridir. Proqnozlaşdırma
təşkilatın zəif və güclü tərəflərinin tədqiqi yolu ilə
məqsədlərin müəyyən olunmasına köməklik göstərir.
Proqnozlaşdırma müəssisənin gələcək perspektivlərinə
xidmət edir. Müəssisə səviyyəsində proqnozlaşdırma
xarici mühitin gələcək göstəriciləri haqqında məlumatların
verilməsi ilə əlaqədardır. Xarici mühitin göstəriciləri
haqqında proqnozlar plan və sonrakı proqnozlar üçün
iqtisadi hesablamalardan ötrü başlanğıcdır.
Bazarın inkişaf perspektivi də hökmən təhlil
olunmalıdır. Burada yuxarıda qeyd edilən xüsusi amillərlə
yanaşı, ümumi mühit, ümumi amillər də mühüm rol oyna-
yır. Bu mühitə bazarın konyukturu gedişatının dəyiş-
məsini daim müşahidə etmək, o cümlədən mal (məhsul)
buraxan və istehlak edən istehsal sahələri silsiləsinin
(dövrünün) hansı mərhələdə olduğunu müəyyənləş-
dirmək, həmçinin bazar qiymətlərinin, xüsusi və dövlət ti-
carət şəbəkəsində, hökümət anbarlarında ehtiyatların enib-
qalxmasını daim diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır.
Bazarın tədqiqinin metodikası bazarın, yaxud konkret
malın təhlilinə imkan verən üsul və metodların məcmu-
sudur. Həmin metodikada aşağıdakılar əsaslandırılır:
təhlili məqsəd kimi qəbul edilmiş bazarın (dünya, sahəvi,
milli bazarların, bazar seqmentinin) seçilməsi; bazar
şərtinin təhlili üçün istifadə olunacaq göstəricilərin
müəyyənləşdirilməsi; təhlil üsulunun və proqnoz göstəri-
302
cilərinin müəyyənləşdirilməsi; informasiya mənbələrinin
əldə edilməsi; tədqiqatın təşkili.
Əgər dünya bazarı və milli sahəvi bazarlar iştirak-
çılar, yaxud qrup iştirakçıları arasında bölüşdürülübsə, bu
halda tədqiqat üçün bazarın ayrı- ayrı seqmentlərinin
öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu istehsalın
istiqamətini konkret alıcıların tələblərinə sarı yönəltmək
imkanı yaradır. Bunula bağlı bazarın seqmentləşdirilməsi
metodikasının işlənib hazırlanması mühüm şərtdir.
Seqment bazarın müəyyən bir hissəsidir. Bazarın ayrıca
bir seqmentində müəyyən bir qrup alıcıları məmulatın
(malın) konkret olaraq müəyyən modifikasiyasına yönəlt-
mək daha əlverişli olur.
Beynəlxalq təşkilatların fərqləndirici xüsusiyyətləri
aşağıdakılardan ibarətdir:
- Xarici ölkələrin ərazilərində filiallarının və «qız» şir-
kətlərinin mövcudluğu,
- Nəzarətdə olan müəssisələrdə texnoloji kooperativ-
ləşmədən və ixtisaslaşmadan istifadə,
- Filialların və «qız» şirkətlərinin fəaliyyətlərinə nəzarət
və onun koordinasiyasını həyata keçirilməsi.
Qabaqcıl təcrübə göstərmişdir ki, təşkilatlar beynəlxalq
marketinqlə məşğul olmağa 2 amil sövq edə bilər:
1. Daxili bazarda marketinq imkanlarının zəifləməsi və
ya konyukturun dəyişməsi.
2. Müəssisələr öz əmtəələri üçün başqa ölkələrdə açılan
imkanların artması ilə xarici ticarət fəaliyyətinə cəlb oluna
bilmə imkanlarının yaranması.
Beynəlxalq təşkilat aşağıdakı şəkildə göstərilən 6 əsas
qərarı qəbul etməlidir.
304
14.4.Beynəlxalq taktikanın işlənib hazırlanması.
Taktika – firmanın ümumi uzunmüddətli plan və
konkret vəziyyəti ilə uyğunlaşdırılan konkret qısamüddətli
strategiyadır. Taktika çevik olmalı, burada daxili və xarici
amillərin dəyişdirilməsi nəzərə alınmalıdır.
Uzunmüddətli və taktiki planlar tərtib edildikdən sonra
həmin planların dezoriyentasiyasından və səhv təfsir
etmədən qaçmaqdan ötrü əlavə oriyentir, yəni siyasət
hazırlamaq lazımdır.
Taktiki planlaşdırma strateji məqsədlərə nail olmaq
üçün müəssisənin malik olduğu resursların bölgüsü
haqqında qərarların qəbulu mexanizmidir. Bu növ
planlaşdırma qısamüddətli və ortamüddətli dövrü əks
etdirir. Əgər strateji planlaşdırma perspektiv dövrdə
müəssisənin nə istədiyini müəyyənləşdirirsə, taktiki
planlaşdırma isə buna necə nail olunmasına
istiqamətlənmiş tədbirləri özündə əks etdirir. Strateji
planlaşdırma ilə taktiki planlaşdırma arasında başlıca fərq
məqsədlər və vasitələr arasındakı fərqlərdir.
Marketinqin taktikası və strategiyasının özünəməxsus
prinsipləri vardır. O, bazara aid cari praktiki məsələləri
yerinə yetirməklə bərabər, strateji planda intensiv
fəaliyyət göstərir. O, istehsal və ticarət müəssisələrinin,
qurumların uzunmüddətli məqsədlərinə uyğun olaraq
onların satış fəaliyyətləri üzrə müsbət, son təsərrüfat
nəticələrinə nail olmasına səmt götürməlidir. Bu
məqsədilə o, proqnozlaşdırma funksiyasını da yerinə
yetirir. Proqnozlaşdırma müxtəlif istiqamətlərdə aparılır.
Bunlardan iqtisadi, konyuktor, elmi-texniki istiqamətləri
305
göstərmək olar. İqtisadi proqnozlaşdırma uzun müddət
götürülür və adətən dövlət səviyyəsində həyata keçirilir.
Marketinq taktikası – firmanın malik olduğu əmtəə
nomenklaturasına təlabatın formalaşdırılması prinsiplərini
və mövcud konyunkturanın alınmasını əks etdirir.
Bir qayda olaraq, marketinq taktikası bir il, ən çoxu bir
il yarım müddəti əhatə edən dövr üçün işlənilib hazırlanır.
Bu müddətin bitməsi gözlənilmədən müntəzəm olaraq o
yoxlanılır, faktiki alınmış nəticələrlə müqayisə olunur və
lazım gəldikdə taktikaya düzəlişlər edilir. Daxili yoxlama
– firmanın potensial imkanlarının və onların istifadə
olunması sərhədlərinin təhlil olunmasıdır. Bu təhlil və
alınmış nəticələr əsasında marketinqin işlənilmiş və
hazırda icra edilən taktikasına düzəlişverici hərəkətlər
həyata keçirilir. Marketinq taktikası ilə həll olunan
məsələlər sırasına aşağıdakılar daxildir: əmtəənin
irəlilədilməsi, satışın stimullaşdırılması və reklam işinin
əmtəənin həyat dövrünün mərhələlərindən asılı olaraq
təşkili, yeni əmtəə ilə bazarın yeni seqmentinə çıxışın
prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsi, mövcud bazarda
fəaliyyətin dayandırılması və sairə. Qeyd etmək lazımdır
ki, yeni əmtəə ilə xarici bazara taktiki düzgün olmayan
çıxış satış həcmi ilə reklam və satışın stimullaşdırılması
arasında müvafiq olmayan nisbət firmaya böyük zərərlər
gətirə bilər.
Marketinqin taktiki (lokal) məqsədlərinə strateji
məqsədlərə nail olunmasını təmin edən məqsədlər aid
edilir. Məsələn, müəssisəni mənfəətin məbləğinin və
səviyyəsinin artırılması strateji məqsədinə nail olunması
üçün marketinq qarşısında satışın həcminin və bazar
payının artırılması, хərclərin aşağı salınması, məhsulun
306
yenidən mövqeləşdirilməsi və bu tip digər taktiki (lokal)
məqsədlər qoyula bilər.
Bütövlükdə dinamik inkişaf edən firmaların taktikası
özünün nailiyyətlərinə yüksək səviyyədə tənqidi
yanaşmağı nəzərdə tutur. Bu da razı qalmağa və
arxayınlığa qarşı ciddi mane törədir və firmada daimi
olaraq inkişaf etmək meyli yaradır.
Marketinqin taktikası elə olmalıdır ki, o firmanın
fəallığını təmin etməli və onun bütün işçilərinin
təşəbbüskarlığına şərait yaratmalıdır. Bu istiqamətdə
fəaliyyət göstərən firmalara xas olan əsas xüsusiyyətlər
aşağıdakı kimidir.
Bunların hər biri digər fəsillərdə ətraflı izah
edildiyindən, burada qısaca olaraq onların firmanın
mənfəətlə fəaliyyət göstərməsi üçün əhəmiyyətini göstərə-
cəyik.
Əmtəənin irəlilədilməsi prosesi səmərəli təşkil olun-
mazsa alıcı arzu etdiyi əmtəəni istədiyi vaxtda və ona
lazım olan yerdə ala bilməyəcəkdir. Bu da öz növbəsində
firmanın kommersiya fəaliyyətinin nəticəsinin yüksək
olmamasına gətirib çıxaracaqdır.
Burada bölgü kanallarının düzgün seçilməsi,onun
səviyyələrinin sayının optimallaşdırılması, əmtəənin nə
vaxt, harada və kimə satılacağı dəqiq müəyyənləşdiril-
məlidir.
14.5. Beynəlxalq bazarların seçilməsi.
Beynəlxalq Kapital bazarı daha uzunmüddətli (ilkin
ödəmə tarixi 1 il və daha çox olan) borc alətləri və
səhmlərin satıldığı bazardır.
307
Səhm öz sahibinə müəssisənin mənfəətinin bir
hissəsini əldə etmək, onun əmlakının bir hissəsinə sahib
olmaq, habelə müəssisənin idarə edilməsində iştirak etmək
hüququnu verən qiymətli kağız növüdür. Məsələn, əgər bir
şəxs müəssisənin səhmlərinin 1%-nə malikdirsə, deməli o
müəssisənin vergilər çıxıldıqdan sonra gəlirinin 1%-ni
əldə etmək hüququna, habelə səhmdarların iclasında 1%-
lik səs hüququna malikdir. Səhmin emitenti yalnız
səhmdar cəmiyyət ola bilər. Səhmin üzərində müddəti
yazılmadığından o uzunmüddətli qiymətli kağız hesab
olunur.
Səhmlərin 2 növü bir-birindən fərqləndirilir: adi və
imtiyazlı səhmlər. Adi səhmlər hər biri eyni nominal
dəyərli olmaqla onun sahiblərinə eyni həcmdə hüquqlar
verir. (əksər ölkələrin qanunvericiliyə görə onların xüsusi
çəkisi 90%-dən çox ola bilməz). İmtiyazlı səhmlər
imtiyazlı səhm sahibinin səsvermə hüququ yoxdur. Lakin,
müəssisə iflasa uğradığı təqdirdə ilk növbədə imtiyazlı
səhm sahibləri qarşısındakı öhdəliklər yerinə yetirilir.
İmtiyazlı səhm eyni zamanda müəssisənin təsərrüfat
fəliyyətinin nəticələrindən asılı olmayaraq ona sabit faiz
şəklində dividendlər əldə etmək hüququ verir.
Valyuta bazarında valyutalar tələb və təklifdən asılı
olaraq alınıb – satılır. Valyuta bazarı rəsmi mərkəz rolunu
oynayır və bütün əməliyyatlar orada aparılır. Valyuta
bazarındakı beynəlxalq əməliyyatların aparılmasının
təməlində beynəlxalq ticarət, xidmət, turizm, xüsusi
köçürmələr və s. zamanı yaranmış beynəlxalq
hesablaşmaların həyata keçirilməsi durur. Hazırda
«tənzim» edilən valyuta kursu ilə hesablaşmalara
keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq valyuta bazarının və onun
308
yerinə yetirmiş olduğu əməliyyatların həcmi sürətlə
artmışdır. Bunun əsas səbəbi bir tərəfdən təsərrüfat
həyatının beynəlmiləlləşdirilməsi, digər tərəfdən isə pul və
valyuta tədavülünün xarakterinin dəyişməsi ilə bağlıdır.
