đại cương vi nấm y học

ĐẠI CƯƠNG

NẤM Y HỌC

TS NguyÔn Ngäc San

Mục tiªu học tập

1. Tr×nh bµy được đặc điểm sinh học của

nấm.

2. Nªu vai trß y học của vi nấm.

3. Tr×nh bµy nguyªn tắc phßng chống bệnh

nấm.

®¹i c­¬ng

Nấm (fungi):

Những sinh vật có nhân thực (eukaryota).

Có thành tế bào: giống thực vật không vận động.

Không có diệp lục tố: không tự tổng hợp chất hữu cơ.

Sinh sản bằng bào tử: vô tính hoặc hữu tính

Nấm học: ngành khoa học chuyên nghiên cứu về nấm.

Nấm y học: NC nấm gây bệnh cho người (®® sinh

học, vai trò y học, biện pháp chẩn đoán, phòng

chống….).

KÝCH TH­íc

Một số loại

nấm có kích

thước lớn, có

thể nhìn thấy

bằng mắt

thường (mộc

nhĩ, nấm

rơm…).Một số có KT nhỏ, phải quansát dưới kính hiển vi: vi nấm.

H×NH THÓ• Cấu tạo: bộ phận dinh dưỡng và bộ phận sinh sản.

• Bộ phận dinh dưỡng: nấm sợi và nấm men.

Sợi: có vách ngăn: ®k < 5m.Sợi không vách ngăn: 5-10 m.

Tế bào tròn, bầu dục… kíchthước vài đến vài chục m.

H×NH THÓ

• Bộ phận sinh sản: bào tử hữu tính và bào tử vôtính .

Bào tử đảm:nấm đảm.

Bào tử túi:nấm túi.

Bào tử tiếp hợp:nấm tiếp hợp.

Một số loại bào tử hữu tính:

H×NH THÓMột số loại bào tử vô tính:

Ph©n lo¹i

TÝnh chất cã nh©n thực sự t¸ch vi nấm ra khỏi vi

khuẩn; sự vắng mặt của diệp lục tố cũng đưa vi nấm ra

khái c©y cỏ.

­ớc tÝnh cã khoảng 1.500.000 loµi vi nấm, cã khoảng

400 loµi g©y bệnh cho người vµàđộng vật.

C¸c vi nấm g©y bệnh cã 4 ngµnh Zygomycota (nấm

Tảo), Ascomycota (nấm Tói), Basidiomycota (nấm Đảm)

vµ Fungi Imperfecti (nấm Bất Toµn).

1. ®Æc ®iÓm sinh häc

DINH DƯỠNG Vµ CHUYỂN HO¸

Nấm lµ những sinh vật dị dưỡng.

Hệ thống men phong phó: Celluloza, Proteaza,

Gelatinlaza, Trypsin, Catalaza, Oxydaza... tham

gia chuyển hãa chất. Chóng tiết c¸c men nµy ra

m«i trường, ph©n giải c¸c hợp chất phức tạp

thµnh những hợp chất đơn giản để hấp thu.

Nấm dễ nu«i cấy, thường sử dụng m«i trường

Sabouraud.

Ph¸t triển mạnh trong điều kiện nhiệt độ vµ độẩm cao Bệnh nấm thường ph¸t triển mạnh ởnhững nơi cã nhiệt độ vµ độ ẩm cao.

pH: nấm ưa pH axit. Trong m«i trường axit nấm

cã thể cạnh tranh hiệu quả với vi khuẩn.

NHIỆT ĐỘ, ĐỘ ẨM vµ pH

TỐC ĐỘ PH¸T TRIỂN

Ph¸t triển chậm hơn vi khuẩn: bệnh thường tiến triển

chậm, khi nu«i cấy ph©n lập cần ức chế vi khuẩn bằng

kh¸ng sinh hoặc tạo m«i trường axit.

Nấm kÝ sinh thường ph¸t triển chậm hơn nấm hoại

sinh: khi ph©n lập nấm kÝ sinh thường cho actidion vµ

m«i trường nu«i cấy nấm để ức chế nấm hoại sinh

(Aspergillus, Cryptococcus nhậy cảm actidion).