Valyuta kurslarına müxtəlif qiymətlər qoyulması
bankların bir – biri ilə ticarət etməsi nəticəsində yaranır.
Valyuta bazarı banklar arasındakı zənglər də
radiosiqnallar arasında yaranır. Valyuta bazarında
təcrübəli dilerlər müxtəlif banklarda çalışırlar, qiymətli
kağızlar valyuta və qiymətli metalların alqı – satqısını
təşkil etməkdə vasitəçi olurlar. Onlar arasında işgüzar
əlaqələr yaradırlar. Hər bir iri bank özünün valyutalarının
qiymətini müəyyən edir və başqa partnyorlarla hansı
məzənnə ilə ticarət aparmağa hazır olduğunu göstərir.
Alıcı banklar telefon vasitəsi ilə başqa banklarla əlaqə
yaradır və əlverişli təklif əsasında saziş bağlayır. Sonra isə
sazişi təsdiq edən sənədlər göndərilir.
Banklararası bazarda valyuta ticarətində iri agentlik
iştirak edir. Valyuta bazarı sözün qisa mənasında xüsusi
instutsional mexanizm olub, xarici valyutaların alqı və
satqısı zamanı yaranmış münasibətlərin banklar arasında
sazişlər formasında həyata keçirilməsi kimi başa düşülür.
Valyuta bazarı sözün geniş mənasında təkcə onun
subyektləri arasındakı münasibətləri deyil, eyni zamanda
banklar və müştərilər arasındakı münasibətləri əhatə edir.
Valyuta bazarının özünəməxsus cəhəti ondan ibarətdir ki,
bu bazarda əməliyyatlar beynəlxalq turizm, xarici ticarət,
investisiyanın kommersiyalaşdırılması müxtəlif ölkələrin
bankları köməyi ilə beynəlxalq valyuta haqq – hesabı
əsasında həyata keçirilir. Digər xüsusiyyəti isə ondan
309
ibarətdir ki, bu bazarda pul vahidləri bir – birinə əks
istiqamətdə xüsusi müxbir hesablarında saxlanılır.
Əmtəə bazarı dedikdə istehsal və istehlak xarakterli
əlamətləri ilə müəyyənləşən əmtələrin və əmtəə
qruplarının reallaşdırılması sferası başa düşülür.
Bazarın təsnifatlaşdırılması əmtəələrin maddi natural
formaya malik olması ilə izah edilir. Tədqiqat prosesində
istehlak məhsulları fərqləndirilir.
Əmtəə bazarının təsnifləşdirilməsinin müxtəlif və
çoxsaylı əlamətləri mövcuddur. Mövcud əlamətlərdən
istifadə tədqiqatın məqsədindən asılıdır. Bazarın tədqiq
olunması üçün birinci dərəcəli əhəmiyyətə malik olanların
üzərində dayanaq.
Əmtəə bazarının ən mühüm əlamətlərindən biri onun
müəyyən ərazi dairəsidir. Tədqiqat zamanı daxili bazar
xarici (dünya), regional (müəyyən ərazi qrupları) bazar
çərçivəsində təhlil işi həyata keçirir. Daxili və xarici
bazarın tədqiq edilməsi strateji xarakter daşıyır və iri
əmtəə qrupları üzrə həyata keçirilir. Əmtəə bazarının
tədqiqi (iqtisadi rayon, respublika, şəhər və s. ) zamanı
bazarın vəziyyəti nəzərə alınır. Əmtəə bazarı əmtəələrin
istifadə xarakterinə görə fərqləndirilir. Məsələn, istehlak
xarakterli əmtəə bazarı fərdi istehlakçılar üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Tədqiqatlar zamanı istehlakçıların davranışı
və onların zövqlərinə xüsusi diqqət yetirilir. İstehlak
təyinatlı məhsulların xarakterik xüsusiyyəti istehsal
prosesləri ilə sıx əlaqədardır. Bazarın tədqiq edilməsi
zamanı alıcılarla məhsulların istehsalçıları arasında
qarşılıqlı əlaqənin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirirlər.
310
Müzakirə üçün suallar.
1.Bazar anlayışını açıqlayın.
2. Beynəlxalq bazar dedikdə nə başa düşülür?
3. Bazarın əsas funksiyaları hansılardır?
4. Bazarın növlərini sadalayın.
5. Beynəlxalq bazar strategiyasının mahiyyəti nədir?
6. Beynəlxalq təşkilatların qəbul etdiyi qərarlar
hansılardır?
7. Taktika dedikdə nə başa düşülür?
8. Beynəlxalq kapital bazarının mahiyyəti.
9. Valyuta bazarının əhəmiyyəti və rolu.
10. Əmtəə bazarı anlayışı.
11. Əmtəə bazarının mühüm əlamətləri hansılardır?
12. Marketinq strategiyasını izah edin.
13. Bazarın tədqiqinin metodikası nəyi əks etdirir?
14. Beynəlxalq təşkilatların fərqləndirici xüsusiyyətləri
hansılardır?
15. Valyuta kurslarının mahiyyətini açıqlayın.
311
XV FƏSİL. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA
BEYNƏLXALQ MARKETİNQİN ƏSAS
İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ İNKİŞAF
PERSPEKTİVLƏRİ
15.1. Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla
münasibətləri.
Respublikamız müstəqillik qazandıqdan sonra onun
xarici iqtisadi siyasətinin əsas istiqamətlərindən birini
beynəlxalq maliyyə-kredit və iqtisadi qurumlarla əlaqələr
təşkil etmişdir. Keçən dövr ərzində bu sahədə əhəmiyyətli
dərəcədə iş görülmüşdür. Respublikamız, demək olar ki,
bütün nüfuzlu beynəlxalq qurumlara, eyni zamanda1992-
ci ildə Dünya Bankına, İslam İnkişaf Bankına, Beynəlxalq
Valyuta Fonduna, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf
Bankına, 1999-cu ildə Asiya İnkişaf Bankına üzv qəbul
edilmişdir.
Xarici dövlətlərlə iqtisadi əməkdaşlıq Azərbaycanın
yerli iqtisadiyyatının çoxistiqamətli inkişafını təmin etmək
üçün bir çox üstünlüklər verir. Sırf bu səbəbdən
Azərbaycanın yerli iqtisadiyyatının yaranması şəraitində
xarici dövlətlərlə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələr və bu
əlaqələrin genişləndirilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir.
Xarici ticarətə müdaxilə etmək üçün istifadə olunan ən
əsas vasitələrdən biri gömrük tarifləridir. 10 iyun 1995-ci
ildə Azərbaycan Respublikasında «Gömrük Məcəlləsi»
qəbul edildikdən sonra 20 iyun 1997-ci ildə qəbul edilmiş
«Gömrük tarifi» haqqında Azərbaycan Respublikasının
Qanunu qüvvəyə minmişdir. «Gömrük tarifi» qanunu,
əsasən, yerli bazarın xarici bazarla səmərəli əlaqəsini
312
təmin etməklə, xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsinin
əsas vasitəsi olan gömrük tarifinin yaradılması və tətbiq
olunması, eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının
gömrük sərhəddindən keçən mallardan rüsum tutulması
qaydalarını müəyyən etmişdir.
Azərbaycan dövlətinin xarici iqtisadi münasibətlərinin
mühüm xüsusiyyəti yerli, beynəlxalq və regional xarak-
terli iqtisadi təşkilatlara daxil olmaq və bununla da ictimai
həyatın bütün sferalarında bu təşkilatlara inteqrasiya
olunmaqdır. Müstəqilliyi bərpa etdikdən sonra (1991-ci
ilin oktyabr ayının 18-ində) Azərbaycanın ilk əməkdaşlıq
əlaqələri əldə etdiyi beynəlxalq iqtisadi təşkilatlara
aşağıdakılar aiddir:
İslam Konfransı Təşkilatı (İKT) – 8 dekabr 1991-ci
il;
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (EKO) – fevral 1992-
ci il;
Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Beynəlxalq
Yenidənqurma və İnkişaf Bankı – 1992 - ci il;
Qara dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QİƏT) –
1993-cü il;
Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (keçmiş QATT)
müşahidəçi statusunda 1993-cü il;
Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) – 1993-cü il;
Avropa Şurası – 25 yanvar 2001-ci il.
313
Şəkil 11.Azərbaycanın xarici iqtisadi fəaliyyətinin
tənzimlənməsi sistemi
Gömrük
sistemi
Dövlət
tənzimlənməsi
orqanları sistemi
Sahəvi
nazirliklər
Xarici iqtisadi siyasət
Vergi sistemi
Xarici iqtisadi
fəaliyyətin
tənzimlənməsi
nin
ixtisaslaşmış
orqanları
Maliyyə-valyuta
siyasəti
İxrac siyasəti
İdxal siyasəti
İnvestisiya
siyasəti
İnteqrasiya
siyasəti
Elmi-texniki,
informasiya
siyasəti
314
Bütün dünya dövlətlərində olduğu kimi,
Respublikamızda da beynəlxalq münasibətlərin yaradıl-
ması və təkmilləşdirilməsi bir sıra səbəblərdən vacibdir.
Bu münasibətlər millətlər üçün əmtəə (məhsul və s.)
fərqliliyini formalaşdırır. Həmin iqtisadi əlaqələrin
özülündə isə ehtiyaclarda, zövqlərdə və psixologiyalarda
olan fərqlilik dayanır.
Sırf bu səbəbdən də Azərbaycanın müstəqil bir ölkə
kimi, beynəlxalq iqtisadi əlaqələr coğrafiyası gündən-günə
genişlənməlidir. Bu məqsədlə də o, aşağıdakı vəzifələri
yerinə yetirməlidir:
- iqtisadi – siyasi mövqeyini daha da möhkəmləndir-
mək üçün özünün potensial imkanlarını daim artırmağa
çalışmalıdır;
- dövlətin dünya iqtisadi sisteminə verdiyi məhsulların
xüsusi çəkisi ilbəil artırılmalıdır;
- ölkə daxilində məhsul istehsalının beynəlxalq
standarta müvafiq olaraq formalaşması və idarə edilməsi
strategiyasına nail olunmalıdır;
- beynəlmiləl və milli iqtisadi mənafelərin düzgün
əlaqələndirilməsi təmin olunmalıdır;
- ölkədə idxal və ixrac əməliyyatlarının sabit nisbəti
təmin edilməlidir;
- İş qüvvəsinin və kapitalın beynəlxalq miqyası daim
tənzimlənməlidir;
- əcnəbi dövlətlərin investisiya qoyuluşunun sferalar
üzrə səmərəli bölgüsü və ondan məqsədəuyğun şəkildə
istifadəsi tənzim edilməlidir və s.
Xarici ticarət siyasətini reallaşdırarkən ən çox istifadə
edilən vasitələr tarif vasitələridir ki, bu da gömrük
315
tarifinin fərqli tətbiq olunmasında öz əksini tapır.
Ticarət siyasətinin hər hansı bir tərəfinin əhəmiyyət
daşımasından asılı olaraq gömrük tarifinin bir-birini
tamamlayan bir neçə tərifini vermək mümkündür. Xarici
ticarətin dövlət tənzimlənməsi mexanizminin dövlətin
iqtisadi vəziyyətinə təsiri istehsalçı və istehlakçının artıq
xərcləri anlayışları vasitəsi ilə təsviri mümkündür.
İstehlakçının artıq xərci dedikdə məhsulun bazar qiyməti
ilə istehlakçının bu məhsul üçün ödəməyə hazır olduğu
maksimum qiymət arasında olan fərq nəzərdə tutulur.
İstehsalçının artıq xərci isə məhsulun cari bazar qiyməti
ilə istehsalçının bu məhsulu satmağa hazır olduğu
minimum qiymət arasında olan fərqi təşkil edir.
Müasir dövrdə ölkənin xarici ticarətinin coğrafiyası
getdikcə daha geniş əraziləri əhatə etməklə yanaşı,
mövcud regional qruplaşmalar çərçivəsində bir sıra
xüsusiyyətlərin meydana çıxması ilə səciyyələnir.
Xarici ticarətin inkişaf dinamikası və meyllərinin
kompleks tədqiqatı zamanı ixrac-idxal əməliyyatlarının
ölkə-coğrafi strukturunun öyrənilməsi böyük əhəmiyyət
kəsb edir. Xarici ticarətin, xüsusilə də ixracın
coğrafiyasına görə xarici ticarət münasibətlərindəki
prioritetlər barədə fikir yürütmək olar.
Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi siyasəti
dövlətin ümumi iqtisadi siyasətinin ayrılmaz tərkib hissəsi
olmaqla yanaşı bu siyasətin bütün əlamətlərini və
xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Azərbaycanın iqtisadi
tərəqqinin inkişafına nail olmaq üçün yerinə yetirilən
xarici iqtisadi siyasəti aşağıda verilənləri özündə əks
etdirməlidir: maliyyə sabitliyi və sabit maliyyə sisteminin
formalaşdırılması; milli ixracatçıların bir çox növ
316
məhsullar (əsasən də yüksək emal dərəcəsinə malik olan
məhsullar) üzrə dünya bazarlarında köklü yer tutmaları
üçün aktiv struktur siyasəti; ixracatçılar üçün güclü dövlət
dəstəyinin təmin olunması; xarici kapitalın cəlb olunması-
nı aktivləşdirilməsi üçün sahibkarlıq mühitinin təkmilləş-
dirilməsi.
15.2. Müasir qloballaşmanın xarakterik cəhətləri.
XXI əsrin əvvəlində dünya təsərrüfatının inkişafı bəşəri
fəaliyyətin bütün sahələri üçün istifadə edilən qloballaşma
konsepsiyasının meydana gəlməsi ilə nəticələndi. İctimai
həyatın bir sferasında baş verən proseslər dönməz olaraq
qlobal xarakter kəsb etməyə başlayır və bu zaman digər
sahələrdə baş verən proseslərə təsir göstərir. Ona görə də
hazırda hüquqi məkanın qloballaşması, siyasi münasi-
bətlərin qloballaşması, iqtisadiyyatın qloballaşması, cina-
yətkarlığın qloballaşması kimi anlayışlardan istifadə edilir.
Qloballaşma bir termin kimi 1980-ci illərdə meydana
gəlmiş və 1990-cı illərdə elmi ədəbiyyatda möhkəm-
lənmişdir. Müxtəlif mənbələrdə onun izahında müxtəlif
fərqlər tapmaq olar. Lakin ümumilikdə o, dünya təsərrü-
fatının formalaşmasının müasir mərhələsini xarakterizə
edir.
Qloballaşma müasir kommunikasiya və informasiya
texnologiyaları əsasında formalaşmış maliyyə-iqtisadi,
ictimai-siyasi və mədəni əlaqələrin açıq sistemi çərçivə-
sində ölkələrin, müəssisələrin və insanların ümumdünya
qarşılıqlı asılılığıdır. Iqtisadiyyatın qloballaşması bu
prosesin mühüm hissəsidir. Qloballaşma bitmiş və ya
317
dayanmış proses deyil. Qloballaşmanı çətinliklər və
ziddiyyətlərlə üzləşən inkişaf etməkdə olan proses kimi
görmək lazımdır.
Qloballaşmanın obyektiv bir proses olduğunu nəzərə
alsaq onu şərtləndirən əsas faktorlar kimi aşağıdakıları
göstərmək olar:
- istehsal amilləri – istehsalın həcminin kəskin surətdə
artması, onun həyata keçirilməsinin yeni formalarının
meydana gəlməsi, nəqliyyat və rabitənin keyfiyyətcə yeni
səviyyəyə yüksəlməsi;
- iqtisadi amillər – kapitalın bir nöqtədə həddən artıq
təmərküzləşməsi, çərçivəsi milli sərhədlərdən kənara
çıxan təşkilati formaların beynəlxalq xarakter kəsb etməyə
başlaması və nəticədə vahid bazar məkanının formalaş-
ması;
- siyasi amillər – dövlət sərhədlərinin şəffaflaşması,
vətəndaşların, əmtəə və xidmətlərin, kapitalın hərəkət
azadlılığının yüngülləşməsi;
- sosioloji amillər – cəmiyyətin həyatında adət və
ənənələrin, sosial əlaqələrin rolunun zəifləməsi, milli
məhdudiyyətin aradan qaldırılması nəticəsində insanların
mobilliyinin yüksəlməsi və beynəlxalq miqrasiyaya təkan
verilməsi;
- informasiya amilləri – işgüzar ünsiyyət vasitələrində
baş verən radikal dəyişikliklər, iqtisadi və maliyyə
informasiyası ilə operativ mübadilə nəticəsində
problemlərin səmərəli surətdə həll olunması, ən yeni
infromasiya texnologiyalarının (xüsusilə internetin) geniş
surətdə yayılması, dövlət tənzimlənməsinin və nəzarətinin
imkanlarının əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırılması;
318
- elmi-texniki amillər – qabaqcıl elmi-texniki və
texnoloji vasitələrdən istifadənin iqtisadi mənfəətləri.
Dünya iqtisadiyyatının qloballaşması prosesi heç də
problemsiz ötüşmür. Qloballaşma ilk növbədə sənaye
cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin mövqelərini gücləndirir,
onlara əlavə üstünlüklər verir. Əlbəttə ki, qloballaşma
geridə qalmış ölkələrə də öz iqtisadiyyatlarını inkişaf
etdirmək, dünya iqtisadiyyatının layiqli yer tutmaq üçün
müəyyən şərait yaradır. Lakin qloballaşma prosesi mənfi
nəticələrlə də müşaiyət olunur. Qloballaşma bütün
ölkələrə toxunan ümumbəşəri problemlərin yaranması və
kəskinləşməsi ilə ayrılmaz əlaqədədir.
Dünya iqtisadi birliyi bütöv iqtisadi sistemə, vahid
qlobal iqtisadi orqanizmə, milli təsərrüfatlar isə bu
orqanizmin tərkib elementlərinə çevrilir. Onları artıq
beynəlхalq əmək bölgüsü deyil, nəhəng ümumdünya
istehsal-satış strukturları, qlobal maliyyə sistemi və
planetar informasiya şəbəkəsi bir-biri ilə bağlayır. Milli
iqtisadiyyatların qarşılıqlı asılılığı bu gün belədir ki, mal
və хidmətlərin təхminən yarısı tam və ya qismən
istehlakçı ölkələrin hüdudlarından kənarda istehsal olunur.
Milli və ümumdünya iqtisadi münasibətlər bir-biri ilə
yerlərini dəyişməkdədirlər. Dünya təsərrüfatı milli
təsərrüfatlara nisbətən tədricən daha güclü və daha
əhəmiyyətli olmaqdadır.
Dünya inkişafının müasir mərhələsinin başlıca meyli
məhz miqyası getdikcə böyüyən qloballaşmadır. Əgər
bəşəriyyət XX əsri elmi inkişafın nailiyyətlərinin yaratdığı
xoş ümidlərlə qarşılamışdısa, qloballaşma prosesi çox vaxt
heç də nikbinlik doğurmur . Bu mürəkkəb və birmənalı
qiymətləndirilməyən prosesin perspektivləri hamımızı
319
düşündürür. Qloballaşma dövlətlərin sabit inkişafının,
bütövlüyünün və idarəetmə sistemlərinin stabilliyinin
təmin olunmasına, iqtisadi münasibətlərdə ayrı-seçkiliyin
aradan qaldırılmasına, xalqların rifah halının yüksəldilmə-
sinə kömək etməlidir. Sözsüz ki, beynəlxalq hüquq
prinsipləri və normalarının aliliyi, dəyişikliklərin təkamül
xarakteri, qarşılıqlı etimad və ümumbəşəri dəyərlərə
sədaqətlə yanaşı hər bir ölkənin səciyyəvi milli
cəhətlərinin də nəzərə alınması bu prosesin aparıcı
istiqamətləri olmalıdır.
Qloballaşma indi bütün dünyanı ağuşuna almış
mürəkkəb bir proses kimi qiymətləndirilməkdədir. Dünya
kapitalist sisteminin yeni tarixi mərhələsini ifadə edən
qloballaşma sanıldığı kimi heç də, bir formalı proses
deyil. İqtisadi qloballaşmanın ön plana çıxması ilə
birlikdə, kapitalist sistemini hərtərəfli əhatə edən
qloballaşma əsasən üç sahədə bir-birini tamamlayaraq
genişlənməkdədir. Bunlar iqtisadi, siyasi və mədəni
sahələrdir. Bu sahələr adlarına müvafiq olaraq
qloballaşmanın bir-biri ilə əlaqəli olan 3 əsas formasını
təşkil edir. Lakin sözün həqiqi mənasında iqtisadi
qloballaşma hazırda onun başlıca forması olaraq
qalmaqdadır.
Qloballaşma prosesinin əsas forması olan iqtisadi
qloballaşmanın özəyini ölkələrin qarşılıqlı iqtisadi
inteqrasiyası təşkil edir. İqtisadi inteqrasiya dövlətlərin
təsərrüfat və siyasi cəhətdən elə birləşməsidir ki, bu
birləşmədə milli təsərrüfatlar arasındakı əmək bölgüsü
müxtəlif səviyyələrdə həyata keçirilir. Belə iqtisadi
əməkdaşlıq müxtəlif ölkələr arasında müstəqillik,
bərabərlik prinsipi ilə bir-birinin daxili işlərinə qarışmadan
320
bu ölkələrin qarşılıqlı səmərə prinsipi əsasında iqtisadi və
elmi-texniki əlaqələrinin birlikdə razılaşdırılaraq həyata
keçirilməsindən ibarətdir ki, bunun da özəyində
beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi durur.
Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya əmtəə və xidmətlərin
sərbəst hərəkəti, kapital və işçi qüvvəsinin beynəlxalq
hərəkəti, birgə iqtisadi, valyuta-maliyyə, elmi-texniki,
sosial, xarici və hərbi siyasətin razılıq ilə həyata
keçirilməsinə əsaslanır. Dünya dövlətləri bu yolla öz
istehsal güclərinin, istehsalın səmərəliliyinin artırılmasına
nail olur və bunların məntiqi göstəricisi kimi əhalinin rifah
səviyyəsinin yüksəlməsinə cəhd edirlər.
15.3.Beynəlxalq ticarət işinin iqtisadi mahiyyəti və
məzmunu.
Beynəlxalq ticarət dedikdə bütün dünya dövlətlərinin
xarici ticarətlərinin cəmini əks etdirən əmtəə-pul
münasibətləri sahəsi nəzərdə tutulur. Başqa sözlə,
beynəlxalq ticarət müxtəlif ölkələrin satıcıları və alıcıları
arasında əmək məhsulları (əmtəə və xidmətlər) ilə
mübadilə sistemidir.
Beynəlxalq ticarətin reallaşdırılması dünya ölkələri
qarşısında belə bir məsələ qoyur ki, istənilən dövlət
istehsal edə bildiyi bütün məhsulları deyil, ən az xərclə
daha çox istehsal olunan məhsulun istesalını həyata
keçirsin. Dövlət daxilində ucuz başa gələn əmtəələri
istehsal etməli, baha başa gələn əmtəələri isə digər
ölkələrdən idxal etməlidir.
Beynəlxalq ticarətin obyekti kimi məhsul və
xidmətlərin qeyd edildiyini nəzərə alsaq onun iki
321
formasını – məhsullarla beynəlxalq ticarəti və xidmətlərlə
beynəlxalq ticarəti fərqləndirmək olar.
Xidmətlərlə beynəlxalq ticarət fərqli dövlətlərin
satıcıları və alıcıları arasında mübadiləni əks etdirən
dünya təsərrüfat münasibətlərinin xüsusi bir formasıdır.