HIỆN TƯỢNG NHỊ THỂ

Lưỡng h×nh – Dimorphism: Histoplasma capsulatum,Sporothrix schenkii, Penicillium marneffei ...

Dạng sợi: khi hoại sinh hoặcnuôi cấy ở nhiệt độ thường.

Dạng men: khi ki sinh hoặcnuôi cấy ở nhiệt độ 37 độ.

HIỆN TƯỢNG BIẾN H×NH

Hiện tượng biến h×nh (Pleomorphism)

Xuất hiện ở một số loại nấm. ở m«i trường

nu«i cấy l©u ngµy, hoặc nấm được cấy chuyển

nhiều lần h×nh thể của nấm bị biến dạng chỉcßn một đ¸m sợi tơ mµu trắng, kh«ng cßn c¸c

cấu tróc đặc trưng, nªn kh«ng thể định loại

được.

SINH SẢN

Nấm sinh sản bằng bµo tử, sinh sản v« tÝnh hoặc

hữu tÝnh.

C¸c bµo tử ph¸t t¸n thụ động theo giã, tồn tại

trong đất, trªn c©y cối, gỗ mục...khi gặp điều

kiện thuận lợi ph¸t triển thµnh nấm.

NGUỒN NHIỄM NẤM

Nấm ngoại hoại sinh: phần lớn người nhiễm

nấm từ ngoại cảnh: đất, trong kh«ng khÝ, trªn

c©y cối: Aspergillus, Cryptococcus…

Nội hoại sinh: Candida thường sống ở xoang tựnhiªn của người, g©y bệnh khi cã điều kiện.

KÝ sinh: kÝ sinh bắt buộc: Trichophyton

rubrum,…

Vai trß chung cña nÊm

Lợi Ých:

Do t¸c dụng ph¸ huỷ mạnh nªn nấm gióp tiªu huỷr¸c vµ chất thải.

Nhiều loại nấm men được sử dụng trong c«ng

nghiệp rượu, bia, b¸nh m×.

Một số nấm được dïng lµm thực phẩm hoặc sản

xuất protein lµm thµnh thịt nh©n tạo.

Nhiều loại kh¸ng sinh được chiết xuất từ nấm.

VÝ dụ: penicillin F từ Penicillium notatum,

Vai trß chung cña nÊm

T¸c hại:

Nấm g©y bệnh cho động vật, thực vật.

Nấm lµm hư hỏng lương thực, thực

phẩm vµ rất nhiều vật dụng liªn quan đến

đời sống con người như đồ hộp, vải, len,

dụng cụ quang học...

2. Vai trß y häc

G©y ®éc cho c¬ thÓ

Một số nấm khi ăn vµo sẽ bị ngộ độc cấp tÝnh

như Mycetismus choleriformis, M. sanguinareus...

Một số nấm mốc sinh độc tố ngấm vµo thực

phẩm, nếu ăn thực phẩm đã cã thể bị nhiễm độc

hoặc bị bệnh: Aspergillus flavus sinh aflatoxin,

độc tố này g©y ung thư gan thực nghiệm.

Bệnh vi nấm ngoại biªn (superficial

mycoses).

Nấm da (dermatophytoses).

Bệnh nấm nội tạng (systemic mycoses).

G©y bÖnh

C¸C YẾU TỐ LIªN QUAN KHẢ NĂNG G©YBỆNH CỦA NẤM

Phần lớn nấm g©y bệnh cã tÝnh chất cơ hội.

C¸c yếu tố độc lực: enzym đặc biệt (nấm da cã

keratinaza), độc tố (A.flavus sinh aflatoxin), cơchế cơ học (nấm tãc), phản ứng viªm, miễn dịch

dị ứng….

Đường nhiễm: h« hấp (Aspergillus), da (nấm da),

niªm mạc (Candida), catheter (Candida,

Malassezia)…, nội sinh (Candida).