Dünya iqtisadiyyatında xidmətlərlə beynəlxalq ticarətin
önəmi getdikcə çoxalmaqdadır. Nəticədə, Birləşmiş
Millətlər Statistik Komissiyası (BMSK) sözügedən
ticarətin çoxalmasındakı parametrlərlə daha artıq
maraqlanmağa başlamışdır. Bu yeni dəyişikliklər
ölkədaxili iqtisadiyyatda, həmçinin beynəlxalq ticarətdə
xidmətlər sektorunun önəminin sürətli şəkildə çoxalması
ilə nəticələnmişdir. Uzun müddət xidmətlərin beynəlxalq
ticarətin obyekti olmamasına baxmayaraq, onlar
beynəlxalq ticarət nəzəriyyələrinin izah predmeti kimi
çıxış etməmişlər, müasir dövrdə dünya istehsalının
təxminən 70%-ini xidmətlər təşkil edir.
Beynəlxalq ticarət məhsul və xidmətlərin beynəlxalq
sərhədləri keçməklə mübadiləsidir. Bir çox dövlətlərdə
beynəlxalq ticarət ÜDM-nin əsas hissəsini əhatə edir.
Baxmayaraq ki, beynəlxalq ticarət qədim tarixə malikdir
(Ənbər yolu, İpək Yolu və s.), onun sosial, iqtisadi və
siyasi önəmi müasir dövrdə hədsiz çoxalmışdır.
Sənayeləşmə, qloballaşma, inkişaf etmiş nəqliyyat,
transmilli korporasiyalar və autsorsinq texnologiyaları
beynəlxalq ticarət sisteminə təsir edən əsas göstəricilər
olmuşdur. Artan beynəlxalq ticarət qloballaşma ilə xüsusi
vüsət almışdır. Hazırki dövrdə beynəlxalq ticarət dünya
qüdrəti olan dövlətlər üçün əsas iqtisadi gəlir mənbəyidir.
Beynəlxalq ticarət olmasaydı dövlətlər öz istehsallarını
milli sərhədləri ilə məhdudlaşdırardılar. Beynəlxalq ticarət
322
eyni zamanda iqtisad elminin bir sferası olmaqla,
beynəlxalq maliyyə ilə bərabər beynəlxalq iqtisadiyyat
adlı daha geniş sahəni formalaşdırır.
Müasir dünya ticarətini genişləndirən parametrlər:
1. Texnologiyanın nəqliyyat xərclərini azaltması;
2. Ticarət siyasətinin dünya miqyasında liberallaşması;
3. İstehsalın beynəlxalq səviyyədə kooperasiyalaşması
prosesi (autsorsinq,vertikal ixtisaslaşma və s.)
Ticarət ölkələrə müxtəlif yollarla fayda gətirir, ancaq
eyni zamanda ölkədaxili bəzi qruplara ziyan da verir:
Gəlirlər: ixrac sektorları, bol resursların sahibləri
(sektorlar böyüyəcək).
Ziyanlar: idxal rəqabətli sektorlar, məhdud resursların
mülkiyyətçiləri.
Beynəlxalq ticarət alqı-satqı əməliyyatlarının həyata
keçirilməsi ilə reallaşdırılır. Bu, beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərin idarə olunması mexanizminin başlıca
amilidir. Belə ki, beynəlxalq iqtisadi münasibətlər məhz
maddi malların mübadiləsi, ölkələr arasında istehsal-
texniki əməkdaşlığın nəticələrinin mallar mübadiləsi
formasında təzahür edir. Bütün bunlar kontragenləri
öncədən müəyyənləşdirilmiş müxtəlif ölkələrin qarşılıqlı
ticarət əməliyyatları vasitəsilə həyata keçirilir.
İxrac və idxal əməliyyatlarının qiymətləndirilməsi
göstəriciləri üçün xarici və beynəlxalq ticarətin aşağıdakı
kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikalarının müəyyən
edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir:
- dəyər və fiziki həcm (əmtəə dövriyyəsi);
- dünya ticarətində əmtəə qruplarının nisbətini
əks etdirən əmtəə strukturu;
323
- ticarət axınlarının ayrı-ayrı ölkələr və onların
qrupları arasında bölgüsünü əks etdirən coğrafi
strukturu
Beynəlxalq ticarət nəzəriyyəsi əsasən 2 hissəyə bölü-
nür:
Merkantilizm nəzəriyyəsi- Ticarət kapitalı ideologiya-
sını əks etdirən merkantilizm ideyaları Avropada yaranmış
mərkəzi milli dövlətlərin iqtisadi siyasət prinsiplərini
müəyyən etmişdir.
Klassik beynəlxalq ticarət nəzəriyyəsi də öz növbəsində
2 hissəyə bölünür:
a) Adam Smit və mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsi;
b) Müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi.
Bununla əlaqədar olaraq, beynəlxalq ticarət
nəzəriyyələrinin sxemini vermək mümkündür:
Şəkil 12.Beynəlxalq ticarət nəzəriyyələrinin
təkamülü
324
Klassik nəzəriyyələrə
qədərki konsepsiyalar
Merkantilizm
Fiziokratizm
Klassik nəzəriyyələr
Mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsi
Müqayisəli üstünlüklər
nəzəriyyəsi
Beynəlxalq dəyər nəzəriyyəsi
Neoklassik nəzəriyyələr
İstehsal amilləri nəzəriyyəsi
İstehsal amillərinin nisbəti
nəzəriyyəsi
İstehsal amillərinin qiymətlərinin
bərabərləşdirilməsi teoremi
Müqayisəli üstünlüklər
nəzəriyyəsinin daha çox miqdarda
ölkə və əmtəələrə intişar edilməsi
Müasir nəzəriyyələr
Müasir şəraitdə klassik nəzəriyyələrin
prinsiplərinin zənginləşdirilməsi və
təkmilləşdirilməsi
Beynəlxalq ticarətin yeni
problemlərinin klassik mövqedən
tədqiq edilməsi
Beynəlxalq ticarətin müasir
alternativ (klassik nəzəriyyədən
fərqli) nəzəriyyələri
325
15.4. Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsi, idxal və
ixracın strukturu və onların dinamikası.
Milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiya
оlunması, ticari iqtisadi münasibətlərdə baş verən müsbət
keyfiyyət və kəmiyyət dəyişikliklərinə, ilk növbədə, tam
hüquqi-iqtisadi, idarəçilik baxımından qanunvericilik
aktlarının qəbul edilməsi, bazar infrastrukturlarının
fоrmalaşdırılmasının və оnların çevik fəaliyyət
mexanizminin yaradılması əhəmiyyətli dərəcədə təsir
göstərmişdir. Respublikamızın ticarət əlaqələrinin
genişləndirilməsində və dərinləşdirilməsində ölkənin bir
çox beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarda iştirakı, regiоnal
iqtisadi-ticarət əməkdaşlığa qоşulması və ayrı-ayrı
ölkələrdə bağlanmış ticarət müqavilələri müstəsna
əhəmiyyət kəsb edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızın xarici ticarət
dövriyyəsində İƏT yeddinci yerdədir. Azərbaycanın
ümumi xarici ticarət dövriyyəsində İƏT ölkələrinin payı
isə 30,1% artmışdır. Ümumilikdə İƏT ölkələri ilə ticarət
dövriyyəsi 31% artmışdır. Bu da Azərbaycanın İƏT üzv
ölkələri ilə əlaqələrinin genişlənməsinin göstəricisidir.
2014-cü ilin yekunlarına gorə İƏT Azərbaycanın idxalında
24% xüsusi çəki ilə İƏT (49,9%), Qara Dəniz İƏT
(36,8%), Asiya-Sakit Оkeanı İƏT (37,1%), MDB (33%),
İslam Kоnfransı Təşkilatı (27,1%), ixracında isə 9,7%,
xüsusi çəki ilə İƏİT (72,4%), Avrоpa Birliyi (61,4%),
Qara Dəniz İƏT (21,3%), MDB (14,5%), İslam Kоnfransı
Təşkilatından (9,96%) geri qalmaqla hər iki göstərici üzrə
beşinci yerdə durur.
326
Respublikanın milli ticarət sisteminin beynəlxalq
standartlara uyğunlaşdırılması, bu sahədə iqtisadi-ticari
əməkdaşlığını genişləndirilməsi baxımından beynəlxalq
səviyyədə əməkdaşlıq mühüm rоl оynayır. Bu baxımdan
Azərbaycan Respublikasının Ümumdünya Gömrük
Təşkilatına üzvlüyü mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 1992-ci
ildən bugünə qədər Azərbaycanın xarici və daxili ticarət
siyasətinin tərkib hissəsi оlan vahid gömrük siyasətinin
həyata kecirilməsi sayəsində ölkənin beynəlxalq əlaqələri
daha da genişlənmiş və keyfiyyətcə yeni səviyyəyə
çatmışdır. Ticarət qaydalarının sadələşdirilməsi məqsədilə
Azərbaycanla ÜGT arasında XİF əmtəə namenklaturası
(ƏN) əsasında vahid gömrük tarifinin işlənib
hazırlanması, gömrük rüsumlarının alınması, tətbiq
edilməsi, malların mənşə ölkəsinin təyin edilməsi, gömrük
məqsədləri üçün malların qiymətləndirilməsi barədə
razılaşmalar əldə edilmişdir. ÜGT-nin Baş Katibi Mişel
Danenin müraciət məktubuna əsasən Azərbaycan
«Malların təşkili və kоdlaşdırılması üzrə harmоnikləş-
dirilmiş sistem haqqında Beynəlxalq Kоnvensiya»ya
qоşulmaq barədə təklif almışdır. Bu təklif qəbul оlunmuş
və artıq ölkəmiz öz ticarət əlaqələrində bu kоnvensiyanın
müddəalarını tətbiq edir.
Müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkə iqtisadiyyatının
başqa sahələrində olduğu kimi, Azərbaycanın xarici
ölkələrlə ticarət əlaqələrində də əhəmiyyətli dərəcədə
müsbət nəticələr əldə olunmuşdur. Ölkəmizdə fəaliyyət
göstərən hüquqi və fiziki şəxslərin fəaliyyətlərinin
iqtisadiyyatın müasir tələblərinə uyğunqurulması və idxal
– ixrac əməliyyatlarının dövlət tərəfindən müsbət
tənzimlənməsi nəticəsində ilbəil Azərbaycanla ticarət
327
əməliyyatları aparan ölkələrin sayı və onlarla mal
dövriyyəsinin həcmi artmağa başlamışdır. 1992–ci illə
müqayisədə 2003–cü ildə respublikamızla idxal – ixrac
əməliyyatları həyata keçirən ölkələrin sayı iki dəfədən çox
artmışdır.
Ölkə həyatında ictimai – siyasi sabitliyin yaranması,
həmçinin 1994–cü ildə “Əsrin müqaviləsi”-nin bağlan-
ması ilə başlanan və sonradan uğurla davam etdirilən
düzgün iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi nəticəsində
1993 –cü illə müqayisədə xarici ticarət dövriyyəsinin
həcmi 1997 – ci ildə 16,4%, 1998 – ci ildə 24,3%, 1999 –
cu ildə 45,2%, 2000 – ci ildə 2,2 dəfə artmışdır.
Bu dövr ərzində ölkəmiz 124 xarici dövlətlə ticarət
əməliyyatları aparmış xarici ticarət dövriyyəsinin ümumi
həcmi 5218,1 milyon ABŞ dolları olmuşdur. Ticarət
dövriyyəsinin 49,7% - ni ixrac, 50,3% - ni idxal təşkil
etmişdir. Xarici ticarət əlaqələrinin 77,3% - i, o cümlədən
idxalın 67,6% - i, ixracın 12,9% -i MDB üzvü öklələri ilə
aparılmışdır.
2002–ci illə müqayisədə Azərbaycandan 2213,8 milyon
dollar dəyərində 10957,3 min ton neft məhsulları ixrac
olunmuşdur. Neft və neft məhsullarının 94,8% - i uzaq
xarici dövlətlərə, 5,2% - MDB ölkələrinə göndərilmişdir.
Struktur iqtisadi və çərçivəyə salınmış təsnifata
malikdir. İqtisadi struktur kimi məxsusi formada sadə və
kompleks iqtisadi strukturlar, çərçivəyə salınmış mahiy-
yətdə isə iqtisadi fəaliyyətin əhatə mühiti diqqətə gətirilir.
İqtisadi struktur kimi bir-biri ilə qarşılıqlı təmas yaradan,
çoxsaylı makroiqtisadi elementlərdən ibarət mürəkkəb
sistem, milli iqtisadiyyat kompleksi də müqayisə edilir.
Burada mövcud elementlər sosial, sahəvi, təkrar istehsal,
328
regional və xarici ticarət strukturlarına təsnif olunmaqla və
öz aralarında münasibətlər qurmaqla iqtisadi strukturu
yaradırlar.
Müxtəlif ölkələrin iqtisadiyyatını sahələrin, bölmələrin,
müəssisələrin, təşkilatların qarşılıqlı əlaqələrinin məcmusu
kimi başa düşmək olar. Bütün bu sahələrin iqtisadiyyatını
sadə qarşılıqlı əlaqədə qəbul etmək olmaz. Onların hər biri
alt və üst hissədə olub, iearxik asılıdırlar. Bunlar
iqtisadiyyatın strukturuna çoxsəviyyəli olan sistem kimi
baxmağa imkan verir. Bu sistemin aşağı qatında
müəssisələrin iqtisadiyyatı, orta pillədə regionların
iqtisadiyyatı, üst qatında isə makrosəviyyə durur. Bütün
bu çox şaxəli sistem müxtəlif növ strukturun metodoloji
əsasını müəyyən etməyə imkan verir.
Struktur siyasətini, iqtisadiyyatda və sosial sahədə
strateji və taktiki məsələlərin həlli vasitəsi kimi dövlətin
struktur və struktur dəyişikliklərinə münasibətini əks
etdirən, daha optimal proporsional asılılıqların və müxtəlif
altsistemlər və iqtisadiyyatda, onun sahələrində,
səviyyələrində, təkrar istehsal mərhələlərində və
proseslərində elementlər arasındakı struktur əlaqələrinin
təyin olunmasında dövlət hakimiyyəti orqanlarının
fəaliyyətinin məqsəd, vəzifə, istiqamətləri, həmçinin
mexanizmini müəyyənləşdirən sosial-iqtisadi siyasətin
bütöv tərkib hissəsi kimi xarakterizə etmək olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda respublikanın xarici
ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi sahəsində görüləsi işlər
və probləmlər hələ kifayət qədərdir və bunlar (ticarət
əlaqələrinin prioritetləri, ÜTT ilə qarşılıqlı faydalı
əlaqələrin formalaşması) həm gömrük-tarif, həm də qeyri-
tarif tənzimlənmə sisteminə aiddir.Bu probləmləri
329
əvvəlcədən çox uzaqgörənliklə müəyyən etmiş prezi-
dentimiz İlham Əliyev göstərir ki, “Azərbaycanın xarici
ticarət siyasəti həm ikitərəfli formada , həm də beynəlxalq
təşkilatlar çərçivəsində çox uğurludur, düşünülmüş
siyasətdir. Bizim strateji xəttimiz və bu xəttə sadiqik. Son
illər ərzində aparılan işlər onu göstərir ki, Azərbaycanın
dünyadakı mövqeləri daha da möhkəmlənir”.
Bu baxımdan Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin
tənzimlənməsi və onun təkmilləşdirilməsi məsələsinin
beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla mövcud vəziyyətinin
dərin elmi təhlili vacibdir. Məhz bütün bunlar
respublikada xarici ticarət əlaqələrində ticarət sistemi
qarşısında duran problemlərin aradan qaldırılmasına,
respublikada çevik və işləm ticarət siyasətinin reallaş-
masına imkan yaradır. Ona görə də müasir şəraitdə
Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi və
onun təkmilləşdirilməsi istiqamətində müvafiq təklif və
tövsiyyələrin işlənib hazırlanması xüsusilə aktuallıq kəsb
edir və mühüm nəzəri- metodoloji və praktiki əhəmiyyətə
malikdir.
Keçid dövründə Azərbaycanını xarici ticarətində
qanunauyğunluqlar və meyllər meydana gəlmişdir. Bu
meyllərin həm statik, həm də dinamik təhlili ölkənin xarici
ticarətinin coğrafiyasının inkişafında ümumi qanunauy-
ğunluqları və regional xüsusiyyətləri müəyyən etməyə
imkan verir. Ölkənin xarici ticarətində, həm ixracda, həm
də idxalda Avropa Birliyi ölkələrinin, xüsusilə də İtaliya,
Böyük Britaniya, Almaniya və Hollandiyanın xüsusi
çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Eyni zamanda,
ölkənin ənənəvi ticarət tərəfdaşları Rusiya, Türkiyə və
İran da mövqelərini qorumaqdadır. Bundan əlavə, son
330
illərdə bir sıra Asiya və Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri
ilə ticarət əlaqələri aktivləşmişdir. Belə güman etmək olar
ki, yaxın illərdə bu ölkələr və həmçinin ABŞ
Azərbaycanın əsas perspektiv ticarət tərəfdaşları olacaqlar.
Bu ölkələrin neft və qaz yataqlarının istismarında, neft
məhsullarının dünya bazarlarına nəqli layihələrində və
TRASECA kimi digər iri layihələrdə iştirakı, ölkənin
əsasən Qərb ölkələri ilə inteqrasiyanı prioritet istiqamət
kimi seçməsi, ÜTT-yə üzv qəbul olunmaq vəzifəsi
adıçəkilən dövlətlərlə ticarət-iqtisadi münasibətlərin daha
da təkmilləşdirilməsi, dərinləşdirilməsi və genişləndiril-
məsi üçün real əsas rolunu oynayacaqdır. İnteqrasiya
birlikləri və ticarət blokları ilə münasibətdə isə Avropa
Birliyi ölkələri və APEC-in xüsusi çəkisi əhəmiyyətli
dərəcədə artsa da, MDB, QDİƏT və İƏT ilə ticarət
əlaqələri zəifləmişdir.
İdxalın strukturunda əsas meyl ərzaq məhsullarının və
mineral məhsullarının xüsusi çəkisinin aşağı düşməsindən,
avadanlıqlar, mexanizmlər, maşınlar və cihazların isə
əksinə payının artmasından ibarətdir. Bu da əsasən neft
müqavilələrinin həyata keçirilməsi ilə bağlı ölkəyə idxal
edilən avadanlıqlar və mexanizmlərin artım tempinin
ərzaq məhsulları və mineral məhsulların artım tempini
üstələməsi ilə əlaqədardır.
Məlumdur ki, ixracın və idxalın strukturu, xarici tica-
rətin səmərəliliyi xarici (ekzogen və nəzarət edilməyən) və
daxili (endogen və nisbətən nəzarət edilən) amillərin təsiri
altında formalaşır. Xarici amillərə dünya qiymətlərinin
səviyyəsi, ayrı-ayrı əmtəə bazarlarının konyukturasının
elastikliyi, bazarın inhisarlaşma və yetkinləşməsi dərəcəsi,
çoxsaylı məhdudiyyətlər və maneələr, üçüncü ölkələrə
331
münasibətdə ticarət siyasəti və s. aiddir. Daxili amillərə
isə (xüsusilə əgər söhbət idxaldan gedirsə) əhalinin ödəmə
qabiliyyətli tələbini və istehsalın ehtiyaclarını, milli
istehsalın ödəmə qabiliyyətli ehtiyacların ödənilməsinə
adekvatlığını aid etmək olar.
Azərbaycanın xidmətlərlə beynəlxalq ticarətə qoşulma-
sını məhdudlaşdıran əsas amillər kommunikasiya rabitə
sistemlərinin, mehmanxana təsərrüfatının, nəqliyyatın
(dəniz və dəmir yolu) inkişaf səviyyəsinin kifayət qədər
yüksək olmaması və dünya standartlarına cavab
verməməsi, tam inkişaf etmiş maliyyə xidmətləri baza-
rının, kifayət qədər inkişaf etmiş turizm sənayesinin
olmaması ilə əlaqədardır.
Azərbaycanın xarici ölkələrdə olan əməkdaşlığı milli
iqtisadiyyatımızın inkişafında müstəsna rola malikdir. Bu
əlaqələr aşağıda qeyd edilən 4 əsas istiqamət üzrə həyata
keçirilməlidir:
- Xarici ticarət siyasəti;
- Ödəniş balansı siyasəti;
- Xarici investisiya siyasəti;
- Xarici yardım siyasəti.
Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir ölkə özünün xarici
ticarətinə bu və ya digər formada müdaxilə edir. Bu isə,
gömrük tariflərinin vasitəsilə həyata keçrilir.
Ölkəmizdə bu işlər Azərbaycan Respublikasının Göm-
rük məcəlləsinə uyğun olaraq tənzimlənir (Məcəllə 10
iyun 1997–ci ildə qəbul edilmişdir ). Bu məcəlləyə uyğun
olaraq gömrük tariflərinin məqsədi aşağıdakılardır:
- İdxalın məhsul (əmtəə) strukturunu səmərələşdirmək;
332
- Ölkə ərazisində məhsulların (malların) gətirilməsi və
çıxarılmasının valyuta gəlirləri və xərclərinin əlverişli
nisbətini təmin etmək;
- Valyuta sərvətlərinin ölkənin gömrük ərazisinə
gətirilməsi və bu ərazidən çıxarılması üzərində səmərəli
nəzarət etmək;
- Ölkədə istehsal və istehlak strukturunda mütərəqqi
dəyişikliklər üçün şərait yaratmaq;
- Milli iqtisadiyyatı xarici rəqabətin mənfi təsirindən
qorumaq və onun dünya təsərüffatı ilə səmərəli
inteqrasiyasına şərait yaratmaq və s.
Beynəlxalq ticarət prosesində əmtəə axınlarının iki
istiqaməti – ixrac və idxal meydana gəlir.
İxrac və idxal əməliyyatlarının qiymətləndirilməsi
göstəriciləri üçün xarici və beynəlxalq ticarətin aşağıdakı
kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikalarının müəyyən
edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir:
- dəyər və fiziki həcm (əmtəə dövriyyəsi);
- dünya ticarətində əmtəə qruplarının nisbətini əks
etdirən əmtəə strukturu;
- ticarət axınlarının ayrı-ayrı ölkələr və onların
qrupları arasında bölgüsünü əks etdirən coğrafi
strukturu.
15.5. Beynəlxalq marketinq və Azərbaycanın xarici
iqtisadi fəaliyyəti.
Azərbaycan Respublikası 1991-ci ildə dövlət müstəqil-
liyini bərpa etdikdən sonra iqtisadi sahədə öz suveren
hüquqlarını gerçəkləşdirməyə və müstəqil siyasət apar-
333
mağa başlamışdır. Bu siyasətin başlıca istiqamətlərini
müxtəlif mülkiyyət formaları əsasında yaradılan iqtisadi
sistem, bazar iqtisadiyyatına keçid və dünya iqtisadiyya-
tına inteqrasiya təşkil etmişdir.
Dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra ötən qısa
tarixi dövr ərzində Azərbaycan Respublikasının iqtisadi
siyasəti və gərgin fəaliyyəti nəticəsində, ağır ilkin şərtlərə
baxmayaraq, ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafı və dünya
təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası sahəsində çox böyük
nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Ən böyük nailiyyət isə
ondan ibarətdir ki, bu dövrdə ölkəmizdə aparılan müstəqil
dövlət quruculuğu prosesində iqtisadi islahatların və
inkişafın mahiyyət etibarı ilə yeni bir modeli - Azərbaycan
modeli yaranmışdır.
Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini
qazandıqdan sonra onun xarici iqtisadi siyasətinin mühüm
istiqamətlərindən birini beynəlxalq maliyyə-kredit və
iqtisadi qurumlarla əlaqələr təşkil etmişdir. Ötən dövr
ərzində bu sahədə kifayət qədər iş görülmüşdür.