Hướng tÝnh tổ chức: Aspergillus hay g©y bệnh ởphổi, Cryptococcus neoformans thường g©y bệnh ởhệ thần kinh, nấm da g©y bệnh ở m« keratin ho¸…

Cơ chế bảo vệ của cơ thể: sự toµn vẹn của da niªm

mạc, nhiệt độ cao trong cơ thể, hệ c¸c vi sinh vật

hội sinh, khả năng thực bµo của đại thực bµo vµ BC

đa nh©n…. Miễn dịch đặc hiệu Ýt cã vai trß bảo vệ.

C¸C YẾU TỐ LIªN QUAN KHẢ NĂNG G©YBỆNH CỦA NẤM

C¸c yếu tố nguy cơ:

Sinh lÝ: trẻ em, người giµà, phụ nữ cã thai…

Nghề nghiệp: n«ng d©n, c«ng nh©n nhµ m¸y

l«ng vũ hay nhiễm Aspergillus…

Tại chỗ: t×nh trạng tăng ngậm nước, dập n¸t

m«… ở những người thường xuyªn tiếp xóc

với nước lµm tăng tỉ lệ nấm mãng do

Candida…

C¸C YẾU TỐ LIªN QUAN KHẢ NĂNG G©YBỆNH CỦA NẤM

Bệnh lÝ toµn th©n: một số bệnh lÝ suy

giảm sức đề kh¸ng của cơ thể: lao, ung

thư, đ¸i đường, nhiễm HIV/AIDS…

Ngoại sinh: dùng thuốc kh¸ng sinh, thuốc

ức chế miễn dịch kÐo dµi…

C¸C YẾU TỐ LIªN QUAN KHẢ NĂNG G©YBỆNH CỦA NẤM

3. ChÈn ®o¸n

Tiªu chuÈn chÈn ®o¸n

L©m sµng: tuú vÞ trÝ g©y bÖnh.

Dịch tễ: phô thuéc nghề nghiệp, m«itr­êng.

CËn l©m sµng: c¸c XN

Dùa vµo c¸c yÕu tè sau:

C¸c xÐt nghiÖm cHẨN ĐO¸N

XN trực tiếp (KOH, mực tầu). XN giải phẫu bệnh lÝ (PAS,

GMS...).

Cấy nấm: ®Ó định loại nấm.

Chẩn đo¸n huyết thanh miễn dịch.

G©y nhiễm động vật.

Sinh học ph©n tử.

C¸c xÐt nghiÖm cHẨN ĐO¸N

4. ®iÒu trÞ

4. ®iÒu trÞ

Nguyªn tắc: dựa vµo sinh th¸i của nấm,

kết hợp chữa bệnh với phßng bệnh.

Ngăn ngừa sự ph¸t triển của nấm.

Thay đổi điều kiện m«i trường nơi nấm kÝ sinh.

Ph¸ bỏ trç b¸m: cạo r©u, cắt bỏ l«ng, tãc, mãng...

Diệt bào tử bằng những thuốc kh¸ng nấm.

Kết hợp điều trị với phßng bệnh nấm.

C¸c thuèc chèng nÊm

Đ«ng y: một số thảo mộc: trầu kh«ng, bạch hạc,

muồng tr©u, săng lẻ, cặn tinh dầu chµm...

T©y y:

Thuèc tại chỗ: ASA, BSI, Benzosali, Whitfield.

Thuèc toàn th©n: Griseofulvin, Amphotericin B,

Nystatin, flucytosine...

Thuốc mới: azole (biazole: Ketoconazole, Miconazole,

triazole: Fluconazole, Itraconazole...), allylamine

5. Phßng chèng

5. phßng chèng bÖnh nÊm

Vệ sinh đề phßng nấm x©m nhập cơ thể: giữg×n bảo vệ da, vệ sinh m«i trường.

Khống chế c¸c đường l©y lan của nấm: c¸ch li,

tiệt khuẩn, xử lÝ chất thải của BN.

Điều trị triệt để BN.

N©ng cao thể trạng, hạn chế yếu tố thuận lợi

(lạm dụng kh¸ng sinh, corticoit...), điều trị tốt

c¸c bệnh mạn tÝnh, phßng nhiễm HIV...