Azərbaycan, demək olar ki, bütün nüfuzlu beynəlxalq
qurumlara, o cümlədən 1992-ci ildə Beynəlxalq Valyuta
Fonduna, Dünya Bankına, Avropa Yenidənqurma və
İnkişaf Bankına, İslam İnkişaf Bankına, 1999-cu ildə
Asiya İnkişaf Bankına üzv qəbul olunmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının yeni çalarlarla zənginləş-
dirilmiş sosial-iqtisadi siyasətin strateji məqsədləri sərbəst
bazar münasibətlərinə və özünüinkişaf qabiliyyətinə malik
olan sosialyönümlü, diversifikasiya olunmuş milli
iqtisadiyyatın formalaşdırılması və dünya təsərrüfat
sisteminə inteqrasiyasının təmin olunmasıdır.
334
Yeni iqtisadi sistemə keçidi normal həyata keçirmək
üçün Azərbaycan daimi olaraq beynəlxalq inteqrasiyaya
qoşulmalı və öz potensial imkanlarından istifadə edərək
fəal iştirak etməlidir.
Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatına keçid prosesi
xüsusi mülkiyyətə əsaslanan on minlərlə müəssisə,
cəmiyyət, birlik, təşkilatlara vasitəsiz xarici ticarət əlaqəsi
yaratmağa və valyuta-təsərrüfat əməliyyatları aparmağa
imkan verdi. Artıq istənilən müəssisə xarici iqtisadi
fəaliyyətlə məşğul olmaq hüququna malikdir. Böyük təbii
sərvətlərə və iqtisadi ehtiyatlara malik olan Azərbaycanın
gələcək iqtisadi inkişafı, həlledici dərəcədə onun
ümumdünya təsərrüfatı sisteminə fəal və səmərəli
inteqrasiyası prosesindən asılıdır. Beynəlxalq təcrübə
təsdiq edir ki, iqtisadiyyatın inkişafı və beynəlmiləl-
ləşdirilməsində xarici investisiya qoyuluşunun böyük
üstünlükləri vardır. İnvestisiya qoyuluşu respublikanın
milli iqtisadiyyatı ilə dünya iqtisadiyyatı arasında daha
səmərəli inteqrasiyanı təmin edir.
Dövlətin iqtisadi təkmilləşdirilməsində beynəlxalq
iqtisadi investisiyanın bir sıra rolu, onun sahibkarlıq
fəaliyyətinə pozitiv təsiri ilə əlaqəlidir. Digər dövlətlərin
Azərbaycana investisiya qoyuluşu milli iqtisadiyyatın
formalaşması, işgüzar münasibətlər, sahibkarlıq fəaliyyəti
formalarına daha geniş yer verilməsi və maliyyə-kredit
münasibətlərinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Belə
bir şəraitdən səmərəli istifadə edərək gənc müstəqil
respublika öz təbii-iqtisadi, elmi-texniki potensialını
beynəlxalq miqyasda tanıtmaq məqsədilə çoxtərəfli
iqtisadi inteqrasiya əlaqələrinə daxil olur.
335
Azərbaycanın xarici iqtisadi fəaliyyəti ölkənin ümumi
iqtisadi siyasətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olmaqla onun
btünü cəhətlərini və əlamətlərinin özündə əks etdirir.
Azərbaycanın iqtisadi tərəqqisinə nail olmaq üçün həyata
keçirilən xarici iqtisadi siyasət aşağıdakıları əhatə
etməlidir: maliyyə sabitliyi və sabit maliyyə sisteminin
yaradılması; milli ixracatçıların bir çox növdə məhsullar
(xüsusilə də yüksək emal dərəcəsinə malik olan
məhsullar) üzrə dünya bazarlarında köklü mövqe əldə
etmələri üçün aktiv struktur siyasəti; ixracatçılar üçün
güclü dövlət dəstəyinin ytəmin edilməsi; xarici kapitalın
cəlb edilməsinin aktivləşdirilməsi üçün sahibkarlıq
mühitinin təkmilləşdirilməsi.
Bazar münasibətlərinə keçid dövlətdaxili səviyyədə
bazar mühitinin formalaşdırılması prosesi ilə məhdud-
laşmır. O eyni zamanda, bazar transformasiyası prosesini
və beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sferasını da əhatə edir.
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin əsas tərkib hissəi və
subyektləri kimi müxtəlif milli iqtisadiyyatlar çıxış
etdiyindən, onların bazar prinsipləri əsasında fəaliyyət
göstərməsi və bazar mühitinin yaradılması bu
münasibətlərdə islahatlar aparılmasına təkan verən əsas
müəyyənedici amildir. Milli iqtisadiyyatda və onun xarici
iqtisadi sferasında aparılan bazar islahatları inzibati-
amirlik sistemindən bazar sisteminə keçid prosesinin
paralel surətdə cərəyan edən iki tərəfidir. Buna görə də
Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi əlaqələrinin bazar
dərəcəsi birbaşa olaraq milli iqtisadiyyatların bazar
dərəcəsindən asılıdır.
336
Ölkədaxili və ölkələrarası səviyyələrdə əmtəə-bazar
əlaqələrinin meydana gəlməsinin və funksiya göstər-
məsinin mühüm ümumi amilləri demək olar ki bərabərdir:
ictimai əmək bölgüsü;
iqtisadi fərdi mülkiyyətçilərin (özəl mülkiyyət
əsasında) varlığı.
Yerli və xarici bazar münasibətlərinin özünəməx-
susluğu bunların amillərinin iqtisadiyyati xüsusiy-
yətlərindəki müxtəlifliklərlə izah olunur. Respublikamızda
yerli bazar sferasının yaradılmasının bir çox xüsusiyyətləri
əvvəlki paraqraflarda diqqətə yetirildiyindən, burada
xarici aspektdən danışacayıq.
Xarici təsərrüfat münasibətləri sahələrində ictimai
əmək bölgüsü kimi müxtəlif dövlətlərin qarşılıqlı
münasibətlərinin və qarşılıqlı asılılıqlarının, təsərrüfat
həyatının beynəlmiləlləşməsinin və qloballaşmasının
özülündə duran beynəlxalq əmək bölgüsü kimi çıxış edir.
Daha öncə qeyd edildiyi kimi, beynəlxalq əmək bölgüsü
beynəlxalq iqtisadi əlaqələr kimi təbii (ətraf mühit,
demoqrafik, coğrafi və b.) və nail olunmuş (texnoloji,
istehsal, rəqabət və b.) amillərdən, eyni zamanda siyasi,
sosial və başqa şərtlərdən asılıdır.
Xarici ticarətin inkişafın dinamikası və meyllərinin
kompleks tədqiqatı zamanı idxal-ixrac əməliyyatlarının
ölkə-coğrafi strukturunun öyrənilməsi mühüm rol oynayır.
Xarici ticarətin, xüsusilə də ixracın coğrafiyasına görə
xarici ticarət münasibətlərindəki prioritetlər barədə fikir
yürütmək olar.
337
Müzakirə üçün suallar.
1. Azərbaycanın xarici iqtisadi siyasətin mahiyyətini
izah edin.
2. Azərbaycanın iqtisadi tərəqqisinə nail olmaq üçün
həyata keçirilən xarici iqtisadi siyasət nəyi əhatə edir?
3. Azərbaycanın xarici iqtisadi fəaliyyətinin
tənzimlənməsi sistemi hansıdır?
4. Azərbaycan beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin vəzifələri
hansılardır?
5. Xarici ticarət siyasətini həyata keçirərkən istifadə
olunan əsas vasitələr hansılarıdr?
6. Xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsi mexanizmini
izah edin.
7. Qloballaşma bir termin kimi nə vaxt meydana
gəlmişdir?
8. Qloballaşmanı şərtləndirən əsas faktorlar
hansılardır?
9. Qloballaşma prosesinin əsas forması hansıdır?
10. Beynəlxalq ticarətin həyata keçirilməsi mahiyyəti
nədir?
11. Müasir dünya ticarətini artıran amillər hansılardır?
12. Beynəlxalq ticarət dedikdə nə başa düşülür?
13. Beynəlxalq ticarət prosesində əmtəə axınları neçə
istiqamətdə meydana gəlir?
14. Beynəlxalq ticarətin subyektləri kimi kimlər çıxış
edir?
15. Beynəlxalq ticarətin obyektləri kimi kimlər çıxış
edir?
16. Azərbaycan dövlətinin dünya iqtisadiyyatına
inteqrasiyasının mühüm istiqamətləri hansılardır?
339
ƏLAVƏ:
MARKETİNQ ARAŞDIRMA METODLARI:
Kəmiyyət Araşdırma Metodu
Üz-üzə Anket Sorğusu
- Qapali yerlərdə üz-üzə anket sorğusu
- Açıq yerlərdə üz-üzə anket sorğusu
- Qapı döyməklə üz-üzə anket sorğusu
Telefonla Klassik Anket Sorğusu
- Telefonla klassik anket sorğusu
- Telesekretar sistemli telefonla anket sorğusu
Poçt Vasitəsi ilə Sorğu
Elektron Poçt (e-mail) Vasitəsilə Sorğu
Gizli Müştəri
Keyfiyyət Araşdırma Metodu
Qrup Diskusiyaları
- Mini qrup diskussiyaları (3-4 respodent)
- Klassik qrup diskussiyaları (7-8 respodent)
Dərinləşdirilmiş Sorğular
- Tək-təkə görüşmələr
- Moderator +2-li görüşmələr
Çox müştərili araşdırmalar
Panel araşdırmaları
- Istehlakçı paneli
- Pərakəndəçi paneli
Omnibus araşdırmalar
- Ümumi istehlakçı omnibus araşdırmaları
340
- Sektor üzrə omnibus araşdırması
Masaüstü Araşdırma Metodu
MARKETİNQ ARAŞDIRMA SEKTORU
Business İnsight İnternational Research Group
şirkətinin araşdırma layihələri həyata keçirdiyi başlıca
sektorlar aşağıdakılardır:
Sənaye Məhsulları / Xidmətləri
Nəqliyyat / Logistika
Sosial / İctimai
Pərakəndə
Səyahət / Turizm
İT / Telekommunikasiya
Kommunal (Elektrik / Su)
Uzunmüddətli İstehlak Malları
Avtomobil Sənayesi
Maliyyə
Geyim
Səhiyyə
Gündəlik Təlabat Malları
Və s.
MARKETİNQ ARAŞDIRMA LAYİHƏLƏRİ
Business İnsight İnternational Research Group müştə-
rilərinə aşağıda verilən marketinq araşdırma layihələrini
təklif edir:
341
Məhsul Testi
Layihənin həyata keçirilməsinin başlıca məqsədi
bazarda mövcud olan bir məhsulun istehlakçıların
zövqlərinə, istəklərinə uyğun gəlib-gəlmədiyini və onların
məhsuldan nə dərəcə məmnun qaldığını müəyyənləş-
dirməkdir. Məhsullar evlərə paylanılır və istehlakçılardan
bu məhsuldan 1 həftə ərzində istifadə etmələri istənilir. 1
həftə bitdikdən sonra yenidən istehlakçıların evlərinə
gedilərək onların məhsulla bağlı fikirləri anket formasına
qeyd edilir.
Məhsul Dad Testi
Bu layihənin başlıca məqsədi bazarda artıq mövcud
olan bir qida məhsulunun formulasında ediləcək dəyişik-
liyin istehlakçılar tərəfindən necə qəbul ediləcəyini
müəyyənləşdirmək və bu dəyişikliyin istehlakçıların
məhsulla bağlı istəklərinə təsir göstərib-göstərməyəcəyini
dəqiqləşdirməkdən ibarətdir.
Məhsul Ad / Qablaşdırma Testi
Bu layihənin əsas məqsədi fərqli ad/qablaşdırma
alternativlərindən hansının istehlakçılar tərəfindən daha
çox bəyənildiyini və qutulardan hansının məhsulun satın
alınmasına əsaslı təsir göstərdiyini səbəbləri ilə birgə
müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.
Marka İmici
Bu layihənin həyata keçirilməsi bir məhsul markasının
istehlakçılar tərəfindən necə tanındığını, necə bir imicə
malik olduğunu rəqib markalrla müqayisə olunaraq
müəyyənləşdirməyə imkan verir.
342
İstehlakçı Davranış Araşdırması
Bu layihə firmanın cari və potensila müştərilərinin satın
alma davranışlarını, istifadə vərdişlərini müəyyənləş-
dirərək bu bilgilər əsasında uğurlu marketinq və satış
strategiyalarının hazırlanmasına imkan verir.
Müştəri Məmnuniyyəti Araşdırması
Bu layihənin həyata keçirilməsi müəyyən bir dövr
ərzində məhsul satın almış müştərilərlə alqı-satqı zamanı
onlara dair əldə olunan informasiya vasitəsilə əlaqə
saxlayaraq satın aldıqları məhsuldan və satış zamanı diler/
distribyutor personalının iş keyfiyyətindən onların məm-
nun qalma səviyyəsini müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Qısa müddətli anket formasından istfiadə etməklə görüşlər
Telefon Anket Sorğusu və ya Üz-üzə Anket Sorğusu
vasitəsilə həyata keçirilir.
Müştəri Profil Araşdırması
Firmanın cari və potensial müştərilərini tanıyaraq
marketinq büdcəsinin daha effektiv və səmərəli istifadəsi
üçün müxtəlif dəyişənlərə görə müştəri profilini
müəyyənləşdirməyə ehtiyac vardır. Bu layihənin həyata
keçirilməsində məqsəd firmanın öz markasının və rəqib
markaların istehlakçılarını tanımaq, demoqrafik göstəri-
cilər, istehlak və medya izləmə vərdişləri, həyat tərzi, alış-
veriş davranışları və s. xüsusiyyətlərinə görə müştəri
profilini müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.
Servis Xidməti Müştəri Məmnuniyyəti Araşdırması
343
Bu layihədə başlıca məqsəd bir ev əşyaları məhsul
istehsalçı şirkətindən servis xidməti almış müştərilərə
poçtla anket formasının göndərilməsi vasitəsilə ölkə
miqyasında şirkətin satış sonrası servis xidmətləri ilə bağlı
müştəri məmnuniyyətini müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.
Gizli Müştəri Araşdırması Bu layihə bir şirkətin öz dillerlərini/distribyutorlarını
şirkət tərəfindən müəyyənləşdirilmiş standartlara xidmət
göstərib-göstərmədiyini dəyərləndirmək məqsədilə
dillerlərin/distribyutorların müştəri gözü ilə qiymətləndi-
rilməsini təmin edir. Müşahidəçilər dillerlərə /distribyu-
torlara müştəri kimi məhsul almaq üçün gedirlər və bu
müddət ərzində diller /distribyutorların fiziki şərtlərini,
personalın müştəriyə yaxınlaşma tərzini, məhsulu tanıt-
maq metodlarını müəyyənləşdirirlər.
Konsepsiya Testi
Hazırda bazarda mövcud olmayan bir məhsulun bazara
çıxmazdan qabaq test edilməsi ilə bağlı həyata keçirilən
araşdırma layihəsidir. Bu layihə məhsul bazara təqdim
edilmədən qabaq məhsulla bağlı istehlakçıların reaksi-
yalarının, fikirlərinin müəyyənləşdirilməsi və məhsulun
bazardakı müvəffəqiyyəti, bazarda bir boşluğu doldurup
doldurmayacağı ilə bağlı ümumi müşahidələrin aparıl-
masına imkan verir.
Kopi Test / Pre Test
Bu araşdırma layihəsi bazarda yeni təqdim olunacaq bir
məhsulun tanınması üçün hazırlanmış reklam filminin son
variantı hazırlanmadan, hazırlanma mərhələsinə keçmədən
344
qabaq Story-board-lar vasitəsilə hədəf izləyicilər arasında
test edilməsini təmin edir (senarinin bəyənilib-
bəyənilməməsi, mesajın izləyicilər tərəfindən qavranıb-
qavranmamasına dair məlumatlar əldə edilir).
Bir Gün Sonra Xatırlama Testi
Bu layihə bir gün qabaq yayımlanan bir televiziya
reklamı/ proqramı ilə bağlı tamaşaçıların ilkin təəssüratla-
rını və qiymətləndirmələrini müəyyənləşdirməyə imkan
verir.
Post Testi
Bu layihə reklam filminin müvafiq televiziya kanalında
yayımlanmasından sonra həyata keçirilir. Bu layihənin
həyata keçirilməsi vasitəsilə “reklam mesajının hədəf qrup
tərəfindən başa düşülüb-düşülməməsi”, “bəyənilib-bəyə-
nilməməsi”, “istehlakçıları məhsuldan almağa yönləndi-
rib-yönləndirilməməsi”, “marka imicinə nə dərəcə müsbət
təsir göstərməsi” və bu kimi oxşar məsələlərə aydınlıq
gətirmək mümkündür. Post Test araşdırma layihəsi
şirkətin həyata keçirdiyi reklam kampaniyasının
müvəffəqiyyətini ölçməyə və nəticə etibarilə daha sonra
həyata keçiriləcək kampaniyaların təkmilləşdirilməsinə
imkan verir.
345
SÖZLƏRİN AÇILIŞI
1.ABŞ-Amerika Birləşmiş Ştatları
2.ETT- Elmi – Texniki Tərəqqi
3.ADAU-Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
4.BMSK-Birləşmiş Millətlər Statistik Komissiyası
5.ÜDM-Ümumi Daxili Məhsul
6.BKƏ –Beynəlxalq kommersiya əməliyyatları
7.BİM-Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər
8.BƏB- Beynəlxalq əmək bölgüsü
9.NAFTA- Şimali Amerika Azad Ticarət Zonası
10.D.Ü.Ü.M.- Dünya üzrə ümumi məhsul
11.ÜTT-Ümumdünya Ticarət Təşkilatı
12.MDB-Müstəqil dövlətlər birliyi
13.ALADİ -Latın Amerikası İnteqrasiya Assosiyasiyası
14. MERKOSUR -subregional ticari-iqtisadi birlikdir
15.ASEAN- Cənub Şərqi Asiya Ölkələri
Assosiasiyası
16.ATEC- Asiya-Sakit okean ərazisində yaradılmış
ikinci böyük inteqrasiya qurumu
17.TMK-Trans Milli Korporasiyalar
18.ATƏT-Avropada Təhlükəsizlik vəƏməkdaşlıq
Təşkilatı
19Aİ-Avropa İttifaqı
20.EURATOM- Avropa İqtisadi Birliyi və Avropa
Atom Enerjisi Birliyi
21.AKPB-Avropa Kömür və Polad Birliyi
22.ÇMŞ-Çox Milli Şirkətlər
23.BMT-Birləşmiş Millətlər Təşkilatı
24.AİZ-Azad İqtisadi Zona
25.DTK-Dövlət Təftiş Komitəsi
346
26. ETTKİ-elmi – tədqiqat və təcrübi – konstruktor
işləri
27.KİV-Kütləvi informasiya vasitələri
28.İƏBA -İctimayətlə əlaqələr Beynəlxalq assosiasiyası
29.YUNESKO- Elm,Təhsil və Mədəniyyət üzrə
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı
30.BVF-Beynəlxalq Valyuta Fonduna
31.DB-Dünya Bankı
32.AYİB-Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı
33.İİB-İslam İnkişaf Bankı
34.AİB-Asiya İnkişaf Bankı
35.QDİƏ-Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı
36.BBİB-Beynəlxalq Bərpa və İnkişaf Bankı
37.ARK-Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası
38.FAO-Beynəlxalq Ərzaq Təhlükəsizliyi Komitəsi
39.DMF-Dövlət Məşğulluq Fondu
40.ARMM-Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi
347
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası
2. A.A.Əliyev, A.Ş.Şəkərəliyev. Bazar iqtisadiyyatına
keçid: dövlətin iqtisadi siyasəti. B., 2002.
3. A.Ş.Şəkərəliyev. Keçid iqtisadiyyatı və dövlət. B.,
2000
4. A.Ş.Şəkərəliyev. Dünya iqtisadiyyatı və beynəlxalq
iqtisadi münasibətlər. B., 1999
5. Ə.Q.Əlirzayev. Azərbaycanın iqtisadi inkişafının
konsepsiyası və proqramı. B., 1999
6. Ə.Q.Əlirzayev. Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafı
problemləri və həlli yolları. B., 2000
7. İ.Ş.Dadaşov. Real bazar iqtisadiyyatının atributları.
B., 1996
8. İ.Ş.Dadaşov. Elmi-texniki tərəqqinin istiqamətləri və
onların səmərəliliyi. B., 1992
9. İ.Ş.Dadaşov. Sənayedə özəlləşdirmə aparılması
mexanizminin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri. İqtisad
elmləri: nəzəriyyə və praktika. B., 2002
10. Azərbaycan nefti dünya siyasətində. B., 1997
11.Azərbaycan sənayesi (statistik məcmuə). B., 2001
12. Azərbaycanın beynəlxalq çoxtərəfli qarşılıqlı
əlaqələri. B., 1997
13. M.Abdullayev. Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri. B.,
1998
14. T.Əliyev və b. Azərbaycanda kiçik biznesin təşkili
və idarə edilməsinin bəzi səmtləri. B., 2001
15. Z.Həsənova. Dağ-mədən sənayesi və ətraf mühit.
B., 1996
348
16. M.Qasımov. Azərbaycanın xarici siyasəti
(konsepsiya məsələləri). B., 1997 684
17. Axundov Ş.Ə “Marketinqin əlifbası” B.,2006
18.“Reklam haqqında” Azərbaycan Respublikasının
qanunu
19.“Reklam” Kiçik şəxsi müəssisələrin sahibləri,
müdirləri və reklam şöbəsinin əməkdaşları üçün vəsait.
20. İqtisadi nəzəriyyə. ADİU. Çaşıoğlu. B.,2001
21.İqtisadi Nəzəriyyə. Sabir İbadov
22. Şahbazov.K.A Menecment. B.,2007
23. Quliyev.T Menecmentin əsaslari. B.,2002
24.Qasımov.F.H Sahibkarlığın əsasları 2006
25. Ş.Axundov «Marketinqin əsasları» B.,2001
26. Ə.N.Ələkbərov, A.Ə.Əlizadə «Beynəlxalq
marketinq» B.,2008
27. O.Məmmədov «Marketinqin əsasları» G.,2000
28. F.Kotler «Marketinqin əsasları» B.,1993
29. A. T. Məmmədov “Marketinqin əsasları” B.,2007
30.Ə.H.Ələkbərov, A.Ə.Əlizadə “Beynəlxalq
marketinq” dərslik. B., 2008.
31. Ş.H.Hacıyev, M.Q.Məmmədov “Beynəlxalq
iqtisadi münasibətlər”. B.,2005.
32.Ə.Abbasov,M.Bağırov,D.Bağırov,S.Pürhani,Ə.Ələk
bərov, E.Bağırov “Qısa izahlı iqtisadi terminlər lüğəti. B.,
2005.
33. A.D.Çudakov “Qiymətlər və qiymətin əmələ
gəlməsi” dərslik. B., 2009.
34. Feyzullabəyli İ.Ə. “Beynəlxalq ticarət işi”. B.,
2001.
35. Şəkərəliyev A.Ş. “Dünya iqtisadiyyatı və
beynəlxalq iqtisadi münasibətlər. B., 1999.
349
36. Kərimov C., Orucov A., İsrafilov H. “Dünya
iqtisadiyyatı”. B., 2007.
RUS ƏDƏBİYYATI
1. Всемирный Банк. Знание на службы развития:
отчет о мировом развитии. 1999
2. Домичев В.И. Международная торговля. М.,
2000.
3. Всемирный Банк Азербайджан: Оценка
бедности. Доклад №156001 – Аз 27 феврал 1997.
4. Экономика. Учебник. М., 1999
5. Мировая экономика. Учебник, М., 1999
6. Ломакин В.К. Мировая экономика. М., 1998
7. Кудров В.М. Мировая экономика. М., 1999
8. Доклан ООН. Человеческие развития в
Азербайджане. Б., 1996
9. Желтякова И.А., Маховинкова Г.А., Пузыня Н.Ю.
Цены и ценообразование: Учебное пособие. Краткий
курс. – СПб.: ПИТЕР, 2001. – 110 с.
10. Маренков Н.А. Цены и ценообразование и
рыночной экономике России. Курс лекций. Финансы и
кредит. Бухгалтерский учет и аудит. – М.: Эдиториал
УРСС, 2000. – 214 с.
11.Панкратов Ф.Г., Серегина Т.К. Коммерческая
деятельность: Учебник. – М.: ИВЦ «Маркетинг»,
2000. – 278 с.
12. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное
коммерческое дело. М., 1990.
13. Герчикова И.Н. Международное коммерческое
дело. М., 2001.
350
14. Международное маркетинг М., 2001.
15.Буров А.С. Международное маркетинг М.,2005.
16. Н.Г. Каменева, В.А. Поляков Маркетинговые
исследования. М., 2010.
XARİCİ ƏDƏBİYYATI
1. The world Bank Global Economic Prospects and
the Developinq Countries. 2002
2. Paul Hague, Nick Hague & Carol – Ann Morgan
Market research in practice.
3. Langer, J. Get more out of focus group research,
Marketing. 2001
4. Schonlau, M. Conducting Research Surveys via E-
Mail and the Web, Rand, Santa Monica, California. 2002
5. Schon, N., Mulders, S., and Dren, R. On-line
qualitative market research: interviewing the world at a
fingertip, Qualitative Market Research. 2002
6. Hair, J., Bush, Rand Ortinau, D. Marketing
Research, McGraw-Hill Education, Europe. 2002
7. Aaker, D. A., Kumar, V, and Day, G. S. Market
Research,7th edn, John Wiley, Chichester. 2000
8. Baines, P. and Chanarker, B. Introducing
Marketing Research. 2002
9. Birn, R. (ed) The International Handbook of
Market Research Techniques, 2nd edn, Kogan Page,
London. 2002
10. Hague, P. Marketing Research, 3rd edn, Kogan
Page, London. 2002
11. Armstrong Q., Kotler F. Marketing 2006
351
İNTERNET SAYTLARI
1.www.firststeps.az
2.www.eco.gov.az
3.www.kitab.az
4.kayzen.az/blog/menecment/347/vakant-namizədlərə-
qoyulan- tələblər.html
5.marketing.ucoz.org/load/15-1-0-85
6.www.google.az
7.www.kitab.az
8.www.firststeps.az
9. http://az.wikipedia.org/wiki/İqtisadi_nəzəriyyə
352
MÜNDƏRİCAT
Giriş
I fəsil. Beynəlxalq marketinq kursunun predmeti,
məqsədi və vəzifələri.
1.Beynəlxalq marketinq anlayışı və onun əsas element-
ləri.
2. Kursun predmeti, məqsədi və əsas vəzifələri.
3. Kursun öyrəndiyi obyekt və tədqiqat metodu.
4. Fənnin iqtisad nəzəriyyə və digər iqtisadi elmlər ilə
qarşılıqlı əlaqəsi.
5. «Beynəlxalq marketinq» fənninin təcrübədə yeri və
rolu.
6. Müzakirə üçün suallar.
II fəsil. “Beynəlxalq marketinq” fəaliyyəti, prinsip-
ləri və inkişaf konsepsiyaları.
1. Müasir dövrdə xarici ticarət və onun xüsusiyyətləri.
Xarici ticarət siyasətinin əsas sistemləri.
2. Beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının növləri.
3. “Beynəlxalq marketinq”-in əsas prinsipləri.
4. Beynəlxalq marketinqin yaranma səbəbləri və onun
inkişafı.
5. Marketinq konsepsiyası və biznesin beynəlmiləlləş-
məsi.
6. Marketinqin funksiyaları və formaları.
7. Xarici bazarlarda marketinq kompleksinin formalaş-
ması xüsusiyyətləri.
353
8. Xarici bazarlara çıxış metodu.
9. Müzakirə üçün suallar.
III fəsil. Beynəlxalq marketinqin daxili və xarici
mühiti, onun informasiya təminatı. Beynəlxalq marke-
tinqdə kommunikasiya siyasəti.
1. Marketinq tədqiqatları anlayışı, onun mahiyyəti və
məqsədi.
2. Marketinq tədqiqatlarının informasiya təminatı.
3. Beynəlxalq marketinqin daxili və xarici mühiti, onun
kommunikasiya siyasəti.
4. Ümumi və ilkin tədqiqatlar. Beynəlxalq marketinq
tədqiqatlarının aparılması mərhələləri.
5. Beynəlxalq bazar - əmtəələrin mübadilə məkanı
kimi. Bazarın seqmentləşdirilməsi.
6. Müzakirə üçün suallar
IV fəsil. Dünya təsərrüfatında ölkələrin ixtisaslaşdı-
rılması.
1.Yeni dünya bazar sisteminin formalaşması.
2. «Dünya təsərrüfatı» və «Dünya iqtisadiyyatı» anla-
yışları.
3.Dünya İqtisadiyyatında qloballaşma prosesinin sürət-
lənməsi və onun zəruriliyi.
4. Dünya təsərrüfatının alt sistemlərinin ayrılma meyar-
ları.
5. Dünya təsərrüfatı və dünya təsərrüfatının inkişafını
xarakterizə edən göstəricilər sistemi.
6.Dünya təsərrüfatında ölkələrin ixtisaslaşdırılması.
354
7. Müzakirə üçün suallar.
V fəsil. Beynəlxalq marketinqin təşkili və xidmət
strukturu.
1.Beynəlxalq marketinqin idarə edilməsi.
2. Beynəlxalq marketinq strategiyasının və taktikasının
işlənib hazırlanması.
3. Beynəlxalq marketinq subyektləri və onların xarakte-
rik xüsusiyyətləri.
4. Marketinq nəzarəti.
5. Beynəlxalq marketinq fəaliyyətinin idarə olunması-
nın təşkilatı quruluşu.
6. Müzakirə üçün suallar.
VI fəsil. Beynəlxalq şirkətlərin təşkili metodları.
1.Beynəlxalq şirkətlərin yaranma mərhələləri.
2.Beynəlxalq şirkətlərin qayda və qanunlara uyğunluğu.
3.Beynəlxalq şirkətlərin daxili normaları.
4. Beynəlxalq şirkətlərin xarici normalara uyğunlaşma-
sı.
5. Beynəlxalq şirkətlərin beynəlxalq bazarlarda təşkili.
6.Müzakirə üçün suallar.
VII fəsil. Beynəlxalq marketinq sferasında müəssisə-
lərin fəaliyyətinin təşkili və idarə edilməsi.
1.Beynəlxalq marketinq sferasında müəssisələrin
fəaliyyətinin təşkili.
355
2. Beynəlxalq marketinq sferasında müəssisələrin idarə
edilməsi.
3. Müəssisələr və marketinq.
4. Müəssisənin beynəlxalq bazarda rolu.
5. Beynəlxalq marketinq sferasında müəssisələrə inno-
vasiyaların tətbiqi.
6. Müzakirə üçün suallar.
VIII fəsil. Beynəlxalq marketinqdə qiymət siyasəti.
1.Beynəlxalq marketinqdə qiymətlərin əhəmiyyəti, yeri
və rolu.
2. Beynəlxalq marketinq kompleksində qiymət siyasəti.
3. Beynəlxalq marketinq sistemində qiymət siyasətinin
formalaşdırılması.
4. Qiymət sistemi və onun təsnifatı.
5. Qiymətin funksiyaları.
6.Müzakirə üçün suallar
IX fəsil. İxrac potensialının qiymətləndirilməsi və
rəqabət qabiliyyətinin təhlili.
1.Qiyməti müəyyən etmə metodları.
2.Beynəlxalq marketinqdə qiymətqoyma. İxrac poten-
sialının qiymətləndirilməsi və rəqabət qabiliyyətinin təhli-
li.
3. Beynəlxalq rəqabət və onun iqtisadi mahiyyəti.
4. Beynəlxalq qiymət strategiyası.
5.Dünya qiymətləri: hesablama və dərc edilən qiymət-
lər.
356
6. Ümumdünya bazarlarının yaradılması və firmanın
qiymət siyasətində dəyişikliklər.
7.Müzakirə üçün suallar.
X fəsil. Ticarət siyasəti və satışın təşkili formaları.
Xarici bazarların kompleks tədqiqi və proqnozlaşdırıl-
ması.
1.Beynəlxalq marketinqdə satışın təşkili formaları.
2.Müəssisələrin və məhsulların beynəlxalq səviyyədə
rəqabət qabiliyyətliliyi.
3.Texnologiyaların verilməsi xarici bazarlara çıxış
forması.
4. Xarici bazarların kompleks tədqiqi və proqnozlaşdı-
rılması.
5. Françayzinq.
6.Müzakirə üçün suallar.
XI fəsil. Beynəlxalq marketinqdə əmtəə strategiyası.
1.Yeni əmtəənin konsepsiyasının işlənib hazırlanması.
2. İxrac əmtəəsi.
3. Əmtəənin rəqabət davamlılığı. Əmtəənin rəqabət qa-
biliyyətli göstəriciləri.
4.Əmtəənin qablaşdırılmasında beynəlxalq marketinqin
yeri və rolu.
5. Əmtəənin həyat dövrünün müxtəlif mərhələlərində
marketinq siyasəti.
6. Beynəlxalq marketinqdə servis xidməti.
7. Müzakirə üçün suallar.
357
XII fəsil. Beynəlxalq marketinqdə reklam.
1.Beynəlxalq marketinqdə reklam və onun növləri.
2. Əsas reklam vasitələri.
3. İctimaiyyətlə əlaqənin yaradılması.
4. Reklam yayımı vasitələrinin seçilməsi.
5. Reklam üslubunun tərtibi.
6.Beynəlxalq reklam kompaniyasının planlaşdırılması.
7. Müzakirə üçün suallar.
XIII fəsil. Ölkələrin iqtisadi inteqrasiya formaları:
biznesin qloballaşması ənənələri.
1.İqtisadi inteqrasiyanın mərhələləri.
2. İqtisadi inteqrasiya formaları.
3. Biznesin qloballaşması ənənələri.
4. Şaquli və üfüqi inteqrasiya.
5. İqtisadi inteqrasiya təşkilatlarının əhəmiyyəti.
6. Müzakirə üçün suallar.
XIV fəsil. Beynəlxalq bazar strategiyaları və onların
reallaşması imkanları.
1.Beynəlxalq bazar anlayışı.
2. Beynəlxalq bazar strategiyası.
3. Beynəlxalq bazar strategiyasının reallaşdırılması im-
kanları.
4. Beynəlxalq taktikanın işlənib hazırlanması.
5. Beynəlxalq bazarların seçilməsi.
6. Müzakirə üçün suallar.
358
XV fəsil. Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq
marketinqin əsas istiqamətləri və inkişaf perspektivlə-
ri.
1. Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla müna-
sibətləri.
2. Müasir qloballaşmanın xarakterik cəhətləri.
3. Beynəlxalq ticarət işinin iqtisadi mahiyyəti və məz-
munu.
4. Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsi, idxal və ixra-
cın strukturu və onların dinamikası.
5. Beynəlxalq marketinq və Azərbaycanın xarici iqtisa-
di fəaliyyəti.
6. Müzakirə üçün suallar.
ƏLAVƏLƏR
SÖZLƏRİN AÇILIŞI
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
İNTERNET SAYTLARI
359
ANAR CÜMŞÜD OĞLU VƏLİYEV
BEYNƏLXALQ MARKETİNQ
Ali məktəblər üçün dərslik
Kompüter tərtibatçısı: H.C.Əmrullayeva
Kompüter operatoru: G.F.Həsənova
N.R.Əhmədova
N.A.Behbudova
Çapa imzalanıb: 05.07.2017
Kağız formatı: 60x84
Həcmi: 22,2 ç.v.
Sifariş:500
“Bakı Biznes Universiteti” nəşriyyatı.
Az 1122, Bakı Həsənbəy Zərdabi prospekti 88A,
top related